ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Transcript

1 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΡΩΣΙΑΣ-ΕΥΡΑΣΙΑΣ & ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ιούλιος 2012 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Επιστημονικός Υπεύθυνος/Επιμέλεια: Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης Συντάκτες: Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης Κωνσταντακόπουλος Γιάννης Μαλανδράκη Ελένη Ερευνητική Ομάδα Οικονομίας, Ενέργειας και Περιβάλλοντος: Ιορδανίδης Βλάντης Κούκη Αναστασία Κωνσταντακόπουλος Γιάννης Μαλανδράκη Ελένη Μπαξεβάνη Εύη Τσιάπα Ελένη Χαλκιαδάκη Ασπασία

2 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Copyright 2012 Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων Τομέας Ρωσίας-Ευρασίας & Νοτιοανατολικής Ευρώπης Χιλλ 3-5, Αθήνα, ΤΚ Τηλεφώνα Επικοινωνίας: /7 Fax: Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: Ιστοσελίδα: και Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος Αθήνα, Οκτώβριος 2012 Οι απόψεις που διατυπώνονται στο παρόν εκφράζουν τον Διευθυντή Προγραμμάτων του ΙΔΙΣ, Δρ. Κωνσταντίνο Φίλη, και δεν δεσμεύουν απαραίτητα το ΙΔΙΣ. Απαγορεύεται με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό ή άλλο, η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή και διασκευή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του, καθώς και η μετάφραση ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.100/1975. Επίσης, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της εμφάνισης του πονήματος, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/

3 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη....5 Προλογικό Σημείωμα... 8 Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 ο Ιστορικό των Ενεργειακών Ανακαλύψεων στην Ανατολική Μεσόγειο...16 Συνοπτικό Χρονικό Σύγχρονων Εξελίξεων Ενεργειακό Προφίλ της Ανατολικής Μεσογείου και των Παράκτιων Κρατών...18 Κύπρος Ισραήλ Παλαιστινιακή Αρχή - Λωρίδα της Γάζας Αίγυπτος Συρία Λίβανος Τουρκία Ελλάδα Νομικό Καθεστώς των Θαλασσίων Ζωνών στην Α. Μεσόγειο Οι Θέσεις των Κρατών, οι Περιορισμοί και οι Προοπτικές Κεφάλαιο 2 ο Η Σημασία της Διαμετακόμισης Φυσικού Αερίου με Αγωγό από την Α. Μεσόγειο στην Ευρώπη Εξαγωγές και Κάλυψη Εσωτερικών Αναγκών Στρατηγικός Προσανατολισμός Θαλάσσιες και Υποθαλάσσιες Οδοί Μεταφοράς Σύγκριση Κόστους Οφέλους Αγωγού & Δεξαμενόπλοιων Προϋποθέσεις για την Προσέλκυση Μεγάλων Εταιρειών Ενέργειας

4 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Κεφάλαιο 3 ο Ο Ρόλος της Ανατολικής Μεσογείου στην Ενεργειακή Ασφάλεια της Ευρώπης Η Διαδρομή του Αγωγού Η Τουρκία ως Πιθανός Διαμετακομιστής Ο Ετεροκαθορισμός του Ρόλου και η Σημασία της Θέσης της Ελλάδας στο Σύνθετο Περιφερειακό Περιβάλλον Πλεονεκτήματα και Προοπτικές για την Ελλάδα Κεφάλαιο 4 ο Γεωπολιτικοί, Οικονομικοί και Περιβαλλοντικοί Περιορισμοί, Ζητήματα και Προοπτικές Περιβαλλοντικός Παράγοντας Επίλογος - Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

5 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι ανακαλύψεις σημαντικών ποσοτήτων φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο δημιουργούν ευκαιρίες και προκλήσεις. Η γενικότερη ρευστότητα της κατάστασης στην περιοχή, οι εκκρεμότητες γύρω από την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών ή σε κάποιες περιπτώσεις την επικύρωση συμφωνιών, η Αραβική Άνοιξη και οι δυναμικές που γέννησε, η παγίωση παραδοσιακών εχθροτήτων ειδικότερα στη Μέση Ανατολή, η αστάθεια στη Συρία και η επέκταση αυτής στους γείτονες της, η εσωστρέφεια της Αιγύπτου και ενδεχόμενη αναθεώρηση της θέσης της στην περιοχή στον απόηχο της επικράτησης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας αποτελούν μόνο μερικά από τα ζητήματα που δημιουργούν αρκετές και σημαντικές αβεβαιότητες. Στη γεωπολιτική αυτή εξίσωση, όμως, υπάρχουν και σταθερές. Για παράδειγμα, η ευρωπαϊκή ενεργειακή ανασφάλεια και η συνακόλουθη ανάγκη εξεύρεσης εναλλακτικών προμηθευτών ενέργειας, καθώς και η αυξανόμενη ζήτηση για φυσικό αέριο. Αναντίρρητες πραγματικότητες είναι, επίσης, η φυσική γειτνίαση της Ευρώπης με την Α. Μεσόγειο, η ύπαρξη πληθώρας ευρωπαϊκών και εν γένει δυτικών συμφερόντων στην περιοχή πέραν των ενεργειακών, η ανάγκη σταθεροποίησης και ανάπτυξης της Α. Μεσογείου με την αξιοποίηση της παρούσης ευκαιρίας για διακρατικές συνέργειες στις εξαγωγές ενεργειακών πόρων στη βάση ενός project ευημερίας μακρυά από εμμονές και αποκλεισμούς και τέλος, με την ενδεχόμενη παράκαμψη του τουρκικού πνεύμονα στα σχέδια υλοποίησης του νοτίου ευρωπαϊκού ενεργειακού διαδρόμου, με τη διασύνδεση της περιοχής με την Ευρωπαϊκή Ήπειρο, μέσω Ελλάδας. Αναμφίβολα, αυτή τη στιγμή, η περιοχή δεν πληροί τις προϋποθέσεις για να φιλοξενήσει μεγάλα projects, λόγω της ρευστότητας που επικρατεί. Μολαταύτα, η οικονομική ανέχεια, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και η έλλειψη οικονομικής ανάπτυξης και προοπτικής σε κάποια από τα κράτη της περιοχής ανατροφοδοτούν την υστέρηση και τις εντάσεις. Πνεύμα συνεργασίας και συμπράξεων θα προκύψει, εφόσον υπάρξει η παραδοχή ότι ακόμη και διαφορετικά συμφέροντα μπορούν να συνυπάρξουν, χάριν της σταθερότητας που θεωρείται αναγκαία συνθήκη για την προσέλκυση επενδύσεων, τη ανάπτυξη και την ευημερία. 5

6 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Συνεπώς, θα πρέπει να επιδιωχθεί η επίτευξη ευρύτερων συνεργασιών των κρατών της περιοχής, στη βάση του κοινού συμφέροντος που αναδύεται συνάμα με την υπερπήδηση ή έστω το μετριασμό των υφιστάμενων εχθροτήτων που μαστίζουν τους λαούς, χάριν της μεγαλύτερης δυνατής περιφερειακής σταθερότητας στην Α. Μεσόγειο. Γεγονός, το οποίο δύναται να οδηγήσει σε οικονομική ανάπτυξη και εν τέλει σε ευημερία τα κράτη της περιοχής, αλλά και να αποτελέσει εχέγγυο, ώστε διασφαλιστούν οι τελικοί αποδέκτες του φυσικού αερίου και η επιτυχία του εγχειρήματος. Δεν μπορεί, εντούτοις, να περιμένουμε να εκλείψουν συνολικά ή οριστικά παγιωμένες έχθρες, για να προχωρήσουν τα ενεργειακά projects. Χρειάζεται, άμεσα, να λάβουν χώρα συστηματικές περιφερειακές διεργασίες με διεθνή υποστήριξη για τη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων σταθερότητας και ανάπτυξης (οι βεβαιότητες να υπερφαλαγγίσουν τις αβεβαιότητες), ούτως ώστε να βγει η Α. Μεσόγειος από αυτόν τον φαύλο κύκλο το δυνατόν συντομότερα. Η πρόκληση συνίσταται στο να ληφθούν, το αμέσως επόμενο διάστημα -ακόμη και προτού διατεθεί απευθείας φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν (το πρώτο μη ρωσικό στον νότιο ευρωπαϊκό ενεργειακό διάδρομο μεταξύ 2018 και 2020)-, ώστε αφενός το αέριο της Α. Μεσογείου να αποκτήσει το στρατηγικό πλεονέκτημα του να μπει πρώτο στην ευρωπαϊκή αγορά και να καταλάβει τον απαραίτητο οικονομικό χώρο (όσο ο ανταγωνισμός είναι χαμηλός) και αφετέρου να προσελκυσθεί το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον, αλλά και οι απαραίτητες επενδύσεις για την υλοποίηση των έργων. Το Ισραήλ και η Κύπρος, οι οποίες διαθέτουν τον πρώτο λόγο στις ενεργειακές εξελίξεις της περιοχής καθότι οι πλέον ώριμες χώρες με ευρήματα ικανά να οδηγήσουν σε εξαγωγές, κατέχουν σημαντικό πολιτικό, οικονομικό και ευρύτερα στρατηγικό όφελος να προσανατολιστούν προς την ευρωπαϊκή αγορά, διαχέοντας τον γκρίζο χρυσό τους στη βέλτιστη περίπτωση από κοινού μέσω υποθαλάσσιου αγωγού που να διέρχεται από την Ελλάδα. Μάλιστα, η κατασκευή υποθαλάσσιου αγωγού, όχι μόνο δεν είναι αδύνατη, αλλά μπορεί να χαρακτηριστεί, τόσο από οικονομικής, όσο και από απόψεως ασφάλειας ως η πιο συμφέρουσα επιλογή. Σε ότι αφορά στον μεσάζοντα, η Ελλάδα αποτελεί τον πλέον αξιόπιστο διαμετακομιστή, αλλά και την ασφαλέστερη δίοδο για το φυσικό αέριο της Α. Μεσογείου προς την ευρωπαϊκή αγορά. Προοπτική, η οποία -αν τελικά τελεσφορήσει- θα επιτρέψει στη χώρα να αποκομίσει πληθώρα οφελών σε εθνικό 6

7 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 επίπεδο. Ενώ η δυνατότητα δημιουργίας αγωγού αντίστροφης ροής είναι κρίσιμη για την ασφάλεια τροφοδοσίας, τόσο της Ευρώπης, όσο και της Α. Μεσογείου. Σε ότι αφορά τη διαφαινόμενη εταιρική σχέση μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ αυτή χρειάζεται να διευρυνθεί, ενσωματώνοντας στους κόλπους της, το δυνατόν περισσότερα κράτη της περιοχής και τουλάχιστον ένα μουσουλμανικό/αραβικό κράτος, ενώ παράλληλα θα πρέπει να συνυπολογιστεί και ο ρόλος της Ελλάδας ως δυνητικού παραγωγού. Παρότι φαίνεται να υπάρχουν χώρες/οντότητες που μπορούν να ενσωματωθούν στην πρώτη φάση της ενεργειακής σύμπραξης Ελλάδας-Κύπρου ή/και Ισραήλ, αν δεν ξεπεραστούν πολιτικά και νομικά εμπόδια τότε η προσπάθεια πρέπει να ξεκινήσει με τα πιο ώριμα (σε παραγωγή και συμφωνίες) κράτη προκειμένου το αέριο της Α. Μεσογείου να διατεθεί το συντομότερο στην ευρωπαϊκή αγορά. Ιδανικό σενάριο είναι να προλάβει το αντίστοιχο αζέρικο ( ), εντούτοις το κυριότερο διακύβευμα είναι να οικοδομηθούν οι συνθήκες και να υπάρχει στο μέλλον η δυνατότητα συμπερίληψης του αερίου και άλλων κρατών της περιοχής που το επιθυμούν. Τέλος, οφείλουμε να σημειώσουμε πως η ελληνική εξωτερική πολιτική πρέπει να αποκτήσει ευρωπαϊκό πρόσημο, καταδεικνύοντας στους εταίρους της τους λόγους, τους σκοπούς και τα οφέλη της σύμπλευσης ευρωπαϊκών και ελληνικών συμφερόντων στην περιοχή. Η ανάληψη πρωτοβουλιών, η σύναψη συμμαχιών και οι συνακόλουθες συμπράξεις σε ευρωπαϊκό και περιφερειακό επίπεδο από ελληνικής πλευράς, είναι sine qua non. Παράλληλα, θα πρέπει να αποφευχθούν λογικές αξόνων και συνασπισμών που δεν δύναται να υποστηριχθούν, γεγονός που θα μας έφερνε μάλιστα αντιμέτωπους με ισχυρότερους δρώντες και αντιτιθέμενα συμφέροντα, φαλκιδεύοντας τις αναγκαίες για τη διάθεση αερίου συνέργειες και συνεργασίες. Σε κάθε περίπτωση, ο δρόμος του γκρίζου χρυσού περνά -κυριολεκτικά και μεταφορικά- μέσα από την Ελλάδα και το εγχείρημα αυτό χρήζει προσοχής και υποστήριξης από την Ε.Ε. 7

8 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αναμφισβήτητα, η Ανατολική Μεσόγειος μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια περιοχή, όπου η ιστορία έχει αφήσει, από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας, βαθειά χαραγμένα τα αποτυπώματά της. Νοητή και γεωγραφική γέφυρα μεταξύ τριών ηπείρων απετέλεσε σημείο συνάντησης, διαλόγου, όσμωσης, αλλά και σύγκρουσης πολιτισμών, ιδεών και συμφερόντων. Βεβαίως, πέραν της εξαιρετικά σημαντικής πολιτισμικής και γεωγραφικής της σημασίας, απολάμβανε και απολαμβάνει αυξημένο -σε διαχρονική βάση- γεωστρατηγικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα εκ μέρους των εκάστοτε κυρίαρχων κρατών στο διεθνές στερέωμα. Επί παραδείγματι, η τωρινή υπερδύναμη του διεθνούς συστήματος, οι ΗΠΑ, επιδίωξαν (ιδιαίτερα μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο) και επιδιώκουν την ύπαρξη ικανής στρατιωτικής - πολιτικής παρουσίας στην περιοχή 1, ώστε να είναι δυνατή τόσο η πρόσβαση, όσο και ο έλεγχος της νευραλγικής για τα αμερικανικά συμφέροντα περιοχής της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Μάλιστα, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε πως η Ουάσιγκτον προώθησε διαχρονικά τα συμφέροντά της στην Ανατολική Μεσόγειο, δημιουργώντας δύο βασικούς φιλο-αμερικανικούς πόλους σταθερότητας, ήτοι αυτού μεταξύ ΗΠΑ - Αιγύπτου - Ισραήλ αφενός και αφετέρου αυτού μεταξύ ΗΠΑ - Τουρκίας - Ισραήλ 2. Με παρόμοιο τρόπο είχε κινηθεί παλαιότερα στην περιοχή και το Βρετανικό Στέμμα, το οποίο επιδίωκε την άσκηση αποτελεσματικού ελέγχου επί της ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο, για να εξασφαλίσει με αυτόν τον τρόπο την απρόσκοπτη πρόσβαση και τον έλεγχο, επί της διώρυγας του Σουέζ. Τέλος, πέραν των δυνάμεων που θαλασσοκράτησαν στη Μεσόγειο, η εν λόγω περιοχή αποτελούσε παράγοντα, αλλά και επιδίωξη χωρών, οι οποίες στόχευαν στο να αυξήσουν ή να αποκτήσουν κάποιο ρόλο και συμφέρον επ αυτής, όπως για παράδειγμα η Ρωσία, για την οποία η απόκτηση ασφαλούς και απρόσκοπτης διόδου προς την Ανατολική Μεσόγειο αποτελούσε και αποτελεί, από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου ως και τις μέρες μας πάγιο γεωστρατηγικό στόχο. 1 Ενδεικτική είναι η παρουσία του 6 ου αμερικανικού στόλου, ο οποίος εδρεύει στη Νάπολη της Ιταλίας, αλλά και σε μικρότερο βαθμό η ναυτική παρουσία των Αμερικανών στο λιμάνι της Σούδας στην Κρήτη. 2 Βλ. Alterman Jon B., Malka Haim, Shifting Eastern Mediterranean Geometry, The Washington Quarterly, Summer 2012, σ

9 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Προσφάτως, από το 2010 και έπειτα ήρθε να προστεθεί, ένα ακόμη στοιχείο στην ήδη πολύπλευρη σημασία που παρουσιάζει η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, η ενέργεια. Η ανακάλυψη, το 2010, σημαντικών ποσοτήτων φυσικού αερίου στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κύπρου και Ισραήλ, καθώς και οι εκτιμήσεις, εκ μέρους σημαντικών ενεργειακών εταιρειών, για την ύπαρξη ακόμη μεγαλύτερων ποσοτήτων υδρογονανθράκων στο υπέδαφος του πυθμένα της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου, αναμένεται να ωθήσουν τα κράτη της περιοχής, καθώς και διεθνείς ισχυρούς δρώντες να λάβουν θέσεις στο «μεγάλο ενεργειακό παιχνίδι», που -επιβεβαιωθέντων των εκτιμήσεων- θα λάβει χώρα στην περιοχή τα επόμενα χρόνια. Με άλλα λόγια, οι πρόσφατες ανακαλύψεις υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο -δε θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί- πως όχι μόνο αναβαθμίζουν περαιτέρω το γεωπολιτικό ενδιαφέρον της περιοχής, αλλά ενδεχομένως να την αναδείξουν σε ένα από τα πιο νευραλγικά σημεία του πλανήτη τα επόμενα χρόνια. Έχοντας κατά νου το ιστορικό παρελθόν και τη σημασία της περιοχής, γίνεται εύκολα κατανοητή η ανάγκη, αφενός της μελέτης των σύγχρονων ενεργειακών εξελίξεων στην ανατολική Μεσόγειο υπό το πρίσμα του ιδιαίτερου γεωγραφικού, πολιτικού και στρατηγικού πλαισίου αναφοράς της και αφετέρου, η σκιαγράφηση των ιδιαίτερων συμφερόντων, αποκλινόντων και συγκλινόντων, που ανακύπτουν και του τρόπου με τον οποίο αυτά πιθανώς να διαμορφώσουν τις σχέσεις των ενδιαφερομένων κρατών. Στην παρούσα μελέτη, λοιπόν, επιχειρείται η εξέταση των πρόσφατων ενεργειακών εξελίξεων στην Α. Μεσόγειο σε συνάρτηση με την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια. Στόχος είναι να εντοπιστούν οι ευκαιρίες, τα διλήμματα και οι προκλήσεις που αναδύονται για τα κράτη της περιοχής και τα ενδιαφερόμενα κράτη σε διεθνές επίπεδο με έμφαση στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Παράλληλα, σκοπός είναι να καταδειχθεί η δυνατότητα επαναδιαμόρφωσης των σχέσεων των κρατών της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και βελτίωσης των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών που ισχύουν σε αυτά, όπως και της θέσης τους στο διεθνές στερέωμα, σε μια μεταβατική περίοδο για τη διαμόρφωση της μελλοντικής παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Απώτερο μέλημα της μελέτης είναι να επικοινωνήσει μια συλλογιστική που βασίζεται σε επιστημονική ανάλυση και τεκμηρίωση, όσον αφορά στην κατεύθυνση των εξαγωγών, τον τρόπο διάθεσης και την οικοδόμηση των σχέσεων μεταξύ των κρατών της περιοχής, με αφορμή 9

10 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 την ανάδειξη προϋποθέσεων συνεργασίας και μάλιστα ευρείας, δηλαδή κοινού συμφέροντος, γύρω από την εξόρυξη και διάθεση του φυσικού αερίου της Α. Μεσογείου, στην ευρωπαϊκή αγορά μέσω αγωγών και δεξαμενόπλοιων. Πιο συγκεκριμένα, η δομή της μελέτης διαρθρώνεται ως εξής: Στο εισαγωγικό μέρος γίνεται οριοθέτηση του γεωγραφικού χώρου που θα αποτελέσει το αντικείμενο μελέτης, καθώς και διατύπωση και αποσαφήνιση κάποιων βασικών γενικών και τεχνικών ορισμών, ώστε να διευκολυνθεί ο αναγνώστης στην παρακολούθηση της εν λόγω μελέτης. Ακολούθως, στο πρώτο κεφάλαιο θα επιχειρηθεί να παρουσιαστούν, κατά τρόπο συνοπτικό και όσο το δυνατόν περιεκτικότερο, τα ακόλουθα ζητήματα: 1) μία σύντομη ιστορική καταγραφή των ζητημάτων ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου, 2) το χρονικό των πρόσφατων εξελίξεων, 3) η σύγχρονη ενεργειακή ταυτότητα και οι δυνατότητες των χωρών της περιοχής και τέλος, 4) τα νομικά ζητήματα που υπάρχουν ή ενδέχεται να προκύψουν μεταξύ των εμπλεκομένων χωρών κατά την προσπάθεια τους να εκμεταλλευτούν τα προσφάτως ανακαλυφθέντα ενεργειακά κοιτάσματα της Α. Μεσογείου. Εν συνεχεία, στο δεύτερο κεφάλαιο θα αναλυθούν οι προοπτικές διαμετακόμισης των υδρογονανθράκων της ανατολικής Μεσογείου, μέσα από την παρουσίαση και εξέταση των δυνατών επιλογών, αλλά και του στρατηγικού προσανατολισμού των υπαρχόντων, καθώς και των μελλοντικών δρώντων (κρατών και ιδιωτών), που αναμένεται να εμπλακούν στο ενεργειακό παιχνίδι της περιοχής. Η εν λόγω ανάλυση θα γίνει λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς που ενέχει η εκάστοτε δυνατή επιλογή, καθώς και τα αποτελέσματα της αξιολόγησης της, υπό το πρίσμα μιας συγκριτικής μελέτης κόστους - οφέλους. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται να ενταχθούν οι πρόσφατες ενεργειακές εξελίξεις στην προβληματική των ενεργειακών αναγκών της Ε.Ε. Συγκεκριμένα, θα αναλυθούν η ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια και ο ενδεχόμενος ρόλος της Α. Μεσογείου σε αυτήν. Στο εν λόγω κεφάλαιο θα δοθεί έμφαση επίσης, στο ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η Ελλάδα, κυρίως στον τομέα της διαμετακόμισης των ενεργειακών πόρων των χωρών της Α. Μεσογείου προς την ευρωπαϊκή αγορά. 10

11 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο θα επιχειρηθεί η εξέταση των σύγχρονων ενεργειακών εξελίξεων στην Α. Μεσόγειο και των προοπτικών που διαμορφώνονται ή ενδέχεται να διαμορφωθούν υπό το πρίσμα των γεωπολιτικών - στρατηγικών περιορισμών που ενυπάρχουν στους εμπλεκόμενους κρατικούς δρώντες της περιοχής, αλλά και σε συνάρτηση με την ιδιαίτερη περιβαλλοντική ταυτότητα της ανατολικής Μεσογείου και τον αντίκτυπο που ενδέχεται να έχει οποιαδήποτε προσπάθεια συστηματικής εκμετάλλευσης ή διαμετακόμισης υδρογονανθράκων στην περιοχή αυτή. 11

12 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός του παρόντος εισαγωγικού κεφαλαίου είναι καταρχάς να κατατοπίσει τον αναγνώστη, παραθέτοντας βασικές εννοιολογικές και τεχνικής φύσεως οριοθετήσεις, οι οποίες θα τον διευκολύνουν στην ευκολότερη κατανόηση και παρακολούθηση των ζητημάτων που τίθενται και αναλύονται στην εν λόγω μελέτη. Κατά δεύτερον, εντός του παρόντος κεφαλαίου θα παρατεθούν και τα βασικά επιχειρήματα, καθώς και οι κύριοι άξονες συλλογιστικής επί των οποίων βασίζεται η εν λόγω μελέτη. Με την παρούσα μελέτη επιχειρείται να παρουσιαστούν οι πρόσφατες ενεργειακές εξελίξεις στην Α. Μεσόγειο υπό το πρίσμα των ενεργειακών αναγκών, αλλά και των προτεραιοτήτων της Ε.Ε. Οριοθετώντας γεωγραφικά, λοιπόν, το αντικείμενο έρευνας της παρούσας μελέτης ήτοι την Α. Μεσόγειο, σημειώνουμε πως οι χώρες που θα εξεταστούν είναι η Ελλάδα, η Αίγυπτος, το Ισραήλ, η Κύπρος, ο Λίβανος, η Συρία και η Τουρκία. Η Λωρίδα της Γάζας και τα δεδομένα δικαιώματα της Παλαιστινιακής Αρχής, παρά τα υφιστάμενα νομικά κωλύματα, θα αποτελέσουν επίσης αντικείμενο της μελέτης. Ο όρος ενεργειακή ασφάλεια χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει το αναγκαίο ποσό ενέργειας που διαθέτει ένα κράτος για να λειτουργήσει, να τροφοδοτήσει δηλαδή επαρκώς τις κοινωνικές, οικονομικές και στρατιωτικές δραστηριότητές του. Αναλύοντας, τώρα τον όρο «Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια» θα μπορούσαμε να αναφέρουμε -πολύ γενικά-, πως αυτή δύναται να περιγραφεί ως το σύνολο των πολιτικών και νομικών ενεργειών της Ε.Ε, που σκοπεύουν στην εξασφάλιση της απρόσκοπτης τροφοδοσίας της Ένωσης με τους απαραίτητους, για τις βασικές ανάγκες της, ενεργειακούς πόρους. Ένας από τους βασικούς σκοπούς αυτής της ευρωπαϊκής πολιτικής είναι η καταπολέμηση δημιουργίας μονοπωλίων ή/και ολιγοπωλίων ή η ελάττωση της επιρροής των ήδη δημιουργηθέντων επί των ενεργειακών εισαγωγών της Ένωσης (όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τη δεσπόζουσα θέση της Ρωσίας επί των ευρωπαϊκών εισαγωγών φυσικού αερίου). Ιδιαίτερα σε ότι αφορά το φυσικό αέριο, η Ε.Ε επιδιώκει τον ανωτέρω στόχο με δύο βασικές πολιτικές. Την πολιτική διαφοροποίησης των προμηθευτών της και την πολιτική διαφοροποίησης των διαμετακομιστών φυσικού αερίου προς την αγορά της. 12

13 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Τελευταία, αλλά εξίσου σημαντική, θεωρείται και η αναφορά στις υπάρχουσες δυνατότητες διαμετακόμισης του φυσικού αερίου στο έδαφος των χωρών - εισαγωγέων. Έτσι, σήμερα το φυσικό αέριο μεταφέρεται από τον τόπο παραγωγής του προς τους αγοραστές, είτε μέσω αγωγών, είτε μέσω κατάλληλα διαμορφωμένων πλοίων. Στην πρώτη περίπτωση, η οποία είναι και η πιο διαδεδομένη σήμερα, το φυσικό αέριο κατευθύνεται μέσα από δαιδαλώδεις (συνήθως) αγωγούς υψηλής πίεσης (χερσαίους ή υποθαλάσσιους) από τον τόπο παραγωγής του στο έδαφος του εισαγωγέα. Η εν λόγω μέθοδος προσφέρει, αφενός τη δυνατότητα εισαγωγής/εξαγωγής αρκετά μεγάλων ποσοτήτων φυσικού αερίου και αφετέρου μια σταθερή και απρόσκοπτη πρόσβαση στον γκρίζο χρυσό για τους εισαγωγείς. Από την άλλη, όμως, ως μειονέκτημα θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι εμπορικές αγκυλώσεις που ενδέχεται να δημιουργηθούν για ένα κράτος, το οποίο δε μπορεί να διαφοροποιήσει την οδό διαμετακόμισης του φυσικού αερίου που μεταφέρεται από έναν αγωγό προς νέους και ενδεχομένως πιο συμφέροντες αγοραστές. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μόνο με την κατασκευή ενός νέου αγωγού, με ότι οικονομικό κόστος αυτό συνεπάγεται. Σε ότι αφορά τώρα τη διαμετακόμιση του φυσικού αερίου μέσω πλοίων, αυτή αφορά αποκλειστικά το υγροποιημένο φυσικό αέριο ή LNG. Σε αυτήν την περίπτωση, το φυσικό αέριο μεταφέρεται μέσω αγωγών από τον τόπο παραγωγής τους σε τερματικές μονάδες, όπου και υγροποιείται, αφού ψύχεται στους -162 βαθμούς Κελσίου. Από εκεί και πέρα φορτώνεται σε ειδικά δεξαμενόπλοια ή τάνκερ και μεταφέρεται στο έδαφος των εισαγωγέων, όπως το πετρέλαιο. Πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι σαφώς η μεγαλύτερη ελευθερία διαφοροποίησης κατά το δοκούν από τους παραγωγούς των αγοραστών τους, χωρίς να έχουν να αντιμετωπίσουν το κόστος κατασκευής νέων μονάδων ή αγωγών. Ως αρνητικό στοιχείο θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τους περιορισμούς, που θέτει η διαδικασία υγροποίησης, ως προς τις συνολικές ετήσιες εξαγόμενες ποσότητες φυσικού αερίου, (συγκριτικά με τις ποσοτικές δυνατότητες μεταφοράς που προσφέρουν οι αγωγοί), αλλά και τις διακυμάνσεις στην τελική τιμή του προϊόντος, καθώς και τους κινδύνους που μπορεί να οφείλονται στον ανθρώπινο (τρομοκρατικές επιθέσεις, πειρατεία, ατυχήματα) ή σε φυσικούς παράγοντες όπως καιρικές συνθήκες. 13

14 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Οι κύριοι άξονες συλλογιστικής επί των οποίων θα στηριχθεί η ανωτέρω ανάλυση είναι οι εξής δύο: 1. Οι πρόσφατες ανακαλύψεις υδρογονανθράκων στην Α. Μεσόγειο είναι δυνατόν να καλλιεργήσουν σχέσεις συνεργασίας μεταξύ των κρατών της περιοχής. Αυτό θα μπορούσε να γίνει μέσα από μια διαδικασία αποκόμισης αμοιβαίου οφέλους, η οποία ενδέχεται να λειτουργήσει σταθεροποιητικά για τις οξυμένες διακρατικές σχέσεις (που επικρατούν σήμερα σε πολλά σημεία της περιοχής), καθώς και να επιταχύνει την επίλυση χρονιζόντων προβλημάτων, όπως για παράδειγμα αυτού της οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών εκμετάλλευσης μεταξύ των κρατών. Στα ανωτέρω δύναται να δοθεί ώθηση και από την ανάμιξη στην εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της περιοχής μεγάλων διεθνών ιδιωτικών εταιρειών, αλλά και σημαντικών δυνάμεων του διεθνούς συστήματος, όπως η Ε.Ε, οι ΗΠΑ, αλλά και η Ρωσία και η Κίνα, γεγονός που ενδέχεται να προτάξει την επίτευξη σταθερότητας στην περιοχή ως προαπαιτούμενο της εκμετάλλευσης των ενεργειακών πόρων. 2. Η ανακάλυψη σημαντικών ποσοτήτων φυσικού αερίου στην Α. Μεσόγειο θα αυξήσει ακόμη περισσότερο τη σημασία της περιοχής για την Ε.Ε, η οποία λόγω της σημαντικής ζήτησης ενεργειακών εισαγωγών που παρουσιάζει, αλλά και λόγω της προσπάθειάς της να διαφοροποιήσει τους προμηθευτές φυσικού αερίου της (στο πλαίσιο της πολιτικής για την Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια), επιζητά τη συνεργασία, αλλά και την εισαγωγή φυσικού αερίου από όσο το δυνατόν περισσότερους προμηθευτές. Ως εκ τούτου, οι χώρες της Α. Μεσογείου θα μπορούσαν να αναδειχθούν σε έναν αξιόλογο παράγοντα, που θα προμήθευε μελλοντικά την ευρωπαϊκή αγορά με ικανές ποσότητες φυσικού αερίου. Μια επιλογή η οποία, τόσο λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας, όσο και της γενικότερης εικόνας της παγκόσμιας ενεργειακής αγοράς, φαντάζει την παρούσα στιγμή ως η πιο συμφέρουσα και για τα κράτη της Α. Μεσογείου, γενικότερα, αλλά και για την Ελλάδα ειδικότερα, η οποία θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμετακόμιση των ενεργειακών πόρων προς την ευρωπαϊκή αγορά. Ένα γεγονός, το οποίο θα συνιστούσε για την Ελλάδα διπλό όφελος καθώς, αφενός θα αναβάθμιζε τη σημασία της ως δρώντα στη γεωπολιτική σκακιέρα τόσο της 14

15 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 περιοχής, όσο και της Ε.Ε και αφετέρου θα μεταφράζονταν και σε οικονομικά οφέλη, δίνοντας ενδεχομένως μια ζωτικής σημασίας ανάσα στην πολύπαθη ελληνική οικονομία που ταλανίζεται από την οικονομική κρίση. 15

16 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ ΣΤΗΝ Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟ Οι πρώτες έρευνες αναφορικά με την ανακάλυψη κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου στην περιοχή της Α. Μεσογείου ξεκινούν κατά τρόπο συστηματικό ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 μέχρι και το 1948, όταν η εδρεύουσα στο Λονδίνο εταιρεία Iraq Petroleum Co. άρχισε να ερευνά την περιοχή της Κύπρου για υδρογονάνθρακες, χωρίς όμως να έχει ιδιαιτέρως ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Ακολούθως, τη δεκαετία του 1960, οι δύο υπερδυνάμεις της εποχής, ήτοι η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ φάνηκε να επιδεικνύουν ενδιαφέρον για τους υδρογονάνθρακες που πιθανολογείτο πως βρίσκονταν στην Α. Μεσόγειο. Αποτέλεσμα ήταν μια οργανωμένη προσπάθεια χαρτογράφησης της περιοχής, μέσω της λήψης υποβρύχιων φωτογραφιών. Οι ανακοινώσεις της εποχής άφηναν υπόνοιες αναφορικά με την ύπαρξη φυσικού αερίου, όμως, ήταν τόσο γενικές που δεν ήταν δυνατή η εξαγωγή συμπερασμάτων για την ακριβή θέση των φημολογούμενων κοιτασμάτων. Παρόλα αυτά, το 1974 η Shell έδειξε τη βούληση να συμμετάσχει στις διαδικασίες έρευνας, ιδιαίτερα στην θαλάσσια περιοχή ανοικτά της Καρπασίας 3. Έκτοτε, από το 1975 έως και τις αρχές της δεκαετίας του 2000 πραγματοποιήθηκε πληθώρα σεισμογραφικών μελετών σχεδόν σε όλη την Α. Μεσόγειο κυρίως από εταιρείες γαλλικών και αμερικανικών συμφερόντων, με πενιχρά, όμως, αποτελέσματα, μάλλον, εξαιτίας των τεχνολογικών περιορισμών, καθώς η τότε διατρητική ικανότητα του θαλάσσιου πυθμένα έφθανε μέχρι και τα 200 μέτρα 4. Ωστόσο, ικανοποιητικά ήταν τα αποτελέσματα σε ορισμένες περιοχές, όπως αυτή στα ανοικτά του Δέλτα του Νείλου, όπου η Shell σε συνεργασία με την αιγυπτιακή κυβέρνηση διεξήγαγαν έρευνες, διαπιστώνοντας τη σοβαρή πιθανότητα ύπαρξης υδρογονανθράκων. 3 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ Ibid σ

17 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Ένα αποτέλεσμα που εν πολλοίς στηρίζονταν στην παρουσία κατάλληλων ιζημάτων, τα οποία εναπέθετε στην περιοχή για χιλιετίες η εκροή του Νείλου 5. Εκ των ανωτέρω δύναται να εξαχθεί η εξής παρατήρηση: Η Α. Μεσόγειος παρουσίαζε ήδη πριν από το ξέσπασμα του Β Παγκοσμίου Πολέμου ερευνητικό ενδιαφέρον σε ότι αφορά την ύπαρξη υδρογονανθράκων. Παρόλα αυτά, οι όποιες εξελίξεις μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 2000 μπορούν να χαρακτηριστούν ως χλιαρές καθώς εντέλει εξαντλούνταν κατά πλειοψηφία σε επίπεδο φημολογίας και αβέβαιων συμπερασμάτων. Η κατάσταση, όμως αυτή, αλλάζει με την αυγή της νέας χιλιετίας. Συνοπτικό Χρονικό Πρόσφατων Εξελίξεων Το 2000 η κυπριακή κυβέρνηση βάσει αξιόπιστων μελετών, που ανέφεραν ως εξαιρετικά μεγάλη πιθανότητα την ύπαρξη σημαντικών ποσοτήτων υδρογονανθράκων στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κύπρου και Αιγύπτου, θέτει, πρώτη από όλα τα κράτη της περιοχής προτεραιότητα της πολιτικής της τη δρομολόγηση αντίστοιχων εξελίξεων. Με αυτόν τον τρόπο συστηματοποιεί τις έρευνες αναφορικά με τους υδρογονάνθρακες πέριξ του συνόλου της θαλάσσιας περιοχής, επί και εντός της οποίας η Λευκωσία θα μπορούσε να ασκήσει κυριαρχικά δικαιώματα. Συνέπεια των παραπάνω, καθώς και των κατάλληλων διπλωματικών κινήσεων, Κύπρος και Αίγυπτος καταλήγουν το 2003 σε συμφωνία για έρευνα και εκμετάλλευση οποιονδήποτε κοιτασμάτων φυσικού αερίου ανακαλυφθούν, εντός των ζωνών επί των οποίων, τα δύο κράτη ασκούν κατάλληλα κυριαρχικά δικαιώματα. Με την ίδια συμφωνία μάλιστα οι δύο χώρες αναγνώριζαν και τα όρια των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών (ΑΟΖ) τους 6. Τα ανωτέρω γεγονότα δεν απετέλεσαν παρά μόνο το προοίμιο των ραγδαίων εξελίξεων που ακολούθησαν από το 2007 και μετά, όταν στο παιχνίδι της εξερεύνησης μπήκε δυναμικά η εταιρεία Noble Energy, η οποία και πραγματοποίησε το 2009 πληθώρα σεισμογραφικών μελετών στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Ισραήλ και Κύπρου. Έπειτα από εξερεύνηση περίπου τετραγωνικών μέτρων θαλασσίου 5 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ Ibid σ

18 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 υπεδάφους, καθώς και των ισραηλινών πεδίων Alon A και Alon B, η Noble κατόρθωσε να φθάσει στην ανακάλυψη του κοιτάσματος Leviathan, το οποίο υπολογίζεται πως περιέχει περί τα 16 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια (tcf) εκμεταλλεύσιμου φυσικού αερίου. Έκτοτε, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω, κατά τη διάρκεια ανάλυσης των ενεργειακών προφίλ των χωρών της περιοχής, η Noble έφερε στο φως είτε αποδείξεις για την ύπαρξη και άλλων πολλά υποσχόμενων κοιτασμάτων, είτε εκτιμήσεις για το σοβαρό ενδεχόμενο ύπαρξης αυτών. Ενεργειακό Προφίλ της Α. Μεσογείου και των Παράκτιων Κρατών Στο παρόν κεφάλαιο, θα αναλυθούν, τόσο η ενεργειακή ταυτότητα της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής της Α. Μεσογείου (όπως αυτή εκτιμάται κατόπιν των πρόσφατων ανακαλύψεων κοιτασμάτων φυσικού αερίου), όσο και το ενεργειακό προφίλ των παράκτιων κρατών της περιοχής ξεχωριστά. Στόχος της παράθεσης των εν λόγω στοιχείων, είναι να ανιχνευθούν, όσο αυτό είναι δυνατόν από τα μέχρι στιγμής διαθέσιμα στοιχεία, οι πραγματικότητες της περιοχής σε ότι αφορά στις αποδεδειγμένες και εκτιμώμενες ποσότητες φυσικού αερίου, ώστε να καταστεί δυνατή, μετέπειτα, η εξαγωγή όσο το δυνατόν ασφαλέστερων εκτιμήσεων αναφορικά με τις εξαγωγικές προοπτικές της ευρύτερης περιοχής. Σήμερα, κατόπιν και των πρόσφατων ανακαλύψεων, η Α. Μεσόγειος δύναται να χωριστεί σε τέσσερις βασικές περιοχές αυξημένης πιθανότητας ή αποδεδειγμένης ύπαρξης σημαντικών ποσοτήτων υδρογονανθράκων. Αυτές είναι (όπως φαίνονται και στους Χάρτες 1 και 2): 1) το Πεδίο του Ηροδότου, το οποίο εντοπίζεται κυρίως στην περιοχή νοτιοανατολικά της Κρήτης, νοτιοδυτικά της Κύπρου και βορείως της Αιγύπτου 2) το πεδίο Levantine, το οποίο εκτείνεται στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κύπρου, Τουρκίας, Συρίας, Ισραήλ (περιλαμβανομένων των εδαφών της Λωρίδας της Γάζας), Αιγύπτου και Λιβάνου 3) το Κωνικό Πεδίο στα ανοιχτά του Δέλτα του Νείλου 18

19 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ ) το πεδίο στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κρήτης 7. Χάρτης 1 8 Οι μέχρι στιγμής έρευνες στην περιοχή της Α. Μεσογείου έχουν κατορθώσει να φέρουν στο φως την ύπαρξη κοιτασμάτων που μετρούν περί τα tcf εκμεταλλεύσιμου φυσικού αερίου 9. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με μελέτη του United States Geological Survey (USGS), η οποία εκπονήθηκε το 2010, τόσο στην περιοχή ανοιχτά του Δέλτα του Νείλου και στο πεδίο Levantine, όσο και στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή πέριξ της Κύπρου, υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο ύπαρξης κοιτασμάτων με συνολική ποσότητα που ενδέχεται να φθάνει στην καλύτερη περίπτωση τα 335 tcf και 45.9 tcf φυσικού αερίου αντιστοίχως Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ. 4 8 Πηγή: Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ

20 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Χάρτης 2 11 Σε ότι αφορά το ελληνικό τμήμα του πεδίου του Ηροδότου, καθώς και τη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κρήτης, αν και είναι περιοχές όπου δεν έχουν πραγματοποιηθεί επισταμένες έρευνες, παρόλα αυτά, σύμφωνα, τόσο με το γεωλογικό ανάγλυφο της περιοχής, όσο και με μια ανεπίσημη μελέτη (εν αγνοία της ελληνικής κυβέρνησης) που διεξήγαγε νοτίως της Κρήτης η Νορβηγική Εταιρεία Γεωφυσικών Ερευνών Petroleum Geo-Services, διαπιστώνεται μια εξαιρετικά αυξημένη πιθανότητα ύπαρξης ικανών ποσοτήτων υδρογονανθράκων 12. Συγκεκριμένα, στην εν λόγω περιοχή, εφάπτονται οι Τεκτονικές Πλάκες της Αφρικής και της Ευρώπης, παρατηρούνται εκκλήσεις σημαντικών ποσοτήτων μεθανίου, ενώ υπάρχουν και αρκετά ηφαίστεια λάσπης, γεγονότα τα οποία αποτελούν σημαντικές ενδείξεις ύπαρξης ικανών ποσοτήτων υδρογονανθράκων 13. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως τα ανωτέρω χαρακτηριστικά απαντώνται στην πλειοψηφία των περιοχών ανά τον κόσμο, οι οποίες είναι πλούσιες σε 11 Πηγή: Bruneton Alain. Konofagos Elias, Foscolos Anthony, Cretan Gas Fields-A new perspective for Greece s Hydrocarbon resources, Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, Cretan Gas Fields-A new perspective for Greece s Hydrocarbon resources, σ Ibid 20

21 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 πετρέλαιο και φυσικό αέριο, όπως στον κόλπο του Μεξικό, στην Κασπία Θάλασσα, αλλά και στο Κωνικό Πεδίο στα ανοιχτά του Δέλτα του Νείλου και στο πεδίο Levantine. Έχοντας σκιαγραφήσει το γενικό ενεργειακό προφίλ, της Α. Μεσογείου, μπορούμε τώρα να στρέψουμε την προσοχή μας στην ανάλυση του ενεργειακού προφίλ της κάθε μίας από τις χώρες που εξετάζουμε ξεχωριστά. Κύπρος Μέχρι και το 2010, οπότε έγιναν ευρέως γνωστά τα αποτελέσματα των ερευνών της Κύπρου, αναφορικά με την ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου, τα αποδεδειγμένα αποθέματα, η παραγωγή, αλλά και η κατανάλωση της χώρας σε φυσικό αέριο κυμαίνονταν γύρω από την περιοχή του απολύτου μηδενός 14. Η Λευκωσία βασίζονταν και βασίζεται -εν πολλοίς- στην κατανάλωση πετρελαίου, αλλά και ηλεκτρικής ενέργειας ώστε να καλύψει τις εγχώριες ανάγκες της. Οι πρόσφατες ανακαλύψεις στην περιοχή της Α. Μεσογείου χαρτογραφούν μια περιοχή αυξημένου ενδιαφέροντος για τη Λευκωσία (αναφορικά με το φυσικό αέριο), η οποία εκτείνεται από το πεδίο Levantine μέχρι και τα όρια της περιοχής του πεδίου του Ηροδότου (Βλ. Χάρτη 3 στην επόμενη σελίδα). Η περιοχή, αυτή, έχει χωριστεί σε 13 θαλάσσια Οικόπεδα, όπου η Κύπρος αναμένεται να πραγματοποιήσει έρευνες σε συνεργασία με ξένες εταιρείες σε διαφορετικές χρονικές φάσεις. Προς το παρόν, επισταμένες έρευνες πραγματοποιήθηκαν και πραγματοποιούνται στο Οικόπεδο 12 ή «Αφροδίτη», όπως έχει ονομαστεί, το οποίο εντοπίζεται σε μια περιοχή που μοιράζεται μεταξύ της κυπριακής και της ισραηλινής ΑΟΖ. Το εν λόγω κοίτασμα εκτιμάται πως περιέχει περί τα 5-8 tcf φυσικού αερίου, συνολικής αξίας που υπολογίζεται μεταξύ 30 και 100 δις. δολαρίων 15. Οι τελευταίες εκτιμήσεις είναι περισσότερο αισιόδοξες. Σύμφωνα με τον διευθυντή της Υπηρεσίας Ενέργειας του κυπριακού Υπουργείου Εμπορίου, κ. Σόλων Κασίνη, η Αφροδίτη περιέχει περί τα 8-12 tcf φυσικού αερίου. Συνακόλουθα, η αξία του Οικοπέδου υπολογίζεται περί τα 350 δις ευρώ και το καθαρό κέρδος από την εκμετάλλευσή του στα 86 δις ευρώ. Αντίστοιχα ενθαρρυντικές είναι και οι εκτιμήσεις που αφορούν τη συνολική ποσότητα 14 Βλ. US EIA Cyprus energy country analysis, 15 Βλ. International Crisis Group, Aphrodite s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue?, σ

22 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 φυσικού αερίου που βρίσκεται στην κυπριακή ΑΟΖ, η οποία εκτιμάται ότι ανέρχεται στα 60 tcf, ενώ γίνεται λόγος και για ύπαρξη κοιτασμάτων πετρελαίου. 16 Στο στάδιο που βρισκόμαστε, βέβαια, το οποίο θα χαρακτηρίζαμε πρόωρο, αποτελεί πρακτική στο πλαίσιο της συνήθους διαδικασίας να γίνονται μεγαλύτερες ή μικρότερες εκτιμήσεις, αρκετές από τις οποίες πιθανότατα θα αναθεωρηθούν, είτε προς τα πάνω, είτε προς τα κάτω. Με τις εκτιμήσεις, αυτές, μπορούμε να έχουμε μια αίσθηση σχετικά με το πού κυμαίνονται τα αποθέματα, αλλά όχι βεβαιότητες. Την εξερεύνηση, τώρα, του εν λόγω κοιτάσματος έχουν αναλάβει η Noble Energy σε συνεργασία με την ισραηλινών συμφερόντων εταιρεία Delek Group. Παρά το γεγονός πως το οικόπεδο Αφροδίτη συνορεύει με το γιγάντιο κοίτασμα Leviathan, που βρίσκεται εντός της ισραηλινής ΑΟΖ, το μεγαλύτερο μέρος του είναι εντός της κυπριακής ΑΟΖ, οπότε σε μια πιθανότητα συνεκμετάλλευσης η Λευκωσία θα κατέχει σαφές προβάδισμα στο διαμοιρασμό των ποσοστών που φθάνει το 80%. Με τις μέχρι στιγμής ανακαλύψεις στο εν λόγω κοίτασμα, είναι δυνατόν να υποστηριχθεί μια παραγωγή της τάξεως των 10 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων (bcm) το χρόνο για τα επόμενα έτη. Μια παραγωγή, η οποία κατά το μεγαλύτερο μέρος της θα αποτελέσει, ενδεχομένως, αντικείμενο εξαγωγής, καθώς η Κύπρος, λόγω του μικρού μεγέθους της αναμένεται να χρειαστεί μόλις το 15%, από τις εν λόγω ποσότητες για να καλύψει τις εγχώριες ανάγκες της Βλ. «Κασίνης: Πάνω Από 2 Τρις Ευρώ η Αξία των Κοιτασμάτων Φυσικού Αερίου στην Κυπριακή ΑΟΖ», 26/10/2012, στο 26/10/ Βλ. International Crisis Group, Aphrodite s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue?, σ

23 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Χάρτης 3 18 Η Λευκωσία, όμως, δε φαίνεται να αρκείται μόνο στην εκμετάλλευση του Οικοπέδου 12, αλλά, μάλλον, να προσανατολίζεται σε μια δεύτερη φάση ερευνών στο άμεσο μέλλον, εντός των υπόλοιπων δώδεκα οικοπέδων, τα οποία βρίσκονται τόσο στο νότιο τμήμα της ΑΟΖ της, όσο και στην περιοχή που συνορεύει με την ελληνική θαλάσσια ζώνη. Η Λευκωσία προετοιμάζεται για την επόμενη φάση εξερεύνησης, όχι μόνο σε πολιτικό διπλωματικό επίπεδο, αλλά και πραγματοποιώντας κατάλληλες διαρθρωτικές αλλαγές στην κυπριακή νομοθεσία, απλοποιώντας τη διαδικασία αδειοδότησης των ενδιαφερόμενων φορέων, αναφορικά με τη διεξαγωγή ερευνών για την ανακάλυψη υδρογονανθράκων. Έτσι, το 2007 η Κύπρος έθεσε σε εφαρμογή έναν νέο νόμο αναφορικά με τους υδρογονάνθρακες, ο οποίος ουσιαστικά ενσωμάτωσε στην κυπριακή νομοθεσία την ευρωπαϊκή Οδηγία 94/22/EC, αναφορικά με τους κανόνες αδειοδότησης εταιρειών ή άλλων ιδιωτών σχετικά με τη διεξαγωγή μελετών, την 18 Πηγή: 23

24 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 εξερεύνηση, αλλά και την εκμετάλλευση κοιτασμάτων υδρογονανθράκων 19. Ο εν λόγω νόμος, όπως και οι κανονισμοί του 2007 και του 2009 αποτελούν το βασικό νομικό πλαίσιο, που ρυθμίζει όλες τις σχετικές διαδικασίες, αναφορικά με την έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στην Κύπρο. Συγκεκριμένα, ο εκάστοτε ενδιαφερόμενος, κατόπιν επίσημης προκήρυξης σχετικού διαγωνισμού από την Κυπριακή Δημοκρατία, καταθέτει την αίτηση του υπόψη του Υπουργού Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού 20. Τα είδη αδειοδότησης που δύναται να παράσχει η κυπριακή κυβέρνηση είναι τριών ειδών: 1) για διεξαγωγή μελετών (η οποία δεν μπορεί να ξεπερνά το χρονικό διάστημα του 1 ος έτους), 2) για εξερεύνηση (η οποία θα δίδεται για διάστημα μέχρι 3 έτη με δυνατότητα δυο ανανεώσεων ανά 2 έτη) και τέλος, 3) για εκμετάλλευση (η οποία θα δίδεται για ένα χρονικό διάστημα μέχρι 25 έτη) 21. Και τα τρία είδη αδειών, εκτός από τα βασικά προαπαιτούμενα, όπως για παράδειγμα να περιέχουν την επωνυμία του ενδιαφερόμενου, την έδρα του, καθώς και την πρότερη εμπειρία του σε παρόμοιες διαδικασίες, περιέχουν κανόνες που διασφαλίζουν τα συμφέροντα του κυπριακού κράτους και του κυπριακού λαού, το θαλάσσιο περιβάλλον, αλλά και την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας 22. Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειώσουμε πως σε ότι αφορά τη χορήγηση αδειών εκμετάλλευσης, αυτές θα αποτελούν αντικείμενο εξειδικευμένης επεξεργασίας και διαπραγμάτευσης μεταξύ της κυπριακής κυβέρνησης και του εκάστοτε ενδιαφερόμενου. Η Λευκωσία είχε προκηρύξει διαγωνισμό για την προσέλκυση ενδιαφερομένων, αναφορικά με τη διεξαγωγή ερευνών στα δώδεκα οικόπεδα, στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Νήσου 23. Ο εν λόγω διαγωνισμός έληξε στις 11 Μαΐου 2012 και σύμφωνα με τις κυπριακές ανακοινώσεις, υπήρξε εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις ανακοινώσεις του κυπριακού Υπουργείου Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, πέντε εταιρείες και δέκα consortium εταιρειών εκδήλωσαν ζωηρό 19 Βλ. Michael Kyprianou & Co LLC, HYDROCARBONS IN CYPRUS; Drilling for natural gas reserves, σ. 1, 20 Ibid 21 Ibid σ Ibid 23 Βλ. Socor Vladimir, Exploration intensifying for East-Mediterranean Natural Gas, bec94b36b4955e12 24

25 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 ενδιαφέρον. Μεταξύ αυτών, η θυγατρική της GazProm GPB Global Resources, η ιταλικών συμφερόντων ENI, η Total, η Petronas, καθώς και η κορεατικών συμφερόντων Kogas. Συμμετείχαν, επίσης, ενδιαφερόμενες εταιρείες -μεταξύ άλλων- από τις ΗΠΑ, την Ολλανδία, τον Καναδά, την Αυστραλία, το Ισραήλ, αλλά και την Κύπρο 24. Εκ των ανωτέρω, γίνεται φανερή η ραγδαία αναβάθμιση, την οποία είναι εξαιρετικά πιθανόν να γνωρίσει το κυπριακό ενεργειακό προφίλ τα αμέσως επόμενα χρόνια, ιδιαίτερα στον τομέα του φυσικού αερίου. Η Λευκωσία φαίνεται να δείχνει μια σαφή πρόθεση εδραίωσης ενός συστηματικού τομέα παραγωγής και εξαγωγής φυσικού αερίου, εκμεταλλευόμενη στο έπακρο της πλουτοπαραγωγικές πηγές που βρίσκονται στις θαλάσσιες ζώνες κυριαρχίας της. Ισραήλ Το Ισραήλ, σε αντίθεση με την περίπτωση της Κύπρου, διέθετε και πριν την ανακάλυψη των υπεράκτιων κοιτασμάτων της Α. Μεσογείου, εγχώρια αποθέματα φυσικού αερίου της τάξεως των 1,5-1,7 tcf. Τα εν λόγω αποθέματα προέρχονται, κυρίως, από τα δύο μεγαλύτερα κοιτάσματα της χώρας, το Mari και το Noa. Η εταιρεία Yam Thetis, εκμεταλλεύεται τα εν λόγω κοιτάσματα και προμηθεύει με την παραγωγή τους κατά κύριο λόγο ισραηλινά εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η συνολική μέση παραγωγή των 28 bcf ανά έτος, δεν φαίνεται να καλύπτει πλήρως τις εγχώριες ισραηλινές ανάγκες σε φυσικό αέριο, οδηγώντας τη χώρα σε εισαγωγές, οι οποίες το 2009 έφθασαν περίπου τα 60 bcf 25. Το Τελ Αβίβ εισάγει το φυσικό της αέριο κυρίως από την Αίγυπτο μέσω του αγωγού Arish-Askhelon, ο οποίος αποτελεί παρακλάδι του μεγάλου αγωγού Arab Gas Pipeline (με τον οποίο το Κάιρο προμηθεύει επίσης με φυσικό αέριο πέραν του Ισραήλ, το Λίβανο, τη Συρία, αλλά και την Ιορδανία). Ο Arish Askhelon μεταφέρει αυτή τη στιγμή ετησίως στο Ισραήλ ποσότητα φυσικού αερίου της 24 Βλ. Cyprus second offshore bidding round: Expectations exceeded, 25 Βλ. CIA The World Fact Book, 25

26 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 τάξεως των 72 bcf, ενώ η συνολική του μέγιστη χωρητικότητα είναι δυνατόν να αυξηθεί έως και τα 260 bcf. 26 Εκ των ανωτέρω προκύπτει πως οι πρόσφατες ανακαλύψεις φυσικού αερίου στην περιοχή της Α. Μεσογείου, μεταφράζονται για το Ισραήλ σε κάτι παραπάνω από την απλή αποκόμιση οικονομικού οφέλους. Με αυτές θα είναι κατά κύριο λόγο σε θέση να καλύψει πλήρως τις εγχώριες ενεργειακές του ανάγκες, αποκτώντας σε μεγάλο βαθμό ενεργειακή αυτάρκεια. Οι περιοχές όπου έχουν ανακαλυφθεί αποδεδειγμένα κοιτάσματα ή εκτιμάται πως υπάρχουν σημαντικές ποσότητες φυσικού αερίου, αποτελούν μέρος του Πεδίου της Λεβαντίνης (Βλ. Χάρτη 4). Προς το παρόν, οι έρευνες της εταιρείας Noble Energy έφεραν στο φως το γιγάντιο κοίτασμα Λεβιάθαν (το ανατολικό τμήμα του οποίου συνορεύει και με το Κυπριακό Οικόπεδο 12), το οποίο εκτιμάται πως διαθέτει περί τα 16 tcf φυσικού αερίου, καθώς και το κοίτασμα Ταμάρ. Το δεύτερο βρίσκεται δυτικότερα του Λεβιάθαν και εκτιμάται, μέχρι στιγμής, πως είναι δυνατόν να προσφέρει μια ποσότητα φυσικού αερίου που στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να φθάσει ακόμη και τα 8.4 tcf 27. Η παραγωγή, μάλιστα, που θα προκύψει μόνο από το κοίτασμα Ταμάρ εκτιμάται, πως είναι δυνατόν να καλύψει την εγχώρια ζήτηση του Ισραήλ για τα επόμενα 25 με 30 χρόνια 28. Τέλος, άξια λόγου είναι και η ανακάλυψη του κοιτάσματος Dalit, το οποίο βρίσκεται νοτιοδυτικά του Ταμάρ και εκτιμάται πως διαθέτει περί τα 15 δις κυβικά μέτρα (bcm) φυσικού αερίου 29. Παλαιστινιακή Αρχή - Λωρίδα της Γάζας Ζητήματα στην εκμετάλλευση των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην περιοχή ενδέχεται να τεθούν από την πιθανότητα χάραξης ΑΟΖ από τη Λωρίδα της Γάζας. 26 Για μια συνοπτική περιγραφή και το ιστορικό του αγωγού του Arish - Askhlon βλέπε : 27 Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος: ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.,σ Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ. 8 26

27 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Δηλαδή, ανάμεσα στις ΑΟΖ του Ισραήλ και της Αιγύπτου όπου επίσης εκτιμάται πως υπάρχουν ικανοποιητικά κοιτάσματα φυσικού αερίου. Για να κατανοήσουμε την κατάσταση πρέπει να αναφέρουμε πως η Παλαιστινιακή Αρχή, ήδη από το 1999, είχε συμφωνήσει με την εταιρεία φυσικού αερίου BG να προχωρήσει στην εκμετάλλευση του πηγαδιού Marine-1, το οποίο βρίσκεται στα χωρικά ύδατα της Λωρίδας της Γάζας. Το Ισραήλ τότε δεν έφερε αντιρρήσεις, μάλλον λόγω της ασημαντότητας του κοιτάσματος, το οποίο εμπεριέχει 1,4 tcf περίπου φυσικού αερίου. Χάρτης 4 30 Το Τελ Αβίβ, μάλιστα, σκέφτηκε την πιθανότητα εισαγωγής φυσικού αερίου από το εν λόγω κοίτασμα μέσω των παλαιστινιακών εδαφών. Παρόλα αυτά, οι συζητήσεις με την BG, δεν έφθασαν σε κάποιο αποτέλεσμα. Πρόσφατες έρευνες στην ευρύτερη περιοχή απεκάλυψαν, πως στη θαλάσσια προέκταση των χωρικών υδάτων της Λωρίδας της Γάζας, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει την ΑΟΖ των Παλαιστινίων, υπάρχουν κοιτάσματα φυσικού αερίου, η αξία 30 Πηγή: 27

28 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 των οποίων υπολογίζεται προς το παρόν στα τρία δις δολάρια 31. Για παράδειγμα, οι έρευνες επιβεβαίωσαν την ύπαρξη του κοιτάσματος Mari-B, το οποίο φαίνεται πως περιέχει περί το 1 tcf φυσικού αερίου 32 και εντοπίζεται στην περιοχή μεταξύ της ισραηλινής και της ενδεχομένης παλαιστινιακής ΑΟΖ. Χρειάζεται όλες οι εμπλεκόμενες πλευρές, εντός και εκτός της περιοχής, να αντιληφθούν ότι η Παλαιστίνη κάποια στιγμή στο μέλλον θα πρέπει να αποκτήσει πρόσβαση και άρα δικαίωμα στην εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων που εκτείνονται πέριξ της Λωρίδας της Γάζας. Σε μία τέτοια περίπτωση, θα εξελιχθούν σε -έστω και μερικό- ρυθμιστή των εξελίξεων. Το ζητούμενο, συνεπώς, είναι αν είναι προτιμητέο αυτό να λάβει χώρα έγκαιρα και με τη σύμπραξη περισσότερων κρατών ή να επιβληθεί από τη φυσική πορεία των εξελίξεων. Αίγυπτος Η Αίγυπτος αποτελεί τη μοναδική χώρα της υπό εξέταση περιοχής, η οποία διαθέτει αυτή τη στιγμή αξιόλογα, αποδεδειγμένα και πλήρως εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα φυσικού αερίου, όπως επίσης και έναν συγκροτημένο τομέα εκμετάλλευσης, παραγωγής και εξαγωγής φυσικού αερίου προς τρίτες χώρες. Οι εν λόγω προσπάθειες του Καΐρου ξεκίνησαν κατά τρόπο συστηματικό από το 1998, με την παραγωγή της χώρας σε φυσικό αέριο να τετραπλασιάζεται κατά τη δεκαετία Σήμερα, εκτιμάται πως η χώρα διαθέτει περί τα 77 tcf φυσικού αερίου σε αποθέματα, κάτι που την τοποθετεί στην τρίτη θέση, κατά σειρά αποθεμάτων φυσικού αερίου, μεταξύ των χωρών της Αφρικής, πίσω από τη Νιγηρία και την Αλγερία 33. Η Αίγυπτος τα τελευταία χρόνια αγγίζει μια ετήσια παραγωγή φυσικού αερίου της τάξης των 2.2 tcf. Αρκετή από την υπάρχουσα παραγωγή χρησιμοποιείται για την κάλυψη των εσωτερικών αναγκών της χώρας, γεγονός διόλου περίεργο, καθώς στο ενεργειακό μίγμα της Αιγύπτου, το φυσικό αέριο καταλαμβάνει ένα συνολικό ποσοστό της τάξης του 49%. Παρόλα αυτά, σύμφωνα 31 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ Βλ. NobleEnergystartsupgasproductionfromMari-BfieldoffIsrael, 33 Βλ. US EIA Egypt energy country analysis, 28

29 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 με στοιχεία του 2009, το Κάιρο εξήγαγε συνολική ποσότητα φυσικού αερίου που έφθασε τα 650 bcf. Τα ζητήματα που αφορούν στην εκμετάλλευση, παραγωγή και εξαγωγή φυσικού αερίου ρυθμίζονται από τις κρατικές εταιρείες Egyptian General Petroleum Corporation και την Egyptian Natural Gas Holding Company 34. Το 70% της αιγυπτιακής παραγωγής προέρχεται κατά κύριο λόγο από τα υπεράκτια κοιτάσματα του Κωνικού Πεδίου στα ανοιχτά του Δέλτα του Νείλου. Το προς εξαγωγή φυσικό αέριο κατευθύνεται προς τρίτα κράτη κατά 30% μέσω αγωγών και κατά 70% σε μορφή υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG). Το Κάιρο διαθέτει τρεις μεγάλες εγκαταστάσεις υγροποίησης, τη SEGAS Train LNG 1 και τις Egypt LNG Train 1 και 2. Οι εν λόγω εγκαταστάσεις είναι ικανές να παράγουν ποσότητα LNG που θα μπορούσε να αγγίξει τα 600 bcf το χρόνο 35. Κύριοι προορισμοί του αιγυπτιακού LNG είναι κυρίως οι ΗΠΑ, η Ισπανία και η Γαλλία. Τέλος, σε ότι αφορά τις εξαγωγές μέσω αγωγού, έχουμε τον Arab Gas Pipeline, ο οποίος όπως προαναφέρθηκε μεταφέρει φυσικό αέριο προς το Λίβανο, την Ιορδανία, τη Συρία και το Ισραήλ. Πρέπει να σημειώσουμε πως σε μεσοπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα, η αιγυπτιακή παραγωγή φυσικού αερίου, λόγω και του γεγονότος πως τα μέχρι στιγμής εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα φαίνεται να αγγίζουν τα όριά τους, μάλλον δεν αναμένεται να αυξηθεί αλλά να βαίνει μειούμενη, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις ποσότητες που θα κατευθυνθούν προς τον εξαγωγικό τομέα. Βεβαίως, οι πιθανότητες αύξησης στο μέλλον των αιγυπτιακών αποθεμάτων και ως εκ τούτου της παραγωγής, είναι αρκετές, όπως κατέδειξαν οι πρόσφατες ανακαλύψεις φυσικού αερίου στην ευρύτερη περιοχή της Α. Μεσογείου. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την εκτίμηση του United States Geological Survey, στο Κωνικό Πεδίο στα ανοιχτά του δέλτα του Νείλου ενδέχεται να βρίσκονται συνολικές ποσότητες φυσικού αερίου που φθάνουν έως και τα 106 tcf 36. Επιπροσθέτως, η Αίγυπτος θα μπορούσε μέσω κατάλληλης διμερούς συμφωνίας, να προχωρούσε από κοινού με την Κύπρο στην εκμετάλλευση των Οικοπέδων 4,5,10 και 11 τα οποία εντοπίζονται και εντός της Κυπριακής ΑΟΖ 37. Άλλωστε, οι δύο χώρες όπως είδαμε πιο πάνω, έχουν επιδείξει έναν καλό βαθμό 34 Βλ. US EIA Egypt energy country analysis, 35 Ibid 36 Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ Βλ. Φίλης Κωνσταντίνος, Υδρογονάνθρακες Ανατολικής Μεσογείου: Εργαλείο Σύγκλισης ή Προϊόν Ανταγωνισμού;, 29

30 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 διπλωματικού διαλόγου ήδη από το 2003, οπότε είχαμε τη συνομολόγηση των συμφωνιών αναφορικά με το ζήτημα των ΑΟΖ τους. Παρόλα αυτά, κατόπιν της παραίτησης του Χόσνι Μουμπάρακ και τη φάση της πολιτικής εσωστρέφειας από την οποία διέρχεται αυτή τη στιγμή η Αίγυπτος δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τις μελλοντικές κατευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής της νέας αιγυπτιακής ηγεσίας. Εντούτοις, με εξαιρετικό ενδιαφέρον αναμένεται η θέση του Αιγύπτιου προέδρου έναντι των ΗΠΑ, του Ισραήλ αλλά και της Τουρκίας. Η πρώτη αποτελεί στρατηγικό εταίρο και αιμοδότη της αιγυπτιακής οικονομίας, το Τελ Αβίβ διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με το Κάιρο από το 1979 (με τη Συνθήκη Ειρήνης που υπεγράφη στο Καμπ- Ντέιβιντ) και δεν θα επιθυμούσε να διαταραχθούν δραματικά, η δε Τουρκία έσπευσε να προσεταιριστεί τους Αδελφούς Μουσουλμάνους της Αιγύπτου, όταν αντιλήφθηκε ότι ο Μουμπάρακ συνιστούσε παρελθόν. Οι σχέσεις Αιγύπτου-Τουρκίας, παρότι κατά βάση ανταγωνιστικές, από τη στιγμή που και οι δύο απευθύνονται και επιθυμούν να κερδίσουν το ίδιο ακροατήριο, ενδέχεται να βελτιωθούν το αμέσως επόμενο διάστημα υπό τον κοινό παρανομαστή της Συρίας. Καμία από τις δύο χώρες δεν επιθυμεί την παραμονή Άσαντ, την ενεργότερη ανάμιξη της Σαουδικής Αραβίας και του Κατάρ, την επικράτηση των Σαλαφιστών ή αντίστοιχων εξτρεμιστικών στοιχείων στην μετά Άσαντ εποχή. Προκειμένου αυτά να αποφευχθούν είναι πιθανό να δούμε μία επαναπροσέγγιση Καϊρου-Άγκυρας, η οποία δύναται, ανάλογα τον χαρακτήρα και το περιεχόμενο που θα αποκτήσει στην πορεία να επηρεάσει ή ακόμη και να ανατρέψει τις περιφερειακές ισορροπίες, αν και όπως και στην περίπτωση Τουρκίας-Ιράν τέτοιου είδους συνασπισμοί είναι συνήθως τακτικοί και άρα περιστασιακοί και βραχείας χρονικής διάρκειας. Από την άλλη, η Αίγυπτος δύσκολα θα αμφισβητήσει την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ και την ειδική τους σχέση, 38 παρά την αναζήτηση νέων συμμάχων και κεφαλαίων, πχ. στο πρόσωπο της Κίνας, ενώ παρότι ενδέχεται να προκύψουν διαφοροποιήσεις, δεν είναι προς το συμφέρον κανενός η επιδείνωση των σχέσεων με το Ισραήλ. Το σενάριο για το προβλεπτό μέλλον που αυτή τη στιγμή συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες δείχνει το Κάιρο να μην μετακινείται θεαματικά από τις τωρινές του θέσεις, 38 Εκτός εάν διαφοροποιηθούν ριζικά τα δεδομένα στην Ουάσιγκτον, κατόπιν των προεδρικών εκλογών. 30

31 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 τουλάχιστον στο βαθμό που θα πυροδοτήσει εξελίξεις ή θα επιφέρει θεματικές ανατροπές, χωρίς βέβαια να μπορεί να αποκλειστεί και το αντίθετο. Συρία Η Δαμασκός, σήμερα, παράγει κυρίως πετρέλαιο, παρόλα αυτά, λόγω μιας διαφαινόμενης εξάντλησης των αποθεμάτων της, φαίνεται να προσανατολίζεται προς την παραγωγή φυσικού αερίου 39. Τα αποδεδειγμένα αποθέματα της χώρας υπολογίζονται στα 8.5 tcf φυσικού αερίου, ενώ η συνολική παραγωγή της έφθασε το 2009 τα 219 bcf. Ποσότητα που δεν επαρκεί, αν αναλογιστούμε πως την ίδια χρονιά η χώρα είχε ανάγκες της τάξης των 251 bcf και εισαγωγές γκρίζου χρυσού που έφθασαν τα 32 bcf. Σκοπός της Συρίας είναι να αυξήσει την εγχώρια παραγωγή της 40 και για αυτό, ήδη από το 2010 προκήρυξε διαγωνισμό, αναφορικά με την έρευνα και εκμετάλλευση κοιτασμάτων επί του εδάφους της. Η γαλλική Total, και η Petro-Canada αναμένεται να είναι μεταξύ των πρώτων εταιρειών που θα λάβουν σχετικές αδειοδοτήσεις 41. Στόχος, της Συρίας είναι επίσης η πλήρης λειτουργία του σταθμού παραγωγής φυσικού αερίου στο Χαγιάν, ο οποίος είναι σε θέση να αποδίδει περί τα 32 εκατομμύρια κυβικά πόδια (mcf) ημερησίως 42. Η Συρία καλύπτει σήμερα κατά μεγάλο μέρος τις ανάγκες της με την εγχώρια παραγωγή φυσικού αερίου, παρόλα αυτά οι εισαγωγές φυσικού αερίου είναι προς το παρόν απαραίτητες για τη χώρα. Έτσι, η Δαμασκός εισάγει περί τα 5-6 bcf φυσικού αερίου από την Αίγυπτο μέσω του αγωγού Arab Gas Pipeline. Επιπροσθέτως, το 2009 υπέγραψε Μνημόνιο Συνεργασίας με την Τουρκία, αναφορικά με την κατασκευή παρακλαδιού του Arab Gas Pipeline, από το συριακό έδαφος προς την περιοχή Kilisr της Τουρκίας. Σύμφωνα με τα συμπεφωνημένα, η Δαμασκός θα εξασφαλίσει από τον αγωγό ποσότητες της τάξης των 17,5-35 bcf το χρόνο, για 5 χρόνια από το ξεκίνημα λειτουργίας του. Η χώρα έχει συνάψει επίσης ενεργειακές συμφωνίες τόσο με το 39 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ Βλ. USEIA Syriaenergycountryanalysis, 41 Ibid 42 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος: ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.,σ

32 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Αζερμπαϊτζάν, όσο και με το Ιράν και το Ιράκ. Με το πρώτο, σύμφωνα με ένα Πρωτόκολλο που υπεγράφη το 2010, η Συρία συμφώνησε τη μεταφορά ποσοτήτων αζέρικου φυσικού αερίου μέσω του υπό κατασκευή αγωγού με την Τουρκία, σε ποσότητα που θα αγγίζει τα 35 bcm ετησίως. Με τις άλλες δύο χώρες, η Δαμασκός υπέγραψε το 2011 συμφωνία συμμετοχής στην κατασκευή του αγωγού Islamic Gas Pipeline. Το εν λόγω project αναμένεται να μεταφέρει ιρανικό φυσικό αέριο προς την ευρωπαϊκή αγορά διαμέσου του Ιράκ, της Συρίας και του Λιβάνου. Ο αγωγός αναμένεται να έχει μήκος 3100 μίλια και μέγιστη χωρητικότητα το 1.4 tcf φυσικού αερίου σε ετήσια βάση. Εκ των ανωτέρω, εύκολα συμπεραίνει κανείς, πως οι πρόσφατες ανακαλύψεις φυσικού αερίου στην περιοχή της Α. Μεσογείου, και ιδιαίτερα στο Πεδίο της Λεβαντίνης, μόνο αδιάφορη δε θα μπορούσαν να αφήσουν τη Συρία. Η Δαμασκός όχι μόνο παρακολουθεί με προσοχή τις εξελίξεις, αλλά μπαίνει και αυτή αποφασιστικά στο παιχνίδι της εξερεύνησης και εκμετάλλευσης των υπεράκτιων κοιτασμάτων. Πως θα μπορούσε άλλωστε να πράξει διαφορετικά, όταν οι εκτιμήσεις του United States Geological Survey, αναφέρουν σοβαρή πιθανότητα ύπαρξης κοιτασμάτων εκμεταλλεύσιμου φυσικού αερίου της τάξης των 122 tcf, εντός της περιοχής που καλύπτεται από τις ΑΟΖ της Συρίας, του Λιβάνου και του Ισραήλ 43. Μάλιστα, η Συρία έχει ήδη προκηρύξει διαγωνισμό αναφορικά με τέσσερα οικόπεδα που γειτνιάζουν με τμήμα της Κυπριακής ΑΟΖ στην περιοχή 44. Παρόλα αυτά, πρέπει να τονίσουμε, πως η παρατεταμένη αστάθεια που επικρατεί στη χώρα εύλογα θα καθυστερήσει, αν δεν παγώσει, την υλοποίηση όλων των προαναφερόμενων projects. Παράλληλα, η ρευστότητα και η αβεβαιότητα σχετικά με το μέλλον της χώρας -ακόμη και κατόπιν της όποιας οριστικής λύσης- επιφέρουν έντονο προβληματισμό για τις μελλοντικές κινήσεις της Συρίας, τόσο στο πολιτικό, όσο και στο ενεργειακό σκηνικό της ευρύτερης περιοχής. 43 Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, The importance of Eastern Mediterranean gas fields for Greece and the EU, σ Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ

33 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Λίβανος Ο Λίβανος δε δραστηριοποιείται ούτε στην παραγωγή πετρελαίου, ούτε φυσικού αερίου. Οι εγχώριες ανάγκες της χώρας, κυρίως σε πετρέλαιο, καλύπτονται μέσω εισαγωγών. Η Βηρυτός προμηθεύεται, από το 2009, μικρές ποσότητες φυσικού αερίου, μέσω της σύνδεσής της με τον Arab Gas Pipeline, ενώ προσανατολίζεται να συμμετάσχει και στο project του Islamic Gas Pipeline. Ο Λίβανος προσβλέπει στη συμμετοχή του εντός του ενεργειακού παιχνιδιού του φυσικού αερίου της Α. Μεσογείου. Ήδη, διεκδικεί ποσοστό επί τμήματος του ισραηλινού κοιτάσματος Λεβιάθαν, ενώ ετοιμάζεται να προκηρύξει διαγωνισμό, αναφορικά με την εξερεύνηση ενδεχόμενων κοιτασμάτων φυσικού αερίου στη θαλάσσια περιοχή που γειτνιάζει με την κυπριακή ΑΟΖ. Ήδη οι εταιρείες Cairn Energy και GeoSpectrum φαίνεται να δείχνουν ζωηρό ενδιαφέρον 45. Μάλιστα η δεύτερη, κατόπιν ερευνών που διεξήγαγε στην περιοχή, ανακοίνωσε την ύπαρξη κοιτάσματος φυσικού αερίου, το οποίο εκτείνεται στις νοτιοανατολικές ακτές της χώρας και ενδέχεται να περιέχει περί τα 707 bcm φυσικού αεριού. Εκτιμήσεις αναφέρουν, επίσης, πως τα κοιτάσματα του Λιβάνου πιθανόν να ξεπεράσουν σε αποθέματα τα αντίστοιχα της Κύπρου, κάτι που καταδεικνύει τη σημασία της Βηρυτού στην μελλοντική παραγωγή της Α. Μεσογείου 46. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί πως δεν φαίνεται να αποκλείεται και η πιθανότητα, κατόπιν βεβαίως διαπραγματεύσεων, συνομολόγησης μιας συμφωνίας μεταξύ Κύπρου και Λιβάνου αναφορικά με τη συνεκμετάλλευση των Οικοπέδων 3 και 13, νοτίως της Κύπρου 47. Τουρκία Τα συνολικά αποδεδειγμένα αποθέματα της Τουρκίας σε φυσικό αέριο, σύμφωνα με στοιχεία του 2011, φαίνεται να ανέρχονται στα 218 bcf, με τη συνολική παραγωγή της χώρας για το 2010 να φθάνει τα 25 bcf, προοριζόμενη αποκλειστικά για την κάλυψη των 45 Ibid σ Βλ. Στο Λίβανο εντοπίστηκαν κολοσσιαία αποθέματα φυσικού αερίου, 47 Βλ. Φίλης Κωνσταντίνος, Υδρογονάνθρακες Ανατολικής Μεσογείου: Εργαλείο Σύγκλισης ή Προϊόν Ανταγωνισμού;, 33

34 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 εγχώριων αναγκών της. Η εν λόγω παραγωγή προέρχεται από κοιτάσματα της Μαύρης Θάλασσας, με το μεγαλύτερο από αυτά το Marmara Kuzey να βρίσκεται, όπως άλλωστε δηλώνει και το όνομά του, στη θάλασσα του Μαρμαρά. Σημειώνεται, πως την εξερεύνηση και εκμετάλλευση των εν λόγω κοιτασμάτων έχουν αναλάβει κυρίως τρεις εταιρείες, η British Petroleum, η Shell και η τουρκική κρατική εταιρεία TPAO 48. Την επίβλεψη των ζητημάτων που σχετίζονται με το φυσικό αέριο έχει, αφενός η Ρυθμιστική Αρχή Αγορών Ενέργειας και αφετέρου η κρατική εταιρεία κατασκευής πετρελαϊκών αγωγών, η BOTAS, η οποία είναι επιφορτισμένη και με τα ζητήματα κατασκευής και λειτουργίας αγωγών φυσικού αερίου 49. Η εγχώρια τουρκική παραγωγή σε καμία περίπτωση δεν καλύπτει τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας σε φυσικό αέριο, οι οποίες φθάνουν σήμερα το 1,3 tcf ετησίως. Έτσι, η Άγκυρα στρέφεται σε εισαγωγές, κατά κύριο λόγο από τη Ρωσία, καθώς και τις χώρες της Κασπίας και το Ιράν. Μέσω αγωγών, η Τουρκία εισάγει ρωσικό φυσικό αέριο, είτε μέσω των Βαλκανίων (με τον αγωγό Romania - Bulgaria - Turkey Pipeline), είτε μέσω της Μαύρης Θάλασσας (με τον αγωγό Blue Stream), περί τα 600 bcf φυσικού αερίου ετησίως. Επίσης, o αγωγός Baku - Tbilisi - Erzurum συνδέει την Τουρκία με το γιγάντιο κοίτασμα του Αζερμπαϊτζάν, Shah Deniz, στην Κασπία Θάλασσα, έχοντας δυνατότητα συνολικής μεταφοράς 1 tcf φυσικού αερίου σε ετήσια βάση. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως μέσω του αγωγού Iran - Turkey Pipeline, η Άγκυρα έχει τη δυνατότητα, από το 2001, να εισάγει περί τα 49 bcf ιρανικού φυσικού αερίου 50. Πέραν των αγωγών, η Τουρκία έχει τη δυνατότητα εισαγωγής φυσικού αερίου με τη μορφή LNG. Στη χώρα λειτουργεί σήμερα, υπό τη διοίκηση της BOTAS, μια εγκατάσταση από-υγροποίησης, της οποίας οι δυνατότητες αγγίζουν τα 175 bcf το χρόνο. Βασικοί προμηθευτές LNG της Άγκυρας είναι τόσο η Αλγερία, όσο και η Νιγηρία 51. Στόχος της Τουρκίας, πέραν της κάλυψης των ολοένα και αυξανόμενων εγχώριων αναγκών της σε φυσικό αέριο, είναι η γεωπολιτική αναβάθμιση του ρόλου της, μέσα από την ανάδειξη της σε βασικό διαμετακομιστικό κέντρο του φυσικού αερίου της Ρωσίας, των παρακάσπιων χωρών, αλλά και ενδεχομένως του Ιράν (στο μέλλον), προς την αγορά 48 Βλ. US EIA Turkey energy country analysis, 49 Ibid 50 Βλ. US EIA Turkey energy country analysis, 51 Ibid 34

35 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 της Ε.Ε. Ήδη από το 2007 είχαμε την ολοκλήρωση του ελληνοτουρκικού τμήματος του αγωγού Turkey - Greece - Italy Interconnector, ο οποίος σε πλήρη λειτουργία θα μεταφέρει περί τα 420 bcf φυσικού αερίου από το αζέρικο κοίτασμα Shah Deniz, μέσω της Τουρκίας, της Ελλάδας και της Ιταλίας στην ευρωπαϊκή αγορά 52. Επίσης, η Άγκυρα δείχνει ζωηρό ενδιαφέρον συμμετοχής ή υποστήριξης οποιουδήποτε ενεργειακού project ενδέχεται να συμβάλλει στην προσπάθεια ανάδειξής της σε σημαντικό ενεργειακό διαμετακομιστικό κέντρο. Ενδεικτικά, αναφέρεται η συμμετοχή στο project του αμερικανικού αγωγού Nabucco, αλλά και πιο πρόσφατα η υποστήριξη στις προτάσεις κατασκευής των αγωγών Trans - Anatolian Gas Pipeline και South East European Pipeline, οι οποίοι προσανατολίζονται να μεταφέρουν αζέρικο φυσικό αέριο προς την ευρωπαϊκή αγορά. Σε ότι αφορά, τώρα, στις έρευνες της Τουρκίας, σχετικά με την ανακάλυψη φυσικού αερίου στην περιοχή της Α. Μεσογείου (σε συνδυασμό βέβαια και με τις πρόσφατες εξελίξεις), έχουμε να σημειώσουμε τα εξής. Καταρχάς, σε ότι αφορά στο Αιγαίο, τόσο οι έρευνες από πλευράς της Ελλάδας, όσο και από πλευράς της Τουρκίας έχουν επισήμως παγώσει, λόγω της μη οριοθέτησης των ζωνών κυριαρχίας μεταξύ των δύο χωρών. Δεν πρέπει, μάλιστα, να μας διαφεύγει το γεγονός, πως η τουρκική Εθνοσυνέλευση έχει ακόμη εν ισχύ το casus belli σε περίπτωση που η Ελλάδα προχωρήσει μονομερώς, όπως έχει το δικαίωμα, άλλωστε, από τη Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας του 1982, σε επέκταση των χωρικών της υδάτων στα 12 ν.μ.. Παρόλα αυτά, η Άγκυρα μπήκε δυναμικά στο παιχνίδι της Α. Μεσογείου, αμφισβητώντας έμπρακτα, ακόμη και με την απειλή χρήσης βίας, το δικαίωμα της Κύπρου να προχωρήσει μονομερώς στην εκμετάλλευση των Οικοπέδων που βρίσκονται εντός της Κυπριακής ΑΟΖ 53. Η Λευκωσία, ωστόσο, προχώρησε σε συνεργασία με το Ισραήλ σε κοινές έρευνες στο Οικόπεδο 12, ενώ ήδη, όπως είδαμε και πιο πάνω, ολοκληρώθηκε με επιτυχία ο διαγωνισμός για την αδειοδότηση εταιρειών, οι οποίες επιθυμούν να συμμετάσχουν στον 2 ο γύρο ερευνών στα υπόλοιπα Οικόπεδα. Η Τουρκία, μάλιστα, 52 Ibid 53 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ. 60 και Socor Vladimir, Russia backs Greece - Cyprus - Israel Triangle Against Turkey on Offshore Gas, ews%5bbackpid%5d=408&chash=74f1e15f7a050bdbc1555c63cba181dd 35

36 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 φαίνεται διατεθειμένη να δημιουργήσει -ακόμα και κατάφωρα- παράνομες, κατά το διεθνές δίκαιο, πραγματικότητες, όπως διμερείς οριοθετήσεις ζωνών κυριαρχίας με την Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου, με σκοπό την έρευνα και εκμετάλλευση πιθανών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων που βρίσκονται στη θαλάσσια περιοχή εντός του νοητού τραπεζίου μεταξύ Μερσίνας, Αλεξανδρέττας, Καρπασίας και Κερύνειας (βλ. Χάρτη 5) 54. Χάρτης 5 55 Τέλος, η Άγκυρα φαίνεται να έχει βλέψεις και στην ΑΟΖ του Καστελόριζου, καθώς στόχος, από ότι υποδηλώνει η τουρκική διαλεκτική, είναι να παρακαμφτεί το νησί στη χάραξη ΑΟΖ από τα τουρκικά παράλια, ώστε αυτή να παρεμβάλλεται μεταξύ της ελληνικής και της κυπριακής ΑΟΖ. Σε μια τέτοια περίπτωση η Τουρκία θα αποκτούσε πρόσβαση και κυριαρχικά δικαιώματα εξερεύνησης, αλλά και εκμετάλλευσης κοιτασμάτων φυσικού αερίου -αλλά και πετρελαίου-, τα οποία, όπως είδαμε πιο πάνω, είναι πολύ πιθανόν να βρίσκονται στο πεδίο του Ηροδότου. 54 Βλ. Andreas Philippou Cyprus gas exploration opportunities 55 Πηγή: 36

37 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Ελλάδα Σύμφωνα με την Energy Information Agency, του αμερικανικού υπουργείου ενέργειας, η Ελλάδα δε διαθέτει προς το παρόν αξιόπιστα στοιχεία, αναφορικά με τα αποδεδειγμένα ή εκτιμώμενα αποθέματα φυσικού αερίου και αυτό, παρά το γεγονός πως οι πρώτες εξερευνήσεις σχετικά με την ύπαρξη υδρογονανθράκων επί ελληνικού εδάφους είχαν ξεκινήσει ήδη από τις αρχές του 20 ου αιώνα. Παρόλα αυτά, η Ελλάδα χρησιμοποιεί το φυσικό αέριο στο ενεργειακό της μείγμα για την κάλυψη εγχώριων αναγκών. Μάλιστα, οι εισαγωγές της κατά το 2010 έφθασαν τα 135 bcf 56. H Ελλάς εισάγει τον γκρίζο χρυσό, τόσο μέσω αγωγών (όπως για παράδειγμα τον Turkey - Greece Interconnector, ο οποίος μεταφέρει αζέρικο φυσικό αέριο, μέσω του εδάφους της Τουρκίας στον τερματικό σταθμό της Κομοτηνής), όσο και με τη μορφή LNG (προς το παρόν από τον τερματικό σταθμό από-υγροποίησης στη Ρεβυθούσα). Κύριοι προμηθευτές φυσικού αερίου της Ελλάδας είναι η Ρωσία (μέσω αγωγών που φθάνουν στη χώρα διαμέσου άλλων βαλκανικών χωρών), το Αζερμπαϊτζάν (αγωγός TGI), αλλά και η Αλγερία (LNG) 57. Μεγαλύτερο μερίδιο κατανάλωσης φυσικού αερίου (η οποία είναι ισόποση των εισαγωγών) έχει ο τομέας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ ακολουθούν ο βιομηχανικός και ο οικιακός τομέας 58. Επιπροσθέτως, πρέπει να αναφέρουμε πως η Αθήνα, ιδιαίτερα από το 2004 και μετά, ακολουθεί μια σταθερή πολιτική, στόχος της οποίας είναι η αναβάθμιση του ρόλου της στο ευρύτερο γεωπολιτικό παιχνίδι διαμετακόμισης φυσικού αερίου από τη Ρωσία, αλλά και από τις χώρες της Κεντρικής Ασίας προς την ευρωπαϊκή αγορά. Σε αυτό το πλαίσιο, εντάσσεται η κατασκευή του αγωγού TGI, ο οποίος έχει σχεδιαστεί να προεκταθεί προς την Ιταλία με την κατασκευή υποθαλάσσιου τμήματος, το οποίο θα συνδέει την Ηγουμενίτσα με το Otranto. Στην ίδια λογική περιέχεται και το έντονο ελληνικό ενδιαφέρον συμμετοχής στο ρωσικό αγωγό South Stream, ο οποίος σε συνδυασμό με τον αδελφό αγωγό του Nord Stream αποτελούν τη ρωσική απάντηση, αφενός στα σχέδια κατασκευής του Nabucco και αφετέρου στο ασταθές περιβάλλον 56 Βλ. US EIA Greece energy country analysis, 57 Τα περισσότερα στοιχεία προέρχονται από τη ΔΕΣΦΑ στο 58 Βλ. Στοιχεία του ΥΠΕΚΑ, 37

38 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 διαμετακόμισης του φυσικού της αερίου προς την Ευρώπη μέσω Ουκρανίας, που δημιουργήθηκε από το 2006 και μετά. Δε θα ήταν υπερβολή να σημειωθεί πως οι πρόσφατες ανακαλύψεις υδρογονανθράκων στην Α. Μεσόγειο, αλλά και η πρωτοφανής οικονομική κρίση, που αντιμετωπίζει η Ελλάδα τα τρία τελευταία χρόνια, έκαναν τη χώρα να κινηθεί με γοργά βήματα προς μια πρώτη σοβαρή προσπάθεια συστηματοποίησης του πλαισίου, αλλά και των πρωτοβουλιών, αναφορικά με τη διεξαγωγή ερευνών και εκμετάλλευσης κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου που εντοπίζονται στον ελλαδικό χώρο. Όπως, άλλωστε, αναφέρθηκε και πιο πάνω, μπορεί η έρευνα υδρογονανθράκων στην Ελλάδα να έχει ιστορία εκατό και πλέον ετών, παρόλα αυτά, τα αποτελέσματά της ήταν από ανύπαρκτα, έως πενιχρά. Οι έρευνες μέχρι και τη δεκαετία του 1970 εντοπίζονταν κατά κύριο λόγο σε εδαφικές, αλλά και θαλάσσιες περιοχές της δυτικής και βόρειας Ελλάδας 59. Σημαντικότερη ανακάλυψη αυτής της περιόδου, ήταν το πετρελαϊκό κοίτασμα στον Πρίνο και το κοίτασμα φυσικού αερίου στη Ν. Καβάλα, από την εταιρεία Oceanic. Σε επίπεδο νομοθεσίας, να σημειωθεί, πως την επαύριον της πτώσης της δικτατορίας, ιδρύθηκε ο πρώτος φορέας διαχείρισης δικαιωμάτων αναζήτησης, και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων του Δημοσίου, η Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίου 60. Το 1976 ψηφίστηκε, μάλιστα, και ο πρώτος νόμος αναφορικά με τις έρευνες υδρογονανθράκων στην Ελλάδα, ο 468/76. Επόμενος σημαντικός σταθμός στην ελληνική νομοθεσία είναι ο Νόμος 2289 του 1995, με τον οποίο η Ελλάδα ενσωμάτωσε τους κανόνες της Κοινοτικής Οδηγίας 94/22/EC, αναφορικά με την αδειοδότηση 61. Την εποχή εκείνη παραχωρήθηκαν, κατόπιν διαγωνισμού από το ελληνικό Δημόσιο περιοχές της Δυτικής Ελλάδας στις εταιρείες Triton (Αιτωλοακαρνανία, Β.Δ Πελοπόννησος) και Enterprise (Πατραϊκός Κόλπος, Ιωάννινα), για τη διεξαγωγή σεισμικών μελετών και γεωτρήσεων. Τα αποτελέσματα, όμως, δεν ήταν τα αναμενόμενα και οι δύο εταιρείες αποχώρησαν το Προσφάτως, κατόπιν των πρόσφατων εξελίξεων στην Α. Μεσόγειο, αλλά και λόγω των πιεστικών πραγματικοτήτων που επιβάλλει η οικονομική κρίση στην Ελλάδα, είχαμε μια σημαντική εξέλιξη, ως προς τον εκσυγχρονισμό και τη 59 Βλ. ΥΠΕΚΑ, Σύντομο χρονικό ανακαλύψεων υδρογονανθράκων στην Ελλάδα, 60 Ibid 61 Ibid 38

39 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 συστηματοποίηση της ελληνικής νομοθεσίας. Με την ψήφιση του Νόμου 4001/ , η Ελλάδα κατοχυρώνει το δικαίωμα εκμετάλλευσης του υπεδάφους, όλων των θαλάσσιων περιοχών που βρίσκονται εντός της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης, της υφαλοκρηπίδας, αλλά και της ΑΟΖ, μόλις αυτή ανακηρυχθεί σε απόσταση μέχρι 200 ν.μ. από τις γραμμές βάσης (άρθρο 156 του νόμου). Παράλληλα, ο εν λόγω νόμος προβλέπει την ίδρυση της Ελληνικής Εταιρείας Υδρογονανθράκων ΑΕ, η οποία αναλαμβάνει τη διαχείριση του τομέα των υδρογονανθράκων, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία και τα συμφέροντα του Ελληνικού Κράτους. Τη δημοσίευση του εν λόγω νόμου ακολούθησε προκήρυξη διαγωνισμού, αναφορικά με τρεις περιοχές στα Ιωάννινα, στο δυτικό Πατραϊκό Κόλπο και το Κατάκολο 63. Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας στο διαχειριστικό και νομοθετικό πλαίσιο υδρογονανθράκων στην Ελλάδα πρέπει να αναφερθούμε στη Δημόσια Επιχείρηση Αερίου (ΔΕΠΑ). Η ΔΕΠΑ ιδρύθηκε το 1988 ως θυγατρική εταιρεία της Δημόσιας Επιχείρησης Πετρελαίου. Έκτοτε, τόσο η ΔΕΠΑ, όσο και οι θυγατρικές της κυριαρχούν στους τομείς εισαγωγής και παροχής φυσικού αερίου στην Ελλάδα. Η ΔΕΠΑ επίσης κυριαρχεί και στον τομέα των αγωγών, τόσο σε ότι αφορά την κατασκευή και διαχείριση του ελληνικού εσωτερικού δικτύου, όσο και τη συμμετοχή σε διεθνή project, όπως συνέβη με τον TGI, τον διασυνδετήριο αγωγό φυσικού αερίου με τη Βουλγαρία κ.τ.λ. 64. Σε ότι αφορά αμιγώς τον τομέα του φυσικού αερίου, αλλά και τις προοπτικές που δημιουργούνται κατόπιν των ανακαλύψεων στην Α. Μεσόγειο, να σημειωθεί αρχικώς, πως οι περιοχές που παρουσιάζουν αυξημένο ενδιαφέρον για την Ελλάδα, είναι αφενός η θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κρήτης, καθώς και η περιοχή εντός του πεδίου του Ηροδότου, στα νοτιοανατολικά της Κρήτης μεταξύ της ελληνικής (όταν αυτή ανακηρυχθεί) και της κυπριακής ΑΟΖ. Σύμφωνα με ειδική μελέτη, που εκπονήθηκε από τους επιστήμονες Alain Bruneton, Ηλία Κονοφάγο και Αντώνη Φώσκολο, οι ανωτέρω περιοχές, λόγω της ιδιαίτερης γεωφυσικής τους ταυτότητας, ομοιάζουν σε σημαντικό βαθμό, με περιοχές που είναι αποδεδειγμένα πλούσιες σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο, 62 Βλ. ΦΕΚ Α 179/22/8/ Βλ. ΥΠΕΚΑ, Σύντομο χρονικό ανακαλύψεων υδρογονανθράκων στην Ελλάδα, 64 Βλ. 39

40 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 όπως ο Περσικός Κόλπος, ο Κόλπος του Μεξικό, αλλά και η Κασπία Θάλασσα 65. Οι εκτιμήσεις αυτές, έρχονται σε πλήρη συμφωνία με αυτές του United States Geological Survey (βλ. πιο πάνω), το οποίο σε μελέτη του χαρακτηρίζει κάτι παραπάνω από αυξημένου ενδιαφέροντος το πεδίο του Ηροδότου, αλλά και την ευρύτερη περιοχή νότια και ανατολικά της Κρήτης. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τη μελέτη του Δρ. Ιωσήφ Ιωσηφίδη, 70 χλμ νοτίως του Κόλπου της Μεσσαράς στην Κρήτη εκτιμάται πως υπάρχουν σημαντικές ποσότητες φυσικού αερίου σε βάθος θάλασσας της τάξης των 1650 μέτρων. Ο κ. Ιωσηφίδης αναφέρει, πως μόνο ένα Οικόπεδο μεταξύ των περιοχών Πλακιά και Φραγκοκάστελο εκτιμάται ότι βρίσκεται περί το 1.5 tcf φυσικού αερίου 66. Η ανωτέρω ανάλυση του ελληνικού ενεργειακού προφίλ σχετικά με το φυσικό αέριο, καταδεικνύει πως η Ελλάδα και λόγω των δυσκολιών που διέρχεται σήμερα, θα πρέπει να εγκαταλείψει την εφεκτικότητα που τη διακατείχε στο παρελθόν κυρίως σε ότι αφορούσε τα ζητήματα έρευνας και εκμετάλλευσης ενεργειακών πόρων. Ευτυχώς, η Αθήνα φαίνεται όχι μόνο πρόθυμη, αλλά και διατεθειμένη να μπει δυναμικά στο ενεργειακό παιχνίδι της Α. Μεσογείου κατά τρόπο διττό. Αφενός, επιταχύνοντας την έρευνα και εκμετάλλευση όλων των αξιοποιήσιμων κοιτασμάτων φυσικού αερίου που βρίσκονται εντός των ζωνών εθνικής δικαιοδοσίας της, προωθώντας τη διεξαγωγή διεθνών διαγωνισμών για την προσέλκυση ενδιαφερόμενων ξένων εταιρειών, οι οποίες θα πραγματοποιήσουν σε ένα πρώτο στάδιο έρευνες, επί του ελλαδικού χώρου, ώστε να διαπιστωθούν τα πραγματική ύπαρξη ή μη ικανοποιητικών και εκμεταλλεύσιμων ποσοτήτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Μάλιστα, πρόσφατα περαιώθηκε, επιτυχώς, ο πρώτος γύρος, με το ελληνικό Δημόσιο να παραχωρεί δικαιώματα διεξαγωγής σεισμικών ερευνών στη νορβηγική εταιρεία PGS, στο Ιόνιο, αλλά και στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κρήτης 67. Αφετέρου, δεν πρέπει να ξεχνούμε, ότι ο σημαντικότερος, ίσως, ρόλος που ενδεχομένως να κληθεί να διαδραματίσει η Ελλάδα, εντός των ενεργειακών εξελίξεων της Α. Μεσογείου, ιδιαίτερα σε μεσοπρόθεσμο χρονικό στάδιο, είναι αυτός της διαμετακόμισης του φυσικού αερίου των χωρών της περιοχής, που ήδη 65 Βλ. Bruneton Alain, Konofagos Elias, Foscolos Anthony, Cretan Gas Fields-A new perspective for Greece s Hydrocarbon resources, σ Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ Βλ. Στη νορβηγική PGS ανατέθηκαν οι σεισμικές έρευνες, 5 Σεπτεμβρίου 2012, ανακτήθηκε 5/9/

41 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 βρίσκονται ή αναμένεται να μπουν στη διαδικασία της εκμετάλλευσης, προς την αγορά της Ε.Ε. Όπως θα δούμε και πιο κάτω, η κατασκευή αγωγού, ο οποίος θα μεταφέρει φυσικό αέριο από την Κύπρο ή/και το Ισραήλ (σε αρχικό στάδιο), διαμέσου της Ελλάδας προς την Ευρώπη αποτελεί έναν βιώσιμο σχεδιασμό, τον οποίο η Ελλάδα οφείλει να υποστηρίξει και να προκρίνει με κάθε τρόπο, ώστε να αναβαθμίσει την ενεργειακή, αλλά και τη γεωστρατηγική της σημασία στην περιοχή. Μάλιστα, οι πιθανότητες η χώρα μας να αναδειχθεί σε διαμετακομιστικό κόμβο του φυσικού αερίου της Α. Μεσογείου (παραδόξως) ενισχύονται και από την απόρριψη του ITGI από την Κοινοπραξία του Shah Deniz. Πιο συγκεκριμένα, η τελευταία, κατά την επιλογή των σχεδίων που θα μεταφέρουν αζέρικο φυσικό αέριο μέσω του νότιου ευρωπαϊκού ενεργειακού διαδρόμου, πρόκρινε τον TransAdriaticPipeline (TAP) έναντι του ITGI. Αυτό ουσιαστικά ανοίγει το δρόμο στην προοπτική το υπό κατασκευή δίκτυο του ITGI -και δη ο διασυνδετήριος υποθαλάσσιος αγωγός Ελλάδας-Ιταλίας- να χρησιμοποιηθεί για την μεταφορά αερίου της Ανατολικής Μεσογείου στην ιταλική αγορά. Αν βέβαια προχωρήσει πρώτος ο TAP (στον οποίο, επίσης, συμμετέχει η χώρα μας αλλά συμπεριλαμβάνεται και η Αλβανία), τότε η πλέον ενδεδειγμένη εναλλακτική για τα αποθέματα της Ανατολικής Μεσογείου καθίσταται η Νοτιοανατολική Ευρώπη. Αλλά στην παρούσα φάση για πληθώρα λόγων (πολιτικών και οικονομικών) τις περισσότερες πιθανότητες υλοποίησης αναφορικά με τη διαμετακόμιση αζέρικου φυσικού αερίου συγκεντρώνει ο Nabucco West. Αν αυτό επιβεβαιωθεί, τότε η αγορά της Ιταλίας παραμένει εκ των προτεραιοτήτων για τους υδρογονάνθρακες της Ανατολικής Μεσογείου, χωρίς, ωστόσο να είναι η μόνη ή απαραιτήτως η καλύτερη δυνατή. Νομικό Καθεστώς των Θαλασσίων Ζωνών στην Α. Μεσόγειο - Οι Θέσεις των Κρατών, οι Περιορισμοί και οι Προοπτικές Στόχος της παρούσας ενότητας είναι να παρουσιάσει το νομικό καθεστώς της Α. Μεσογείου, αναφορικά με τη χάραξη ζωνών εθνικής κυριαρχίας για την εκμετάλλευση φυσικών πόρων, όπως αυτή θα μπορούσε να διαμορφωθεί, τόσο από τους κανόνες της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, όσο και από τη -σχετική με θαλάσσιες οριοθετήσεις- διεθνή νομολογία. Εν συνεχεία, υπό το πρίσμα αυτού του γενικού διεθνούς 41

42 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 νομικού πλαισίου, θα εξεταστούν οι ιδιαίτερες θέσεις των κρατών της περιοχής, ώστε να ανιχνευθούν οι προοπτικές, αλλά και οι περιορισμοί, αναφορικά με την εκμετάλλευση των πρόσφατα ανακαλυφθέντων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων της Α. Μεσογείου. Η Μεσόγειος θάλασσα σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στη διάταξη 122 της Σύμβασης του 1982 (UNCLOS III), ανήκει στην κατηγορία των μεσογείων ημίκλειστων θαλασσών 68. Παρά την ιδιαίτερη αυτή κατηγοριοποίηση της Μεσογείου, η UNCLOS III δεν προβλέπει κάποια εξαίρεση αναφορικά με τις ζώνες ειδικής δικαιοδοσίας. Ως εκ τούτου, όλα τα κράτη της περιοχής, παράκτια, ή νησιωτικά, έχουν δικαίωμα χάραξης όλων των ζωνών εθνικής κυριαρχίας και κυριαρχικών δικαιωμάτων, οι οποίες προβλέπονται εντός της Σύμβασης. Εν προκειμένω, θα μας απασχολήσουν 4 διαφορετικά ζητήματα: 1) Οι γραμμές βάσης, δηλαδή το όριο ξηράς από το οποίο ένα κράτος μετράει την απόσταση χάραξης των ζωνών κυριαρχίας του 2) Η αιγιαλίτιδα ζώνη, 3) Η ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα 4) Η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Όμως, ας ασχοληθούμε κατά περίπτωση. Επί της αιγιαλίτιδας ζώνης ή αλλιώς των χωρικών υδάτων ένα κράτος ασκεί πραγματική κυριαρχία επί του βυθού και του υπεδάφους, της κολώνας νερού, αλλά και του υπερκείμενου εναερίου χώρου. Αιγιαλίτιδα ζώνη αποτελεί το τμήμα των υδάτων που εφάπτεται των ακτών ενός κράτους και επεκτείνεται σε πλάτος μέχρι και 12 ν.μ. από τις γραμμές βάσης. Εν συνεχεία, σε ότι αφορά στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα, έχουμε να σημειώσουμε πως, σε αυτή το κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα επί της εκμετάλλευσης ζώντων και μη θαλάσσιων πόρων, επί του βυθού αλλά και επί του υπεδάφους. Η υφαλοκρηπίδα ξεκινά να μετριέται από τα εξωτερικά όρια της αιγιαλίτιδας ζώνης, μέχρι και το εξωτερικό όριο του υφαλοπλαισίου (μικρό ανάχωμα εδάφους που ανακόπτει την καθοδική φορά του εδάφους της υφαλοκρηπίδας). Η χάραξη της υφαλοκρηπίδας είναι δυνατόν να φθάσει μέχρι και τα 200 ν.μ. από τις γραμμές βάσης, 68 Βλ. Τσάλτας Γρηγόρης, Κλαδή-Ευσταθοπούλου Μαριάνθη, Tο Διεθνές Καθεστώς των Θαλασσών και των Ωκεανών, σελ

43 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 που χρησιμοποιήθηκαν για την οριοθέτηση των χωρικών υδάτων, στις περιπτώσεις που το υφαλοπλαίσιο βρίσκεται στην ανωτέρω αναφερθείσα απόσταση από τις ακτές 69 (σπανίως και αν συντρέχουν ειδικές περιστάσεις είναι δυνατό τα όρια της υφαλοκρηπίδας να αγγίξουν ακόμη και τα 350 ν.μ.). Δυνάμει της απόφασης του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ) στην υπόθεση της υφαλοκρηπίδας της Βόρειας Θάλασσας (Federal Republic of Germany/Denmark), τα κυριαρχικά δικαιώματα του κράτους στη ζώνη της υφαλοκρηπίδας εξομοιώνονται με εθιμικό κανόνα διεθνούς δικαίου και η ύπαρξή τους υπάρχει ab initio και ipso facto, δε χρειάζεται δηλαδή για την άσκηση τους προηγούμενη διακηρυκτική πράξη από μέρους του κράτους. Τα κυριαρχικά αυτά δικαιώματα αναφέρονται στην εξερεύνηση και εκμετάλλευση όλων των θαλασσίων πόρων του βυθού και του υπεδάφους, τα οποία βρίσκονται εντός της ζώνης της υφαλοκρηπίδας 70. Τέλος, στρεφόμενοι στην ανάλυση της ΑΟΖ έχουμε να σημειώσουμε τα εξής. Πρόκειται, δυνάμει των άρθρων της UNCLOS ΙΙΙ, περί μιας ειδικής ζώνης δικαιοδοσίας, η οποία θεσπίστηκε για πρώτη φορά με τη Σύμβαση του Η εν λόγω ζώνη είναι παρακείμενη της χωρικής θάλασσας και επεκτείνεται μέχρι τα 200 ν.μ. από τις γραμμές βάσης, από τις οποίες το κράτος μετρά το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης του. Ένα κράτος αποκτά τυπικά ΑΟΖ, μόνο κατόπιν κατάλληλης διακηρυκτικής πράξης, ενώ σε κράτη των οποίων οι ακτές είναι παρακείμενες ή αντικείμενες, προκρίνεται η οριοθέτηση κατόπιν διμερούς συμφωνίας μεταξύ των ενδιαφερομένων, η οποία θα πρέπει να λαμβάνει υπ όψη τα κριτήρια της απόστασης, της μέσης γραμμής και ενδεχομένως της ευθυδικίας. Βάσει του άρθρου 121 παρ. 2 της UNCLOS III, όλα τα νησιά και οι νησίδες με εξαίρεση τους βράχους, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να συντηρήσουν οικονομική ζωή, έχουν δικαίωμα χάραξης ΑΟΖ, με τους ίδιους κανόνες που αφορούν τις ηπειρωτικές περιοχές. Στην ΑΟΖ το κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα που αφορούν την έρευνα, την εκμετάλλευση και τη διατήρηση των ζώντων και μη φυσικών πόρων της εν λόγω περιοχής, οι οποίοι εντοπίζονται στην κολώνα νερού, το βυθό και το υπέδαφος της εν λόγω ζώνης. Το κράτος, επίσης, μπορεί να ασκεί 69 Βλ. Άρθρο 76 UNCLOSIII 70 Άλλωστε πέραν της αποφάσεως του ΔΔΧ, στο άρθρο 81 της UNCLOSIII, διαβάζουμε πως «το κράτος έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να εξουσιοδοτεί ή να πραγματοποιεί γεωτρήσεις επί της ηπειρωτικής του υφαλοκρηπίδας για κάθε σκοπό». 43

44 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 οικονομικές δραστηριότητες στην ΑΟΖ, όπως για παράδειγμα να εκμεταλλεύεται τα κύματα για να παράγει ενέργεια. Τέλος, υφίσταται δικαιοδοσία επί της εν λόγω ζώνης, αναφορικά με την πόντιση και χρήση τεχνητών νησιών και λοιπών εγκαταστάσεων και κατασκευών, τη διεξαγωγή θαλάσσιας επιστημονικής έρευνας, καθώς και την προστασία και διατήρηση του θαλασσίου περιβάλλοντος. Σημειώνεται, πως τα δικαιώματα των κρατών επί της ΑΟΖ εξομοιώθηκαν με εθιμικό κανόνα δικαίου από το ΔΔΧ, στην υπόθεση Οριοθέτηση Ηπειρωτικής Υφαλοκρηπίδας (Libyan Arab Jamahiriya/Malta). Σε ότι αφορά στην περιοχή της Α. Μεσογείου υπάρχει σοβαρό ζήτημα, αναφορικά με τις ζώνες εθνικής δικαιοδοσίας, καθώς η πλειοψηφία των κρατών της περιοχής δεν έχουν προχωρήσει σε επίλυση του ζητήματος οριοθέτησης, παρά σε αποσπασματικές κινήσεις ευκαιριακού, ίσως, χαρακτήρα. Η εν λόγω κατάσταση αναμένεται να δημιουργήσει, αν δεν αντιμετωπιστεί σύντομα και κατά τρόπο ώριμο από τα κράτη, σημαντικά ζητήματα σε σχέση με την εκμετάλλευση των προσφάτως ανακαλυφθέντων φυσικών πόρων στην περιοχή, δεδομένου, πως σε έναν τόσο περιορισμένο γεωγραφικό χώρο, όπως αυτόν της Α. Μεσογείου, μονομερείς οριοθετήσεις φαντάζουν μάλλον αδύνατες, με την επιλογή της διακρατικής συμφωνίας να αποτελεί, μάλλον, μονόδρομο. Οριοθέτηση ΑΟΖ στην Α. Μεσόγειο δυνάμει αμιγώς των κανόνων της UNCLOS III Πηγή: 44

45 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση ζητημάτων που ανακύπτουν ή αναμένεται να ανακύψουν μεταξύ των χωρών της υπό εξέτασης περιοχής, αναφορικά με την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών και την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων θα πρέπει σημειώσουμε, πως από τους κανόνες της UNCLOS III δεσμεύονται η Ελλάδα, η Κύπρος, η Αίγυπτος και ο Λίβανος, καθώς έχουν υπογράψει και επικυρώσει τη Σύμβαση, ενώ το Ισραήλ, η Συρία και η Τουρκία δεν έχουν καν υπογράψει την UNCLOS III 72. Όμως, ας ασχοληθούμε κατά περίπτωση. Η Κύπρος, όπως είδαμε και πιο πάνω, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, οπότε και έλαβε τις πρώτες πληροφορίες, αναφορικά με την ύπαρξη υδρογονανθράκων στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή που την περιβάλει, ακολούθησε την οδό μιας ήσυχης και συντεταγμένης διπλωματίας συνομολόγησης διμερών συμφωνιών για την αμοιβαία αναγνώριση ΑΟΖ με τρίτα κράτη της περιοχής. Έτσι, το 2003 η Λευκωσία συνομολόγησε συμφωνία με το Καϊρο, αναφορικά με την κατοχύρωση των εκατέρωθεν δικαιωμάτων των δύο χωρών στην εξερεύνηση και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων που βρίσκονται εντός των ορίων των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών τους. Στη συμφωνία περιλαμβάνονταν, επίσης, αμοιβαία αναγνώριση των ορίων των ΑΟΖ των δύο χωρών. Παρόμοια συμφωνία συνομολόγησε η Κύπρος και με την κυβέρνηση του Λιβάνου, το 2007, με την οποία και οι δύο χώρες αποδέχονταν τα όρια των ΑΟΖ τους. Παρά το γεγονός, πως έχουν υπογραφεί οι ανωτέρω συμφωνίες, δύο ζητήματα ενδέχεται να ανακύψουν. Πρώτον, η απουσία επικύρωσης της ανωτέρω συμφωνίας μεταξύ Κύπρου και Λιβάνου από το κοινοβούλιο του δευτέρου και δεύτερον, η περίπτωση ύπαρξης εκμεταλλεύσιμων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων εκατέρωθεν της διαχωριστικής γραμμής της ΑΟΖ των τριών χωρών. Η πρώτη περίπτωση αποτελεί καθαρά εσωτερικό νομικό ζήτημα του Λιβάνου. Στη δεύτερη, όμως, ενδέχεται να χρειασθεί να επιστρατευθούν, για άλλη μια φορά, η πολιτική και οι διαπραγματεύσεις. Το ζήτημα που ενδέχεται να προκύψει αφορά τα Οικόπεδα 4,5,10 και 11 σε ότι αφορά το Λίβανο και 3 και 13 σε ότι αφορά την Αίγυπτο 73. Η καλύτερη λύση στο εν λόγω ζήτημα θα ήταν η δημιουργία καθεστώτων συνεκμετάλλευσης επί των εν λόγω Οικοπέδων. Πάντως, η 72 Βλ. UN: UNCLOS, Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements as at 03 June 2011, 73 Βλ. Φίλης Κωνσταντίνος, Υδρογονάνθρακες Ανατολικής Μεσογείου: Εργαλείο Σύγκλισης ή Προϊόν Ανταγωνισμού;, 45

46 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 πρόγνωση μοιάζει αισιόδοξη, αν αναλογιστούμε, τόσο τις καλές διπλωματικές σχέσεις της Κύπρου με τις ανωτέρω 2 χώρες, όσο και την προθυμία της να προχωρήσει σε συνεκμετάλλευση κοιτασμάτων, όπως συνέβη στο Οικόπεδο 12 με το Ισραήλ. Ολοκληρώνοντας την περιγραφή των συμφωνιών, αναφορικά με την ΑΟΖ και την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, τις οποίες έχει συνάψει η Λευκωσία τα τελευταία χρόνια, θα πρέπει να αναφερθούμε και στο Ισραήλ. Επισημαίνεται πως, οι δύο χώρες διεξήγαγαν από κοινού υποθαλάσσιες έρευνες και σεισμογραφικές μελέτες στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή τους, κατά το διάστημα Οι εν λόγω προσπάθειες ήταν αποτέλεσμα, όπως επισημαίνει ο Δρ. Ιωσηφίδης, μιας εχέμυθης και αθόρυβης διπλωματίας μεταξύ των δύο κρατών 74. Το 2007, μάλιστα, η Κύπρος πρότεινε στο Ισραήλ τη συνομολόγηση επίσημης συμφωνίας, αναφορικά με την οριοθέτηση των ΑΟΖ τους, όμοια αυτών με το Λίβανο και την Αίγυπτο. Το Ισραήλ αρχικά δεν απάντησε, ίσως, λόγω αντίδρασης στις επαφές της Λευκωσίας με τις δύο αραβικές χώρες, αλλά και λόγω του ότι δεν ήθελε να διαταράξει τις σχέσεις του με την Τουρκία. Παρόλα αυτά, το δεύτερο συνέβη το 2010 (με το περιστατικό της ισραηλινής επιδρομής και κατάληψης του τουρκικού πλοίου Mavi Marmara και τον θάνατο 9 Τούρκων ακτιβιστών, που συμμετείχαν στη νηοπομπή ανθρωπιστικής βοήθειας στην αποκλεισμένη από το ισραηλινό ναυτικό Λωρίδα της Γάζας), οπότε και το Ισραήλ απάντησε θετικά στην κυπριακή πρόσκληση και οι δύο χώρες συνομολόγησαν συμφωνία στις αρχές του Επιστέγασμα αυτής, ήταν οι από κοινού έρευνες για φυσικό αέριο στο Οικόπεδο 12. Ανοιχτά ζητήματα για τη Λευκωσία παραμένουν η οριοθέτηση ΑΟΖ με την Ελλάδα και την Τουρκία, το θέμα που θέτει η Άγκυρα για ύπαρξη δικαιώματος ΑΟΖ για το ψευδοκράτος της Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου, καθώς και το ζήτημα δικαιώματος ή μη ύπαρξης ζωνών κυριαρχίας για τα εδάφη, όπου εδρεύουν οι αγγλικές βάσεις. Τα πρώτα δύο ζητήματα (για να αποφευχθούν οι επαναλήψεις) θα αναλυθούν πιο κάτω στην εξειδικευμένη ανάλυση των θέσεων της Ελλάδας και της Τουρκίας. Εν προκειμένω, θα σημειωθούν μόνο κάποιες παρατηρήσεις για το νομικό καθεστώς των αγγλικών βάσεων. 74 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σ

47 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Οι κυρίαρχες περιοχές των βρετανικών βάσεων της Κύπρου βρίσκονται στις τοποθεσίες Ακρωτήρι και Δεκέλεια της Νότιας Κύπρου. Σήμερα, χαρακτηρίζονται ως υπερπόντιο έδαφος και απολαμβάνουν διαχείρισης εκ μέρους του Ηνωμένου Βασιλείου. Δυνάμει των Συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου, με τις οποίες κατοχυρώνονταν η ανεξαρτησία της Κυπριακής Δημοκρατίας, παραχωρούνταν (Παράρτημα Ο των Συμφωνιών), τα προαναφερθέντα εδάφη στους Βρετανούς με δικαίωμα αποκλειστικής χρήσης των, για στρατιωτικούς σκοπούς, ενώ απαγορεύονταν η εγκατάσταση αποικίας στις εν λόγω περιοχές. Άλλωστε, η ίδια η Βρετανία ουδέποτε αντιμετώπισε τα εδάφη του Ακρωτηρίου και της Δεκελείας, ως αποικίες, πράγμα που επιβεβαιώνεται και από τη μη κατάθεση εκ μέρους της σχετικών εκθέσεων στον ΟΗΕ, όπως ήταν υποχρεωμένη να κάνει δυνάμει του άρθρου 73 του Κεφαλαίου 11 του Χάρτη του Οργανισμού, αναφορικά με τις μη αυτοδιοικούμενες περιοχές. Επιπροσθέτως, στην παράγραφο 3 του παραρτήματος Α της Συνθήκης Εγκαθίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας του 1960, η Λευκωσία δεσμεύονταν να μην διεκδικήσει μέρος της χωρικής θάλασσας, που εφάπτεται των ακτών που βρίσκονται οι βρετανικές βάσεις, μέχρι και του πλάτους των 3 ν.μ. και αυτό, ως μέτρο εξασφάλισης της ομαλής λειτουργίας και της ασφάλειας των βάσεων 75. Οι εν λόγω θαλάσσιες περιοχές, μπορεί να μην ανήκουν στα κυπριακά χωρικά ύδατα, αλλά αυτό δε σημαίνει πως η ύπαρξή τους εξομοιώνεται με απόδοση αιγιαλίτιδας ζώνης πλάτους 3 ν.μ. στις βάσεις. Η ζώνη των 3 ν.μ. έχει χαρακτήρα λειτουργικό και δεν αποτελεί έκφανση εδαφικής κυριαρχίας από μέρους των βρετανικών βάσεων, κάτι που θα άνοιγε ενδεχομένως τη συζήτηση για ύπαρξη δικαιώματος ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Η εν λόγω άποψη εδράζεται και επί της πρακτικής της Βρετανίας, η οποία, ουδέποτε από το 1960 έως σήμερα, δεν εξέδωσε σχετικό διάταγμα στις βάσεις ή σχετικό νόμο, που να χαρακτηρίζει τα 3 αυτά ναυτικά μίλια ως χωρικά ύδατα, επί των οποίων οι βάσεις ασκούν κυριαρχία, με την κρατική έννοια 76. Εκ των ανωτέρω θα μπορούσε να ειπωθεί, πως μια συζήτηση γύρω από το δικαίωμα των 75 Βλ. Ιακώβου Χρήστος (Διευθυντής Κυπριακού Κέντρου Μελετών), Περί Βρετανικών Βάσεων και ΑΟΖ, Δευτέρα 7 Μαΐου, 2012, 76 Ibid 47

48 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 βρετανικών βάσεων σε ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ είναι, μάλλον, νομικά μετέωρη 77. Σε ότι αφορά στο Ισραήλ αναφέρθηκαν ήδη οι συμφωνίες με την Κύπρο. Εν προκειμένω, θα αναλυθούν οι τωρινές πραγματικότητες, αλλά και οι προοπτικές θαλάσσιων οριοθετήσεων του Τελ Αβίβ με το Λίβανο, χώρα με την οποία η πρώτη αντιμετωπίζει και αναμένεται να αντιμετωπίσει αρκετές προστριβές. Επίσης, σημαντική κρίνεται η αναφορά και στο ζήτημα εκμετάλλευσης κοιτασμάτων φυσικού αερίου που εντοπίζονται εντός της ΑΟΖ της Λωρίδας της Γάζας. Όμως, ας ασχοληθούμε κατά περίπτωση. Στις αντικείμενες ακτές Ισραήλ και Αιγύπτου, οι οποίες βρίσκονται σε μία ευθεία, η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών γίνεται εύκολα με τη χάραξη μιας κάθετης οριοθετικής γραμμής, που σχηματίζει γωνία 90 ο με τις ακτές 78. Η κατάσταση, όμως, δεν είναι το ίδιο εύκολη στην περιοχή με το Λίβανο, όπου η ακτή είναι κυρτή, οπότε και η χάραξη των θαλασσίων συνόρων θα είναι αρκούντως πολυπλοκότερη. Θέση του Λιβάνου αποτελεί πως σημείο αναφοράς για τον καθορισμό της αιγιαλίτιδας ζώνης των δύο χωρών πρέπει να είναι το νοτιότερο παράκτιο σύνορο τους, ήτοι η θέση του φυλακίου Ρος Χα Νικρά 79. Σε αντίθετη περίπτωση, η θαλάσσια περιοχή του Νότιου Λιβάνου και της Τύρου θα περνούσε σε ισραηλινό έλεγχο, γεγονός ανεπίτρεπτο από τη σκοπιά της Βηρυτού. Από την άλλη, το Τελ Αβίβ παρουσιάζει ως όριο για τον καθορισμό των χωρικών υδάτων, το βορειότερο άκρο των συνόρων της με το Λίβανο στην περιοχή της Βόρειας Γαλιλαίας 80. Ο Λίβανος προφανώς και αντιτάσσεται των ισραηλινών θέσεων, προχωρώντας μάλιστα και ένα βήμα πιο πέρα, διεκδικώντας μερίδιο επί του κοιτάσματος Leviathan, τμήμα του οποίου βρίσκεται, όπως ισχυρίζεται, εντός των χωρικών του υδάτων. Μάλιστα, ο Λίβανος κατέθεσε έγγραφο διαμαρτυρίας ενώπιον του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, με το οποίο κατήγγειλε τη συμφωνία Κύπρου Ισραήλ, αναφορικά με τη συνεκμετάλλευση του Οικοπέδου 12, ως 77 Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί αν η Κύπρος είχε αποδεχθεί το σχέδιο Ανάν το 2004, όπου προβλεπόταν η απόδοση στις βάσεις δικαιώματος κατοχής αιγιαλίτιδας ζώνης, υφαλοκρηπίδας αλλά και ΑΟΖ. Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σ Ibid σ Ibid σ Ibid 48

49 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 παραβιάζουσα την κυριαρχία και τα οικονομικά δικαιώματά του 81. Το πρόβλημα οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών μεταξύ Ισραήλ και Λιβάνου, χρήζει ώριμης πολιτικό/διπλωματικής αντιμετώπισης και από τις δύο χώρες και ενδεχομένως απαιτεί αμοιβαίες υποχωρήσεις. Η επιλογή καθεστώτος συνεκμετάλλευσης επί των πόρων των αμφισβητούμενων περιοχών θα μπορούσε να αποτελέσει μια ικανοποιητική επιλογή και για τα δύο μέρη, τα οποία θα πρέπει να έχουν μεταξύ των δυνατών επιλογών τους και τη δικαστική επίλυση της διαφοράς τους. Βεβαίως, δεν πρέπει να παραβλέπουμε και το μεσολαβητικό ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η Κύπρος, της οποίας οι σχέσεις με τη Βηρυτό θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν παραδοσιακά ως φιλικές. Σε ότι αφορά, τώρα, στο έτερο ζήτημα, δηλαδή τη δυνατότητα εκμετάλλευσης κοιτασμάτων φυσικού αερίου εντός των θαλασσίων ζωνών της Λωρίδας της Γάζας από μέρους των Παλαιστινίων, μονομερώς ή σε συνεργασία με τρίτες χώρες, να σημειωθεί, πως και αυτό αποτελεί ένα αρκούντως περίπλοκο θέμα. Καταρχάς, σε ότι αφορά τη δεύτερη περίπτωση, ήτοι την από κοινού εκμετάλλευση κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, τα οποία βρίσκονται στις θαλάσσιες περιοχές ανοικτά της Λωρίδας της Γάζας από την Παλαιστίνη και ένα τρίτο κράτος κατόπιν συμφωνίας, το Ισραήλ θα ήταν σε θέση να αμφισβητήσει νομικά τα συμπεφωνημένα, τονίζοντας πως η Παλαιστίνη, ως μη αναγνωρισμένο κράτος, δεν μπορεί να συνομολογεί διεθνώς δεσμευτικές συμφωνίες 82. Ένα καθεστώς συνεκμετάλλευσης επί του φυσικού αερίου, κατόπιν διμερούς συμφωνίας θα ήταν μια καλή επιλογή, παρόλα αυτά, το Ισραήλ θα έπρεπε να υπερνικήσει ένα πολιτικό εμπόδιο κολοσσιαίων διαστάσεων για την εξωτερική πολιτική του, τουτέστιν μια έστω και έμμεση αναγνώριση της κρατικής οντότητας των Παλαιστινίων. Παράθυρο ευκαιρίας, αλλά και εξελίξεων, ίσως να ανοίγεται με τη σιβυλλική δήλωση του Ισραηλινού υπουργού εξωτερικών, Avigdor Lieberman, ο οποίος τόνισε πως «Το παλαιστινιακό πρόβλημα επιλύεται, αν πρώτα οι ίδιοι οι Παλαιστίνιοι αναβαθμιστούν οικονομικά και αναπτύξουν τη δημοκρατία τους» 83. Έτσι, μια ενδεχόμενη συνεκμετάλλευση των κοιτασμάτων εντός της παλαιστινιακής ΑΟΖ, με την παροχή πόρων, τεχνογνωσίας και ευρύτερων διευκολύνσεων από το Ισραήλ, είναι δυνατόν να 81 Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σελ Ibid σ Ibid σ

50 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 βοηθήσει στην επίτευξη τουλάχιστον μιας εκ των προϋποθέσεων που θέτει ο κ. Lieberman, ήτοι την οικονομική ανάπτυξη των παλαιστινιακών εδαφών. Ενδεχόμενο, που αναμένεται -σχεδόν νομοτελειακά- να λάβει χώρα κάποια στιγμή, καθώς είναι προς το συμφέρον και των δύο μια σύμπλευση για την από κοινού εκμετάλλευση των κοιτασμάτων που διαμοιράζονται μεταξύ των χωρικών τους υδάτων. Αν, πάλι, δεν συμβεί κάτι τέτοιο, τα νερά θα παραμείνουν διαφιλονικούμενα και ταραγμένα. Σε αυτό το ενδεχόμενο, ωστόσο, θα πρέπει οι περιφερειακοί παίκτες να «μετρήσουν» ότι τα ρίσκα θα είναι περισσότερα από τις βεβαιότητες, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την προσέλκυση επενδύσεων και την πολυπόθητη ανάπτυξη. Τελευταίο αντικείμενο μελέτης, σχετικά με τις θαλάσσιες ζώνες και οριοθετήσεις, θα αποτελέσει η περιοχή που εντοπίζεται εντός του τριγώνου Ελλάδας, Τουρκίας και Κύπρου. Η οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών στην εν λόγω περιοχή αναμένεται να αντιμετωπίσει αρκετές δυσκολίες, εξαιτίας κυρίως των ενστάσεων, αντιρρήσεων, αλλά και προβλημάτων που δημιουργεί ή ενδέχεται να δημιουργήσει, κυρίως, η Τουρκία. Το βασικό πρόβλημα της Άγκυρας εντοπίζεται στην περιοχή του Αιγαίου Πελάγους, όπου επιμένει, να μη χαράξει η Ελλάδα τις γραμμές βάσης της, σύμφωνα με την αρχή της ίσης απόστασης ή της μέσης γραμμής, αλλά αντιθέτως οι όποιες οριοθετήσεις να γίνουν δυνάμει της αρχής της ευθυδικίας, όπου θα λαμβάνονται υπ όψη τα ζωτικά συμφέροντα της Τουρκίας στο Αιγαίο. Πέραν αυτού, η Άγκυρα θέτει θέμα ακόμη και επί της ίδιας της κυριότητας συγκεκριμένων νησίδων και βραχονησίδων του Αιγαίου, ενώ έχει φθάσει στο σημείο να απειλήσει ακόμη και με πόλεμο ( casus belli από μέρους της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης) την Ελλάδα σε περίπτωση άσκησης του από την UNCLOS IIΙ αποδιδόμενου δικαιώματός της να επεκτείνει από τα 6 στα 12 ν.μ. τα χωρικά της ύδατα. Στο Αιγαίο, λοιπόν, η Τουρκία θέτει ένα πακέτο ζητημάτων, που περιπλέκουν κατά πολύ την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών. Στις τουρκικές αιτιάσεις που αφορούν στο Αιγαίο, η Αθήνα αναγνωρίζει μόνο το ζήτημα οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας, ως πραγματική διαφορά και επί χρόνια προτείνει την επίλυσή της σε διεθνές δικαιοδοτικό όργανο 84, 85. Η Ελλάδα τονίζει, επίσης, πως η διαφορά οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας αφορά μόνο 84 Βλ. Ιωάννου Κ., Στρατή A., Δίκαιο της Θάλασσας, σ Την επαύριον της πτώσης της χούντας, ή Ελλάδα προσέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (Υπόθεση Υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου), η οποία όμως δεν έγινε παραδεκτή από το κορυφαίο διεθνές δικαιοδοτικό όργανο του ΟΗΕ. 50

51 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 στα αντικείμενα και παρακείμενα στις τουρκικές ακτές νησιά και τις αντίστοιχες θαλάσσιες περιοχές, και όχι το σύνολο του Αιγαίου, ζήτημα που φαίνεται να τίθεται από την Άγκυρα. Πρόβλημα, επίσης, δημιουργεί η Τουρκία και αναφορικά με τη χάραξη υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στην περιοχή του Καστελόριζου, το οποίο σύμφωνα με την τουρκική ρητορική, λόγω του μεγέθους του, είτε δεν δικαιούται καθόλου, είτε δικαιούται περιορισμένων θαλάσσιων ζωνών σε σχέση με τις τουρκικές ακτές στην περιοχή. Ενώ, στην πλειοψηφία των ανωτέρω περιπτώσεων η τουρκική επιχειρηματολογία διακρίνεται για τις νομικές της ακροβασίες και τους πολιτικό-στρατιωτικούς βερμπαλισμούς, στην περίπτωση του Καστελόριζου, η Άγκυρα θα μπορούσε να στηρίξει τις αιτιάσεις της περί διαφοράς του μήκους των ακτών επί της διεθνούς νομολογίας. Καταρχάς, θα μπορούσε να επικαλεστεί την υπόθεση θαλάσσιας οριοθέτησης μεταξύ Λιβύης και Μάλτας, όπου το Δικαστήριο της Χάγης προσάρμοσε τη μέση γραμμή μεταξύ των δύο χωρών κατά 18 ν.μ. προς το βορρά (προς τη Μάλτα), λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορά εύρους των ακτών των δύο χωρών στη Μεσόγειο. Δεύτερη υπόθεση που είναι δυνατόν να επικαλεστεί η Τουρκία είναι αυτή της θαλάσσιας οριοθέτησης μεταξύ Ρουμανίας και Ουκρανίας ενώπιον και πάλι του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Στην εν λόγω υπόθεση το Δικαστήριο δεν έλαβε υπόψη στη χάραξη των γραμμών βάσης την ύπαρξη του ουκρανικού νησιού των φιδιών (Serpent Island), στα ανοικτά του Δέλτα του Δουνάβεως. Το εν λόγω νησί, το οποίο έχει το μισό μέγεθος του Καστελόριζου και σχεδόν το ¼ του πληθυσμού του χαρακτηρίστηκε από το Δικαστήριο ως βράχος, αν και είχε μια υποτυπώδη οικονομική (κυρίως αγροτική) ζωή. Η Ελλάδα βεβαίως δε στερείται νομικής επιχειρηματολογίας και για την περίπτωση του Καστελόριζου, αφού θα μπορούσε να προσανατολιστεί όχι σε μια μεμονωμένη χάραξη γραμμής βάσης στο Καστελόριζο, αλλά μιας ενιαίας για όλο το σύμπλεγμα της Δωδεκανήσου, στο οποίο, άλλωστε, ανήκει και το Καστελόριζο (δυνάμει της συνθήκης παραχώρησης των νησιών από την Ιταλία το 1947), ισοσταθμίζοντας με αυτόν τον τρόπο το μήκος των τουρκικών ακτών στην περιοχή. Η εμμονή της Τουρκίας δεν είναι τυχαία για την περιοχή του Καστελόριζου, ιδιαίτερα αν ιδωθεί υπό το πρίσμα των πρόσφατων ανακαλύψεων υδρογονανθράκων στην ευρύτερη περιοχή της Ν. Α. Μεσογείου. Έτσι, μια ενδεχόμενη δικαίωση των τουρκικών θέσεων στην περιοχή θα έκανε την τουρκική ΑΟΖ να παρεμβάλλεται μεταξύ της κυπριακής και της ελληνικής, καθώς και να συνορεύει με αυτήν της Αιγύπτου, 51

52 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 αποκτώντας, έτσι, πρόσβαση, στο πολλά υποσχόμενο από απόψεως υδρογονανθράκων, πεδίο του Ηροδότου. Υποστήριξη μάλιστα στις θέσεις της ενδέχεται μελλοντικά να λάβει η Τουρκία από την Αίγυπτο. Το Καϊρο, αν και βρίσκεται σε επαφές με την Αθήνα αναφορικά με την οριοθέτηση ΑΟΖ στην περιοχή νοτιοανατολικά της Κρήτης 86, ενδεχομένως να δει με συμπάθεια την προοπτική παρεμβολής της τουρκικής ΑΟΖ μεταξύ της ελληνικής και της κυπριακής, καθώς θα ωφελούνταν κατά χμ 2 επιπλέον ΑΟΖ στην περιοχή 87. Βεβαίως, η μεταβατική πολιτική περίοδος από την οποία διέρχεται αυτή τη στιγμή η χώρα δε μας επιτρέπει να μιλάμε με βεβαιότητα, αναφορικά με την μελλοντική πολιτική το Καΐρου στο ζήτημα. Οφείλουμε, όμως, να σημειώσουμε πως η πολιτική της κυβέρνησης Μουμπάρακ εμφανίζονταν μάλλον θετική προς τις ελληνοκυπριακές θέσεις, καθώς είχαν παρουσιαστεί χάρτες, από αιγυπτιακής πλευράς, οι οποίοι συμφωνούν πλήρως με τη συμφωνία οριοθέτησης, που έχει υπογραφεί με την Κύπρο ήδη από το 2003, καλλιεργώντας, έτσι, κλίμα θετικής έκβασης και των όποιων διαπραγματεύσεων με την Ελλάδα. Επίσης, η ανάδειξη της νέας κυβέρνησης στην Αίγυπτο, η οποία χαρακτηρίζεται από ένα αρκετά έντονο μουσουλμανικό στοιχείο, δεν συνεπάγεται ότι θα αναθεωρηθούν αυτομάτως οι επιλογές εξωτερικής πολιτικής της προηγούμενης ηγεσίας, τόσο εξαιτίας της αρχής της συνέχειας του κράτους και των δεσμεύσεων του, όσο και υπακούοντας στις προσταγές του γενικού κρατικού συμφέροντος, το οποίο στην περίπτωση της Αιγύπτου δε συνάδει στους περισσότερους τομείς με το αντίστοιχο της Τουρκίας, τόσο στην περιοχή της Ν.Α Μεσογείου ειδικότερα, όσο και στο πλαίσιο του μουσουλμανικού/αραβικού κόσμου γενικότερα. 86 Βλ. Ενημέρωση διπλωματικών συντακτών από τον Εκπρόσωπο του ΥΠΕΞ, Γ. Δελαβέκουρα 19 Ιανουάριου 2012, 87 Βλ. International Crisis Group, Aphrodite s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue?, σελ. 18 και Μελέτης Νίκος Δεν αναγνωρίζει.σύνορα. Η Αίγυπτος αμφισβητεί την ελληνική ΑΟΖ, 52

53 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Σχεδιάγραμμα Θαλάσσια οριοθέτηση στην Α. Μεσόγειο σύμφωνα με τις θέσεις της Τουρκίας 88 Η ρευστή πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή της Α. Μεσογείου σε συνδυασμό με τις τουρκικές αιτιάσεις πρέπει να κινητοποιήσουν την Ελλάδα να εγκαταλείψει την εφεκτικότητα του παρελθόντος και να οριοθετήσει την ΑΟΖ της στην περιοχή το ταχύτερο δυνατόν, τόσο με την Αίγυπτο, όσο και με την Κύπρο, όπως της έχει προτείνει η Λευκωσία ήδη από το 2003, 89 ώστε να εξασφαλίσει τα δικαιώματά της στην εκμετάλλευση και διαμετακόμιση των υδρογονανθράκων της περιοχής. Άλλωστε, σύμφωνα και με την επίσημη θέση του ελληνικού υπουργείου εξωτερικών, αν δεν τελεσφορήσουν τυχόν προσπάθειες συμφωνίας με τρίτα κράτη, τα εξωτερικά όρια της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, αλλά και της ΑΟΖ μόλις αυτή ανακηρυχθεί, είναι η μέση γραμμή, της οποίας κάθε σημείο θα ισαπέχει από τις γραμμές βάσης υπολογισμού της αιγιαλίτιδας ζώνης 90. Τέλος, σε ότι αφορά τα ζητήματα που θέτει η Τουρκία σχετικά με την οριοθέτηση της Κυπριακής ΑΟΖ, αυτά θα μπορούσε να ειπωθεί, πως είναι κατά κύριο λόγο δύο Βλ. Ιωσηφίδης Ιωσήφ, Ενεργειακός Σχεδιασμός και Γεωπολιτική. Κύπρος : ΑΠΕ, Φυσικό Αέριο χώρες μαζί και 1 εναντίον.. σ Βλ. Απάντηση ΥΠΕΞ Σ. Δήμα σε επίκαιρη ερώτηση στη Βουλή του Βουλευτή του ΛΑΟΣ Ι. Κοραντή ( ), 53

54 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Πρώτον, η Τουρκία, λόγω της μη αναγνώρισης της Κυπριακής Δημοκρατίας, αμφισβητεί το δικαίωμά της να κατέχει ΑΟΖ ή άλλες ζώνες θαλάσσιας δικαιοδοσίας. Η Άγκυρα, ήδη από το 2002 είχε παρακωλύσει τον πλου πλοίων, τα οποία επρόκειτο να πραγματοποιούσαν γεωλογικές έρευνες στα δυτικά του νησιού, γεγονός που επαναλήφθηκε και το Η Τουρκία, επίσης, προσπάθησε να εμποδίσει την από κοινού έρευνα Κύπρου - Ισραήλ στο Οικόπεδο 12, απειλώντας ακόμη και με τη χρήση βίας (βλ. πιο πάνω). Οι αιτιάσεις της Άγκυρας ουσιαστικά αμφισβητούν την κυριότητα της Λευκωσίας επί πέντε Οικοπέδων από τα συνολικά δεκατρία, που εντοπίζονται στο νότιο θαλάσσιο τμήμα της Νήσου. Μάλιστα, η Τουρκία έχει παραχωρήσει άδειες έρευνας στην κρατική εταιρεία υδρογονανθράκων TPAO, οι οποίες σε συνδυασμό με τις γενικότερες τουρκικές διεκδικήσεις, θέτουν ουσιαστικά εν αμφιβόλω σχεδόν το σύνολο της κυπριακής υφαλοκρηπίδας 92. Δεύτερος άξονας των τουρκικών κινήσεων στην περιοχή της Κύπρου είναι η βούληση της Άγκυρας να αναγνωριστεί δικαίωμα κατοχής θαλάσσιων ζωνών εθνικής κυριαρχίας για την Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου. Μάλιστα, η Τουρκία έκανε ένα βήμα πιο πέρα και το 2011 οριοθέτησε ΑΟΖ με το ψευδοκράτος, πράξη που δικαίως η ελληνοκυπριακή πλευρά χαρακτήρισε απαράδεκτη, δεδομένου ότι συνάφθηκε μεταξύ ενός κράτους και μιας παράνομης οντότητας, η οποία αποτελεί προϊόν στρατιωτικής κατοχής 93. Δεν είναι τυχαίο πως η Άγκυρα προσάρμοσε τη χάραξη της μέσης γραμμής υπέρ της, ώστε μελλοντικά να το χρησιμοποιήσει ως διαπραγματευτικό χαρτί σε μελλοντικές οριοθετήσεις 94. Οι θέσεις της Άγκυρας σε ότι αφορά στην Κύπρο, όχι μόνο βρίθουν νομικών ακροβασιών, αλλά ξεπερνούν και τα όρια της νομιμότητας, όπως έγινε στην περίπτωση του ψευδοκράτους. Από την πλευρά της η Κυπριακή Δημοκρατία δια στόματος επισήμων έχει διακηρύξει την πρόθεσή της να δημιουργήσει ένα Ταμείο για την συγκέντρωση των κερδών που προκύπτουν από την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της. Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα, προσφέρεται πρόσβαση στους Τουρκοκυπρίους, κατά 91 Βλ. International Crisis Group, Aphrodite s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue?, σ Ibid σ Η πράξη αυτή της Τουρκίας ήρθε ως απάντηση στις συζητήσεις Ελλάδας-Κύπρου για οριοθέτηση της ΑΟΖ τους νοτιοανατολικά της Κρήτης. Επίσης με αυτήν της την πράξη θέλησε να στείλει ένα ηχηρό πολιτικό μήνυμα πως είναι έτοιμη να υπερασπιστεί τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων με κάθε μέσο, ακόμα και ερχόμενη σε ρήξη με τρίτα κράτη. Βλ. Oğurlu Ebru, Rising Tensions in the Eastern Mediterranean: Implications for Turkish Foreign Policy, σ Βλ. International Crisis Group, Aphrodite s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue?, σ. 6 54

55 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 το αναλογούν (πληθυσμιακά) μερίδιο τους. Η πρόταση, αυτή, αποτελεί ένα ισχυρό κίνητρο προς τους Τουρκοκυπρίους (όχι τους εποίκους που εξυπηρετούν άλλα συμφέροντα) να στέρξουν προς μία οριστική λύση του Κυπριακού, εφόσον αυτή εύλογα τίθεται ως αναγκαία συνθήκη για τον προσπορισμό οικονομικού οφέλους από πλευράς Τουρκοκυπρίων. 95 Παρότι πρόκειται για περιπτώσεις με σημαντικές διαφοροποιήσεις, αντίστοιχα θα μπορούσε να λειτουργήσει και το Ισραήλ. Δίνοντας έγκαιρα ένα αξιοσημείωτο οικονομικό κίνητρο μέσω ενεργειακών συμπράξεων στους Παλαιστινίους, παρακάμπτοντας τυπικά κωλύματα που προκύπτουν λόγω του ότι η Παλαιστίνη δεν έχει κρατική υπόσταση. Με αυτόν τον τρόπο θα ενίσχυαν τους μετριοπαθείς έναντι των ακραίων στοιχείων, που όσο διατηρείται η υφιστάμενη κατάσταση δυναμώνουν και πολλαπλασιάζονται, δυσχεραίνοντας τις όποιες προσπάθειες επίλυσης. Σε αντίθετη περίπτωση, αν το Τελ Αβίβ συνεχίσει να κρύβεται πίσω από την αδυναμία της Παλαιστίνης να κατοχυρώσει τη δική της ΑΟΖ, διεκδικώντας το μερίδιο που της αναλογεί από την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων που βρίσκονται εντός αυτής, θα βρεθεί αργά ή γρήγορα αντιμέτωπο με αδήριτες πραγματικότητες. Και τότε θα αναγκαστεί να συρθεί σε συνέργειες υπό την πίεση των εξελίξεων, ενώ τώρα έχει την ευκαιρία να τις προκαλέσει, επιφέροντας ισχυρό πλήγμα στα εξτρεμιστικά στοιχεία που εξαιτίας της παρατεταμένης ανέχειας γιγαντώνονται εντός των Παλαιστινίων. *** Εκ της ανωτέρω ανάλυσης προκύπτει πως η πλειοψηφία των κοιτασμάτων που εντοπίζονται αυτή τη στιγμή ή εκτιμάται πως υφίστανται στην Ανατολική Μεσόγειο μοιράζονται μεταξύ, τόσο των ήδη οριοθετημένων, όσο και διαφιλονικούμενων θαλασσίων ζωνών των εμπλεκομένων κρατών της περιοχής. Το εν λόγω γεγονός συνιστά ταυτόχρονα ανησυχητικό, αλλά και ενθαρρυντικό στοιχείο, καθώς δημιουργεί προστριβές, αλλά και έριδες μεταξύ αρκετών κρατών, αναφορικά με την αποκλειστική εκμετάλλευση των εν λόγω κοιτασμάτων, αλλά ενδέχεται και να λειτουργήσει ως 95 Βλ. «Μαρκουλλή: Μόνο με λύση του Κυπριακού θα επωφεληθούν οι Τουρκοκύπριοι από το φ.αέριο», Καθημερινή, 29/10/2012, στο 55

56 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 καταλύτης θετικών εξελίξεων, καθώς οι χώρες της Α. Μεσογείου, υπό το πρίσμα της αντίληψης μιας αλληλεξάρτησης και κοινότητας συμφερόντων, ενδέχεται να αντιμετωπίσουν με ωριμότητα τις όποιες διαφορές τους, είτε επιταχύνοντας τις διαδικασίες νομικο-πολιτικής επίλυσής τους, είτε προκρίνοντας τη δημιουργία συνεργιών και συνεργασιών, αναφορικά με την κοινή εκμετάλλευση συγκεκριμένων διαφιλονικούμενων κοιτασμάτων, αλλά και περιοχών. Ήδη το Ισραήλ και η Κύπρος κινούνται στη λογική ανάπτυξης παρόμοιων συνεργασιών, ενώ είναι αρκετά πιθανό κάτι τέτοιο να συμβεί και μεταξύ της Κύπρου και της Ελλάδας, του Λιβάνου, αλλά και της Αιγύπτου. Βεβαίως, πρέπει να τονίσουμε πως τις εν λόγω προοπτικές, αλλά και προσπάθειες, είναι σε θέση να ευνοήσει η χρήση όλων των διαθεσίμων εργαλείων άσκησης κατάλληλης επιρροής προς αυτήν την κατεύθυνση, όπως η ανάμιξη της Ε.Ε., αλλά και χωρών με ειδικό ενδιαφέρον στην περιοχή, όπως οι ΗΠΑ και η Ρωσία με απώτερο σκοπό βεβαίως τη δημιουργία στην Ανατολική Μεσόγειο ενός κοινού έργου ευημερίας, το οποίο θα συμπεριλαμβάνει την εκμετάλλευση, αλλά και διαμετακόμιση ποσοτήτων ενέργειας από όσο το δυνατόν περισσότερες χώρες της περιοχής Βλ. Φίλης Κωνσταντίνος, Υδρογονάνθρακες Ανατολικής Μεσογείου: Εργαλείο Σύγκλισης ή Προϊόν Ανταγωνισμού;, 56

57 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕΤΑΚΟΜΙΣΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ ΜΕ ΑΓΩΓΟ ΑΠΟ ΤΗΝ Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Εκ των πραγμάτων, οι δύο χώρες που προηγούνται μεταξύ των κρατών της Α. Μεσογείου, βάσει των ήδη υπαρχόντων επιβεβαιωμένων ευρημάτων, είναι η Κύπρος και το Ισραήλ. Οι έως τώρα έρευνες έχουν αποκαλύψει στο Λεβιάθαν την ύπαρξη μεγάλης ποσότητας φυσικού αερίου της τάξεως των 481 bcm (17 tcf) 97, αναδεικνύοντάς το στο μεγαλύτερο κοίτασμα που έχει ανακαλυφθεί παγκοσμίως την τελευταία δεκαετία. Αλλά αυτό, δεν είναι το μόνο κοίτασμα για το Ισραήλ. Αξιόλογες ποσότητες φυσικού αερίου εντοπίστηκαν και στο Ταμάρ 258 bcm (9 tcf) το 2009 και πρόσφατα στο Τανίν (1.2 tcf) το Φεβρουάριο του 2012 και μαζί με άλλες ανακαλύψεις που έχουν λάβει χώρα την τελευταία δεκαετία φαίνεται να αλλάζουν την ενεργειακή ταυτότητα του κράτους. Σε κοντινή απόσταση, στο κυπριακό Οικόπεδο 12 ή «Αφροδίτη» για την Κύπρο ανακαλύφθηκε φυσικό αέριο που υπολογίζεται γύρω στα 198 bcm (7 tcf), ποσότητα που αποτελεί την τρίτη μεγαλύτερη ανακαλυφθείσα στην περιοχή. 98,99 Έτσι, τα δύο, αυτά, κράτη καλούνται να προχωρήσουν άμεσα στη χάραξη μιας πολιτικής εξαγωγών κάποιας ποσότητας του φυσικού τους αερίου και τον προσανατολισμό αυτών προς την Ευρώπη ή την Ασία. Στο παρόν κεφάλαιο θα αναλυθούν οι μεταβλητές που επηρεάζουν αυτές τις αποφάσεις και θα καταδειχθεί η σημασία των εξαγωγών φυσικού αερίου, μέσω τόσο αγωγού όσο και δεξαμενόπλοιων προς την Ευρώπη και μάλιστα επιτυγχάνοντας τη 97 Βλ. Noble Energy, Noble Energy Announces Successful Leviathan Appraisal Results and Increases Resource Size, 19/12/2011, at 98 Βλ. Noble Energy, Recent Discoveries, at Discoveries-130.html 99 Βλ. Karagiannakos Konstantinos, East Mediterranean Gas, Greece The Gateway to Europe, for DEPA S.A. Public Gas Corporation, 20/4/2012, E- THE%20GATE%20WAY%20TO%20EUROPE,%20%CE%9A%CE%A9%CE%9D%CE%A3%CE%A4 %CE%91%CE%9D%CE%A4%CE%99%CE%9D%CE%9F%CE%A3%20%CE%9A%CE%91%CE%A1 %CE%91%CE%93%CE%99%CE%91%CE%9D%CE%9D%CE%91%CE%9A%CE%9F%CE%A3.pdf 57

58 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 μεγαλύτερη δυνατή συνεργασία των δρώντων της περιοχής. Μια επιλογή, η οποία (όπως θα δούμε) είναι δυνατόν να προσφέρει τα μεγαλύτερα στρατηγικά και οικονομικά οφέλη. Εξαγωγές και Κάλυψη Εσωτερικών Αναγκών Η πρωταρχική σκέψη για κάθε κράτος που ανακαλύπτει αποθέματα φυσικών πόρων στο υπέδαφός του (ιδίως κρατών με μεγάλη ενεργειακή εξάρτηση) είναι το αν «οι πόροι αυτοί θα χρησιμοποιηθούν για εσωτερική κατανάλωση ή θα εξαχθούν;». Στην περίπτωση, που η απόφαση συμπεριλαμβάνει και τα δύο ενδεχόμενα, υπό την προϋπόθεση ότι η ποσότητα των πόρων είναι τέτοια που δύναται να καλύψει και τους δύο στόχους ικανοποιητικά για κάποιο πεπερασμένο και ικανοποιητικό χρονικό διάστημα (περί των δέκα με δεκαπέντε ετών, για το οποίο είναι δυνατόν να γίνουν εκτιμήσεις και στη βάση αυτών να υπάρξει σχεδιασμός), τότε ανακύπτει το ερώτημα «τί ποσοστό θα κατευθυνθεί στις εξαγωγές και τί ποσοστό θα εφοδιάζει την εσωτερική αγορά;». Τόσο η Κύπρος, όσο και το Ισραήλ είναι ενεργειακά εξαρτημένα κράτη. Η ενεργειακή εξάρτηση της Κύπρου αγγίζει το 100% σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat για το , ενώ το Ισραήλ μείωσε το αντίστοιχο ποσοστό του τα τελευταία χρόνια χάριν της παραγωγής φυσικού αερίου. Το 2005 η εξάρτηση του από τις εισαγωγές είχε περιοριστεί στο 93% 101, παρόλα αυτά, ακόμα εισάγει ετησίως 1,7 tcf φυσικού αερίου κυρίως από την Αίγυπτο και περί τα βαρέλια πετρελαιοειδή την ημέρα 102. Η Λευκωσία εισάγει κατά κύριο λόγο πετρελαιοειδή, των οποίων το κόστος ανερχόταν το 2010 στο 1,27 εκατομμύρια ευρώ ετησίως με ανοδική τάση δεδομένου του υψηλού 100 Βλ. European Comission, Eurostat, Energy Dependency rate - All Products, 2009 (% of net imports in gross inland consumption and bunkers, based on tonnes of oil equivalent), _all_products,_2009_%28%25_of_net_imports_in_gross_inland_consumption_and_bunkers,_based_on_to nnes_of_oil_equivalent%29.png&filetimestamp= Βλ. Amit Mor and Shimon Seroussi, Mediterranean and National Strategies for Sustainable Development. Priority Field of Action 2: Energy and Climate Change. Energy Efficiency and Renewable Energy. Israel - National study, p Βλ. CIA, WorldFactbook, Israel, 58

59 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 ρυθμού αύξησης της ζήτησης, που καταγράφεται σε ετήσια βάση. 103 Την τελευταία δεκαετία έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες να εισαχθεί το φυσικό αέριο στο ενεργειακό μείγμα της χώρας μειώνοντας τη χρήση του πετρελαίου, σε μια προσπάθεια εναρμόνισης με τις περιβαλλοντικές επιταγές της Ε.Ε. Εντούτοις, παρόλο που τα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά η κατανάλωση πετρελαιοειδών παραμένει το κύριο χαρακτηριστικό της κυπριακής ενεργειακής αγοράς, όπως αντίστοιχα και της ισραηλινής. Με τις νέες ανακαλύψεις, όμως, είναι πολύ πιθανόν αλλά και εύλογο να προωθηθούν ριζικές αλλαγές στο ενεργειακό μείγμα και των δύο κρατών. Ως εκ τούτου, θα μπορούσαμε να πούμε πως το μέρος των ανακαλυφθέντων πόρων το οποίο θα κρατείται για τις εθνικές ανάγκες δε θα είναι το ποσοστό φυσικού αερίου που καταναλώνεται σήμερα από τα εν λόγω κράτη (το οποίο είναι μικρό), αλλά αυτό που θα προκύψει από τυχόν αναδιαμόρφωση του ενεργειακού τους μείγματος και βάσει της αποφασισθείσας πολιτικής, ώστε να επωφεληθούν περισσότερο από τις ανακαλύψεις. Με τα υπάρχοντα δεδομένα, δηλαδή τη σημερινή μικρή κυπριακή κατανάλωση φυσικού αερίου, σχεδόν όλο το αποθεματικό της Αφροδίτης θα προοριζόταν για εξαγωγές. Τοιουτοτρόπως, όμως, η Λευκωσία θα παρέμενε εξαρτημένη ενεργειακά από το ρωσικό πετρέλαιο που είναι το κυρίαρχο στοιχείο του ενεργειακού της μείγματος. Αυτό, βέβαια, θα αποτελούσε αυθαίρετο και εσφαλμένο συμπέρασμα αναφορικά με τον καθορισμό της ποσότητας που προορίζεται για εξαγωγή και εκείνης για ίδια χρήση, ενώ παραγνωρίζει (όπως θα δούμε παρακάτω) το πρόβλημα της ασφάλειας ανεφοδιασμού. Απαιτείται, λοιπόν, μελέτη επί διαφόρων τεχνικών και οικονομικών πτυχών του ζητήματος 104 και χάραξη πολιτικής αναδιαμόρφωσης τόσο της εσωτερικής αγοράς όσο και της εξαγωγικής πολιτικής των κρατών της περιοχής με βάση τα νέα δεδομένα, ώστε τα κράτη, αυτά, να επωφεληθούν κατά το μέγιστο της ευκαιρίας που ανοίγεται μπροστά τους. Επεκτείνοντας το σκεπτικό αυτό, βασικός άξονας της ενεργειακής πολιτικής τόσο της Κύπρου όσο και του Ισραήλ είναι η ασφάλεια του ανεφοδιασμού. Κάτι, που θα ήταν δυνατό να επιτευχθεί σε κάποιο βαθμό, αν στο ενεργειακό τους μείγμα χρησιμοποιούνταν σε μεγαλύτερο ποσοστό το αέριο και σε μικρότερο το πετρέλαιο, 103 Βλ. Κασίνης Σόλων, Ο Ενεργειακός Τομέας της Κύπρου, ΕΒΕ Λεμεσού, 2/3/2011, Tomeas%20tis%20Kyprou.pdf?OpenElement 104 Βλ. Φίλης Κωνσταντίνος, Το (Ενεργειακό) Διακύβευμα στην Ανατολική Μεσόγειο: Αυταπάτες και Πραγματικότητες, 17/1/2012, 59

60 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 δεδομένων και των πρόσφατων ανακαλύψεων. Η -κατά το δυνατόν- επίτευξη ενεργειακής αυτάρκειας μπορεί να θεωρηθεί εύλογα ως ένας πάγιος στόχος, ο οποίος δύναται να υλοποιηθεί από τη στιγμή της αλλαγής των ενεργειακών δεδομένων στη λεκάνη της Α. Μεσογείου. Γεγονός, που θα φέρει τα δύο κράτη και ενδεχομένως και άλλα της περιοχής στη θέση του μελλοντικού παραγωγού φυσικού αερίου, απαλλάσσοντάς τα έτσι από την υπάρχουσα ενεργειακή εξάρτηση. Το Ισραήλ, μάλιστα, το τελευταίο έτος έχει βρεθεί περισσότερες από δέκα φορές σε δυσμενή θέση, με τον ανεφοδιασμό του από την Αίγυπτο να έχει διακοπεί για μέρες ή και εβδομάδες, εξαιτίας επιθέσεων που έχουν λάβει χώρα στις εγκαταστάσεις μεταφοράς του αιγυπτιακού φυσικού αερίου. 105 Η ασταθής πολιτική κατάσταση στη γειτονική χώρα εντείνει το δίλημμα ασφαλείας σε σχέση με τον αδιάλειπτο ανεφοδιασμό για το Ισραήλ, ο οποίος φαίνεται να αντιμετωπίζεται εύκολα με την προοπτική των νέων ανακαλύψεων φυσικού αερίου εντός της ισραηλινής θαλάσσιας ζώνης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάτι τέτοιο δεν απαιτεί την επένδυση μεγάλων χρηματικών ποσών, μελέτης, σωστού σχεδιασμού, αλλά και χρόνου. Ειδικότερα, αν σκεφτεί κανείς και την στρατιωτική ένταση που επικρατεί και στα δύο κράτη, ήτοι το Ισραήλ και την Κύπρο, δεδομένων των κατοχικών στρατευμάτων στο βορειο - ανατολικό τμήμα της Κύπρου και της τουρκικής απειλής από τη μία και της Παλαιστινιακής Αρχής και των εχθρικών, γειτονικών, μουσουλμανικών/αραβικών κρατών προς το Ισραήλ από την άλλη, αντιλαμβάνεται ότι η ενεργειακή ασφάλεια συνιστά απόλυτη προτεραιότητα. Ιδιαίτερα, αν αυτή ιδωθεί ως παράγοντας ενίσχυσης της αυτονομίας των κρατών αυτών, που συνδέεται με την δυνατότητα διατήρησης ή βελτίωσης του status quo προς όφελός τους, συμπεριλαμβανομένης και της αυτονομίας της πολεμικής μηχανής τους η οποία χρειάζεται καύσιμα για να κινηθεί. Επιπλέον, η σταθερότητα στην περιοχή, όπως έχει οικοδομηθεί από τις ΗΠΑ μεταψυχροπολεμικά για την εξυπηρέτηση κυρίως των αμερικανικών στρατηγικών συμφερόντων στη Μέση Ανατολή, κλονίζεται. Η σταθερότητα αυτή, βασίζεται στις τριμερείς συνεργασίες μεταξύ ΗΠΑ - Αιγύπτου - Ισραήλ και ΗΠΑ - Τουρκίας - Ισραήλ 105 Βλ. Frenkil David John and Curry Jim, Recent Natural Gas Shortages Underscore the Need for a New Pipeline Infrastructure and Regulatory Oversight in Israel, 11/2011, 60

61 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 και εξυπηρετούσε σε ένα βαθμό τα συμφέροντα όλων των εμπλεκομένων μερών, που λειτουργούσαν σε κλίμα ειρήνης, επωφελούμενα από την αμερικανική παρουσία στην περιοχή. Η πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ από την εξουσία στην Αίγυπτο και η άνοδος δημοκρατικότερων δυνάμεων, όπως και οι εξελίξεις στο εσωτερικό της Τουρκίας όπου η πρωτοκαθεδρία των στρατιωτικών στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής φαίνεται να εξασθενεί προς όφελος των φιλοευρωπαϊκών ανανεωτικών δυνάμεων, πιθανώς να ανατρέψουν τις υπάρχουσες ισορροπίες, να αμφισβητήσουν την αρχιτεκτονική που έχουν εγκαθιδρύσει οι ΗΠΑ στην περιοχή, να επιδιώξουν πιο ανεξάρτητες πολιτικές και να δημιουργήσουν έτσι αβεβαιότητες 106. Η ρευστότητα της κατάστασης επιβάλλει επιφυλακτικότητα, ως προς την έκβαση των εξελίξεων. Το ενδεχόμενο, λοιπόν, η Κύπρος και ειδικά το Ισραήλ, αλλά και ακολούθως και τα υπόλοιπα κράτη της περιοχής που θα βρεθούν αντιμέτωπα με αντίστοιχα διλήμματα στο μέλλον, να επιλέξουν να κρατήσουν ένα σημαντικό μέρος των πόρων που θα εξορύξουν για την κάλυψη των εσωτερικών τους αναγκών για μικρό χρονικό διάστημα - τουλάχιστον για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια- ή μεγαλύτερο και ο συνακόλουθος βαθμός μετατροπής του ενεργειακού τους μείγματος σε αεριοκεντρικό, αποτελεί μια λογική -αν όχι επιβεβλημένη- επιλογή. Δεδομένης της μεταβλητότητας της κατάστασης που επικρατεί στην περιοχή της Α. Μεσογείου πιθανόν αυτό να οδηγήσει στην ανατροπή των υφιστάμενων ισορροπιών, συμμαχιών και συμπεφωνημένων. Ο βαθμός της, όμως, δεν μπορεί να προκαθοριστεί πριν ολοκληρωθούν οι έρευνες και γίνουν οι απαραίτητες οικονομικές και τεχνικές μελέτες ώστε να διαμορφωθεί η στρατηγική διάθεσης των υδρογονανθράκων. Για το Ισραήλ, η Επιτροπή Tsemach, η οποία μελετά τις προτεραιότητες στο σχεδιασμό της ενεργειακής πολιτικής της χώρας που σχετίζονται με τα αποθέματα ασφαλείας, εξέδωσε αναφορά τον Απρίλιο του Στην αναφορά αυτή, αναφέρει πως το αποθεματικό του Ισραήλ θα πρέπει να φθάνει τα 400 bcm φυσικού αερίου, μέχρι το Μάλιστα, ειδική μνεία γίνεται στα μεγαλύτερα των 200 bcm κοιτάσματα από τα οποία προτείνεται να παρακρατείται το 50% για την κάλυψη αναγκών της εσωτερικής αγοράς και το υπόλοιπο να εξάγεται. Αντίστοιχα, για τα κοιτάσματα μεταξύ 100 και Βλ. Alterman Jon B., Malka Haim, Shifting Eastern Mediterranean Geometry, Center for Strategic and International Studies, The Washington Quarterly, 2012, 61

62 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 bcm, το 40% θα πρέπει να κατευθύνεται στην εσωτερική αγορά, ενώ για εκείνα μεταξύ 50 και 100 bcm, το 25% 107. Τέλος, προκρίνει ως προτεραιότητα την κάλυψη της περιφερειακής ζήτησης. Δηλαδή, οι εξαγωγές να κατευθύνονται πρωτίστως στον εγγύς εξωτερικό γεωγραφικό χώρο. Ένα στοιχείο, που θα μπορούσε να ιδωθεί ως ενισχυτικό της άποψης περί μιας προσπάθειας ανάπτυξης μιας πιο ανεξάρτητης πολιτικής από μέρους του Ισραήλ στο μέλλον. Της επιδίωξης, ίσως, ενός ισχυρότερου περιφερειακού ρόλου (στη βάση της ανάπτυξης σχέσεων αλληλεξάρτησης και συνεργασιών στην περιοχή), αλλά και της παγίωσης της κυριαρχίας και τη γενικότερη προώθηση των συμφερόντων του. Ενδεχόμενο, βέβαια, που θα υλοποιούταν υπό προϋποθέσεις η πραγμάτωση των οποίων είναι ιδιαιτέρως επισφαλής και αβέβαιη. Πρώτον, απαιτείται η ανάπτυξη ενός συνεργατικού κλίματος στην περιοχή και η υπερκέραση των υφιστάμενων ή τυχόν μελλοντικών ανταγωνισμών που εδράζονται ή πιθανώς να δημιουργηθούν στις σχέσεις μεταξύ των κρατών της Α. Μεσογείου. Δεύτερον, απαιτείται επίσης η υπέρβαση λοιπών εμποδίων που σχετίζονται, αφενός μετην τροφοδοσία των κρατών αυτών από τη Μ. Ανατολή και αφετέρου με την πιθανή ανακάλυψη κοιτασμάτων και στα δικά τους χωρικά ύδατα (με εξαίρεση την Ιορδανία). Αν τελικά το Ισραήλ προχωρήσει σε εξαγωγή μέρους των αποθεμάτων του, η Ιορδανία και η Παλαιστίνη συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες, γιατί έτσι εκτιμάται ότι θα ενισχυθεί η επιρροή του Τελ Αβίβ στις τοπικές οικονομίες. Όμως, η προοπτική εξαγωγής στην Ευρώπη δεν αφήνει αδιάφορους τους Ισραηλινούς, γιατί μία τέτοια εξέλιξη θα έχει πολλαπλασιαστικά θετικότερο αντίκτυπο σε ένα ευρύ φάσμα συμφερόντων του αντί της διάθεσης στο εγγύς εξωτερικό του, χωρίς βέβαια -αν εξευρεθούν νέα πεδία- να αποκλείεται η ταυτόχρονη εξαγωγή. Σε κάθε περίπτωση, η αρμόδια επιτροπή έχει αρχικά προτείνει οι όποιες εξαγωγές να γίνουν από την ισραηλινή επικράτεια και όχι μέσω τρίτων χωρών (βλ. Κύπρος). Καθώς επίσης, επικρατεί προβληματισμός κατά πόσο η μεταφορά φυσικού αερίου στην Κύπρο για υγροποίηση και εξαγωγή είναι η βέλτιστη επιλογή. Αφενός για τη δυνατότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας να εγγυηθεί την ασφάλεια της διαδικασίας, γεγονός που θα 107 Βλ. Henderson Simon, Energy Discoveries in the Eastern Mediterranean: Source for Cooperation or Fuel for Tension? The Case of Israel, Policy Brief 06/2012, The German Marshall Fund of the United States, Mediterranean Policy Programme, Eastern Mediterranean Energy Project, p

63 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 απαιτούσε ισραηλινή παρουσία (έστω και διακριτική) στο νησί με το ρίσκο αντίδρασης από πλευράς Τουρκίας, αφετέρου έναντι της πιθανότητας η Λευκωσία να ουδετεροποιήσει τις σχέσεις της με την Τουρκία μέσω της προώθησης ή επιβολής λύσης του Κυπριακού από το εξωτερικό. Αλλά η κατασκευή τερματικού σταθμού LNG και πολύ περισσότερο ο κίνδυνος να πληγεί η λειτουργία του (ακόμη και με δολιοφθορά) δημιουργεί και οικονομικές αβεβαιότητες, με πιθανή σημαντική αύξηση του κόστους σε περίπτωση ευόδωσης επίθεσης σε αυτόν. Σε κάθε περίπτωση, οι συνέργειες στις εξαγωγές θα αποτελούσαν στρατηγική επιλογή για όλα τα κράτη της περιοχής. Αυτό, διότι πρώτον, θα προϋπέθεταν την υπέρβαση κωλυμάτων που σχετίζονται με την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών μεταξύ τους. Δεύτερον θα διασφάλιζαν, όχι μόνο τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα αερίου προς εξαγωγή συνδυαστικά, που αναβαθμίζει το ρόλο της Α. Μεσογείου στον ενεργειακό χάρτη και αυξάνει την ισχύ όλων και κάθε ενός ξεχωριστά, αλλά και τη δυνατότητα εξαγωγών για τους μικρότερους παραγωγούς. Αυτοί μεμονωμένα πιθανώς δεν θα δύναντο να εξάγουν, καθότι το κόστος θα ήταν πολύ μεγάλο σε σχέση με το όφελος για μια τέτοια επένδυση. Σε σύμπραξη, όμως, με τα άλλα κράτη θα ενδυνάμωναν τη θέση τους και θα καθίσταντο μέρος αυτής της ευκαιρίας που διαγράφεται στον ορίζοντα. Επιπλέον, επιδιώκοντας τη διασύνδεση, όλα τα κράτη θα έχουν την ευκαιρία να προσδιορίσουν με μεγαλύτερη ευελιξία και το ποσοστό του αερίου που θα δεσμεύουν για εσωτερική χρήση. Αντιθέτως, η απομόνωση πιθανώς να οδηγήσει σε αλλαγή του status quo εις βάρος τους, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τη ρευστότητα της υφιστάμενης κατάστασης στην περιοχή, η οποία δημιουργεί αβεβαιότητες που ενδεχομένως να οδηγήσουν σε αμφισβήτηση του status quo. Πρέπει να σημειωθεί, επίσης, στο σημείο αυτό, πως τα ευρήματα είναι σημαντικά μεν, αλλά δε συγκρίνονται με το ενεργειακό δυναμικό των ισχυρών παραγωγών ενέργειας σε διεθνές επίπεδο, τουλάχιστον με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα. Οι έρευνες, βέβαια, είναι εν εξελίξει ή δεν έχουν ξεκινήσει σε πληθώρα οικοπέδων και από πλευράς των περισσοτέρων κρατών στην περιοχή. Επί του παρόντος, όμως, δεν συγκρίνονται επί παραδείγματι με το ενεργειακό δυναμικό της Ρωσίας ή του Ιράν, ούτε συνολικά δύνανται να καλύψουν τις ετήσιες ανάγκες της Ε.Ε των 27 ιδιαίτερα σε ότι αφορά το πετρέλαιο, 63

64 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 καθώς οι τελευταίες ανέρχονταν χαρακτηριστικά σε τόνους το Συνεπώς, αν δράσουν μεμονωμένα, είναι ιδιαιτέρως αμφίβολο το κατά πόσο δύνανται να εφοδιάσουν έστω σε μικρό αλλά ικανοποιητικό βαθμό και με ανταγωνιστικό κόστος τους εισαγωγείς, για να προτιμηθούν και να προσελκύσουν τις αναγκαίες επενδύσεις. Το γεγονός αυτό, συνιστά αποτρεπτικό παράγοντα για την επιδίωξη αυτόνομης πολιτικής εξαγωγών για όλα τα κράτη της Α. Μεσογείου, η οποία θα μπορούσε συν τοις άλλοις να λειτουργήσει και εις βάρος της σταθερότητας στην περιοχή. Σημαντική προστιθέμενη αξία έχει η συνεργασία και στην αναπτυξιακή προοπτική των κρατών της περιοχής. Εν προκειμένω, τα φτωχότερα κράτη επωφελούνται περισσότερο σε εθνικό επίπεδο από την αύξηση της ευημερίας και τα πλουσιότερα σε περιφερειακό επίπεδο από την αύξηση της σταθερότητας στην περιοχή, η οποία αποτελεί κρίσιμη παράμετρο και για την προσέλκυση επενδύσεων. Η ιδέα περί αύξησης της περιφερειακής σταθερότητας προκύπτει από την ύπαρξη κοινού συμφέροντος και τη δυνατότητα σύμπλευσης των κρατών αυτών με τις έντονες πολιτικές και θρησκευτικές διαφορές, αλλά και οικονομικές ανισότητες, που ενδεχομένως να λειτουργήσει αποτρεπτικά στις διαμάχες μεταξύ τους. Ως εκ τούτου, θα ενδυναμωνόταν η περιφερειακή σταθερότητα και θα δημιουργούταν πρόσφορο έδαφος για την εσωτερική οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη καθενός από τα κράτη της περιοχής. Παρατηρείται, λοιπόν, μια ευθυγράμμιση συμφερόντων από την οποία δύναται να αναδυθούν ευκαιρίες συνεργασίας. Μια εξ αυτών, είναι η διαφαινόμενη ανάπτυξη εταιρικής σχέσης μεταξύ Ελλάδας Κύπρου Ισραήλ, που θεμελιώνεται στη βάση του αμοιβαίου συμφέροντος. Το κοινό αυτό συμφέρον, όμως, δεν περιορίζεται μεταξύ των τριών αυτών εταίρων, αλλά εδράζεται μεταξύ όλων των κρατών της περιοχής. Επομένως, θα ήταν δόκιμο η συνεργασία αυτή να διευρυνθεί με την προσχώρηση και άλλων κρατών τη Ανατολικής Μεσογείου και δη μουσουλμανικών/αραβικών, ώστε να μην δύναται να αποτελέσει πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη ανταγωνιστικών συνασπισμών με θρησκευτικό άλλοθι, που θα είχαν επιζήμιες προεκτάσεις στην αναπτυξιακή προοπτική του συνόλου των κρατών της περιοχής. 108 Βλ. European Comission, Eurostat, Net imports of primary energy, , at png 64

65 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Ανακεφαλαιώνοντας, η επιλογή της κατεύθυνσης ενός ποσοστού της ενεργειακής παραγωγής στην εσωτερική αγορά θα διασφαλίσει τα ενεργειακά αποθέματα, θα επιλύσει το πρόβλημα της ασφάλειας ανεφοδιασμού και θα ενισχύσει την ενεργειακή αυτάρκεια, συντελώντας έτσι στην οικονομική ανάπτυξη των κρατών της περιοχής. Από καθαρά οικονομικής απόψεως, δε, τοιουτοτρόπως θα μειώνονταν κατά πολύ τα έξοδα επί των εισαγωγών πετρελαιοειδών, αποδεσμεύοντας πολύτιμους κρατικούς πόρους προς χρήση σε άλλους τομείς, ιδιαίτερα σε μία περίοδο οικονομικής ύφεσης. Στην περίπτωση της Κύπρου τα έξοδα για την εισαγωγή πετρελαιοειδών ανέρχονται σε 1,3 δις ευρώ, που αντιστοιχεί στο 19,7% του ετήσιου κρατικού προϋπολογισμού. 109 Ενώ, με την οικονομική κρίση στην Ευρώπη να έχει δομικά χαρακτηριστικά και να αναμένεται να διαρκέσει, καθίσταται σαφές ότι η εν λόγω δυνατότητα συνιστά ευκαιρία για την Κύπρο και πιθανώς την Ελλάδα στο μέλλον, ως ευρωπαϊκά κράτη που μαστίζονται από την κρίση και αναζητούν διεξόδους για να μειώσουν τα έξοδά τους. Με λίγα λόγια η κατακράτηση ενός ποσοστού από τα ευρήματα για ίδια χρήση προσφέρει εμμέσως οικονομικά οφέλη. Ακόμα, ένα ενδεχόμενο αποτέλεσμα είναι να μειωθούν και οι εγχώριες τιμές των ενεργειακών προϊόντων. Παράμετρος που προϋποθέτει, ωστόσο, επισταμένους ελέγχους της εσωτερικής αγοράς από το κράτος. Επίσης, η σταδιακή αντικατάσταση του πετρελαίου από το φυσικό αέριο θα λειτουργήσει ευεργετικά για το περιβάλλον. Θα βοηθήσει, μάλιστα, στην επίτευξη των ευρωπαϊκών περιβαλλοντικών στόχων, τουλάχιστον για την Κύπρο, η οποία καλείται να ευθυγραμμιστεί με τους ευρωπαϊκούς περιβαλλοντικούς όρους. Στρατηγικά, τώρα, η εξέλιξη αυτή θα πλήξει τους εξαγωγείς πετρελαίου στα πρώην εξαρτημένα κράτη, κατά βάση τη Ρωσία που είναι ο κύριος προμηθευτής τους. Εντούτοις, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως η Μόσχα, έχει -πέραν της εξαγωγικής της ιδιότητας- αναπτύξει δραστηριότητες συνέργειας και διείσδυσης στον ενεργειακό τομέα άλλων κρατών, ώστε να αντισταθμίζει το κόστος και να διασφαλίζει τα συμφέροντά της. Στρατηγική, που δημιουργεί περιθώρια ελιγμών στο ζήτημα της Α. Μεσογείου και ιδιαίτερες ευκαιρίες αξιοποίησης για την κυπριακή πλευρά. Μάλιστα θα μπορούσαμε να 109 Βλ. Πηλείδου Μ., Αντωνίου Α., Ενέργεια: Το Νέο Status στην Κύπρο, 13/07/2012, 65

66 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 πούμε, πως η Λευκωσία δύναται να διατηρήσει τους οικονομικούς της δεσμούς με το Κρεμλίνο με διαφορετικούς τρόπους και σε ένα βαθμό την όποια σύμπλευση των συμφερόντων τους γενικότερα, η οποία έχει προστιθέμενη αξία για το μείζον κυπριακό ζήτημα. Την υποστήριξη, δηλαδή, έναντι της τουρκοκυπριακής πλευράς και των τουρκικών επεκτατικών και επικυριαρχικών βλέψεων. Η διεθνοποίηση του κυπριακού ζητήματος επιτυγχάνεται καλύτερα με την ευρύτερη δυνατή διασύνδεση της χώρας με άλλους δρώντες, ιδιαιτέρως του βεληνεκούς και της ισχύος της Ρωσίας. Σύμφωνα με τον Vladimir Socor, στην παρούσα φάση η Ρωσία δείχνει να υποστηρίζει τη δημιουργία εταιρικής σχέσης Ισραήλ - Κύπρου Ελλάδος, κατακρίνοντας τη ρητορική και τις κινήσεις της Τουρκίας στο θέμα των εξορύξεων. Θέτει, έτσι, σε κίνδυνο ακόμα και τη σχέση της με την Τουρκία, επικυρώνοντας τις ελληνοκυπριακές και ισραηλινές θέσεις επί των δικαιωμάτων εκμετάλλευσης και τον καθορισμό των θαλασσίων ζωνών στην περιοχή. Αυτό, φαίνεται να οφείλεται στην επιδίωξη της Μόσχας να αποκτήσει άδειες εξόρυξης φυσικού αερίου στα κυπριακά χωρικά ύδατα για την Gazprom και τη Novatek, προσβλέποντας στην εξασφάλιση ελέγχου επί της διαμετακόμισης, τόσο των κυπριακών, όσο και των ισραηλινών πόρων, συνολικά, ώστε να τους μεταπωλεί μέσω του δικτύου της και της Gazprom στη διεθνή αγορά 110. Βεβαίως, θα πρέπει να σημειώσουμε πως τέτοιο θα επισκίαζε ενδεχομένως το ρόλο και τα πλεονεκτήματα της Κύπρου και του Ισραήλ ως παραγωγών ενέργειας μακροπρόθεσμα, αλλά και άλλων δρώντων, όπως η Ελλάδα, που προσβλέπει στο ρόλο του διαμετακομιστή. Έτσι, οι έχοντες τον πρώτο λόγο στην περίπτωση αυτή καλούνται να ρυθμίσουν το βαθμό συμμετοχής των ξένων συμφερόντων με σωφροσύνη, ώστε να μην χαθεί ο έλεγχος επί των αναδυόμενων ευκαιριών και πλεονεκτημάτων και την εκμετάλλευση αυτών, καταρχάς προς όφελος των ιδίων. Ακολούθως, τα πλεονεκτήματα από τις εξαγωγές θα είναι πολλαπλά. Τα κράτη εξαγωγείς δύνανται να αυξήσουν σημαντικά τόσο τα έσοδά τους, όσο και την ισχύ τους γενικότερα. Η ιδιότητα του εξαγωγέα, ήτοι το πλέγμα των σχέσεων που δημιουργεί με τους εισαγωγείς, θα ενισχύσει τις θέσεις και την ισχύ των δύο (προς το παρόν) κρατών, αυξάνοντας τη γεωπολιτική τους βαρύτητα. Οι νέοι συσχετισμοί δυνάμεων στην περιοχή 110 Βλ. Socor Vladimir, Russia Backs Greece-Cyprus-Israel Triangle Against Turkey on Offshore Gas, Eurasia Daily Monitor, Volume: 9, Issue: 87, 8/5/2012, 66

67 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 ενδέχεται, εντούτοις, να αμβλύνουν και τις αντιθέσεις μεταξύ των γειτονικών κρατών σε περιφερειακό επίπεδο. Κάτι, που όπως προαναφέρθηκε, θα λειτουργούσε ανασχετικά για τις εξαγωγές και εις βάρος όλων, καθώς η ανασφάλεια στην περιοχή αποτελεί αρνητική παράμετρο. Αυξάνει το ρίσκο και το κόστος του προϊόντος για τον αγοραστή και συνιστά σημαντικό μειονέκτημα με όρους της αγοράς, ιδιαίτερα σε συνθήκες διεθνούς ανταγωνισμού. Επιβάλλεται, λοιπόν, να προωθηθεί η συνεργασία και να γίνουν αμοιβαίοι συμβιβασμοί όπου χρειάζεται, ώστε τα κράτη της περιοχής να αυξήσουν τα ερείσματά τους ως εξαγωγείς και να ενισχύσουν τη θέση τους στο διεθνές στερέωμα. Πρώτο βήμα συνιστά ο καθορισμός των θαλασσίων συνόρων, ώστε να μην παρακωλύεται η έρευνα και εκμετάλλευση τυχόν κοιτασμάτων. Επεκτείνοντας το σκεπτικό αυτό, σε περίπτωση επιλογής από ένα κράτος της κατεύθυνσης των φυσικών πόρων μόνο προς την εσωτερική αγορά, με σκοπό την διασφάλιση των αποθεμάτων του (για το μεγαλύτερο δυνατό χρονικό διάστημα), αυξάνεται ο κίνδυνος απομόνωσης. Ορατό, μάλιστα, αποτέλεσμα θα ήτο να συρρικνωθεί η ισχύς του σε περιφερειακό επίπεδο στο άμεσο μέλλον, επί των ζητημάτων που θα ανακύψουν στην περιοχή ή των ήδη υπαρχόντων έναντι των γειτονικών κρατών. Με άλλα λόγια, αν τα άλλα κράτη της περιοχής με αντιτιθέμενα ή μη συμφέροντα, επιλέξουν τις εξαγωγές και μάλιστα διαμοιράζοντας την πίτα με άλλους δρώντες, όπως συμβαίνει ήδη με την Κύπρο, το Ισραήλ και την Ελλάδα στο ρόλο του πιθανού διαμετακομιστή και ίσως, μελλοντικού παραγωγού, θα αυξήσουν την ισχύ τους και παράλληλα θα διευρύνουν την υποστήριξη που θα είχαν επί ζητημάτων, όπως η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών στην περιοχή (βλέπε την ανεκτική στάση της Ρωσίας και των ΗΠΑ), πιθανώς εις βάρος των συμφερόντων του περιθωριοποιημένου. Έτσι, η επιλογή της αποκλειστικής ιδίας χρήσης των φυσικών πόρων θα αποστερούσε από ένα κράτος την απόλαυση των πλεονεκτημάτων που προκύπτουν από την επιλογή της εξαγωγής. Από την άλλη, αντίστοιχα και η περιθωριοποίηση κάποιου δρώντος, η αυτοαπομόνωση ή ακόμα και η δημιουργία δύο ή περισσοτέρων συμμαχιών με αντιτιθέμενα συμφέροντα στην Α. Μεσόγειο θα συνιστούσε απειλή για την περιφερειακή ασφάλεια και θα συνέβαλε αρνητικά στις -όποιες- εξαγωγικές φιλοδοξίες της μιας ή της άλλης πλευράς. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως στη λογική των αξόνων θα ετίθετο 67

68 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 υπό αμφισβήτηση η σταθερότητα και ασφάλεια στην περιοχή. Αποτελεί υπό αυτή την έννοια μονόδρομο η επιλογή της -κατά το δυνατόν- ευρύτερης συνεργασίας. 111 Σε μια χρονική στιγμή, όπου η ζήτηση ενέργειας ολοένα και αυξάνεται ενώ τα αποθέματα παγκοσμίως λιγοστεύουν, η κατοχή ενεργειακών πόρων συνιστά σημαντικό πλεονέκτημα σε διεθνές αλλά και εθνικό επίπεδο με κοινωνικο - οικονομικές προεκτάσεις. Η πρόθεση εξαγωγών θα φέρει επενδυτές, θα μειώσει το κόστος της εξόρυξης και θα κάνει βιώσιμη την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων. Θα δημιουργήσει επίσης νέες θέσεις εργασίας, θα αυξήσει τη διεθνή κινητικότητα και το ενδιαφέρον προς τις χώρες της περιοχής, ενώ θα προσφέρει τεχνογνωσία και υλικοτεχνική υποδομή που θα δώσει ώθηση και στην εσωτερική αγορά. Οι εξαγωγές θα συμβάλλουν, επίσης, στη βελτίωση του ισοζυγίου πληρωμών, στην αύξηση της εισροής συναλλάγματος, στη ρευστοποίηση χρήματος, ακόμα και στην οικονομική εξυγίανση του κάθε κράτους. Τέλος, η ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ των κρατών της περιοχής στις εξαγωγές αναμένεται να προσδώσει την απαραίτητη περιφερειακή σταθερότητα, που είναι αναγκαία για την προσέλκυση του ενδιαφέροντος των επενδυτών. Για την Κύπρο ιδιαίτερα, οι εξαγωγές μπορεί να σημαίνουν επιπλέον ενίσχυση του ρόλου της στην Ε.Ε 112, ενώ για το Ισραήλ στενότερη σχέση με την Ένωση, αν ο εξαγωγικός προσανατολισμός των δύο κρατών επιλεγεί τελικώς να είναι ευρωπαϊκός. Από την πλευρά της Λεμεσού, το να επικοινωνήσει στους κόλπους της Ε.Ε τη σημασία του κυπριακού αερίου για την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια, ανεξάρτητα από το ισραηλινό αέριο, είναι σημαντικό για την αναβάθμιση του ρόλου της και τη δυνατότητά της να δράσει αυτόνομα, ως προς την επιδίωξη του εθνικού της συμφέροντος. Αν, βεβαίως, η εμπορευσιμότητα των προς εξαγωγή αποθεμάτων της το επιτρέπει και δεν ευδοκιμήσει τελικώς η συνέργεια στις εξαγωγές με το Ισραήλ. Προς το παρόν, δεν έχει δοθεί η πρέπουσα σημασία στα κυπριακά κοιτάσματα. Ως εκ τούτου, το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον πρέπει να προσελκυθεί κατά τρόπο συστηματικό και εντονότερο. Στην προσπάθεια αυτή κρίσιμο ρόλο διαδραματίζουν οι συμμαχίες εντός της Ένωσης, λόγω της υφιστάμενης διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Ένα γεγονός, που καθιστά την 111 Βλ. Φίλης Κωνσταντίνος, Υδρογονάνθρακες Ανατολικής Μεσογείου: Εργαλείο Σύγκλισης ή Προϊόν Ανταγωνισμού;, 2/2/2012, Βλ. Κασίνης Σόλων, Ο Ενεργειακός Τομέας της Κύπρου, ΕΒΕ Λεμεσού, 2/3/2011, Tomeas%20tis%20Kyprou.pdf?OpenElement 68

69 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 υποστήριξη της Ελλάδας -τουλάχιστον σε πρώτο στάδιο- επιβεβλημένη. Ομοίως, τα ελληνικά συμφέροντα επιτάσσουν τη δημιουργία διαύλων ενημέρωσης και επικοινωνίας για την άντληση συμμάχων και ερεισμάτων εντός της Ε.Ε. Με άλλα λόγια, η δημιουργία ενός σταθερού πλαισίου συνεργασίας επί των ενεργειακών θεμάτων μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου πρέπει να καταστεί προτεραιότητα. Όσον αφορά στο Ισραήλ, μέχρι στιγμής η αμερικανική υποστήριξη και αρχιτεκτονική της περιοχής του έχουν προσδώσει τη δυνατότητα να λειτουργεί σε ένα περιβάλλον σταθερό, παρά τα υφιστάμενα διλήμματα ασφαλείας που αντιμετωπίζει. Μολαταύτα, οι πολιτικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό των κρατών της περιοχής (στην Αίγυπτο και ενδεχομένως στην Τουρκία), η αναταραχή στη Συρία και η διαφαινόμενη συρρίκνωση της αμερικανικής επιρροής, επί της πολιτικής των κρατών της περιοχής με τα οποία διατηρεί ιδιαίτερες σχέσεις (εξαιτίας της εμφάνισης αποκλινόντων από τα αμερικανικά διλημμάτων ασφαλείας, τα οποία συντελούν στην επιδίωξη ανεξάρτητης πολιτικής από τους δρώντες της περιοχής στην Α. Μεσόγειο), μπορεί να οδηγήσουν στην ανατροπή του status quo, να αυξήσουν τις εντάσεις στην περιοχή και ενδεχομένως να οδηγήσουν σε συγκρούσεις. Εξελίξεις, οι οποίες θα αύξαναν το κόστος της αμερικανικής παρουσίας στην Α. Μεσόγειο, η σταθερότητα της οποίας της επέτρεπε να την χρησιμοποιεί ως εφαλτήριο για τη Μ. Ανατολή. Δεν παύουν, παρόλα αυτά, να υφίστανται η ανάγκη διατήρησης του ελέγχου της περιοχής και η προοπτική επαναδιαμόρφωσης -αν χρειαστεί- μιας νέας αρχιτεκτονικής σταθερότητας. Ζητήματα, που συνεχίζουν να συνδέονται άμεσα με τα αμερικανικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή. Επομένως, οι ΗΠΑ θα επιδιώξουν να διατηρήσουν την επιρροή τους στην Α. Μεσόγειο. Δεδομένου, όμως, του ότι μειώνουν το κόστος της παρουσίας τους σε περιοχές που δεν αποτελούν πρώτη προτεραιότητα, πιθανώς να καταστεί κοστοβόρα και μη συμφέρουσα η επίλυση των διαφορών που θα ανακύπτουν μεταξύ των κρατών της περιοχής. Έτσι, ανοίγεται ευκαιρία διεύρυνσης της επιρροής της Ε.Ε, η οποία διατηρεί οικονομικούς δεσμούς με τα κράτη της Α. Μεσογείου και θα μπορούσε να ενισχύσει τη σταθερότητα στην περιοχή. Η προοπτική αυτή θα λειτουργούσε ευεργετικά και από αμερικανικής σκοπιάς, συντελώντας στην οικονομικότερη διατήρηση και προώθηση των 69

70 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 αμερικανικών συμφερόντων. 113 Στο πλαίσιο αυτό, το Ισραήλ θα επωφεληθεί τα μέγιστα από την ευρωπαϊκή σταθεροποιητική παρουσία, ως κράτος που επιδιώκει τη συνεργασία και τη σταθερότητα στην Α. Μεσόγειο, όπως άλλωστε και η Κύπρος, πολλώ δε μάλλον από τη στενότερη σχέση με την Ε.Ε σε οικονομικό και όχι μόνο επίπεδο. Βρισκόμενο, μάλιστα, σε αναζήτηση περιφερειακών συμμάχων και νέου στρατηγικού βάθους, που θα μπορέσουν να αντισταθμίσουν την παρούσα απώλεια των περιφερειακών στρατηγικών ερεισμάτων, της Τουρκίας και ενδεχομένως της Αιγύπτου και ενόσω οι σχέσεις του με τις ΗΠΑ δεν είναι και τόσο καλές σε αυτό το χρονικό σημείο (ιδίως σε μια ενδεχόμενη επανεκλογή Ομπάμα υπό την οποία δεν θα έχουν τις βεβαιότητες, που είχαν με παλαιότερους Προέδρους) είναι λογικό το Τελ Αβίβ να αναζητήσει ερείσματα στην Ε.Ε. Στόχος που εξυπηρετείται με τις εξαγωγές φυσικού αερίου προς την ευρωπαϊκή αγορά. Όμως, ας δούμε, ειδικότερα, τα περί στρατηγικού προσανατολισμού. Στρατηγικός Προσανατολισμός Το επόμενο διακύβευμα, που θα εξεταστεί, είναι η επιλογή του προσανατολισμού των εξαγωγών των ενεργειακών πόρων της Α. Μεσογείου. Η Ευρώπη και η Ασία αντιπροσωπεύουν τις κυρίαρχες επιλογές. Καθεμία εξ αυτών παρουσιάζει πλεονεκτήματα και περιορισμούς καίριας σημασίας για τον καθορισμό πληθώρας παραμέτρων. Παραμέτρων, όπως ο τρόπος μεταφοράς του αερίου, το ύψος των κερδών, το εκτιμώμενο ρίσκο, οι εξαγώγιμες ποσότητες, η επιλογή των εμπλεκομένων εταιρειών και σε τελική ανάλυση, η διαμόρφωση της νέας δυναμικής των κρατών της περιοχής. Καταρχάς, η ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά αποτελεί μια σταθερή επιλογή, με περιθώρια αύξησης του μεριδίου της αγοράς για νέους δρώντες μεσοπρόθεσμα. Η Ευρώπη με την πλειονότητα των κρατών της να είναι πτωχά σε ενεργειακούς πόρους και χωρίς καλή διασύνδεση με τις ενεργειακές πλουτοπαραγωγικές πηγές, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ρωσικές εξαγωγές. Τα ζητήματα της ασφάλειας ανεφοδιασμού των ευρωπαϊκών κρατών και της μείωσης της σχετικής εξάρτησης από το ρωσικό αέριο και πετρέλαιο αποτέλεσαν μείζονα θέματα στην ατζέντα της Ε.Ε τελευταίως, η οποία με τη 113 Βλ. Alterman Jon B., Malka Haim, Shifting Eastern Mediterranean Geometry, Center for Strategic and International Studies, The Washington Quarterly, 2012, 70

71 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ., ΑΘΗΝΑ 2012 Συνθήκη της Λισαβόνας 114 και το «Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο» δίνει προτεραιότητα στην ενεργειακή ασφάλεια, μέσω της νέας στρατηγικής και των σχετικών πολιτικών της για τη διαφοροποίηση των προμηθευτών, τη δημιουργία καλύτερου δικτύου διασύνδεσης, την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας, την επένδυση στην ενεργειακή τεχνολογία, την έρευνα και την καινοτομία, τη διάδοση της χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) και την μείωση των ρύπων 115. Μέσω τέλος, της καθιέρωσης του διαχωρισμού της διαχείρισης δικτύων παραγωγής και διανομής φυσικού αερίου και πετρελαίου, το νομικό πλαίσιο της Ένωσης, όπως διαμορφώνεται, δημιουργεί, όχι μόνο πρόσφορο έδαφος για την είσοδο νέων δρώντων στην ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά, αλλά και τις αναγκαίες προϋποθέσεις. Σε αυτό συνηγορούν τόσο η ζήτηση, όσο και η εξάρτηση από παραδοσιακά ενεργειακά προϊόντα, όπως το φυσικό αέριο, τα οποία παραμένουν σε πολύ υψηλά επίπεδα και αναμένεται να αυξηθούν ραγδαία. Συγκεκριμένα, οι ευρωπαϊκές ανάγκες σε φυσικό αέριο αναμένεται να αυξηθούν κατά 30% μέχρι το 2030, ενώ η ενεργειακή εξάρτηση μέχρι και 74% 116. Μακροπρόθεσμα, δε, είναι ορατή η αδυναμία πλήρους ανεφοδιασμού. Η κάλυψη των αναγκών αυτών, που συνδέεται και με την απόφαση περί στρατηγικού προσανατολισμού της Ρωσίας (αποκλειστικά προς την Ε.Ε, αποκλειστικά προς την Κίνα ή συνδυαστικά προς Ανατολή και Δύση), αναμένεται να ευνοήσει την είσοδο και νέων προμηθευτών στην ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά. (βλ. Σχεδιάγραμμα Ι) Βλ. The Lisbon Treaty, Article 194, at Βλ. Europa, Σύνοψη της νομοθεσίας της ΕΕ, Μια ενεργειακή πολιτική για την Ευρώπη, Βλ. Eurogas, Natural Gas Demand and Supply - Long Term Outlook to 2030, %20final.pdf, p Βλ. Likvern Rune, Europe and natural gas - Are tough choices ahead?, 3/08/2010, 71

72 ΤΟ.Ρ.Ε.ΝΕ, ΑΘΗΝΑ 2012 Σχεδιάγραμμα Ι «Η Καθαρή Κατανάλωση Φυσικού Αερίου στην ΕΕ από το 2001 έως το 2009 και η Πρόγνωση Προμηθειών και Κατανάλωσης μέχρι το 2020» Όσον αφορά στην εναλλακτική της πυρηνικής ενέργειας, η Γερμανία και η Ελβετία μετά το ατύχημα στη Φουκουσίμα μείωσαν τη χρήση της για λόγους ασφαλείας, ενώ οι Ιταλοί αρνήθηκαν την επαναλειτουργία πυρηνικών εργοστασίων σε δημοψήφισμα που έλαβε χώρα το Επιπλέον, δεδομένων των διλημμάτων ασφαλείας που ενέχει τα κράτη που εμμένουν στη χρήση της, όπως η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο επενδύουν έκτοτε στον εκμοντερνισμό των παλαιών εργοστασίων τους και στην αύξηση των μέτρων ασφάλειας. 119 Επίσης, δεδομένης της πολυπλοκότητας του ζητήματος, τα ευρωπαϊκά κράτη στην πλειοψηφία τους δεν έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον για την ανάπτυξη υποδομών παραγωγής πυρηνικής ενέργειας. Χωρίς αυτό όμως να σημαίνει, πως αποκλείεται νέοι δρώντες να στραφούν προς την πυρηνική ενέργεια στο μέλλον συμπληρωματικά, όπως προτίθεται για παράδειγμα να κάνει η Πολωνία. Βέβαια, κάτι τέτοιο απαιτεί πολύχρονες στρατηγικές, οικονομικές και τεχνικές μελέτες, πολιτική Πηγή: Βλ. Ergo, Country Team Dispatches, Nuclear Power After Fukushima - European Fallout, New York, 08/2011, 72