ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ Λ. Κ. Βασενχόβεν, καθηγητή Ε.Μ.Π.

Transcript

1 ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ Λ. Κ. Βασενχόβεν, καθηγητή Ε.Μ.Π.. στο Βιώσιμη Ανάπτυξη με την Περιβαλλοντική Αγωγή, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι, 1997, σελ

2 Ο γεωγραφικός χώρος και η έννοια της Χωροταξίας

3 Ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο ζει και δραστηριοποιείται ο σύγχρονος άνθρωπος, σαν άτομο και σαν μέλος οργανωμένης κοινωνίας, έχει προκύψει από την επίδραση τόσο του φυσικού περιβάλλοντος και των διαδικασιών της φύσης, όσο και από την δράση των προγόνων του και των κοινωνικών τους ομάδων επί πολλούς αιώνες Έτσι, στο κάθε στιγμιαίο παρόν, οι άνθρωποι και η κοινωνία τους, αντιμετωπίζουν ένα δεδομένο κοινωνικό, οικονομικό και φυσικό γεωγραφικό περιβάλλον, που μπορούν να περιγράψουν και ερμηνεύσουν, μπορούν όμως, με τη σειρά τους, όπως άλλοι πριν απ αυτούς, να μεταμορφώσουν και ρυθμίσουν.

4 Ο ανθρωπογεωγράφος αναλύει το περιβάλλον όχι απλώς καταγράφοντας τα χαρακτηριστικά, που είναι ορατά με γυμνό μάτι ή με το μάτι μιας φωτογραφικής μηχανής ή ακόμη ενός τεχνητού δορυφόρου, αλλά ρωτώντας γιατί έχει προκύψει ο ένας ή ο άλλος κοινωνικός σχηματισμός πάνω στο έδαφος. Ενδιαφέρεται γι αυτούς τους σχηματισμούς σαν δυναμικά φαινόμενα και διαμορφώνει θεωρίες για την προέλευση και τις τάσεις τους, ώστε να φθάσει στο σημείο να διατυπώσει προβλέψεις για μελλοντικές εξελίξεις. Τον ενδιαφέρει αυτό που συμβαίνει στην επιφάνεια της γης, σαν αποτέλεσμα της χρήσης της από τον άνθρωπο και της δράσης της κοινωνίας του.

5 Τον ενδιαφέρει να μάθει γιατί συμβαίνει και ακόμη τι μπορεί ενδεχομένως να συμβεί, αν επαληθευθούν κάποιες υποθέσεις μελλοντικής εξέλιξης. Δεν ασχολείται όμως με το τι πρέπει να συμβεί, με τις επιθυμητές κατευθύνσεις μελλοντικής εξέλιξης και με τα μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν από τις οργανωμένες κοινωνικές ομάδες για να επέλθει, αργά ή γρήγορα, αυτή η εξέλιξη. Αυτή είναι δουλειά του επιστημονικού του κλάδου της χωροταξίας. Η χωροταξία ασχολείται με τον προσχεδιασμένο μετασχηματισμό του κοινωνικοοικονομικού γεωγραφικού χώρου, μετασχηματισμό που προκύπτει από την πρόθεση της οργανωμένης κοινωνίας.

6 Η χωροταξία λοιπόν δεν είναι μόνο μελέτη του χώρου, αλλά και μια μορφή σχεδιασμού, που έχει σαν κύριο αντικείμενο τον ηθελημένο μετασχηματισμό του γεωγραφικού χώρου, έτσι ώστε να προκύψει ένα επιθυμητό μέλλον.

7 Ο «σχεδιασμός» (planning ή planification) είναι όπως ο γεωγραφικός χώρος, ένας απαραίτητος όρος για τον προσδιορισμό της έννοιας της χωροταξίας. Η πρόβλεψη του μέλλοντος, η λήψη αποφάσεων, η προσχεδιασμένη αλλαγή, η εξουσία και η νομιμοποίηση (αυτού που αποφασίζει) γίνονται λέξεις - κλειδιά στην θεωρία και πρακτική της χωροταξίας.

8 Τα χαρακτηριστικά, το αντικείμενο και η διαδικασία του Χωροταξικού Σχεδιασμού Έχει ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να θυμηθούμε τον ορισμό που είχε δώσει στο χωροταξικό σχεδιασμό o Γάλλος υπουργός Ανοικοδόμησης και Πολεοδομίας Claudius-Petit στα μέσα της δεκαετίας του 1950 : Η χωροταξία δεν είναι ένα σχέδιο παραγωγής ή υποδομών... Είναι επίσης άλλο πράγμα από την πολεοδομία, με την έννοια την ήδη παραδοσιακή του όρου. Δηλαδή άλλο πράγμα από μια συλλογή, μια σειρά λεπτομερών σχεδίων ρύθμισης και επέκτασης των οικισμών... Η χωροταξία διακρίνεται από το σχέδιο παραγωγής και υποδομών από το γεγονός ότι δεν αφορά τόσο σε προβλήματα παραγωγής όσο σε προβλήματα κατανομής και καλύτερης χρήσης του εδάφους... Είναι η αναζήτηση, μέσα στο γεωγραφικό πλαίσιο της Γαλλίας, μιας καλύτερης κατανομής των ανθρώπων σε συνάρτηση με τους φυσικούς πόρους και τις οικονομικές δραστηριότητες (C. Delmas, L Amenagement du Territoire, PUF, Paris, 1963).

9 Χώρος και σχεδιασμός είναι τα δύο βασικά συστατικά της χωροταξίας. Αναφερόμαστε σε ένα κοινωνικά μετασχηματισμένο χώρο, μέσα στον οποίο τα ακίνητα (φυσικά και ανθρωπογενή) στοιχεία (η γη και οι ανθρώπινες προσθήκες) αποτελούν ένα αδιαίρετο σύνολο ( σύστημα με την έννοια της Θεωρίας των Συστημάτων) με τις κοινωνικές δραστηριότητες που στηρίζουν και στεγάζουν.

10 Τα μέσα, που η οργανωμένη κοινωνία έχει θέσει στην διάθεση των πολιτικών και διοικητικών της οργάνων, για την επίτευξη των στόχων του χωροταξικού σχεδιασμού, καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα με πολυποίκιλες δυνατότητες. Η πολιτεία μπορεί να προχωρήσει στην επίτευξη των στόχων της (Α) αναλαμβάνοντας η ίδια την εκτέλεση κατασκευαστικών έργων (π.χ. υποδομών μεταφορών, ενέργειας, άρδευσης κ.ά. ή κτιρίων κατοικίας, παραγωγής κλπ.) ή (Β) ελέγχοντας τις δραστηριότητες των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων (π.χ. για να εξασφαλίσει την λειτουργικότητα του χώρου ή να προστατεύσει το περιβάλλον) ή, (Γ) ενθαρρύνοντας φορείς, νοικοκυριά και επιχειρήσεις να πάρουν αποφάσεις και να αναλάβουν ενέργειες προς την κατεύθυνση των επιθυμητών στόχων (π.χ. παρέχοντας κίνητρα ή αίροντας υφιστάμενους ελέγχους).

11 Ποιο είναι το αντικείμενο του σχεδιασμού; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως στην περίπτωση του χωροταξικού σχεδιασμού το αντικείμενο είναι πάνω απ όλα η χρήση της γης και η χωροθέτηση δραστηριοτήτων πάνω σ αυτήν.

12 Πολλές δραστηριότητες ανταγωνίζονται για γη που βρίσκεται σε στενότητα, εκτοπίζοντας η μια την άλλη και αλλοιώνοντας την ελεύθερη από ανθρώπινη επίδραση φύση. Η χωροταξία παίζει ένα ρόλο ρυθμιστή και διαιτητή ανάμεσα σε ανταγωνιστικές πιέσεις, αλλά και ρόλο προστάτη της κληρονομιάς τόσο του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και του περιβάλλοντος που διαμόρφωσε ο άνθρωπος σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους. Κατά συνέπεια η γη και το περιβάλλον είναι κατά κύριο λόγο το αντικείμενο του χωροταξικού σχεδιασμού.

13 Επιδιώκοντας την διευθέτηση των χρήσεων της γης και την εξάλειψη ή ελάφρυνση της επιβάρυνσης και φθοράς του περιβάλλοντος, η χωροταξία πρέπει να ρυθμίσει την κατανομή στον χώρο των κάθε είδους κατασκευών (υποδομών και κτιρίων), την οργάνωση του οικιστικού δικτύου, την χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων (εκτατικών, όπως οι γεωργικές καλλιέργειες, ή σημειακών, όπως οι βιομηχανικές περιοχές), την επιλογή θέσεων για τον κοινωνικό εξοπλισμό (π.χ. μονάδων εκπαίδευσης ή περίθαλψης) και την χάραξη των αξόνων μεταφορών. Ο χωροταξικός σχεδιασμός ασχολείται με την διαχείριση πόρων. Δηλαδή χρηματικούς πόρους, αλλά και την γη, τον φυσικό πλούτο (καλλιεργήσιμα εδάφη, ορυκτό πλούτο κλπ.), τους ανθρώπινους πόρους, τα πλεονεκτήματα θέσης (σε σχέση με δίκτυα υποδομών ή διακίνησης αγαθών), τα γεωπολιτικά πλεονεκτήματα, και την πολιτιστική κληρονομιά (φυσική ή ανθρωπογενή).

14 Οι αποφάσεις που εισηγείται ο χωροτάκτης επηρεάζουν την χρήση των πόρων για την επίτευξη αναπτυξιακών στόχων. Ως ανάπτυξη νοούμε μια διαδικασία ευρύτερη από την απλή μεγέθυνση οικονομικών μεγεθών, όπως το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν ή το κατά κεφαλή εισόδημα. Η χωροταξία είναι εργαλείο για την επιδίωξη στόχων, όπως η κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, η περιφερειακή ισορροπία, η αποτελεσματικότητα στην χρήση πόρων σε στενότητα, η κοινωνική ευημερία και η ποιότητα ζωής, η προστασία της παραδοσιακής κληρονομιάς και του περιβάλλοντος, η εξασφάλιση του δημόσιου συμφέροντος.

15 Στόχοι και προβλήματα Η χωροταξία αναζητεί τον καταλληλότερο τόπο εγκατάστασης των οικονομικών δραστηριοτήτων χρησιμοποιώντας όμως κριτήρια που δεν είναι μόνο κριτήρια οικονομικής αποτελεσματικότητας και απόδοσης, αλλά και κριτήρια ποιότητας ζωής και προστασίας του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Προσπαθεί ακόμη να δώσει χωρική συνοχή και ολοκλήρωση στην εθνική και περιφερειακή οικονομία, εξασφαλίζοντας δεσμούς αλληλεξάρτησης και εξισορρόπησης εθνικών και τοπικών αναπτυξιακών στόχων.

16 Τα προβλήματα χωροταξικού σχεδιασμού, δεν είναι ίδια σε όλες τις χώρες ή περιφέρειες, ούτε αμετάβλητα μέσα στον χρόνο. Ο βαθμός ανάπτυξης μιας χώρας συνδέεται συνήθως με ορισμένες κατηγορίες προβλημάτων, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι προβλήματα που συναντούμε σε αναπτυγμένες χώρες δεν εμφανίζονται σε αναπτυγμένες περιοχές λιγότερο αναπτυγμένων χωρών. Αντίστροφα, προβλήματα οικονομικά καθυστερημένων χωρών χαρακτηρίζουν καμιά φορά τις καθυστερημένες περιοχές βιομηχανικών χωρών με υψηλούς δείκτες ανάπτυξης (συνύπαρξη καθυστερημένων, απομονωμένων αγροτικών περιοχών, όπου παρατηρείται δημογραφική παρακμή, έλλειψη ή χαμηλή αξιοποίηση πλουτοπαραγωγικών πόρων, και περιοχών βιομηχανικής παρακμής ή αστικές ζώνες, που υποφέρουν από φαινόμενα υπερσυγκέντρωσης, συνωστισμού και ρύπανσης).

17 Ανθηρές βιομηχανικές περιοχές του 19ου αιώνα μαράζωσαν, δημιουργώντας μεγάλους και μικρούς θύλακες ανεργίας και μια έντονη απαξίωση του παραγωγικού εξοπλισμού που είχε στηρίξει την ανάπτυξη τους στο παρελθόν. Στις βιομηχανικές χώρες το φαινόμενο της άνισης ανάπτυξης με μεγάλες περιφερειακές ανισότητες, οδήγησε στο παρελθόν σε ένα κοινωνικοοικονομικό χάσμα ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες και σε περιοχές.

18 Μετά τα μέσα του 20ού αιώνα εκδηλώθηκαν βαθμιαία νέες αλλαγές στις αναπτυγμένες χώρες. Η μετακίνηση εργαζομένων και κεφαλαίων προς τον τριτογενή τομέα της οικονομίας, τον τομέα των υπηρεσιών, και προς τους κλάδους υψηλής τεχνολογίας οδήγησε στην παρακμή ακόμη και περιοχές με βιομηχανική ανάπτυξη, που είχαν κάποτε πάρει την σκυτάλη από τις ζώνες της βαριάς βιομηχανίας. Μέσα από μια ανατρεπτική διαδικασία παραγωγικής αναδιάρθρωσης και αποβιομηχάνισης μεταμορφώθηκε η οικονομική γεωγραφία εκτεταμένων περιοχών, βυθίζοντας στην κρίση τις ακμάζουσες βιομηχανικές περιοχές της δεκαετίας του 1960 και αναδεικνύοντας πρώην αγροτικές περιοχές, που συγκέντρωσαν τους νέους κλάδους υψηλής τεχνολογίας.

19 Στο λιγότερο αναπτυγμένο κόσμο τα προβλήματα χωρικής οργάνωσης και χωροταξικού σχεδιασμού έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η ύπαρξη απομονωμένων, οικονομικά υπανάπτυκτων και τεχνολογικά καθυστερημένων περιοχών είναι έντονη. Η απόσταση ανάμεσα στις αγροτικές και αστικές περιοχές είναι τεράστια. Αυτός ο δυϊσμός αναπαράγεται και μεταξύ μερικών βιομηχανικών, εξορυκτικών ή ακόμη και αγροτικών δραστηριοτήτων έντασης κεφαλαίου και του μεγάλου όγκου των αγροτικών δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο ή των υπηρεσιών μικρής κλίμακας στις πόλεις, όπου κυριαρχεί η ένταση εργασίας.

20 Συνηθισμένο φαινόμενο στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες και περιφέρειες είναι η κυριαρχία μιας μητροπολιτικής περιοχής με υπερσυγκέντρωση δραστηριοτήτων και ανεπαρκή αξιοποίηση των πόρων των υπόλοιπων περιοχών. Οι ανισότητες και οι ανύπαρκτες υποδομές, ιδίως στην ύπαιθρο, εμποδίζουν την ολοκλήρωση των περιφερειακών ή εθνικών οικονομιών σε ένα ενιαίο σύνολο. Ο σχεδιασμός οικονομίας και χώρου προσκρούει στην αδυναμία συντονισμού εθνικών και περιφερειακών πολιτικών, στον συγκεντρωτισμό της εξουσίας, στην έλλειψη δημοκρατικών δομών και στην ανεπάρκεια της διοίκησης.

21 Η απόσταση θεωρίας και πράξης Ο σχεδιασμός του χώρου είναι ταυτόχρονα τόσο ένας επιστημονικός κλάδος, με θεωρητικό υπόβαθρο δανεισμένο σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικές και τεχνολογικές επιστήμες, όσο και μια λειτουργία του κράτους, που υποστηρίζεται από νομοθετικές διατάξεις και διοικητικές διαδικασίες. Σαν λειτουργία, ο χωροταξικός σχεδιασμός προκύπτει μέσα από ποικίλες, συχνά ασύνδετες, δραστηριότητες των οργάνων της διοίκησης, που εφαρμόζουν νόμους και διατάγματα χωρίς ιδιαίτερη συνάφεια και συντονισμό μεταξύ τους.

22 Θεσμικό πλαίσιο και χωροταξικά σχέδια Ως χωροταξικό σχέδιο θεωρείται ένα σύνολο κειμένων και σχεδίων, με τα οποία εκφράζονται οι γενικές αρχές και κατευθύνσεις της ακολουθητέας χωροταξικής πολιτικής στο πλαίσιο των προγραμμάτων οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Το χωροταξικό πρόγραμμα είναι ένα σύνολο κειμένων και σχεδίων, με τα οποία καθορίζονται οι απαιτούμενες για την εφαρμογή του δεδομένου χωροταξικού σχεδίου επεμβάσεις με τις φάσεις πραγματοποίησης και χρηματοδότησης του, καθώς και τα απαραίτητα για τον σκοπό αυτό θεσμικά, οικονομικά και διοικητικά μέτρα.

23 Ευρωπαϊκή Ένωση και Χωροταξία Η διαδικασία των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, που έχει ενσωματωθεί στο Ελληνικό δίκαιο, απορρέει από της απαιτήσεις της πολιτικής για το περιβάλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σοβαρές χωρικές συνέπειες έχουν και οι λεγόμενες Κοινοτικές πρωτοβουλίες, πολλές από τις οποίες συμπληρώνουν την περιφερειακή πολιτική της ΕΕ, αλλά και της ίδιας της χώρας, δεδομένου ότι η χώρα συμμετέχει με εθνική συμμετοχή σ αυτές, όπως βέβαια και στο ΚΠΣ. Μέσα από αυτά τα προγράμματα εκφράζεται η περιφερειακή πολιτική της ΕΕ, που ακολουθεί μια σειρά 6 στόχων και μια ταξινόμηση των περιφερειών των χωρών - μελών σε αντιστοιχία με αυτούς τους στόχους. Ολόκληρη η Ελλάδα θεωρείται περιοχή του Στόχου 1, που είναι η ανάπτυξη και διαρθρωτική προσαρμογή των αναπτυξιακά καθυστερημένων περιφερειών.

24 Τα προγράμματα χρηματοδοτούνται από την ΕΕ μέσω των διαρθρωτικών ταμείων της ΕΕ : Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, που ενισχύει μόνο τις μειονεκτούσες περιφέρειες της ΕΕ, με παρεμβάσεις που αφορούν κυρίως τις παραγωγικές επενδύσεις, την υποδομή και την ανάπτυξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ), που δραστηριοποιείται σε θέματα επαγγελματικής κατάρτισης και δημιουργίας θέσεων εργασίας, Το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων, και ειδικότερα το τμήμα προσανατολισμού, που στηρίζει την αναδιάρθρωση του γεωργικού τομέα και την αγροτική ανάπτυξη, και Το Ταμείο Συνοχής, που έχει ως στόχο την μείωση της απόκλισης μεταξύ εθνικών οικονομιών.

25 Εργασία ομάδας φοιτητών ΕΜΠ με θέμα: «Χωροταξία Αναπτυξιακές προοπτικές στην περιοχή της Ηλείας»