ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΟ Α Τ Ο Μ ΙΚ Η Δ ΙΑ ΤΡ ΙΒ Η

Transcript

1 ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΟ ΣΧΟΛΗ ΕΘ Ν ΙΚ Η Σ Α Μ ΥΝ Α Σ 6 Η Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Τ ΙΚ Η ΣΕΙΡΑ Δ ΙΑ Δ ΙΚ Τ Υ Α Κ Η Σ Μ Α Θ Η ΣΗ Σ Α Τ Ο Μ ΙΚ Η Δ ΙΑ ΤΡ ΙΒ Η «Η Υ Ψ Η Λ Η ΣΤ Ρ Α Τ Η ΓΙΚ Η ΤΟΥ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΟ Υ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ Η ΓΕΣΙΑ Σ ΤΟΥ Β Α ΣΙΛ Ε ΙΟ Υ ΤΟΥ Β' ΤΟΥ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΑ ( μ.χ.)» ΑΠΟ ΣΧ Η (Π Ζ) Α Θ Α Ν Α ΣΙΟ ΓΙΑ Π Α ΛΑ Κ Η ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΟ ΙΟ Υ Ν ΙΟ Σ

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α/Α ΤΜΗΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΕΛΙΔΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 2. ΣΚΟΠΟΣ 3 3. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Α»: Θεωρία Υψηλής Στρατηγικής 5 Ορισμός της Υψηλής Στρατηγικής 5 Διαστάσεις της Υψηλής Στρατηγικής 7 Αρχέτυπες και Μεικτές Μακροσκοπικές Στρατηγικές 8 Κριτήρια Αξιολόγησης Υψηλής Στρατηγικής 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Β» : Εσωτερικό, περιφερειακό και διεθνές περιβάλλον στο Βυζάντιο κατά τον 10 αιώνα και μέχρι το 976 μ. χ. Δομή-Οργάνωση-Λειτουργία του Κράτους. Εσωτερικές Συγκρούσεις-Τριβές. Στρατιωτική Κατάσταση (Σύνθεση- Οργάνωση Στρατού, Πολεμικά Γεγονότα-Εξωτερικές Συγκρούσεις). Διπλωματία ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Γ»: Η Υψηλή Στρατηγική ( μ.χ.) του Βασιλείου του Β' Εφαρμοζόμενες Στρατηγικές στο Εσωτερικό του Κράτους, Επιδιώξεις - Αποτελέσματα. Χαρακτηριστικά - Προσανατολισμοί Υψηλής Στρατηγικής στο Περιφερειακό και Διεθνές Περιβάλλον. ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Δ»: Συμπεράσματα - Προτάσεις 47 Συμπεράσματα 47 Προτάσεις ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» : Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» : Χάρτες - Σχεδιαγράμματα - Φωτογραφίες ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» : Οργάνωση, Διάρθρωση, Σύνθεση Βυζαντινού Στρατού - Καινοτομίες - Βυζαντινή Στρατιωτική Στρατηγική ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» : Παραπομπές

3 ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΜΑ: Η ΥΨΗΛΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ Β' ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΑ ( U.X.) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ευρύτερη έννοια του όρου «υψηλή στρατηγική» αναφέρεται στο στρατηγικό σχεδίασμά ενός κράτους για τη μέσο-μακροπρόθεσμη επίτευξη πολιτικών στόχων, χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέσα1. Η αποκωδικοποίηση και η λεπτομερής μελέτη-ανάλυση της Βυζαντινής Εθνικής Στρατηγικής ή Υψηλής Στρατηγικής (όροι που έχουν την ίδια έννοια) κατά την περίοδο της ηγεσίας του Βασιλείου του Β' του Μακεδόνα είναι μια διαδικασία εξαιρετικά δύσκολη αφού περιλαμβάνει μια χρονική περίοδο 50 ετών κατά την οποία συντελέστηκαν θεμελιώδεις αλλαγές τόσο στο ε σωτερικό της Αυτοκρατορίας όσο και στο διεθνές περιβάλλον σε πολλούς τομείς (οργάνωση-δομή του κράτους, οικονομικά μέτρα, στρατιωτική αναδιοργάνωση, νέα σύνορα, θρησκευτικές ανακατατάξεις). Κατά συνέπεια η καλύτερη μέθοδος μελέτης των πτυχών της παραπάνω στρατηγικής είναι η εξέταση των βασικών παραμέτρων που συνιστούν την έννοια της στρατηγικής ανάλυσης (σκοπός, χρήση μέσων, συντελεστές ισχύος και αποτέλεσμα εξεταζόμενο πάντοτε υπό το πρίσμα της σχέσης κόστους - οφέλους). Στην χιλιόχρονη και πλέον ιστορία της η Βυζαντινή Αυτοκρατορία με την ασυνήθιστη, για παγκόσμια δύναμη, μακροβιότητα της γνώρισε αρκετές ηγετικές φυσιογνωμίες που συνέβαλλαν αποτελεσματικά στην αναγνώριση και διατήρηση του ηγεμονικού της ρόλου. Περίοπτη θέση μεταξύ αυτών κατέχει ο Βασίλειος ο Β' ο Μακεδών στον οποίο αποδόθηκε η προσωνυμία «Βουλγαροκτόνος» που έμελλε να τον συνοδεύει στο ρου της ιστορίας μέχρι και τις μέρες μας. Ο Βασίλειος που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 958 μ.χ., γιός του αυτοκράτορα Ρωμανού του Β' και της Θεοφανώς, κόρης κάποιου πανδοχέα, ανέλαβε την εξουσία με την δυναμική υποστήριξη του ευνούχου Βασιλείου νόθου γιου του Ρωμανού Λεκαπηνού και αδελφού της γιαγιάς του σε ηλικία μόλις 18 ετών

4 2 στις 10 Ιανουάριου του 976 μ.χ. μαζί με τον αδελφό του Κωνσταντίνο που ήταν δύο χρόνια μικρότερος και με τελείως διαφορετικό χαρακτήρα. Ο Κωνσταντίνος, άνθρωπος επιπόλαιος, δεν είχε δείξει ποτέ το παραμικρό ενδιαφέρον για τις κρατικές υποθέσεις σε αντίθεση με τον αδελφό του που εντυπώσιαζε τους πάντες με την ευστροφία, την διορατικότητα, τη σιδερένια του θέληση, τη δυναμικότητα και την ανεξάντλητη ενεργητικότητα του. Φυσιολογικά λοιπόν η άσκηση της εξουσίας περιήλθε από την πρώτη στιγμή και μέχρι το θάνατο του στο Βασίλειο2. Ο μισός αιώνας της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας από τον Βασίλειο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί με μια ελάχιστη δόση υπερβολής ως η «χρυσή πεντηκονταετία» του Βυζαντίου. Είναι η περίοδος που η αυτοκρατορία θα γνωρίσει τη μέγιστη ακμή της, θα εξαπλωθεί εδαφικά με την επαναφορά στην κυριαρχία της περιοχών που για αιώνες ελέγχονταν από ξένους λαούς και θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο διεθνές περιβάλλον στο οποίο όχι μόνο θα προβάλλει έντονα την ισχύ της αλλά με τη χρήση κατάλληλων διπλωματικών μέσων θα επηρεάσει γεωπολιτικές καταστάσεις που ισχύουν μέχρι και τις ημέρες μας. Ο Βασίλειος, ο μακροβιότερος πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης ταυτόχρονα στην ιστορία του Βυζαντίου, άνθρωπος λιτός, αυστηρών ηθικών αρχών, κατάφερε χάρη στο δυναμισμό του, στην αποτελεσματική διακυβέρνηση που άσκησε και στη λήψη έγκαιρων και θαρραλέων αποφάσεων να πετύχει τον βασικό του αντικειμενικό σκοπό, να αποκαταστήσει το χαμένο γόητρο της αυτοκρατορίας αντιμετωπίζοντας με επιτυχία όλους τους εσωτερικούς αρχικά και στη συνεχεία τους εξωτερικούς εχθρούς της. Ο σπουδαίος αυτός ηγέτης, μια προσωπικότητα αρχικά υποσκελισμένη μέσα σε ένα ασφυκτικό κλίμα δολοπλοκιών και στασιαστικών κινημάτων αφού σε πρώτη φάση κατόρθωσε να επιβάλει την ισχύ του στο εσωτερικό, στη συνέχεια με αδιάκοπες και συνεχείς προσπάθειες και συγκρούσεις με πολλούς αντιπάλους, θέτοντας υπεράνω όλων το συμφέρον της αυτοκρατορίας άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του στη βυζαντινή και όχι μόνο ιστορία και ταύτισε το όνομα του με στιγμές δόξας και θριάμβων. Η ηγεμονία του αποτελεί το αποκορύφωμα της βυζαντινής εποποιίας που είχε ξεκινήσει με τους προκατόχους του Νικηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή3. Κατά τη διάρκεια της νικήθηκαν οι παραδοσιακοί εχθροί του Βυζαντίου οι Άραβες, καταλύθηκε το βουλγαρικό κράτος, εκχριστιανίστηκαν οι Ρώσοι ενώ πολλοί άλλοι λαοί στα Βαλκάνια και στον Καύκασο αναγνώρισαν τον κυρίαρχο ρόλο της αυτοκρατορίας.

5 3 Πλέον των παραπάνω στοιχείων που σκιαγραφούν σε γενικές γραμμές το χαρακτήρα και το έργο του Βασιλείου πρέπει να επισημανθούν και τα εξής: α. Οι πληροφορίες που παρέχουν οι ιστορικές πηγές για το μεγάλο ηγεμόνα είναι δυσανάλογες συγκριτικά τόσο με τα επιτεύγματα του ιδίου όσο και με αυτές που διατίθενται για τους υπόλοιπους σπουδαίους αυτοκράτορες που γνώρισε η αυτοκρατορία (Ιουστινιανό, Ηράκλειο, Νικηφόρο Φωκά, Ιωάννη Τσιμισκή4. Παρόλα αυτά θα καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια με βάση τις διατιθέμενες πηγές να αναλυθούν οι πτυχές του πλούσιου έργου του σε όλα τα επίπεδα. β. Το προσωνύμιο «Βουλγαροκτόνος» που αποδόθηκε στον Βασίλειο λόγω των συνεχών προσπαθειών του για την υποταγή της Βουλγαρίας, τον κυριότερο ευρωπαϊκό εχθρό της αυτοκρατορίας, χρησιμοποιήθηκε στη χώρα μας κυρίως από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα στο πλαίσιο των ελληνικών ψυχολογικών επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα και των Βαλκανικών Πολέμων με τους Έλληνες και τους Βούλγαρους να βρίσκονται σε καθεστώς έντονης αντιπαράθεσης και διαρκών συγκρούσεων. Για λόγους δεοντολογίας το ενλόγω προσωνύμιο δεν θα χρησιμοποιηθεί κατά την παρουσίαση - ανάλυση της υψηλής στρατηγικής του. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι να μελετηθεί - αναλυθεί η βυζαντινή Υψηλή Στρατηγική κατά την περίοδο της ηγεσίας του Βασιλείου του Β'. Αρχικά αφού γίνει μνεία σε βασικές έννοιες της Υψηλής Στρατηγικής, θα γίνει αναφορά στο προγενέστερο της εποχής του Βασιλείου εσωτερικό, περιφερειακό και γεωπολιτικό περιβάλλον για να κατανοήσουμε πλήρως την κατάσταση που επικρατούσε με την άνοδο του στο θρόνο. Στη συνέχεια θα μνημονευτούν τα κυριότερα γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά την άσκηση της εξουσίας του (εσωτερικές συγκρούσεις, πόλεμοι) και το έργο του σε πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό, διοικητικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Ταυτόχρονα θα εξετασθούν οι βασικοί παράγοντες- παράμετροι υπό το πρίσμα των οποίων διαμορφώθηκε αυτή η στρατηγική σε όλα τα επίπεδα.τέλος θα εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα από την εφαρμογή της,θα αναλυθούν οι συνέπειες που είχε η εφαρμογή αυτής της στρατηγικής στο τότε περιβάλλον (εσωτερικό και διεθνές) και κατά πόσο έχει επηρεάσει διαχρονικά και συνεχίζει να επηρεάζει το σύγχρονο παγκόσμιο γεωπολιτικό περιβάλλον και θα

6 4 γίνει μια προσπάθεια «προσαρμογής» αυτής της εφαρμογής στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ Προϋποθέσεις για τη σύνταξη και την κατανόηση της παρούσας διατριβής, αποτελούν: α. Η εμπέδωση των βασικών όρων της Υψηλής Στρατηγικής και κυρίως των βασικών τουλάχιστον χαρακτηριστικών στοιχειών του έργου των σπουδαιότερων στρατηγικών φιλοσόφων - στοχαστών (Θουκυδίδη, Σουν Τζου, Κλαούζεβιτς). β. Η καλύτερη δυνατή γνώση της ιστορικής διαδρομής του Βυζαντίου, των προσανατολισμών και επιδιώξεων του και της υφιστάμενης κατάστασης πριν την ανάληψη της εξουσίας από το Βασίλειο, κατά το χρονικό διάστημα της διακυβέρνησης και μετά το θάνατο του τουλάχιστον μέχρι το πέρας της άσκησης εξουσίας από τους-τις αυτοκράτορες της Μακεδονικής δυναστείας. γ. Η γνώση του διεθνούς περιβάλλοντος και οι επιδιώξεις-αντικειμενικοί σκοποί των διεθνών δρώντων στο γεωγραφικό σύστημα της αυτοκρατορίας και της ευρύτερης περιοχής κατά τα παραπάνω χρονικά διαστήματα. δ. Η ανάπτυξη της ικανότητας αντικειμενικής σκιαγράφησης των βασικών χαρακτηριστικών στοιχείων που συνθέτουν το χαρακτήρα και απεικονίζουν τις εκάστοτε στάσεις και συμπεριφορές του Βυζαντινού αυτοκράτορα ανάλογα με την περίσταση. ε. Οι χρησιμοποιούμενες πηγές είναι κυρίως «δευτερογενείς» αφού λόγω της έκτασης και της φύσης της μελέτης, η λεπτομερής ιστορική περιγραφή δεν συμπεριλαμβάνεται στους στόχους της. στ. Τα προβλήματα των υψηλότερων επιπέδων της στρατηγικής και οι θεμελιώδεις αρχές της στρατηγικής ανάλυσης έχουν μια εντυπωσιακή διαχρονική συνέχεια5 αφού «η ανθρώπινη φύση διαφοροποιείται ελάχιστα στις αντιδράσεις της σε κινδύνους»6. ζ. Τα εργαλεία ανάλυσης που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα εργασία είναι αυτά του πολιτικού ρεαλισμού, ο οποίος είναι η κυρίαρχη προσέγγιση των διεθνών σχέσεων7 και της θεωρητικής βάσης του κλάδου των στρατηγικών

7 5 σπουδών αποδεχόμενοι ότι, η φύση της διεθνούς πολιτικής παραμένει αμετάβλητη και το βασικότερο χαρακτηριστικό του διεθνούς συστήματος παραμένει η άναρχη δομή του και οι συμπεριφορές που αυτή η δομή ευνοεί. ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Α» ΘΕΩΡΙΑ ΥΨΗΛΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ Ooiauoc Tnc YiunAhc Στοατηνικι^ Η έννοια και ο ορισμός της στρατηγικής συνιστά στο ανώτατο επίπεδο τη λεγάμενη Υψηλή Στρατηγική (Grand Strategy), η οποία εφάπτεται της πολιτικής και της διπλωματίας. Ουσιαστικά, ο όρος Υψηλή Στρατηγική αναφέρεται στη θεωρία ενός κράτους για το πώς μπορεί να προκαλέσει ασφάλεια για τον εαυτό του. Ο Κλάουζεβιτς γράφει ότι : «Στο υψηλότερο της σημείο στρατηγική συνορεύει με την τέχνη της πολιτικής ή μάλλον τα δύο γίνονται ένα» 8 Η υψηλή στρατηγική δεν περιορίζεται μόνο σε περίοδο πολέμου αλλά επεκτείνεται και στην ειρηνική περίοδο, εξετάζοντας τις σχέσεις συνεργασίας μεταξύ των κυρίαρχων κρατών και τη τάση των ανεπτυγμένων πολιτισμών να δημιουργούν συστήματα αξιών με πανανθρώπινες αξιώσεις είτε με ήπιες μεθόδους μέσω πειθούς, είτε με τη διαμόρφωση απόλυτων ηθικών αξιών οι οποίες επαναστατικοποιούν τη διεθνή πολιτική και οδηγούν στη σύγκρουση.9 Στον όρο «στρατηγική» έχουν κατά καιρούς δοθεί διάφοροι ορισμοί. Ενώ αρχικά η στρατηγική οριζόταν ως «η τέχνη του να κάνεις πόλεμο πάνω στον χάρτη» ή «η χρήση των συμπλοκών για την επίτευξη του σκοπού του πολέμου», στις μέρες μας ο όρος έχει αποκτήσει ευρύτερη σημασία. Έτσι, δύο σύγχρονοι ορισμοί της στρατηγικής είναι αντίστοιχα «η τέχνη της κατανομής και εφαρμογής στρατιωτικών μέσων για την πραγματοποίηση των σκοπών της πολιτικής» και «η τέχνη της διαλεκτικής δύο αντιτιθέμενων θελήσεων που χρησιμοποιούν βία για να επιλύσουν τη διαφορά τους». Από τους ορισμούς αυτούς, προκύπτει ότι η στρατηγική συνίσταται στη σύζευξη μέσων και σκοπών υπό το πρίσμα του ανταγωνισμού. Με άλλα λόγια, η στρατηγική αποτελείται από τρία συστατικά στοιχεία: σκοπούς, μέσα, αντίπαλο. Η ύπαρξη αντιπάλου είναι απαραίτητη για να έχουμε στρατηγική και μόνο όταν υπάρχει κάποιος αντίπαλος που πρέπει να αντιμετωπιστεί είναι δόκιμη η χρήση

8 6 του όρου «στρατηγική».10 Μια υψηλή στρατηγική μπορεί να εκτείνεται σε βάθος πολλών ετών ή ακόμη και για πολλές γενιές (Μακροσκοπική υψηλή στρατηγική). Η υψηλή στρατηγική που διεξάγεται στο μακρό χρονικό ορίζοντα βρίσκεται πλησιέστερα στις διεθνείς σχέσεις. Η μακροσκοπική υψηλή στρατηγική υποδηλώνει τον κύριο προσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής κάθε χώρας σε συνθήκες διεθνούς αναρχίας, όπου ο πόλεμος παραμένει η ύστατη κύρωση.11 Κάθε υψηλή στρατηγική πρέπει να εντοπίζει απειλές και να προσδιορίζει τα κατάλληλα μέσα για την αντιμετώπιση τους, να θέτει ως βασικό στόχο την εκμετάλλευση των διαθέσιμων πλεονεκτημάτων που διατίθενται καθώς και τον περιορισμό των πλεονεκτημάτων των αντιπάλων και να καθορίζει προτεραιότητες όσον αφορά στις απειλές και στον τρόπο αντιμετώπισης τους. Συνεπώς ένας επιτυχημένος σχεδιασμός υψηλής στρατηγικής πρέπει να καλύπτει τα παρακάτω: α. Διάγνωση διεθνούς περιβάλλοντος (κίνδυνοι - ευκαιρίες). β. Καθορισμός εφικτών πολιτικών στόχων ανάλογων των διαθεσίμων μέσων. γ. Καθορισμός του βέλτιστου συνδυασμού των μέσων για την επίτευξη των ιεραρχημένων πολιτικών στόχων. δ. Εξασφάλιση της διεθνής και εσωτερικής νομιμοποίησης.12 Σημαντική είναι επίσης η διάκριση μεταξύ της υψηλής στρατηγικής στα πλαίσια του πολέμου και της μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής, η οποία αφορά τόσο την περίοδο της ειρήνης όσο και του πολέμου. Με δεδομένο ότι, η Υψηλή Στρατηγική ενός κράτους αναπτύσσεται σε σχέση με άλλες μονάδες του διεθνούς συστήματος και λαμβάνοντας υπόψη την άναρχη και ανταγωνιστική φύση του τελευταίου, η διάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος, με σκοπό τον προσδιορισμό της κατανομής ισχύος, των υπαρκτών απειλών μέσα από το πρίσμα των συγκρουόμενων συμφερόντων, των περιορισμών αλλά και των πιθανών αναφυόμενων ευκαιριών, συνιστά μια αναγκαιότητα. Στη βάση αυτών των δεδομένων, η Υψηλή Στρατηγική θέτει προτεραιότητες ως προς τους στόχους και επινοεί κατάλληλες πολιτικές, οικονομικές, στρατιωτικές ή άλλες θεραπείες για την επίτευξη αυτών, στα πλαίσια μιας από-

9 7 τελεσματικής χρήσης των διατιθέμενων μέσων και μεριμνά για την εσωτερική και εξωτερική νομιμοποίηση της.13 Διαστάσεκ τγκ YunAiic Στοατηνική στον Πόλευο14 Η υψηλή στρατηγική στον πόλεμο αναφέρεται στο σύνολο των μέσων που χρησιμοποιούν οι αντιμαχόμενοι για να προωθήσουν τους αντικειμενικούς σκοπούς τους και περιλαμβάνει πέντε διαστάσεις την στρατιωτική στρατηγική, την οικονομία, την εσωτερική πολιτική, την διεθνή νομιμοποίηση και την διπλωματία. α. Η στρατιωτική στρατηγική είναι αναπόσπαστο τμήμα κάθε υψηλής στρατηγικής και αναφέρεται στη χρήση της ένοπλης βίας από τα εμπόλεμα μέρη, σε ξηρά, θάλασσα και αέρα για την προώθηση των πολιτικών σκοπών τους. Οι τρεις βασικοί επιχειρησιακοί στόχοι της χρήσης ένοπλης βίας αφορούν την καταστροφή των ένοπλων δυνάμεων του αντιπάλου, την κατάκτηση και υπεράσπιση εδάφους και την καταστροφή των λοιπών συντελεστών ισχύος του, με απώτερο σκοπό την κάμψη της θέλησης του. Όμως η ένοπλη βία στον πόλεμο δεν είναι αυτοσκοπός και αν η μία πλευρά υποχωρήσει και αποδεχθεί τις απαιτήσεις του αντιπάλου της, η τελευταία, ενεργώντας ορθολογικά όπως επιτάσσει ο πολιτικός ρεαλισμός δεν θα έχει λόγο να καταφύγει στην ένοπλη σύγκρουση. β. Η οικονομική διάσταση του πολέμου αφορά όχι μόνο την υλική υποστήριξη των φίλιων ενόπλων δυνάμεων αλλά και την υπονόμευση της δυνατότητας οικονομικής υποστήριξης των αντιπάλων. γ. Η διάσταση της εσωτερικής πολιτικής συνίσταται στην ικανότητα ενός πολιτικού συστήματος να εξασφαλίζει τη λαϊκή υποστήριξη για την ενίσχυση των ένοπλων δυνάμεων και συμπεριλαμβάνει την κρατική οργάνωση, τη συνοχή του πολιτικού συστήματος και την εσωτερική νομιμοποίηση που αφορά στην ανοχή ή την υποστήριξη των πολεμικών προσπαθειών από τον λαό, η οποία εξαρτάται από τους πολιτικούς αντικειμενικούς σκοπούς του πολέμου. δ. Η διεθνής νομιμοποίηση εξαρτάται από το κατά πόσο ο σκοπός και τα μέσα του πολέμου συμβαδίζουν με τις επικρατούσες διεθνείς αξίες. Συνίσταται επομένως στη στάση των υπολοίπων κρατών απέναντι στους εμπολέμους και στοχεύει στον θετικό επηρεασμό της διεθνούς κοινής γνώμης.

10 8 ε. Η διπλωματία αφορά την προσπάθεια των εμπολέμων για άμεση εμπλοκή ή έμμεση σύμπραξη στον πόλεμο τρίτων δρώντων και εδράζεται στον υπολογισμό του εθνικού συμφέροντος από τον κάθε δρώντα έτσι ώστε να πεισθούν τα μη εμπόλεμα μέρη ότι η είσοδος τους στη σύρραξη ή η μεροληπτική τους στάση, υ πέρ ενός εκ των αντιμαχομένων είναι υπέρ των εθνικών συμφερόντων του. Αφορά επίσης τη σύναψη ευνοϊκής συνθήκης ειρήνης για τον τερματισμό του πολέμου, ε νώ σε περίπτωση συμμαχιών και τον πολιτικό συντονισμό των μελών της συμμαχίας για την επίτευξη των πολιτικών τους σκοπών και τη βέλτιστη χρήση των μέσων. Apγέτuπεc και Meii^ c Μ ακροσκοπία Στοατηνικέ(:15 Στη μακροσκοπική υψηλή στρατηγική καθοριστικό ρόλο παίζει το στοιχείο του ανταγωνισμού εντός του άναρχου διεθνούς συστήματος όπου πρώτιστος αντικειμενικός σκοπός των δρώντων είναι η επιβίωση τους και η εξυπηρέτηση των ζωτικών συμφερόντων τους. Στο πλαίσιο αυτό τα κράτη ακολουθούν διαχρονικά τέσσερα πρότυπα στρατηγικών: α. Στρατηγική της στρατιωτικής ανάσχεσης - επέκτασης η οποία συνίσταται στη χρήση της ένοπλης ισχύος του κράτους είτε για να αμυνθεί, είτε για να επιβληθεί σε αυτούς που το απειλούν και έχει ως κεντρικό χαρακτηριστικό της τη χρήση ή την απειλή χρήσης βίας. Το πλεονέκτημα της έγκειται στο ότι η ένοπλη ισχύς αποτελεί το δραστικότερο μέσο ελέγχου συμπεριφοράς των διεθνών δρώντων, ενώ το μειονέκτημα της είναι ότι επιφέρει πολύ μεγάλο βάρος (οικονομικό και κοινωνικό) και δημιουργεί διλήμματα ασφαλείας στα γειτονικά κράτη. Τον πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζει η στρατιωτική στρατηγική συνεπικουρούμενη από την εσωτερική νομιμοποίηση. β. Στρατηγική των συμμαχιών που έχει ως κεντρικό χαρακτηριστικό τη συγκέντρωση από τους συμμετέχοντες δρώντες, πόρων και ισχύος, για την προώθηση κοινών σκοπών στο πλαίσιο ενός διεθνούς ανταγωνιστικού περιβάλλοντος. Μειονεκτήματα της είναι ο περιορισμός σε ένα βαθμό της αυτονομίας δράσης των συμμετεχόντων κρατών και ότι τα μέλη καθώς έχουν συμφέρον να μεγιστοποιούν τα οφέλη τους και να ελαχιστοποιούν το κόστος που οι συμμαχίες συνεπάγονται, είναι επιρρεπή στο σύνδρομο του τζαμπατζή (free riders). Η στρατιωτική στρατηγι

11 9 κή και η οικονομία διαδραματίζουν τον κύριο ρόλο ανάλογα με τη φύση των συμμαχιών ενώ η διπλωματία προσπαθεί να συντονίζει τα συχνά αντικρουόμενα συμφέροντα των μελών. γ. Στρατηγική των εξισορροπήσεων που συνίσταται στην εξουδετέρωση απειλών μέσω ισορροπιών μεταξύ άλλων δρώντων του συστήματος, ώστε να αποστερηθεί ο αντίπαλος τη δυνατότητα του να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του εναντίον του κράτους που εφαρμόζει τη στρατηγική. Το κύριο βάρος το επωμίζεται η διάσταση της διπλωματίας ενώ η στρατιωτική ισχύς κυρίως ενισχύει τη διαπραγματευτική δύναμη των κρατών και η οικονομική διάσταση ανακατευθύνει οικονομικούς πόρους στην υποστήριξη των πολύπλοκων διπλωματικών ελιγμών. Πλεονεκτήματα της είναι η έλλειψη περιορισμών στην ελευθερία δράσης και το χαμηλό κόστος. Μειονέκτημα αποτελεί ο μεγάλος βαθμός αβεβαιότητας που εμπεριέχει καθώς συχνά αστάθμητοι παράγοντες μπορεί να ανατρέψουν τους ήδη υφιστάμενους ρευστούς συσχετισμούς ισχύος. δ. Στρατηγική του κατευνασμού η οποία αποβλέπει στην προσπάθεια άμβλυνσης της απειλής μέσω παραχωρήσεων, μονομερών ή αμοιβαίων, με στόχο είτε τον πρόσκαιρο κατευνασμό μιας δευτερεύουσας απειλής για την συγκέντρωση των προσπαθειών στην κύρια απειλή, είτε σε μακροπρόθεσμο πλαίσιο την υπέρβαση της αντιπαλότητας. Το πλεονέκτημα, εφόσον η στρατηγική αυτή εκτελεστεί επιτυχώς, είναι η μείωση του συγκρουσιακού στοιχείου στις εξωτερικές σχέσεις του δρώντος. Ωστόσο μπορεί εύκολα να εκληφθεί ως ένδειξη αδυναμίας και να ωθήσει τον αντίπαλο να αυξήσει τις απαιτήσεις του. Ο κατευνασμός εδράζεται κυρίως στη διπλωματία και στην επίκληση της διεθνούς νομιμότητας, ενώ και η οικονομία δύναται να χρησιμοποιηθεί ως επιπλέον κίνητρο. Όπως είναι φυσικό στην πράξη κανένας δρώντας δεν εφαρμόζει αποκλειστικά έναν ιδεατό τύπο μακροσκοπικής στρατηγικής, αλλά διαμορφώνει υψηλές στρατηγικές συνδυάζοντας δύο ή περισσότερους ιδεατούς τύπους, έχοντας με αυτό τον τρόπο στη διάθεση του πολλές δυνητικές μεικτές στρατηγικές με τον κίνδυνο βέβαια οι συνδυασμοί αυτοί να παρουσιάσουν έλλειψη εσωτερικής συνοχής να είναι υψηλός. Κοιτήοια ASioAovnanc τγκ YunAiic Στρατηγικά

12 10 Γενικότερα θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι η υψηλή στρατηγική τόσο σε περίοδο πολέμου, όσο και σε περίοδο ειρήνης, διατυπώνει την απάντηση ενός κράτους στις αβεβαιότητες του άναρχου διεθνούς συστήματος, λαμβάνοντας υπόψη και τις προκλήσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος αλλά και τους περιορισμούς και τις πιέσεις του εσωτερικού, αποβλέποντας στην παραγωγή ασφάλειας για το κράτος. Ο τρόπος με τον οποίο αυτό επιτυγχάνεται, υπόκειται στην κρίσιμη δοκιμασία της αξιολόγησης της υψηλής στρατηγικής. Ως κριτήρια αξιολόγησης της υψηλής στρατηγικής, από όλα αυτά που εκτενώς παραθέτει η βιβλιογραφία, στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία ανάλυσης τα πέντε προτεινόμενα από τον καθηγητή κ. X. Παπασωτηρίου16 και τα οποία είναι: α. Καταλληλότητα: συνίσταται στη δυνατότητα μιας υψηλής στρατηγικής να προσαρμόζεται στις ευκαιρίες και τις απειλές του διεθνούς περιβάλλοντος και στις εσωτερικές συνθήκες για την καλύτερη προώθηση των τιθεμένων στόχων. β. Εσωτερική συνοχή: αναφέρεται στις διαστάσεις της υψηλής στρατηγικής και κατά πόσο αυτές αλληλοϋποστηρίζονται ή αλληλοϋπονομεύονται. γ. Αποδοτικότητα : Συνίσταται στην προώθηση των πολιτικών σκοπών με την οικονομικότερη χρήση των διαθέσιμων πόρων. δ. Συσχετισμός ικανοτήτων και στόχων: αφορά στην ορθή εκτίμηση των μέσων που διατίθενται, ώστε οι πολιτικοί στόχοι να μην τα υπερβαίνουν καθώς διαχρονικά έχει αποδειχθεί ότι αυτό οδηγεί σε υπερεπέκταση με επακόλουθο την κρίση και σε πολλές περιπτώσεις την κατάρρευση. ε. Αντοχή σε σφάλματα: συνίσταται στην ικανότητα απορρόφησης ή αποτροπής τόσο των τριβών που προκύπτουν κατά την διαδικασία σχεδιασμού και εφαρμογής της εκάστοτε στρατηγικής, όσο και έναντι της αντίδρασης του αντιπάλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Β» ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΟΥ 10ου ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 976 U.X Για την πληρέστερη κατανόηση του συνολικού έργου του Βασιλείου κρίνεται απαραίτητο να περιγράφει συνοπτικά πρώτα η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η αυτοκρατορία κατά το δέκατο αιώνα πριν την ανάληψη της διακυβέρνησης της από αυτόν. Η αντίστοιχη ανάλυση θα εστιάσει στα παρακάτω πεδία:

13 11 α. Δομή-Οργάνωση-Λειτουργία του Κράτους. β. Εσωτερικές συγκρούσεις-τριβές. γ. Στρατιωτική Κατάσταση (Σύνθεση- Οργάνωση Στρατού, Πολεμικά Γεγονότα-Εξωτερικές Συγκρούσεις). δ. Διπλωματία. Aouή-Οονάνωση-Λειτουργία του Kpcitouc Το Βυζαντινό κράτος του δέκατου αιώνα ως υπερδύναμη της εποχής και βασιζόμενο στις σταθερές παραδοσιακές αξίες της χριστιανικής ιδέας που από την πρώτη στιγμή έδωσε στην αυτοκρατορία την απαραίτητη πνευματική και ιδεολογική μεταφυσική ενότητα και της ρωμαϊκής ιδέας που του εξασφάλισε την εσωτερική και διεθνή νομιμοποίηση για την εξάσκηση μιας πολιτικής με παγκόσμια εμβέλεια, ήταν ένα ενιαίο συγκεντρωτικό κράτος με δομημένη δημόσια διοίκηση που συνέλλεγε φόρους και παρείχε υπηρεσίες στους πολίτες του, με διοικητικό σύστημα η διαμόρφωση του οποίου ολοκληρώνεται αυτήν την χρονική περίοδο με ι σχυρό τακτικό στρατό και ναυτικό και με νομικό πλαίσιο το οποίο μεταρρυθμίζεται και επιφέρει ουσιώδεις μεταβολές στην οργάνωση και λειτουργία των κρατικών δομών.17 Η ισχυρή, συνεχής και σταθερή κρατική οργάνωση με επίκεντρο την Πόλη και οι επαρκέστατοι διαθέσιμοι πόροι που προέρχονταν από όλες τις επαρχίες (θέματα) της βυζαντινής επικράτειας επέτρεψαν στις αυτοκρατορικές κυβερνήσεις να διαμορφώσουν μια φιλόδοξη υψηλή στρατηγική για την αντιμετώπιση των πολυσχιδών απειλών της περιόδου και να αναβιώσουν στιγμές δόξας και μεγαλείου από το σπουδαίο παρελθόν του Ιουστινιανού και του Ηράκλειου. Με το νομοθετικό έργο του αυτοκράτορα Δέοντος του Σοφού ( ) όλη η διοίκηση της αυτοκρατορίας και η κρατική εξουσία πλέον περιέρχεται στα χέρια του μονάρχη-αυτοκράτορα και οι κρατικές υποθέσεις ανατίθενται στους αυτοκρατορικούς υπαλλήλους. Το κράτος πλέον ταυτίζεται με τον αυτοκράτορα του οποίου η παντοδυναμία φτάνει στο απόγειο της. Αυτός αποφασίζει για πόλεμο και ειρήνη και διορίζει προσωπικά όλους τους ανώτατους αξιωματούχους και τους σπουδαιότερους των υφισταμένων αυτών και τους απολύει κατά βούληση. Η δικαστική του κρίση είναι οριστική και αμετάκλητη και οι νόμοι του περιβάλλονται με το κύρος της θείας έμπνευσης. Δεσμεύεται μόνο από ηθικές και παραδοσιακές α ξίες και η εξουσία του περιορίζεται μόνο στο θρησκευτικό πεδίο αφού αρχηγός της

14 12 Εκκλησίας ήταν ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως με τον αυτοκράτορα να μην έχει το δικαίωμα να ακυρώνει ή να μεταβάλλει τις αποφάσεις των εκκλησιαστικών συνόδων. Αυτός ο αυταρχικός συγκεντρωτισμός του βυζαντινού κράτους επηρέασε και την αστική ζωή και οικονομία του με τις συντεχνίες των εμπόρων και των βιοτεχνών να γνωρίζουν μεγάλη άνθηση και διάδοση. Η νομοθεσία του Λέοντα πέρα από την εδραίωση της απόλυτης αυτοκρατορικής κυριαρχίας είχε ως συνέπεια και την προοδευτική ενίσχυση της βυζαντινής αριστοκρατίας η οποία α φού αρχικά ισχυροποίησε μια κοινωνική διαφοροποίηση, σταδιακά υπονόμευσε το βυζαντινό κρατικό οικοδόμημα και κλόνισε τον ίδιο τον αυτοκρατορικό δεσποτισμό. Το διοικητικό σύστημα και η δημόσια διοίκηση της αυτοκρατορίας ολοκληρώθηκε στις αρχές του δεκάτου αιώνα με τη σταδιακή διαίρεση των πρώτων μεγάλων θεμάτων σε μικρότερα και με την εισαγωγή του συστήματος σε άλλες περιοχές να αυξάνει σημαντικά τον αριθμό τους και με την ίδρυση νέων θεμάτων κάθε φορά που η αυτοκρατορία προσαρτούσε νέα εδάφη.18 Ως προς τη σχέση κράτους - μεγαλογαιοκτημόνων αυτή χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια των βυζαντινών κυβερνήσεων μείωσης της ισχύος και ανακοπής των επεκτατικών διαθέσεων των λεγομένων «δυνατών» μέχρι την άνοδο στο θρόνο του Νικηφόρου Φωκά, ο οποίος ενώ δεν είχε αριστοκρατικές συνήθειες ήταν και έμεινε γνήσιος εκπρόσωπος των «δυνατών» και η άνοδός του στην ανώτατη εξουσία, αποτέλεσε στην ουσία νίκη της βυζαντινής αριστοκρατίας. Ταυτόχρονα, ο Φωκάς επιδίωξε να περιορίσει την αύξηση της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας εκδίδοντας για το σκοπό αυτό ειδικό διάταγμα, το οποίο αποτελεί ένα από τα πιο τολμηρά μνημεία της βυζαντινής νομοθεσίας. Ο Ιωάννης Τσιμισκής στην προσπάθεια του να επαναφέρει την κοινωνική δικαιοσύνη στην αυτοκρατορία ανέστειλε το διάταγμα του προκατόχου του που αφορούσε στην υποστήριξη της αριστοκρατικής τάξης αν και ο ίδιος ανήκε σε αυτήν ενώ ταυτόχρονα ανακάλεσε το διάταγμα που αφορούσε στην περιουσία της εκκλησίας και των μοναστηριών.19 Εσω τεριι^ Συνκοούσεκ -Τοιβέ^ 0 Ο δέκατος αιώνας στο εσωτερικό περιβάλλον της αυτοκρατορίας χαρακτηρίζεται, όπως βέβαια και στο σύνολο της η βυζαντινή ιστορία από συνεχείς ραδιουργίες, δολοπλοκίες και συνομωσίες που αποσκοπούσαν στην κατάληψη της

15 13 εξουσίας. Μία ανήθικη, όμορφη, λαϊκής καταγωγής και υπερβολικά φιλόδοξη αλλά ταυτόχρονα έξυπνη, ανοιχτόμυαλη, διορατική, με ισχυρή θέληση και κρίση γυναίκα και δύο ευνούχοι με μεγάλη πολιτική οξυδέρκεια επηρέασαν στο μέγιστο βαθμό το σύνολο των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων αυτής της περιόδου στο Βυζάντιο. Η Θεοφανώ σύζυγος του Ρωμανού του Β', μετά τον πρόωρο θάνατο του τελευταίου ανέλαβε την εξουσία και την αντιβασιλεία στη θέση των ανήλικων γιών της Βασιλείου του Β' και Κωνσταντίνου του Η'. Καταλαβαίνοντας ότι αυτή η κατάσταση δε θα μπορούσε να διαρκέσει πολύ και με τον κίνδυνο η εξουσία να περιέλθει σε κάποιον φιλόδοξο στρατηγό μέσω του ευνούχου παρακοιμώμενου Ιωσήφ Βρίγγα ή ακόμα και στον ίδιο τον Βρίγγα στον οποίο ο Ρωμανός είχε ουσιαστικά αναθέσει τη λειτουργία, τον έλεγχο και τη διακυβέρνηση του κράτους με την άσκηση από αυτόν ταυτόχρονα των καθηκόντων του Πρωθυπουργού και του Δρουγγαρίου (Αρχιναύαρχου) ήλθε σε επαφή με τον εξαίρετο στρατηγό Νικηφόρο Φωκά με απώτερο σκοπό την ανατροπή των σχεδίων του Βρίγγα, φανατικού αντιπάλου του οίκου των Φωκάδων. Πράγματι ο σπουδαίος αυτός στρατηγός αφού ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας σε μία πεδιάδα έξω από τα τείχη της Καισάρειας από τα στρατεύματα του έφτασε στην Κωνσταντινούπολη και έχοντας τη συμπαράσταση της Συγκλήτου, του λαού της Βασιλεύουσας, του Πατριάρχη Πολύευκτου και του ευνούχου Βασιλείου νόθου γιού του Ρωμανού Λεκαπηνού κατάνίκησε σε αιματηρές οδομαχίες την αντίσταση του Βρίγγα, στέφθηκε αυτοκράτορας και παντρεύτηκε τη νεαρή Θεοφανώ συνδεόμενος έτσι με τη νόμιμη Μακεδονική δυναστεία και λειτουργώντας ως προστάτης των δύο ανήλικων πριγκίπων των οποίων τα δικαιώματα στο θρόνο τυπικά παρέμεναν άθικτα. Τον Βρίγγα ως παρακοιμώμενος αντικατέστησε ο ευνούχος Βασίλειος ικανός και έξυ νος άνθρωπος που έπαιζε από καιρό σημαντικό ρόλο στις πολιτικές υποθέσεις και ο οποίος ανέλαβε ουσιαστικά την πολιτική διοίκηση της αυτοκρατορίας αποτελώντας το δεξί χέρι του νέου αυτοκράτορα. Τα καθήκοντα του ανώτατου διοικητή των στρατευμάτων της Ανατολής ανέλαβε ο σπουδαίος στρατηγός Ιωάννης Τσιμισκής που προερχόταν από μία αριστοκρατική αρμενική οικογένεια. Μετά α πό από μια εξαετή παραμονή του Φωκά στο θρόνο, διαταράχτηκαν οι σχέσεις του αυτοκράτορα με το λαμπρό στρατηγό με κύριο υποκινητή τη σύζυγο του αυτοκράτορα Θεοφανώ που έχοντας γίνει ερωμένη του Τσιμισκή, οργάνωσε το πραξικόπημα κατά του αυτοκράτορα που οδήγησε στη δολοφονία του από τον στρατηγό και τους ανθρώπους του. Ο Τσιμισκής στέφθηκε αυτοκράτορας από τον Πο-

16 14 λύευκτο αφού πρώτα αποδέχθηκε χωρίς δισταγμό τους όρους που του επέβαλλε ο Πατριάρχης και αφορούσαν στην επίδειξη της μετάνοιας του με την απομάκρυνση από την Κωνσταντινούπολη της Θεοφανούς, στην αποκήρυξη και τιμωρία αυτών που υπήρξαν συνένοχοι του στο έγκλημα κατά του Φωκά και στην ακύρωση όλων των διαταγμάτων του προκατόχου του που στρέφονταν κατά της Εκκλησίας. Ο Τσιμισκής συνδέθηκε με την δυναστεία των Μακεδόνων με το γάμο του με την κόρη του Κωνσταντίνου του Ζ' του Πορφυρογέννητου και θεία των νεαρών αυτοκρατόρων Βασιλείου Β' και Κωνσταντίνου Η', Θεοδώρα και με την αποδοχή και ανάληψη της προστασίας των δύο τελευταίων. Ο ευνούχος Βασίλειος διατήρησε τόσο το αξίωμα του παρακοιμώμενου όσο και την εξάσκηση της πολιτικής διοίκησης του κράτους τασσόμενος έγκαιρα στο πλευρό του Τσιμισκή και επαυξάνοντας από τότε ολοένα και περισσότερο την προσωπική ισχύ και επιρροή του που θα διατηρηθεί σε υψηλό επίπεδο και κατά τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του ανιψιού του, Βασιλείου του Β'. Στρατιωτική Κατάσταση (Σύνθεση- Οονάνωση Στρατού.Πολευικά Γενονότα-Ε ωτεοικέ Συνκοούσεκ )21 Ο αυτοκρατορικός στρατός της εποχής πλήρως εναρμονισμένος με την γενική κατάσταση του κράτους (σταθερότητα, οικονομική ισχύς, συμπαγείς κοινωνικές και θρησκευτικές δομές ) ήταν ένα πολύ καλά οργανωμένο τμήμα του κράτους αυτού. Ήταν ένας στρατός σύγχρονος για την εποχή του, μεγάλης μαχητικής ισχύος, εξοπλισμένος κατάλληλα, εκπαιδευμένος με βάση τη βυζαντινή στρατιωτική σκέψη σε επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο, επαγγελματικός, ετοιμοπόλεμος, οργανωμένος σε τακτικούς σχηματισμούς μάχης και βασικός πυλώνας εξάσκησης της υψηλής στρατηγικής του κράτους. Η οργάνωση, διάρθρωση, σύνθεση των βυζαντινών στρατιωτικών δυνάμεων της μέσης περιόδου (7ος -11ος αιώνας), οι καινοτομίες που επέφερε σε αυτές ο Νικηφόρος Φωκάς και η βυζαντινή στρατιωτική στρατηγική της περιόδου, περιγράφονται αναλυτικά στο Παράρτημα «Γ» της παρούσας διατριβής. Ο 10ος αιώνας μέχρι την ανάληψη της ηγεσίας από το Βασίλειο περιλαμβάνει πλήθος διενέξεων με εξωτερικούς αντιπάλους που είχαν ως αποτέλεσμα σημαντικές μεταβολές στο ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Πολιορκίες, αποκλεισμοί, αλώσεις, καταλήψεις πόλεων, εισβολές

17 15 σε αντίπαλα εδάφη χαρακτηρίζουν την περίοδο και διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο στην ανακατάληψη περιοχών, στην επέκταση της αυτοκρατορίας και στην ανακατάταξη της κατανομής ισχύος προς όφελος των Βυζαντινών. Επιγραμματικά τα κυριότερα γεγονότα που έλαβαν χώρα ήταν: α. Στις αρχές του αιώνα η αποτυχημένη προσπάθεια του πανίσχυρου τσάρου των Βουλγάρων Συμεών να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη με στόχο τη σύσταση μιας νέας παγκόσμιας αυτοκρατορίας στη θέση του παλαιού Βυζαντίου. β. Η επιτυχημένη αντιμετώπιση της ξαφνικής επίθεσης των Ρώσων το 941 (που αποβιβάσθηκαν στις ακτές της Βιθυνίας και λεηλάτησαν τα ασιατικά παράλια του Βοσπόρου) από τον σπουδαίο στρατηγό και δομέστικο των σχολών για είκοσι δύο χρόνια Ιωάννη Κουρκούα. γ. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις μεγάλου βάθους στο ανατολικό μέτωπο από το Νικηφόρο Φωκά και τον Ιωάννη Τσιμισκή (από το 961 μέχρι το 976) που είχαν ως αποτέλεσμα την κατάληψη της Κρήτης, της Κύπρου, της Αντιόχειας, της Δαμασκού, του Χαλεπίου, της Βηρυτού, της Σιδώνας, της Ναζαρέτ, της Τιβεριάδας, της Καισάρειας και της βόρειας Μεσοποταμίας με τα βυζαντινά σύνορα να μεταφέρονται στον Ευφράτη και τον Τίγρη και μια ολόκληρη σειρά από νεοϊδρυόμενες επαρχίες να μαρτυρούν τη σημασία των Βυζαντινών κατακτήσεων. δ. Η ανακατάληψη της Βουλγαρίας από τον Τσιμισκή το 971 που βρέθηκε λόγω των αδέξιων χειρισμών του Φωκά υπό την κυριαρχία των Ρώσων του Σβιατοσλάβου. Διπλωυατία Η βυζαντινή διπλωματία από τη γέννησης της σχεδόν μέχρι και το 13 αιώνα διαμόρφωνε τις δικές της εκλεπτυσμένες μορφές και μεθόδους σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και τις τοπικές, πολιτικές και πολιτιστικές παραδόσεις. Βασιζόμενη στις ενοποιητικές δυνάμεις της ρωμαϊκής πολιτικής κληρονομιάς, της χριστιανικής πίστης και της πολιτιστικής ελληνοφωνίας ανέπτυξε ένα πολύ καλά οργανωμένο διπλωματικό σύστημα που ασκούσε διεθνή επιρροή εκμεταλλευόμενο την μεγάλη ισχύ του κράτους σε όλους τους υπόλοιπους τομείς και αποτέλεσε για αιώνες έναν από τους βασικούς άξονες της βυζαντινής πολιτικής και στρατηγικής σκέψης. Έχοντας η αυτοκρατορία ως ειδικό πλεονέκτημα τη διε

18 16 θνή νομιμοποίηση της που βασιζόταν στην απαράμιλλη αρχαιότητα και σταθερότητα της και στην ποιότητα του κρατικού μηχανισμού της που μεγιστοποιούσε την κινητοποίηση των πόρων της βυζαντινής κοινωνίας για τους σκοπούς της υψηλής στρατηγικής, αποτελούσε έναν μεγάλης εμβέλειας κρατικό γεωπολιτικό δρώντα σε όλα τα τότε γνωστά γεωγραφικά συστήματα - σύμπλοκα. Με γνώμονα αυτό το πλεονέκτημα, προσαρμοσμένη στις εκάστοτε γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές συνθήκες και σε συνδυασμό με τους υπόλοιπους συντελεστές ισχύος (οικονομία, στρατιωτική ισχύς, πολιτιστική και πολιτισμική ισχύς) η βυζαντινή διπλωματία ήταν αυτή που χάρασσε την εξωτερική πολιτική του κράτους και καθόριζε ως στόχο την αναγνώριση και την αποδοχή της βυζαντινής υπεροχής.22 Στο παραπάνω πλαίσιο κινήθηκαν και οι διπλωματικές προσπάθειες των Βυζαντινών τον δέκατο αιώνα όπου ανάλογα με τις περιστάσεις παρατηρείται η ε φαρμογή πολυποίκιλων διπλωματικών μεθόδων στην εφαρμογή της κρατικής εξωτερικής πολιτικής. Συνάψεις συμμαχιών, υπογραφές συνθηκών ειρήνης, διαβουλεύσεις με ξένες αυλές, φιλοξενίες για μεγάλο χρονικό διάστημα ξένων ηγετών, προσπάθειες για συμβιβασμό, χρησιμοποίηση φιλελεύθερων διπλωματικών μέσων όπως γάμοι και δωροδοκίες χαρακτηρίζουν αυτήν την περίοδο με τις συνέπειες αυτών των διπλωματικών δραστηριοτήτων να είναι άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές για την αυτοκρατορία. Οι κυριότερες βυζαντινές διπλωματικές ενέργειες της περιόδου αυτής είναι: α. Οι συνάψεις συνθηκών ειρήνης με τον Πέτρο γιο του Συμεών μετά το θάνατο του τελευταίου και με τους Ρώσους το 944. β. Η πανηγυρική υποδοχή και φιλοξενία για αρκετό διάστημα στην αυτοκρατορική αυλή της ρωσίδας ηγεμονίδας Όλγας το φθινόπωρο του 957, (η οποία λίγο πιο μπροστά είχε ασπασθεί το χριστιανισμό) που άνοιξε μια νέα περίοδο στις σχέσεις μεταξύ Βυζαντινών και Ρώσων και έδωσε νέα ώθηση στο καρποφόρο ιεραποστολικό έργο της βυζαντινής Εκκλησίας στη Ρωσία. γ. Η διακοπή της εφαρμογής της στρατηγικής του κατευνασμού που κατά κόρον χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε οι Βυζαντινοί από τον Νικηφόρο Φωκά και η αναποτελεσματική χρησιμοποίηση των διπλωματικών μέσων στο βαλκανικό μέτωπο μετά την παρακίνηση έναντι πληρωμής του Σβιατοσλάβου να εισβάλει στη Βουλγαρία.

19 17 δ. Η προσπάθεια του Ιωάννη Τσιμισκή αρχικά να έλθει σε ειρηνικό συμβιβασμό με το Σβιατοσλάβο (η στρατηγική του κατευνασμού εμφανίζεται και πάλι στη βυζαντινή διπλωματία) και η χρήση του φιλελευθέρου διπλωματικού μέσου του γάμου για την αποκατάσταση των σχέσεων με τη Δυτική αυτοκρατορία αποστέλλοντας στο διάδοχο του Όθωνα του Μεγάλου όχι την πορφυρογέννητη πριγκίπισσα που είχε ζητηθεί επί Φωκά, αλλά μια δική του ανιψιό τη Θεοφανώ, την οποία παντρεύτηκε ο Όθων Β' στη Ρώμη, στις 14 Απριλίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Γ» Η ΥΨΗΛΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ Β' Εφαρμοζόμενες σ το α τη ν ι^ στο εσωτερικό του κράτους. επιδιώκεις - αποτελέσυατα24 Ο Βασίλειος ο Β' ανέβηκε στο Βυζαντινό θρόνο με την πλήρη στήριξη και συμπαράσταση του αδελφού της γιαγιάς του ευνούχου Βασιλείου Λεκαπηνού. Ο παρακοιμώμενος Βασίλειος, άνδρας με μεγάλη πολιτική και διπλωματική οξυδέρκεια και εμπειρία, για τριάντα χρόνια μέχρι τώρα βρισκόταν στο ύπατο κρατικό αξίωμα, αυτό του προέδρου της κυβέρνησης. Ιεραρχικά δεύτερος αμέσως μετά τον ίδιο τον αυτοκράτορα, αποτέλεσε για το νεαρό ηγεμόνα τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του πηγή έμπνευσης και καθοδήγησης ως προς την απόκτηση ηγετικών προσόντων και την σφυρηλάτηση ενός σιδερένιου και δυναμικού χαρακτήρα. Ταυτόχρονα όμως ήταν και το πρώτο μεγάλο εμπόδιο που βρέθηκε στο δρόμο του προς την ολοκληρωτική επικράτηση και την πλήρη άσκηση της εξουσία. Το δεύτερο εμπόδιο αποτέλεσε ο ίδιος ο χαρακτήρας του θρόνου. Η αρχή της κληρονομικότητας είχε γίνει πολύ πριν γενικά αποδεκτή, όμως δεν είχε ποτέ αναγνωριστεί νομικά. Επιπλέον η κατάληψη της εξουσίας τα τελευταία εξήντα χρόνια από τρεις στρατηγούς και παρά το ότι τα δικαιώματα διαδοχής των νόμιμων εκπροσώπων της μακεδονικής δυναστείας δεν θίχτηκαν τυπικά από τους δύο τελευταίους (Φωκά και Τσιμισκή) οδήγησε στην ανάπτυξη μιας ιδεολογίας που πήγαζε από τη βυζαντινή αριστοκρατία με βάση την οποία η κρατική εξουσία πρέπει να ασκείται από άνδρες ώριμους, δοκιμασμένους στη μάχη, από ένα στρατηγό έμπειρο, δυναμικό, προερχόμενο από την τάξη των ευγενών.

20 18 Με βάση τα παραπάνω γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η θεωρητικά απολυταρχική βασιλεία του Βασιλείου του Β' κατά τα εννιά πρώτα χρόνια της πενηντάχρονης μοναρχίας του επισκιάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την παρουσία του παντοδύναμου παρακοιμώμενου ο οποίος ουσιαστικά ασκούσε τη διακυβέρνηση του κράτους. Ταυτόχρονα η εμφάνιση σφετεριστών του θρόνου και επίδοξων διαδόχων ανάγκασε το νεαρό αυτοκράτορα να αφιερώσει δεκατρία χρόνια για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του. Σε αυτό το χρονικό διάστημα παρουσιάστηκαν δύο διεκδικητές, ο ένας ήταν ο Βάρδας Σκληρός, δομέστικος της Ανατολής και γαμπρός του Ιωάννη Τσιμισκή και ο άλλος ο Βάρδας Φωκάς, ανιψιός του Νικηφόρου που έχοντας αποτύχει στην πρώτη εξέγερση του επί της βασιλείας του Τσιμισκή ήταν αποφασισμένος να διοργανώσει μια δεύτερη όταν οι συνθήκες θα ήταν ευνοϊκές. Πρώτος έδρασε ο Σκληρός, ο οποίος δύο μήνες μετά το θάνατο του Τσιμισκή ανακηρύχθηκε βασιλιάς από τα στρατεύματα του, κατέλαβε προοδευτικά ολόκληρη τη Μικρά Ασία και στις αρχές του 978, πλησίασε την πρωτεύουσα. Ο ευνούχος Βασίλειος για να αντιμετωπίσει την κατάσταση στράφηκε στον Βάρδα Φωκά. Πράγματι ο Φωκάς κατόρθωσε να νικήσει τον αντίπαλό του, όχι όμως στην υπηρεσία του νόμιμου αυτοκράτορα και παρά τον όρκο νομιμοφροσύνης που έδωσε αλλά κυρίως ως εκπρόσωπος της πανίσχυρης οικογένειας των Φωκάδων. Αυτή η πρώτη περίοδος της βασιλείας του νεαρού αυτοκράτορα χαρακτηρίζεται από την έλλειψη πρωτοβουλίας από μέρους του και την αδυναμία εφαρμογής οποιοσδήποτε ουσιαστικής μορφής πολιτικής για την αντιμετώπιση των απειλών στο εσωτερικό περιβάλλον της αυτοκρατορίας. Το επόμενο χρονικό διάστημα ( ) περίοδος ανάπαυλας των εσωτερικών συγκρούσεων, αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα και κομβικό σημείο για την ίδια την ιστορική ανέλιξη της αυτοκρατορίας αφού ο νεαρός απροετοίμαστος αρχικά για την άσκηση της εξουσίας αυτοκράτορας, εξοικειώνεται με τα ζητήματα του στρατού, του ναυτικού, της Εκκλησίας, των μοναστηριών, της κρατικής λειτουργίας, του εμπορίου και της οικονομίας γενικότερα και μεταμορφώνεται σε έναν πραγματικό αυτοκράτορα, σε έναν δυναμικό και αποφασιστικό ηγεμόνα, ο οποίος πλέον δε χρειάζεται πια καθοδήγηση από κανένα. Τα πρώτα δείγματα αυτής της ριζικής αλλαγής στο χαρακτήρα, στη στάση και στη συμπεριφορά και στις πράξεις του Βασιλείου είναι άμεσα, αποτελεσματικά και αξιοθαύμαστα. Η περίοδος εφαρμογής από το νεαρό αυτοκράτορα μιας ανασχετικής κατά κάποιο τρόπο πολιτικής,

21 19 στο εσωτερικό ανταγωνιστικό περιβάλλον κυρίως με τον παντοδύναμο παρακοιμώμενο Βασίλειο έχει παρέλθει και ο νεαρός μονάρχης με το στοιχείο του αιφνιδιασμού να πρυτανεύει στις ενέργειες του υλοποιεί πλέον επιθετική τακτική (σε πολιτικό βέβαια επίπεδο). Το 985 η ρήξη στις σχέσεις του αυτοκράτορα με τον πολιτικό του μέντορα θείο του και αντίπαλο του είναι οριστική. Ο πανίσχυρος για σαράντα χρόνια και με τεράστια περιουσία παρακοιμώμενος, εξακολουθούσε να πιστεύει ότι ο Βασίλειος συνέχιζε να είναι ένα άβουλο ον και αυτό ήταν το μοιραίο λάθος του. Όταν κατάλαβε ότι η δύναμη, η αποφασιστικότητα, η πυγμή και το σθένος του αυτοκράτορα αυξήθηκαν σε μεγάλο βαθμό και ότι η δυσμένεια του θα πέσει επάνω του, σχεδίασε συνομωσία εναντίον του συνεργαζόμενος με το Φωκά με τον οποίο όπως αποκαλύφθηκε διατηρούσε μυστική αλληλογραφία. Ήταν όμως ήδη πολύ αργά. Ο διεφθαρμένος ευνούχος συνελήφθη, η περιουσία του δημεύτηκε και εξορίστηκε. Η αποτυχημένη πρώτη αυτόβουλη εκστρατεία του αυτοκράτορα στα Βαλκάνια το 986 μετά την επανίδρυση του ισχυρού τσαρικού βουλγαρικού κράτους του Σαμουήλ (τα γεγονότα αυτής θα περιγραφούν-αναλυθούν στο επόμενο υποκεφάλαιο) ενθάρρυνε τη βυζαντινή αριστοκρατία που οργάνωσε επανάσταση έναντίον του. Ο Σκληρός με άνδρες, χρήματα και προμήθειες που του πρόσφερε ο χαλίφης της Βαγδάτης επέστρεψε στη Μικρά Ασία στις αρχές του 987 και ανακηρύχθηκε εκ νέου αυτοκράτορας. Ο Φωκάς, που είχε υποβιβασθεί εξ αιτίας της συνεργασίας με τον παρακοιμώμενο Βασίλειο, ανέλαβε πάλι την ανώτατη διοίκηση του στρατού της Ασίας και διατάχθηκε άλλη μια φορά να αντιμετωπίσει το συνονόματο του. Αυτός όμως αντί να υπακούσει στη διαταγή εξεγέρθηκε και ο ίδιος εναντίον του αυτοκράτορα, γιατί δεν μπορούσε να του συγχωρήσει τον παραγκωνισμό των τελευταίων ετών, και ανακηρύχθηκε και αυτός αυτοκράτορας. Η εξέγερση αυτή θεωρήθηκε και ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη αφού στο πλευρό του σφετεριστή στρατηγού συσπειρώθηκαν οι ανώτατοι διοικητές του στρατού, που είχαν ενοχληθεί με την ισχυρογνωμοσύνη του νεαρού αυτοκράτορα και οι μεγαλοκτήμονες αριστοκράτες, στις επιδιώξεις των οποίων αποτελούσε εμπόδιο ο Βασίλειος. Ο Φωκάς ήρθε αρχικά σε συνεννόηση με τον άλλοτε ανταγωνιστή του και αποφασίσθηκε να διαιρεθεί η αυτοκρατορία, ο Φωκάς θα έπαιρνε τα ευρωπαϊκά εδάφη με την Κωνσταντινούπολη και ο Σκληρός το τμήμα της Ασίας. Μετά όμως από σύντομη συνεργασία ο Φωκάς, έχοντας συνείδηση της υπεροχής του, συνέ

22 20 λαβε αιχμάλωτο τον άλλο διεκδικητή του θρόνου και έτσι παρέμεινε πλέον ο μοναδικός μνηστήρας. Προσχώρησε σ' αυτόν όλη η Μικρά Ασία και στις αρχές του 988 εμφανίσθηκε έξω από την Κωνσταντινούπολη. Ένα τμήμα του στρατού του βρισκόταν στη Χρυσούπολη και το άλλο στην Άβυδο και προετοιμαζόταν διπλή επίθεση εναντίον της πρωτεύουσας από την ξηρά και από τη θάλασσα. Η θέση του νόμιμου αυτοκράτορα ήταν παρά πολύ δύσκολη. Ο Βασίλειος εκτιμώντας σωστά την κατάσταση και διαισθανόμενος ότι διακυβευόταν το μέλλον του και μαζί με αυτό και το μέλλον της αυτοκρατορίας διέγνωσε έγκαιρα ότι μόνο με εξωτερική βοήθεια μπορούσε να αντιμετωπίσει την απειλή. Εφαρμόζοντας μια μακροσκοπική στρατηγική συμμαχιών και με τη χρήση του φιλελεύθερου διπλωματικού μέσου του γάμου στράφηκε έγκαιρα προς τον πρίγκιπα του Κιέβου Βλαδίμηρο, γιό του Σβιατοσλάβου, ζητώντας βοήθεια. Ταυτόχρονα και μέχρι την άφιξη της ρωσικής βοήθειας προέβη σε δύο κινήσεις μεγάλης στρατηγικής σημασίας. Χρησιμοποίησε τον αυτοκρατορικό στόλο σε αποστολές περιπολίας στο Βόσπορο προκειμένου να παρεμποδίσει τη διαπεραίωση του τμήματος του στρατού του Φωκά που βρισκόταν στη Χρυσούπολη στις ευρωπαϊκές ακτές,κράτησε στην πρωτεύουσα δύο τάγματα πεζικού και μια τούρμα ιππικού για την ασφάλεια της και απέστειλε τον υπόλοιπο αυτοκρατορικό στρατό υπό τον αδελφό του Κωνσταντίνο Η' για να υπερασπιστεί την Άβυδο που την πολιορκούσε το άλλο τμήμα του στρατού του Φωκά. Η υλοποίηση αυτής της υψηλής στρατηγικής της εξουθένωσης από το Βασίλειο και η προσπάθεια φθοράς του αντιπάλου χωρίς να έρθει ακόμα σε αποφασιστική στρατιωτική σύγκρουση μαζί του καταδεικνύουν και τη μεγάλη στρατηγική του ευφυΐα αφού γνώριζε ότι με τα μέσα που διέθετε ότι δε θα μπορούσε να αντιμετωπίσει επαρκώς την απειλή. Η άφιξη όμως προς τα τέλη του 988 στο βυζαντινό έδαφος μια ρωσικής δύναμης από έξη χιλιάδες εξοπλισμένους Βαράγγους άλλαξε την ισορροπία δυνάμεων και τις εφαρμοζόμενες στρατηγικές του νεαρού αυτοκράτορα. Έτσι τους πρώτους μήνες του 989 με επικεφαλής το Βασίλειο οι Βαράγγοι και τα λοιπά τμήματα του αυτοκρατορικού στρατού πέρασαν τα στενά του Βοσπόρου τη νύκτα και με το πρώτο φως της επομένης στις ασιατικές ακτές πλέον εξαπέλυσαν σφοδρή επίθεση κατά του στρατοπέδου των στασιαστών του Φωκά με την υποστήριξη και μιας μοίρας του αυτοκρατορικού ναυτικού το οποίο πυρπολούσε τις θέσεις του αντιπάλου με υγρό πυρ. Η συνδυασμένη αυτή επίθεση από ξηρά και θάλασσα επέφερε την ολοκληρωτική καταστρο

23 21 φή του εχθρού με τον Φωκά να γλυτώνει επειδή είχε παραμείνει με τις εφεδρείες του σε κάποια απόσταση και να σπεύδει πλέον να ενωθεί με τα υπόλοιπα στρατεύματα του έξω από την Άβυδο. Ο αυτοκράτορας για να λύσει την πολιορκία της Αβύδου και να επιφέρει το αποφασιστικό πλήγμα στον εχθρό επιβιβάστηκε με τα στρατεύματα του στον αυτοκρατορικό στόλο και στις αρχές Απριλίου του 989 έφτασε στη Λάμψακο και κινήθηκε άμεσα προς την Άβυδο με το σχέδιο του να προβλέπει την αιφνιδιαστική προσβολή και καταστροφή από τον αυτοκρατορικό στόλο των πλοίων του αποστάτη στρατηγού και την άμεση αντιπαράθεση των στρατευμάτων τους στα παράλια σε μια μάχη εκ παρατάξεως στην ανοικτή πεδιάδα δίπλα στην πόλη της Αβύδου. Στις 13 Απριλίου του 989 οι δύο στρατιές βρέθηκαν αντιμέτωπες και το αποτέλεσμα ήταν η συντριβή των δυνάμεων του Φωκά με τον ίδιο να βρίσκει το θάνατο μάλλον από συγκοπή της καρδιάς. Η υλοποίηση για πρώτη φορά στο στρατιωτικό πλαίσιο από το Βασίλειο της στρατηγικής της εκμηδένισης του αντιπάλου και της άμεσης προσέγγισης του σε τακτικό, επιχειρησιακό και στρατηγικό επίπεδο είχε ως άμεση συνέπεια τη διάλυση του επαναστατικού κινήματος και τη νίκη του αυτοκράτορα κατά της αριστοκρατίας. Με τον άλλο διεκδικητή του θρόνου Σκληρό ο οποίος μετά το θάνατο του Φωκά απελευθερώθηκε με εντολή της γυναίκας του τελευταίου προκείμενου να συγκροτήσει νέο στρατό ο Βασίλειος ακολούθησε διαφορετική πολιτική. Εφαρμόζοντας μια στρατηγική κατευνασμού προσέφερε ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους στο γερασμένο πια στρατηγό προκειμένου να αποσυρθεί από οποιαδήποτε διεκδίκηση και ο τελευταίος τους δέχτηκε. Ως αμοιβή για τη σωτήρια επέμβασή του ο ηγεμόνας του Κιέβου έλαβε σύζυγο την αδελφή των αυτοκρατόρων, την πορφυρογέννητη Άννα, με την προϋπόθεση όμως ότι ο ίδιος και ο λαός του θα βαπτίζονταν25. Ο εκχριστιανισμός των Ρώσων είναι ένα γεγονός μεγάλης γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής σημασίας του οποίου οι συνέπειες είναι εμφανείς μέχρι και τις ημέρες μας και θα αναλυθεί περισσότερο σε επόμενο κεφάλαιο. Μετά την επιτυχημένη αντιμετώπιση σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο των παραπάνω εξεγέρσεων που αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε στη Μικρά Ασία με τη δυναμική υποστήριξη των μεγαλογαιοκτημόνων, των λεγομένων «δυνατών» θα έπρεπε τώρα αυτός ο ανταγωνιστικός πόλος ισχύος που απειλούσε τη μονοκρατορία της άρχουσας τάξης στην Κωνσταντινούπολη να περιοριστεί οικονομικά. Η επεκτατική μανία και ασυδοσία των μεγαλογαιοκτημόνων της επαρχίας εγκυμο

24 22 νούσαν σοβαρό κίνδυνο που απειλούσε την οικονομική και κοινωνική δομή του βυζαντινού κράτους αφού η οικονομική και στρατιωτική δύναμη του από την εποχή του Ηράκλειου στηριζόταν στη μικρογαιοκτησία των γεωργών και των «στρατιωτών». Συνειδητοποιώντας απόλυτα τη βαρύτητα του θέματος της γαιοκτησίας αφού η οικονομία της αυτοκρατορίας ήταν κατεξοχήν αγροτική, συνδεδεμένη άμεσα με την παραγωγική ισχύ της και με την επάρκεια σε έμψυχο δυναμικό για το στρατό, ο Βασίλειος υιοθέτησε την αντιαριστοκρατική αγροτική πολιτική, που είχε εγκαινιάσει ο προπάππος του Ρωμανός Λακαπηνός, με πρόθεση μάλιστα να την διευρύνει περισσότερο. Η υιοθέτηση αυτής της πολιτικής επέφερε κοινωνική δικαιοσύνη στην αυτοκρατορία και μεγάλη επαύξηση στην ισχύ της βυζαντινής πολεμικής μηχανής μέσω της στήριξης του έργου και των πολέμων του σπουδαίου μονάρχη από τη μεγάλη μάζα του αγροτικού πληθυσμού. Στην πολιτική ανάγκη, που τον υποχρέωσε να ενδιαφερθεί για τη διατήρηση των αγροτικών και των στρατιωτικών κτημάτων, προστέθηκε και το προσωπικό του μίσος εναντίον των οικογενειών των δυνατών, οι οποίες είχαν αμφισβητήσει έντονα τα δικαιώματά του πάνω στο θρόνο και στασίασαν εναντίον του με στόχο την εκθρόνιση του. Τα ακραία αυτά συναισθήματα τον έκαναν να εγκαταλείψει εν μέρει τις αρχές του δικαίου και της δικαιοσύνης. Ο Βασίλειος μνημονεύει επώνυμα στην περίφημη Νεαρά 29 του 996 ότι οι οικογένειες των Φωκάδων και των Μαλέί'νων ήταν οι πιο εξέχοντες εκπρόσωποι της πανίσχυρης πλέον επαρχιακής αριστοκρατίας, καταφέρεται κατά των διεφθαρμένων αξιωματούχων που πλούτιζαν παραβιάζοντας την υφιστάμενη νομοθεσία και καθορίζει ότι πλέον αυτοί θα ελέγχονται και όσοι δεν πειθαρχούν θα εκτελούνται. Η πιο σπουδαία διάταξη, την οποία προσθέτει η Νεαρά αυτή στην παλαιότερη νομοθεσία, αφορά την άρση της προθεσμίας των σαράντα ετών για τη διαγραφή. Σύμφωνα με τις παλαιότερες διατάξεις, μετά την παρέλευση αυτής της προθεσμίας, χανόταν το δικαίωμα επανακτήσεως της γαιοκτησίας που αποκτήθηκε παράνομα. Η Νεαρά του Βασιλείου Β' καταδεικνύει έντονα το γεγονός, ότι οι «δυνατοί» μπορούσαν εύκολα και ατιμώρητα, εξ αιτίας της επιρροής τους, να καταστρατηγήσουν την περίοδο της διαγραφής και να εξασφαλίσουν τη μόνιμη κατοχή της παράνομης ιδιοκτησίας. Για το λόγο αυτό ο αυτοκράτορας καθορίζει, ότι όλες οι περιουσίες των «δυνατών» που αγοράσθηκαν από τους «πτωχούς» με την εφαρμογή του πρώτου σχετικού διατάγματος του Ρωμανού Λεκαπηνού, οφείλουν να επιστραφούν στους προηγούμενους ιδιοκτήτες, ανεξάρτητα από την προθεσμία διαγραφής και χωρίς καμιά αποζημίωση.

25 23 Επιπλέον η συγκεκριμένη Νεαρά περιόριζε τις κατηγορίες αποδεικτικών εγγράφων που γίνονταν δεκτά στα δικαστήρια για την πιστοποίηση ιδιοκτησίας με σκοπό μεταξύ άλλων να ακυρώσει τη νομιμοποίηση από τον παρακοιμώμενο Βασίλειο παρανόμων αποκτήσεων γης. Βέβαια για τον λαμπρό αυτοκράτορα δεν ίσχυε καμιά απολύτως διαγραφή για το δημόσιο ταμείο. Το δικαίωμα της «εκνικήσεως» που αξίωνε το κράτος, έφθανε ως την εποχή του Οκταβιανού Αύγουστου χίλια χρόνια νωρίτερα και γι αυτό ανακλήθηκε οποιαδήποτε παράνομη ιδιοποίηση κρατικών εδαφών από τότε.25 Με την ίδια Νεαρά ο Βασίλειος επιχείρησε να περιορίσει και την αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας σε βάρος των αγροτών. Οι μοναστικές κοινότητες που ιδρύθηκαν στα χωριά από δωρεές αγροτών και οι οποίες διέθεταν μικρό αριθμό μοναχών, δεν πρέπει να χαρακτηρίζονται ως μοναστήρια αλλά ως οίκοι προσευχής, που ανήκουν στην αγροτική κοινότητα και κατά συνέπεια δεν θα έπρεπε να καταβάλλουν ποσοστά των εσόδων τους στον τοπικό επίσκοπο. Μεγαλύτερα ό μως μοναστηριακά συγκροτήματα, που αριθμούν οκτώ ή περισσότερους μοναχούς υπάγονταν βέβαια στον επίσκοπο, δεν επιτρεπόταν όμως να αποκτούν νέες εκτάσεις γης. Τα μέτρα του Βασιλείου εναντίον των «δυνατών» έγιναν με την πάροδο του χρόνου αυστηρότερα και η νομοθεσία περισσότερο επιβαρυντική για αυτούς. Μερικά χρόνια μετά την άρση του δικαιώματος της διαγραφής, με τη Νεαρά του 1003 επέβαλε σ' αυτούς την υποχρέωση να καταβάλουν το «αλληλέγγυον» για τους πτωχούς, δηλαδή να είναι υπεύθυνοι για τις υπολειπόμενες απλήρωτες φορολογικές υποχρεώσεις των χωρικών. Έτσι το βάρος του αλληλέγγυου, το οποίο ως τότε, σύμφωνα με την αρχή της συλλογικής πληρωμής των φόρων από την αγροτική κοινότητα που θεωρούνταν από την κρατική εξουσία αυτόνομη διοικητική και φορολογική μονάδα, έφεραν οι γείτονες του χρεώστη φορολογούμενου μεταφέρθηκε τώρα αποκλειστικά στους ώμους του μεγαλοκτηματία. Το αποφασιστικό αυτό μέτρο έφερε διπλό αποτέλεσμα. Κατάφερε ένα ισχυρό οικονομικό χτύπημα στους «δυνατούς» και εξασφάλισε την σταθερή και ομαλή καταβολή των εσόδων του αλληλέγγυου στα δημόσια ταμεία. Επιπρόσθετα περιόρισε κατά πολύ το φαινόμενο της μετοίκησης των γειτόνων μικροκτηματιών που προκαλούσε νέες ζημιές στο κράτος επειδή η καταβολή των φόρων για τα ακαλλιέργητα κτήματα των γειτόνων τους ήταν για αυτούς δυσβάστακτη. Οι διαμαρτυρίες των «δυνατών» δεν κλόνισαν

26 24 τον Βασίλειο, παρόλο που στο πλευρό τους τάχθηκε και ο πατριάρχης Σέργιος. Ή ταν αμετάκλητη η απόφασή του να συντρίψει την υπερβολική δύναμη της αριστοκρατίας. Το σύνολο της αγροτικής νομοθεσίας του λαμπρού μονάρχη απέβλεπε στη συρρίκνωση των κτημάτων των μεγάλων ιδιοκτητών, εφόσον αυτά είχαν αποκτηθεί παράνομα, στην παρεμπόδιση της μελλοντικής τους μεγέθυνσης και στην ενίσχυση της άντλησης φορολογικών πόρων από την αγροτική οικονομία εις βάρος των «δυνατών». Ο σκληρός και άκαμπτος χαρακτήρας του Βασιλείου σε ότι είχε να κάνει με τα συμφέροντα του κράτους φάνηκε και στις σχέσεις του με την επίσημη Εκκλησία αφού αρνούνταν κάθε είδους συμβιβασμό που ήταν αντίθετος με τις αντιλήψεις του. Ο αυτοκράτορας διατήρησε τον πατριαρχικό θρόνο πέντε χρόνια κενό μετά το θάνατο του Νικολάου Β' Χρυσοβέργη επειδή όπως φαίνεται ο τελευταίος προσπάθησε να του αποσπάσει φορολογικά προνόμια υπέρ της Εκκλησίας και ενώ ο Βασίλειος ήταν απασχολημένος με τον εμφύλιο πόλεμο. Προς το τέλος της βασιλείας του ο πατριάρχης Σέργιος τόλμησε να παραπονεθεί για τη φορολογία των εκκλησιαστικών κτημάτων αλλά τα παράπονα του δεν έτυχαν ανταπόκρισης από τον αυτοκράτορα. Το ίδιο αποφασιστική ήταν η στάση του απέναντι στα μοναστήρια. Οι στρατιωτικές επιτυχίες της αυτοκρατορίας συνεπάγονταν την ασφάλεια όλων των επαρχιών πλην των ακριτικών από τους κινδύνους των εχθρικών επιδρομών και για αυτό απέκτησε αξία η επένδυση σε γαίες. Κατά το δέκατο αιώνα, όπως προαναφέρθηκε, παρατηρήθηκε μια ανάπτυξη των μεγάλων ιδιοκτησιών, οι οποίες παράνομα αλλά αποτελεσματικά απορροφούσαν πολλά ελεύθερα χωριά των οποίων η γη άνηκε στην πολιτεία και δινόταν στους χωρικούς ως ανταμοιβή για την υποχρέωση που είχαν να επανδρώνουν σε περίπτωση ανάγκης τον αυτοκρατορικό στρατό. Αλλά οι χωρικοί-στρατιώτες έπρεπε να πληρώνουν και βαρείς φόρους. Ο τοπικός άρχοντας - μεγαλοκτηματίας προσφερόμενος να κατάβάλλει ένα αξιόλογο ποσό για τη γη ή να επωμισθεί το φορολογικό βάρος μπορούσε να κερδίσει τον έλεγχο του χωριού και οι άνδρες αυτού να προσχωρήσουν στο δικό του ιδιωτικό στρατό. Τα μοναστηριακά κτήματα δεν ενείχαν κινδύνους από πολιτική άποψη. Αλλά με όμοιο τρόπο εξαφανίζονταν τα ελεύθερα χωριά, στην περιοχή των οποίων βρίσκονταν τα κτήματα που αποκτούσαν τα μοναστήρια συνήθως από κληροδοσία. Οι μονάχοι είτε καλλιεργούσαν τη γη μόνοι τους, συχνά μάλιστα αναποτελεσματικά, είτε την εκμίσθωναν σε μεγάλους καλλιεργητές. Επι

27 25 πλέον αν και θεωρητικά τουλάχιστον το κράτος μπορούσε να δημεύσει τα κτήματα ενός λαϊκού και να τα αναδιανείμει, η μοναστηριακή γη ήταν αναπαλλοτρίωτη. Ο Βασίλειος ανακάλυψε έναν πιο πρακτικό τρόπο για να μειώσει τη μοναστηριακή ισχύ. Στις διατάξεις της Νεαρός του 1003 που αφορούσαν στην καταβολή του συλλογικού φόρου του αλληλέγγυου από τους τοπικούς μεγαλογαιοκτήμονες συμπεριέλαβε και τα μοναστήρια. Αυτό το μέτρο αποδείχθηκε πολύ βαρύ για τους μοναχούς που το εισόδημα τους εξαρτιόταν κυρίως από τα κτήματα τους με αποτέλεσμα πολλά μοναστήρια να υποχρεωθούν να πουλήσουν στο κράτος μεγάλα τμήματα των κτημάτων τους και έναντι μάλιστα μικρού ανταλλάγματος. Η επιτυχημένη ανασχετική πολιτική από την πλευρά του Βασιλείου κατά της βυζαντινής αριστοκρατίας και της Εκκλησίας όχι μόνο περιόρισε τη δύναμη τους26 αλλά και γέμισε τα αυτοκρατορικά θησαυροφυλάκια τόσο που αναγκάσθηκε να κατασκευάσει νέες αποθήκες για να συγκεντρώσει τα πλούτη. Η συνετή οικονομική διαχείριση σε συνδυασμό με τη λήψη ανάλογων μέτρων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου που ήταν αξιοθαύμαστες, επαύξησαν την στρατιωτική και οικονομική ισχύ της αυτοκρατορίας. Έχει υπολογιστεί ότι στις αρχές του ενδέκατου αιώνα τα έσοδα της μοναρχίας ανέρχονταν σε εξακόσια πενήντα εκατομμύρια χρυσά σκούδα που ισοδυναμούν με περισσότερα από τρία δισεκατομμύρια σημερινά χρήματα. Και όταν ο Βασίλειος έφυγε από τη ζωή, μετά από τόσες πολλές και δαπανηρές οικονομικά εκστρατείες, στα κρατικά ταμεία υπήρχαν αποθέματα διακοσίων είκοσι εκατομμυρίων, περισσότερα από ένα δισεκατομμύριο σε δικά μας χρήματα.27 Χαρακτηριστικά - Ποοσανατολισυοί YunAiic Στρατηνική Περιωεοειακό και Διεθνέ Περιβάλλον στο α. Οι συγκρούσεις υε τη Βουλγαρία του Σαμουήλ28 (1) Η πρώτη εκστρατεία Η πρώτη αυτόβουλη επιθετική στρατιωτική επιχείρηση του Βασιλείου,, ήταν η βαλκανική εκστρατεία του 986. Ο θάνατος του Τσιμισκή και οι εσωτερικές διενέξεις επέτρεψαν στους εχθρούς της αυτοκρατορίας να δραστηριοποιηθούν ελεύθερα για αρκετά χρόνια. Και ενώ στο ανατολικό μέτωπο οι επιδρομές του μοναδικού σοβαρού αντιπάλου του χαλιφάτου των Φατιμίδων της Αιγύπτου ήταν δυνατό να αποκρουσθούν από τις περιφερειακές δυνάμεις, στα Βαλκά

28 26 νια η κατάσταση παρουσιαζόταν διαφορετική. Μια επανάσταση στα εδάφη της πρώην ΠΓΔΜ υπό την αρχηγία των τεσσάρων Κομητόπουλων ( γιων δηλαδή του κόμη Νικολάου, διοικητή της επαρχίας Μακεδονίας) που ξέσπασε, έλαβε γρήγορα μεγάλες διαστάσεις και μεταβλήθηκε σε απελευθερωτικό πόλεμο. Από τα τέσσερα αδέλφια τελικά την κρατική διοίκηση και τη στρατιωτική εξουσία άσκησε ο νεώτερος, ο Σαμουήλ. Και αυτό γιατί οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του έπεσαν στο πεδίο της μάχης, ενώ ο τρίτος, ο Ααρών σκοτώθηκε στη μάχη της Ντούμπνιτσα το 976 κατά τη σύγκρουση με τον μικρότερο αδελφό του. Η σύγκρουση αυτή ήταν απόρροια μιας προσπάθειας του Βασιλείου να εφαρμόσει μια στρατηγική των συμμαχιών συνδυασμένη με μια αντίστοιχη των εξισορροπήσεων για να προκαλέσει αστάθεια στη Βουλγαρία, συνάπτοντας συνθήκη ειρήνης με τον Ααρών, αναγνωρίζοντας τον ως μοναδικό ηγέτη της Βουλγαρίας και αναγκάζοντας τον Σαμουήλ να στραφεί εναντίον και του αδελφού του μη μπορώντας να χρησιμοποιήσει το σύνολο των δυνάμεων του κατά των Βυζαντινών. Ο Σαμουήλ έγινε ο ιδρυτής ενός πανίσχυρου τσαρικού κράτους επανασυστηνοντας ουσιαστικά τη Βουλγαρία, με κέντρο αρχικά την Πρέσπα και αργότερα την Αχρίδα. Συνένωσε όλες τις περιοχές της Μακεδονίας ως τη Θεσσαλονίκη, τα παλαιά εδάφη της Βουλγαρίας από το Δούναβη ως την οροσειρά του Αίμου, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, τμήμα της Αλβανίας με το Δυρράχιο και τελικά τη Ρασκία (σημερινό Κοσσυφοπέδιο) και τη Διόκλεια (σημερινό Μαυροβούνιο). Το βουλγαρικό Πατριαρχείο, που είχε καταργήσει ο Τσιμισκής, γιόρτασε την επανίδρυσή του στο κράτος του Σαμουήλ με τελική έδρα την Αχρίδα, την πρωτεύουσα. Το νέο κράτος, από πολιτική και εκκλησιαστική άποψη αποτελούσε συνέχεια του κράτους του Συμεών και του Πέτρου, θεωρήθηκε από το Σαμουήλ και από τους Βυζαντινούς ως το βουλγαρικό κράτος γενικά, διέφερε όμως ως προς τη σύνθεση και το χαρακτήρα του αφού το κέντρο βάρους του μετατέθηκε τελείως στη δύση και στο νότο με τη Μακεδονία, που παλαιότερα αποτελούσε περιφερειακή περιοχή του, να αποτελεί τώρα τον πραγματικό πυρήνα του. Ο Σαμουήλ ξεκίνησε το επεκτατικό του έργο με κατεύθυνση το νότο. Τις επιθέσεις εναντίον των Σερρών και της Θεσσαλονίκης ακολούθησαν αλλεπάλληλες επιδρομές στη Θεσσαλία, που οδήγησαν στην κατάληψη, πιθανόν στις αρχές του 986, της Λάρισας, πόλης που έλεγχε τους βασικούς δρόμους στη Θεσσαλία. Αυτό ανάγκασε τον αυτοκράτορα να επιχειρήσει αντεπίθεση, η πρώτη όμως αυτή σύ

29 27 γκρουσή του με το Σαμουήλ ήταν ατυχής. Αφού ανέλαβε προσωπικά την ανώτατη διοίκηση του στρατού και για να αποσπάσει την προσοχή του Σαμουήλ από τη νότια Ελλάδα, το καλοκαίρι του 986 με δύναμη τριάντα χιλιάδων ανδρών και χωρίς να χρησιμοποιήσει τους επιφανείς στρατηγούς της εποχής (δείγμα της δυσπιστίας του προς αυτούς) προήλασε βορειοανατολικά της Ροδόπης και κατά μήκος του Έβρου και εισέβαλε από την λεγάμενη «πύλη του Τραϊανού» (κοντά στη σημερινή Βουλγαρική πόλη Ιχτιμάν) στην περιοχή της Σερδικής (Τριαδίτζα, η σημερινή Σόφια) για να κτυπήσει τους Βουλγάρους μέσα στα εδάφη τους. Η προσπάθεια κατάληψης της πόλης όμως απέτυχε. Για είκοσι μέρες οι επιθέσεις των Βυζαντινών απέβησαν άκαρπες και με μεγάλο κόστος αφού πολλές φορές οι Βούλγαροι βγήκαν από την πόλη, σκότωσαν πολλούς αντίπαλους και πήραν υποζύγια και άλογα ενώ προς το τέλος της τρίτης εβδομάδας της πολιορκίας οι πολιορκημένοι ολοκλήρωσαν την πυρπόληση των πολιορκητικών μηχανών του εχθρού. Ο αυτοκράτορας βλέποντας την ανικανότητα των στρατηγών του να διατηρήσουν την πειθαρχία, το ηθικό και το αξιόμαχο του στρατεύματος, γνωρίζοντας ότι τα τρόφιμα τελείωναν και έχοντας πληροφορηθεί την κατάληψη των γύρω βουνών από το Σαμουήλ διέταξε υποχώρηση. Κατά την επιστροφή του ο χωρίς ηθικό βυζαντινός στρατός και με το Σαμουήλ να παρακολουθεί συνεχώς τις κινήσεις του οδεύοντας στις γύρω βουνοκορφές και περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να επιφέρει το αποφασιστικό πλήγμα, δέχθηκε στις 17 Αύγουστου του 986 στη στενωπό της «πύλης του Τραϊανού» αιφνιδιαστική επίθεση και υπέστη συντριβή. Ο Βασίλειος μόνο όταν έφθασε στη Φιλιππούπολη κατάφερε να ανασυντάξει τις δυνάμεις που του απέμειναν, επειδή όμως δεν μπορούσε να επιχειρήσει κάτι αξιόλογο αφού απέδωσε τις ευθύνες που έπρεπε στους στρατηγούς του, τους οποίους θεώρησε υπεύθυνους της καταστροφής επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Η μονοδιάστατη χρησιμοποίηση και αποτυχημένη υλοποίηση της μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής της στρατιωτικής επέκτασης από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα επέφερε την επέκταση των συνόρων του κράτους του Σαμουήλ στην παραδουνάβια Βουλγαρία και στη διεύρυνση τους τόσο προς τον Εύξεινο Πόντο όσο και προς την Αδριατική επαυξάνοντας θεαματικά την ισχύ του και καθιστώντας τον πλέον έναν σπουδαίο διεθνή δρώντα στο βαλκανικό περιβάλλον τουλάχιστον. Η περαιτέρω ανάλυση-αξιολόγηση της βυζαντινής υψηλής στρατηγικής κατά τη διάρκεια αυτής της πρώτης βαλκανικής επιχείρησης χαρακτηρίζεται από την υιοθέτηση μιας στρατηγικής εκμηδένισης του αντιπάλου29 με βασική επιδίωξη

30 28 την καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων και την κατάληψη της Σόφιας η οποία θα διευκόλυνε τις περαιτέρω επιχειρήσεις τους, θα απέκοπτε τις δυνάμεις των Βουλγάρων και θα προσέφερε υψηλά διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα σε διπλωματικό επίπεδο. Στο παραπάνω εφαρμοζόμενο πλαίσιο στρατηγικής οι Βυζαντινοί επέλεξαν να εντάξουν την κατεύθυνση της πολεμικής προσπάθειας τους πρωτίστως εναντίον του κέντρου βάρους (δηλαδή του ισχυρότερου σημείου) της αντίπαλης πολεμικής προσπάθειας που ήταν οι εχθρικές δυνάμεις και η πόλη της Σόφιας που βρισκόταν σε κεντρική θέση στα Βουλγαρικά εδάφη (άμεση προσέγγιση). Ουσιαστικά πρόκειται για μια υιοθέτηση των απόψεων-θέσεων του Κλαούζεβιτς αφού ο Πρώσος στοχαστής θεωρείται ο πατέρας της άμεσης προσέγγισης29. Οι παράγοντες που συνετέλεσαν αποφασιστικά στην αποτυχημένη αυτή εκστρατεία και πιθανόν να ενδιέφεραν έναν στρατιωτικό-στρατηγικό αναλυτή σε στρατηγικό, επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο είναι η έλλειψη επαρκούς δικτύου συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών που είχε ως αποτέλεσμα τον πλήρη στρατηγικό και τακτικό αιφνιδιασμό τόσο κατά την πολιορκία της πόλης όσο και στην «πύλη του Τραϊανού» (κατά τον Σουν Τσου βασικός συντελεστής για την επιτυχία είναι οι πληροφορίες)30 και η υποτίμηση των εχθρικών δυνατοτήτων που είχε ως αποτέλεσμα να επιβληθεί στους Βυζαντινούς η συμμετοχή αρχικά σε έναν πόλεμο συνεχούς «φθοράς» και «τριβής» που επέφερε τεράστιες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό, πτώση του ηθικού και την ολοκληρωτική ήττα στο πεδίο της μάχης κατά την επιστροφή τους. Επιπρόσθετα καθοριστικός παράγοντας ήταν η έλλειψη γνώσης των πραγματικών δυνατοτήτων και των εγγενών αδυναμιών των ημετέρων δυνάμεων από τους Βυζαντινούς ηγέτες, ακόμα και από τον ίδιο τον αυτοκράτορα (αδυναμία διοικήσεως από στρατηγούς, ανεπαρκής επιτελική σχεδίαση της επιχείρησης, χαμηλό ηθικό του προσωπικού, μη χρησιμοποίηση και κατάλληλη εκμετάλλευση στρατηγών από αυτοκράτορα). (2) Οι Ελληνοβουλναρικές Συρράξεις υέχρι τη Μάνη στο Κλειδί Μετά την καταστολή του εμφυλίου πολέμου και την αποτελεσματική αντιμετώπιση των στασιαστών ο Βασίλειος στράφηκε εναντίον των εξωτερικών εχθρών της αυτοκρατορίας και κυρίως κατά του πιο επικίνδυνου, του πανίσχυρου πλέον τσάρου Σαμουήλ για τον οποίο ένιωθε θυμό και οργή λόγω της ντροπιαστικής ήττας του 986 στην «πύλη του Τραϊανού». Έτσι ο πολύχρονος πόλεμος με τους Βουλγάρους για τον Βυζαντινό αυτοκράτορα ήταν η κύρια αποστολή του και η

31 29 καταστροφή των δυνάμεων τους και η κατάλυση του κράτους τους αποτέλεσε τον κυριότερο γεωστρατηγικό αντικειμενικό σκοπό κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του. Το καλοκαίρι του 990 διέσχισε τα θέματα Θράκης και Μακεδονίας και την ά νοιξη του 991 βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη της οποίας αναδιοργάνωσε την άμυνα. Για τέσσερα χρόνια βρισκόμενος στο πεδίο της μάχης εκπαίδευσε προσωπικά ο ίδιος το στρατό του, τον οργάνωσε τακτικά και τον έκανε αργά αλλά σταθερά να ενεργεί σαν ένα και μοναδικό τέλεια συντονισμένο σώμα με βασική αρχή της λειτουργίας του τη συνέχεια και τη διατήρηση της συνοχής των γραμμών του.31 Γνωρίζοντας ότι ο στρατός των Βουλγάρων, ήταν ισχυρότερος από τον Ελληνικό, επισκέπτονταν ο ίδιος τα ελληνικά φρούρια και οχυρά στην Βαλκανική, έδινε προσωπικά οδηγίες στους διοικητές τους, τους εμψύχωνε και τούς κατεύθυνε ως προς το είδος του πολέμου πού έπρεπε να διαλέξουν απέναντι στους αντιπάλους. Αυτός ο πόλεμος βασιζόταν σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις και αναδιπλώσεις στα οχυρά, σε συνεχείς παρενοχλήσεις των βουλγαρικών στρατευμάτων χωρίς να εκτίθενται σε σοβαρούς κινδύνους οι ίδιοι. Μέχρι το 995, ο Βασίλειος συνέχισε τον ανταρτοπόλεμο του μη δίνοντας στον Σαμουήλ την ευκαιρία να αντιπαρατεθούν σε ανοικτό πεδίο εφαρμόζοντας σε στρατηγικό, επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο τη στρατιωτική στρατηγική της εξουθένωσης του εχθρού και της έμμεσης προσέγγισης του. Ταυτόχρονα μέσω της διπλωματικής οδού επιζήτησε τη συμπαράσταση των ηγεμόνων και άλλων βαλκανικών χωρών και υπό αυτό το πρίσμα προέβη στη σύναψη συνθηκών ειρήνης με τον βασιλιά της Κροατίας Στεπάν Ντρισλάβ και τον πρίγκιπα Ιωάννη Βλαδίμηρο της Διόκλειας. Αυτή η υλοποίηση από την πλευρά του Βυζαντινού αυτοκράτορα μιας μεικτής μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής στρατιωτικής ανάσχεσης, συμμαχιών και εξισορροπήσεων αποσκοπούσε στην απορρόφηση της επιθετικής ισχύος του Σαμουήλ. Ωστόσο αναγκάσθηκε να διακόψει τις επιχειρήσεις του στη Μακεδονία και να στραφεί προς την Ανατολή, όπου είχαν δημιουργηθεί νέες περιπλοκές λόγω της εισβολής στη Συρία των Φατιμίδων της Αιγύπτου (οι επιχειρήσεις εναντίον των Αράβων θα αναλυθούν σε επόμενο κεφάλαιο). Ο Σαμουήλ εκμεταλλεύθηκε την απουσία του αυτοκράτορα, εκστράτευσε έναντίον της Ελλάδος κινούμενος αρχικά κατά της Θεσσαλονίκης, την οποία όμως δεν μπόρεσε να καταλάβει. Για αυτό το λόγο στράφηκε προς το νότο. Πέρασε τα Τέμπη και μέσω Θεσσαλίας, Βοιωτίας και Αττικής εισέβαλε στην Πελοπόννησο

32 30 λεηλατώντας και καταστρέφοντας τα πάντα. Ο Βασίλειος ο οποίος εν τω μεταξύ είχε επιστρέφει από τη Συρία έστειλε εναντίον του τον σπουδαίο στρατηγό του Νικηφόρο Ουρανό, ο οποίος αποδείχτηκε άξιος της εμπιστοσύνης του. Ο Ουρανός κινήθηκε με μεγάλη ταχύτητα από τη Θεσσαλονίκη στη Λάρισα, διέσχισε την πεδιάδα των Φαρσάλων και στρατοπέδευσε στην όχθη του Σπερχειού ο οποίος είχε πλημμυρίσει από τις βροχές. Στην απέναντι όχθη είχαν στρατοπεδεύσει οι Βούλγαροι του Σαμουήλ που επέστρεφαν από την επιδρομή τους μεταφέροντας μεγάλες ποσότητες λαφύρων. Η υποτίμηση του αντιπάλου, η ανορθόδοξη μελέτη του ε δάφους ( στις τάξεις των Βουλγάρων είχε καλλιεργηθεί η πίστη ότι ο φουσκωμένος ποταμός αποτελούσε ανυπέρβλητο κώλυμα για τους Βυζαντινούς), η χαλάρωση των μέτρων ασφάλειας και φρούρησης του στρατοπέδου σε συνδυασμό με την εκμετάλλευση της όλης κατάστασης από τον αντίπαλο είχαν ως αποτέλεσμα την αιφνιδιαστική νυκτερινή επίθεση των Ελλήνων από κατάλληλο σημείο ζεύξεως του ποταμού και την ολοκληρωτική καταστροφή του εχθρού. Ο ίδιος ο Σαμουήλ σώθηκε την τελευταία στιγμή χάρη στην ανδρεία του γιού του Ρωμανού και μαζί διέφυγαν επιστρέφοντας στην Αχρίδα. Η μάχη στο Σπερχειό το 997, χαρακτηριστική περίπτωση μάχης εκ συναντήσεως και επιθετικής επιχείρησης διάβασης ποταμού, η νικηφόρος έκβαση της οποίας για τους Έλληνες οφείλεται στην άψογη ε φαρμογή της στρατιωτικής στρατηγικής της εκμηδένισης του αντιπάλου δια της αμέσου προσεγγίσεως του και της χρησιμοποίησης του τακτικού πλεονεκτήματος που επέφερε ο αιφνιδιασμός του εχθρού από τον Ουρανό αποτελεί μία σπουδαία καμπή στον μακροχρόνιο ελληνοβουλγαρικό πόλεμο, αφού ουσιαστικά σηματοδοτεί την απαρχή της νικηφόρας πορείας των ελληνικών στρατευμάτων και την απαλλαγή της κυρίως Ελλάδας και της Πελοποννήσου από τη βουλγαρική κυριαρχία. Ο Σαμουήλ μετά την αποτυχία στο Σπερχειό ξεκίνησε την ανασυγκρότηση των δυνάμεων του μη έχοντας τη δυνατότητα να διεξάγει άμεσα στρατιωτικές επιχειρήσεις. Όμως ο Έλληνας μονάρχης δεν μπόρεσε να τον αντιμετωπίσει όπως θα ήθελε, διότι το 999 αναγκάσθηκε να εκστρατεύσει και πάλι στην Συρία, όπου οι Αιγύπτιοι είχαν ξαναγίνει απειλητικοί. Μετά την επιστροφή του από την Ασία το 1001 ο Βασίλειος άρχισε να εφαρμόζει το μεγαλόπνοο στρατηγικό σχέδιο του για την κατάλυση του βουλγαρικού κράτους και την πτώση του Σαμουήλ το οποίο περιελάμβανε δύο φάσεις:

33 31 αρχικά την κατάκτηση της Ανατολικής Βουλγαρίας όπου η εχθρική αντίσταση ήταν μικρότερη και στη συνέχεια την απορρόφηση της ισχύος του Σαμουήλ στο δυτικό τμήμα του κράτους του μέχρι να επιτευχθεί η ολοκληρωτική καταστροφή των δυνάμεων του. Αυτή η μεγάλη βυζαντινή αντεπίθεση διευθυνόμενη προσωπικά από τον αυτοκράτορα ξεκίνησε με την εισβολή στην περιοχή της Σαρδικής μέσω της Φιλιππούπολης και απέβλεπε στον περιορισμό της βουλγαρικής στρατιωτικής δραστηριότητας κατά μήκος της γραμμής Τριαδίτσας-Φιλιππούπολης, στην κατάληψη, οχύρωση και επάνδρωση με βυζαντινά τμήματα των βουλγαρικών φρουρίων και πόλεων και στον αποκλεισμό του Σαμουήλ από τις παλαιές βουλγαρικές παραδουνάβιες κτήσεις. Η πετυχημένη εφαρμογή από τους Βυζαντινούς εφαρμογή σε στρατηγικό επίπεδο της στρατηγικής της εξουθένωσης σε συνδυασμό με την έμμεση προσέγγιση του στην πρώτη αυτή φάση της υλοποίησης του καλά μελετημένου σχεδίου του Βασιλείου είχε ως αποτέλεσμα την εκκαθάριση της περιοχής του Δούναβη από τους Βουλγάρους αλλά και την κατάληψη μεταξύ άλλων των άλλοτε βουλγαρικών πρωτευουσών Πλίσκας και Μεγάλης Πρεσθλάβας. Στη συνέχεια ο αυτοκράτορας επέστρεψε στη Μακεδονία και κατευθύνθηκε στη Θεσσαλονίκη από όπου και ξεκίνησε τις επιχειρήσεις στο κεντρικό και δυτικό τμήμα του κράτους του Σαμουήλ. Ακολουθώντας την Εγνατία οδό έφθασε στη Βέροια, την περικύκλωσε επιφέροντας έτσι τον αποκλεισμό της πόλης η οποία και παραδόθηκε. Ο διοικητής του Κολινδρού, συνθηκολόγησε με τους Βυζαντινούς και παρέδωσε την πόλη. Η κατάληψη των Σερβίων επιτεύχθηκε μετά από πολιορκία ενός χρόνου χάρη σε μια νυκτερινή καταδρομική επιχείρηση σύλληψης του εξωμότη Βυζαντινού στρατηγού Νικολιτζά, διοικητή της πόλης. Έτσι εξασφαλίσθηκε η πρόσβαση προς τη βόρεια Ελλάδα. Με γρήγορο ρυθμό αποκαταστάθηκε η βυζαντινή κυριαρχία στη Θεσσαλία με την κατάληψη των λοιπών κάστρων που διατηρούσαν ακόμα οι Βούλγαροι και την εγκατάσταση παντού βυζαντινών φρουρών. Ο Βασίλειος επέστρεψε στη Μακεδονία και μετά από σύντομη αλλά άγρια μάχη κατέλαβε την καλά οχυρωμένη πόλη Βοδενά (Έδεσσα). Ο επόμενος στόχος ήταν η Βιδύνη, το σπουδαίο παραδουνάβιο κάστρο, το οποίο κυρίευσε ύστερα α πό οκτάμηνη πολιορκία έχοντας τη βοήθεια του Ούγγρου βασιλιά Στέφανου του Α', χωρίς να παρασυρθεί από την έξυπνη παραπλανητική κίνηση του Σαμουήλ, ο οποίος σε μια προσπάθεια αντιπερισπασμού, επικεφαλής ενός επίλεκτου σώματος επιτέθηκε στις 15 Αυγούστου του 1004 στην Αδριανούπολη, την οποία

34 32 κατέλαβε και λεηλάτησε. Από τη Βιδύνη ο αυτοκράτορας, αφού οχύρωσε την πόλη, κινήθηκε με γρήγορη προέλαση προς τον νότο. Στον ποταμό Αξιό, κοντά στα Σκόπια, συνάντησε στην απέναντι όχθη τα στρατεύματα του Σαμουήλ που επέστρεφαν από την Αδριανούπολη με τη μάχη που ακολούθησε να έχει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά αυτής του Σπερχειού (πλημμυρισμένος ποταμός, ελλιπή μέτρα ασφαλείας από τους Βούλγαρους, αιφνιδιαστική επιθετική ενέργεια από τους Βυζαντινούς με διάβαση του ποταμού από κατάλληλα σημεία ζεύξεως, καταστροφή των βουλγαρικών δυνάμεων) και την εφαρμοζόμενη από τους Βυζαντινούς στρατιωτικής στρατηγικής της εκμηδένισης του αντιπάλου δια της αμέσου προσεγγίσεως του όλα τα επίπεδα να πετυχαίνει απόλυτα. Η αποφασιστική αυτή νίκη εναντίον του στρατού του Σαμουήλ είχε ως άμεση συνέπεια την παράδοση της πόλης των Σκοπιών από το διοικητή τους. Από τα Σκόπια ο αυτοκράτορας κατευθύνθηκε βορειοανατολικά προς το Πέρνικο στην κοιλάδα του Στρυμόνα, το οποίο υπεράσπιζε ο εμπειροπόλεμος και ικανός στρατηγός Κρακράς. Αφού δεν κατάφερε να καταλάβει την πόλη είτε με στρατιωτικά είτε με διπλωματικά μέσα (ανεπιτυχής προσεταιρισμός του Κρακρά) έλυσε την πολιορκία και μέσω της Φιλιππούπολης επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη Μετά από τετράχρονο ασταμάτητο πόλεμο, ο εχθρός έχασε περισσότερα από τα μισά εδάφη του. Για τα επόμενα δέκα χρόνια των ελληνοβουλγαρικών συγκρούσεων οι υφιστάμενες πηγές πληροφοριών είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Από τις λίγες αναφορές που κάνει σε αυτές ο Ιωάννης Σκυλίτζης φαίνεται ότι ο Βασίλειος συνέχισε την εφαρμογή της μεικτής μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής της στρατιωτικής επέκτασης, συμμαχιών και εξισορροπήσεων χρησιμοποιώντας πλέον κατά κύριο λόγο στρατηγικές εκμηδένισης του αντιπάλου και αμέσου προσεγγίσεως του αφού η πρωτοβουλία των κινήσεων και ο έλεγχος των επιχειρήσεων περιήλθαν σε αυτόν με το Σαμουήλ να περιορίζεται σε αμυντικό ρόλο.32 (3) Η Μάνη στο Κλειδί - Το Τέλος των Ελληνοβουλναρικών Συνκρούσεων Ο περιορισμός του Σαμουήλ σε παθητικό ρόλο λόγω των συνεχών επιθετικών επιχειρήσεων των Βυζαντινών στα βουλγαρικά εδάφη ήταν τόσο μεγάλος που απέφευγε πλέον χαρακτηριστικά τη σύγκρουση με τον εχθρό σε μάχη κατά παράταξη. Με την ισχύ του να απορροφάται συνεχώς εκτίμησε ως προσφορότερη λύση για να ανακόψει την επιθετική αυτή ορμή των Βυζαντινών εκμεταλλευόμενος ταυτόχρονα και τη διαμόρφωση του εδάφους να τοποθετήσει δυνάμεις

35 33 επί των διαβάσεων-περασμάτων που οδηγούσαν στο βουλγαρικό έδαφος οχυρώνοντας παράλληλα με έργα αμυντικής οργάνωσης τις τοποθεσίες αυτές. Μια από τις κυριότερες διόδους προς το εσωτερικό του κράτους του ήταν αυτή που μέσω της κοιλάδας του Στρυμόνα,έφθανε αρχικά μέχρι τη συμβολή του Στρυμόνα με τον παραπόταμό του Στρώμνιτσα, συνέχιζε μέσω της κοιλάδας του τελευταίου, περνώντας βόρεια του όρους Μπέλες προς την Τιβεριούπολη (σημερινή Στρώμνιτσα) και οδηγούσε στην καρδιά του κράτους του Σαμουήλ, στο χώρο δηλαδή μεταξύ των Σκοπιών και της Αχρίδας. Στα υψώματα ανατολικά και δυτικά αυτής της στενωπού και επί αυτής στο ύψος του Κλειδιού ο Σαμουήλ προέβη στην κατασκευή οχυρωματικών αμυντικών έργων και εγκατέστησε τις δυνάμεις του αναμένοντας τους Βυζαντινούς. Το καλοκαίρι του 1014 ο Βασίλειος εμφανίστηκε μπροστά στην οργανωμένη αυτή αμυντική τοποθεσία την οποία και προσπάθησε να καταλάβει. Η στενότητα του χώρου, η φυσική οχύρωση της τοποθεσίας και η σθεναρή αντίσταση των Βουλγάρων είχαν ως αποτέλεσμα την αποτυχία της μετωπικής επίθεσης που επιχείρησαν οι Βυζαντινοί σε πρώτη φάση. Την αποτυχία όμως αυτή της εφαρμογής σε τακτικό και επιχειρησιακό επίπεδο της στρατιωτικής στρατηγικής της άμεσης προσέγγισης του εχθρού διαδέχθηκε η υλοποίηση μιας αντίστοιχης στρατιωτικής στρατηγικής εμέσου προσεγγίσεως των εχθρικών δυνάμεων με εκ διαμέτρου αντίθετα αποτελέσματα. Ο στρατηγός της Φιλιππούπολης Νικηφόρος Ξιφίας επικεφαλής των δικών του τμημάτων πέρασε το ψηλότερο βουνό στα νότια του Κλειδιού διασχίζοντας δύσβατα μονοπάτια και στις 29 Ιουλίου βρέθηκε εκτελώντας εξαιρετικά έναν ευρύ υπερκερωτικό ελιγμό στα νώτα των Βουλγάρων. Η επίθεση που ακολούθησε ήταν απόλυτα επιτυχής. Οι Βούλγαροι υπέστησαν τακτικό και στρατηγικό αιφνιδιασμό, τράπηκαν σε φυγή και οι Βυζαντινοί μετέπεσαν άμεσα από την επίθεση στη φάση της εκμετάλλευσης της επιτυχίας τους και στη συνέχεια στην καταδίωξη του εχθρού με αποτέλεσμα την καταστροφή μέρους των δυνάμεων τους και τη σύλληψη του μεγαλύτερου τμήματος αυτών. Ο ίδιος ο Σαμουήλ γλύτωσε την αιχμαλωσία την τελευταία στιγμή και διέφυγε στην Πρίλαπο. Τη λαμπρότητα της νίκης όμως επίσκιασε η αγριότητα απέναντι στους αιχμαλώτους Βούλγαρους, στοιχείο που καταδεικνύει την σε μεγάλο βαθμό επικράτηση της βαρβαρότητας στην οποία είχαν οδηγηθεί οι δύο αντίπαλου εξαιτίας του σκλη

36 34 ρού και μακροχρόνιου πολέμου. Ο Βασίλειος επηρεασμένος και ο ίδιος από όλη αυτή την κατάσταση, ίσως εκτιμώντας την περίφημη σχέση κόστους-οφέλους των συνεπειών μιας πράξης και πιστεύοντας ότι πρέπει ο πόλεμος αυτός κάποτε να τελειώσει διέταξε την τύφλωση των δεκαπέντε χιλιάδων αιχμαλώτων αφήνοντας ανά εκατοντάδα ένα μονόφθαλμο, ο οποίος θα οδηγούσε στον Σαμουήλ τους τυφλωμένους συμπατριώτες του. Όταν ο Βούλγαρος ηγεμόνας, αντίκρισε το τρομερό αυτό θέαμα έπαθε αποπληξία και δύο ημέρες μετά στις 6 Οκτωβρίου του 1014 πέθανε.33 Για τους Βυζαντινούς βέβαια η σκληρή αντιμετώπιση των Βουλγάρων αιχμαλώτων εξηγείται και δικαιολογείται από την πίστη τους στη θεωρία της υποχρέωσης του Βούλγαρου τσάρου να αποδέχεται τον Βυζαντινό αυτοκράτορα ως πατέρα του. Κάθε κίνηση των Βουλγάρων εναντίον των Βυζαντινών ισοδυναμούσε με αδελφοκτόνο πόλεμο. Και επειδή αυτή η κίνηση υποκινούνταν από τον Σατανά έπρεπε να τιμωρηθεί από τον Θεό και επομένως από τον εκπρόσωπο και τοποτηρητή του στη γη τον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Η τιμωρία που προέβλεπαν οι βυζαντινοί νόμοι για τους ενόχους για εγκλήματα καθοσιώσεως (προδοσίας) ήταν η αφαίρεση της όρασης και οι Βούλγαροι θα έπρεπε να υποστούν τις συνέπειες των πράξεων τους.34 Αν και με το θάνατο του Σαμουήλ η βουλγαρική αντίσταση δέχθηκε ισχυρότατο πλήγμα ο πόλεμος εξακολούθησε να είναι σκληρός για λίγα χρόνια ακόμα. Μετά τη νίκη στο Κλειδί και μέχρι το 1018 ο Βασίλειος, πιστός στη βασική αρχή του πολέμου της εκλογής του σκοπού και της εμμονής σε αυτόν, έχοντας ως βάση των επιχειρήσεων του τη Θεσσαλονίκη εκτελούσε συνεχείς επιθετικές επιχειρήσεις στο βουλγαρικό έδαφος με σκοπό την άρση κάθε εχθρικής αντίστασης. Κατέλαβε διαδοχικά το Μελένικο, τη Βιτόλα ( σημερινό Μοναστήρι), τα φρούρια Πρίλαπο και Ιστίπ, τα Μόγλενα, την πρωτεύουσα Αχρίδα και τη Σετένη με τις συνεχείς αποτυχίες των Βουλγάρων στα πεδία των μαχών να επιδεινώνουν τις μεταξύ τους σχέσεις και να επιφέρουν στις τάξεις τους το διχασμό. Αυτές ήταν και οι τελευταίες επιχειρήσεις του μεγάλου αυτοκράτορα εναντίον των Βουλγάρων. Την άνοιξη της ίδιας χρονιάς ο ηγεμόνας των Βουλγάρων Ιωάννης Βλαδισλάβος, ανιψιός του Σαμουήλ, σκοτώθηκε σε επίθεση που διεξήγαγε κατά του Δυρραχίου με το τέλος του να σηματοδοτεί ταυτόχρονα και την απροθυμία των Βουλγάρων να συνεχίσουν τον αγώνα. Όλοι οι Βούλγαροι άρχοντες και

37 35 στρατηγοί έσπευσαν να δηλώσουν υποταγή στον αυτοκράτορα. Ο εξηντάχρονος πλέον μονάρχης είχε πετύχει τον βασικότερο γεωπολιτικό και γεωστρατατηγικό αντικειμενικό σκοπό που έθεσε κατά τη διάρκεια της μακράς διακυβέρνησης του. Η στρατιωτική και πολιτική του οξυδέρκεια, το ακάματο πνεύμα νικητή και υπεροχής που τον διέκρινε, η επιμονή του στην επίτευξη του τελικού στόχου, η εξαιρετική υλοποίηση των βασικών αρχών και κανόνων του πολέμου στα πεδία των μαχών για τριάντα χρόνια σε όλα τα επίπεδα, η εφαρμογή μεικτών ως επί το πλείστον μακροσκοπικών υψηλής στρατηγικής που συμπεριελάμβαναν ανάλογα με την περίπτωση αυτές της στρατιωτικής ανάσχεσης- επέκτασης, συμμαχιών, κατευνασμού και εξισορροπήσεων και η χρησιμοποίηση ανάλογα με την τακτική, επιχειρησιακή και στρατηγική κατάσταση στρατηγικών εκμηδένισης ή εξουθένωσης του αντιπάλου δια της αμέσου ή εμμέσου προσεγγίσεως του, οδήγησαν στην κατάλυση του κράτους των Βουλγάρων και στην ενσωμάτωση του στο Βυζαντινό κράτος. Ολόκληρη η Βαλκανική χερσόνησος βρισκόταν και πάλι υπό την αιγίδα του Βυζαντίου για πρώτη φορά ύστερα από τη σλαβική εγκατάσταση στα τέλη του έκτου και στις αρχές του έβδομου αιώνα.35 (4) Οονάνωση των Κατοικπυένων Πεοιογών Ο Βασίλειος πέρα από τις εξαιρετικές ικανότητες που επέδειξε στα πεδία των μαχών, αποδείχθηκε εξίσου άξιος ηγεμόνας σε ότι αφορά στη διατήρηση της ειρήνης αφού φέρθηκε με ηπιότητα απέναντι στους κατακτημένους πληθυσμούς. Από διοικητικής πλευράς η Βουλγαρία διαιρέθηκε σε δύο μεγάλες διοικητικές περιφέρειες: το θέμα Βουλγαρίας που περιελάμβανε τις δυτικές επαρχίες του τέως βουλγαρικού κράτους με έδρα τα Σκόπια και το θέμα Παρίστριον ή Παραδούναβον που αποτελούνταν από τις βορειοανατολικές περιοχές του πρώην βουλγαρικού κράτους με κέντρο τη Σιλίστρια (Δορύστολο). Ο Βασίλειος δεν επιχείρησε καμία αλλαγή στις διοικητικές και φορολογικές συνήθειες των Βουλγάρων. Λαμβάνοντας υπόψη τον κατεξοχήν αγροτικό χαρακτήρα της βουλγαρικής οικονομίας και την οικονομική εξαθλίωση στην οποία περιήλθαν οι κατακτημένες αυτές περιοχές λόγω των μακροχρόνιων και σκληρών πολέμων, δεν έθιξε το υφιστάμενο φορολογικό σύστημα (το οποίο περιελάμβανε φόρους σε είδος και όχι σε νόμισμα) θέλοντας με τον τρόπο αυτό να αποφύγει τις όποιες αντιδράσεις των ντόπιων κατοίκων. Η εφαρμογή της μετριοπαθούς αυτής πολιτικής που εμπεριέχει στοιχεία κατευναστικής στρατηγικής είχε επιπρόσθετα

38 36 ως στόχο την αποκατάσταση του αισθήματος ασφάλειας και σταθερότητας που τόσο είχε εκλείψει. Η βουλγαρική Εκκλησία αποτέλεσε την αυτοκέφαλη Αρχιεπισκοπή Αχρίδας που κατείχε τεράστια εδαφική έκταση. Η μεγάλη πολιτική σημασία που είχε για το Βυζάντιο η Αρχιεπισκοπή καταδεικνύεται και από την άμεση υπαγωγή της στον αυτοκράτορα και όχι στο Πατριαρχείο με την επικύρωση αυτή του αυτοκέφαλου της να υλοποιείται με την κατάληψη της Αχρίδας από το Βασίλειο το 1018 και την έκδοση αντίστοιχων αυτοκρατορικών εγγράφων που καθόριζαν τα όρια της και την απαλλαγή της από κάθε πατριαρχική εξάρτηση. Η Αρχιεπισκοπή έχοντας ειδική σχέση με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, απέκτησε ειδικά και μεγάλα οικονομικά και φορολογικά προνόμια, δεν υφίστατο κανένα διοικητικό ή δικαστικό έ λεγχο και καταλαμβάνοντας μεγάλη γεωγραφική έκταση διατηρούσε πολύ υψηλή θέση μέσα στην αυτοκρατορική ιεραρχία έναντι των άλλων Αρχιεπισκοπών. Με την υλοποίηση αυτής της πολιτικής ο Βασίλειος κατάφερε από τη μια πλευρά να αποφύγει επέκταση της δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου που θα επέφερε αύξηση της επιρροής του Πατριάρχη σε όλα τα επίπεδα και από την άλλη να φέρει υπό το δικό του έλεγχο την εκκλησιαστική διοίκηση μιας περιοχής που κατοικούσε το μεγαλύτερο μέρος του σλαβικού πληθυσμού των Βαλκανίων επαυξάνοντας έτσι την ισχύ του.36 β. Οι συγκρούσεις υε τους Άραβες (1) Η πρώτη εκστρατεία Τον Σεπτέμβριο του 994 και ενώ ο αυτοκράτορας ήταν απασχολημένος στο βαλκανικό μέτωπο διεξάγοντας επιχειρήσεις εναντίον των Βουλγάρων του Σαμουήλ, ο βυζαντινός διοικητής της Αντιόχειας Μιχαήλ Βούρτζης κατά την προσπάθεια του να βοηθήσει τους Χαμδανίδες του Χαλεπίου, οι οποίοι βρίσκονταν σε καθεστώς πολιορκίας από τους Φατιμίδες της Αιγύπτου υπέστη βαριά ήττα κοντά στην Απάμεια του ποταμού Ορόντη με αποτέλεσμα η πολιορκία του Χαλεπίου να γίνει εντονότερη και να απειλείται πλέον σοβαρά και η ίδια η Αντιόχεια. Ο Βασίλειος αντιλήφθηκε αμέσως την κρισιμότητα της κατάστασης. Γνωρίζοντας ότι η αυτοκρατορία του ήταν καταδικασμένη ανέκαθεν να διεξάγει πόλεμο σε δύο μέτωπα, δεν υπέπεσε στο στρατηγικό σφάλμα του πατριού του Νικηφόρου Φωκά να παραμελήσει τις υποχρεώσεις του στο ένα μέτωπο για χάρη του άλλου.

39 37 Διέκοψε τις επιχειρήσεις του στα Βαλκάνια, επέστρεψε άμεσα στην Κωνσταντινούπολη με ισχυρές δυνάμεις με σκοπό να κινηθεί άμεσα προς τη Συρία. Το ουσιώδες βέβαια πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπίσει ήταν η έγκαιρη μεταφορά των δυνάμεων του στο συριακό Θέατρο Επιχειρήσεων. Στο πρόβλημα λοιπόν αυτό της ταχείας και έγκαιρης συγκέντρωσης και μετακίνησης των στρατευμάτων του έδωσε μια λύση πρωτότυπη και πρωτόγνωρη τόσο για τα βυζαντινά δεδομένα διαχρονικά όσο και σε παγκόσμιο ιστορικό επίπεδο αναλογικά που καταδεικνύει την υψηλοτάτου επιπέδου στρατηγική του ευφυΐα. Δέκα χιλιάδες άνδρες ξεκίνησαν από την Κωνσταντινούπολη μαζί με το Βασίλειο. Στρατιώτες από τα δυτικά θέματα την πρωτεύουσα και οι Βαράγγοι που ακολουθούσαν παντού τον αυτοκράτορα. Αποβιβάστηκαν κοντά στη Χρυσούπολη, δόθηκαν στον καθένα δύο μουλάρια (ένα για τη μεταφορά τους και ένα για τη μεταφορά του οπλισμού και των λοιπών ατομικών ειδών τους) και αμέσως ξεκίνησαν την ατελείωτη πορεία μέσα στη Μικρά Ασία καλύπτοντας σε μια ημέρα απόσταση για την οποία θα χρειάζονταν τρεις ημέρες αν προχωρούσαν πεζοί. Ο βυζαντινός στρατός προχωρούσε με ταχύτητα και όσο κατέβαινε προς το νότο μεγάλωνε και διατηρούσε τη μεγάλη αυτή ταχύτητα κίνησης αφού το μέτρο της διάθεσης σε κάθε στρατιώτη δύο μουλαριών συνέχισε να ισχύει και για τις δυνάμεις που στην πορεία συνενώθηκαν με το κύριο σώμα. Ο Βασίλειος κατάφερε χάρη στην τρομερή ταχύτητα κινήσεως του μέσα σε δεκαέξι μέρες, καλύπτοντας εκατό μίλια την ημέρα, απόσταση απίστευτη για τα δεδομένα της εποχής, να διασχίσει όλη τη Μικρά Ασία. Η φρουρά της Αντιόχειας έμεινε έκπληκτη όταν αντίκρισε τον αυτοκρατορικό στρατό. Ο Βασίλειος αφού ενισχύθηκε και εκεί με δυνάμεις προχώρησε προς το Χαλέπι επικεφαλής ενός στρατεύματος της τάξεως των σαράντα χιλιάδων ανδρών. Οι Φατιμίδες πολιορκητές της πόλης ακρνιδιάστηκαν πλήρως από την μη αναμενόμενη αυτή εξέλιξη, έλυσαν την πολιορκία και κατέφυγαν στη Δαμασκό.37 Ο αυτοκράτορας αφού ανανέωσε τις συμφωνίες με τον εμίρη του Χαλεπίου, προχώρησε νοτιότερα και κατέλαβε τη Λάρισα, την Εμέσα (σημερινή Χομς) και τη Ραφανέα (σημερινή Ραφανίγια). Από εκεί κατευθύνθηκε στην Τρίπολη την οποία απέτυχε να καταλάβει μετά από πολιορκία σαράντα ημερών. Στη συνέχεια επέστρεψε στην Αντιόχεια όπου έμεινε για λίγες ημέρες, ενίσχυσε τη φρουρά της, τοποθέτησε ως φρούραρχο τον έμπειρο στρατηγό Δαμιανό Δαλασσηνό και το φθινόπωρο του 995 αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη.

40 38 Η πρώτη αυτή εκστρατεία του αυτοκράτορα στην Ανατολή χαρακτηρίζεται από πλευράς στρατηγικής από την εφαρμογή μιας μεικτής μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής στρατιωτικής ανάσχεσης - επέκτασης, συμμαχιών και εξισορροπήσεων χρησιμοποιώντας πλέον κατά κύριο λόγο στρατηγικές εκμηδένισης του αντιπάλου και αμέσου προσεγγίσεως του. Κρίνεται σκόπιμο επιπλέον να αναφερθεί η εμφάνιση του περίφημου στοιχείου της «ομίχλης του πολέμου» του Κλαούζεβιτς στην περίπτωση της μη αναμενόμενης παρουσίας των βυζαντινών στρατευμάτων έξω από τα τείχη του Χαλεπίου για τους Άραβες. Σύμφωνα με τον Πρώσο στρατηγό, ο πόλεμος μεταξύ άλλων χαρακτηρίζεται από την απουσία αξιόπιστων και ακριβών πληροφοριών. Αυτή η αδυναμία συλλογής, επεξεργασίας και εκμετάλλευσης πληροφοριών συνετέλεσε ουσιωδώς στον στρατηγικό αιφνιδιασμό των Αράβων, στην άμεση λύση της πολιορκίας του Χαλεπίου και στη διαφυγή τους στη Δαμασκό.38 (2) Η δεύτερη εκστρατεία Η δεύτερη μεγάλου βάθους και χρονικής εμβέλειας επιθετικής μορφής επιχείρηση στο ανατολικό μέτωπο από τον Βασίλειο έγινε το 999 αφού οι Φατιμίδες της Αιγύπτου ξαναέγιναν απειλητικοί. Όσο διάστημα ο αυτοκράτορας βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη απασχολούμενος με τις εσωτερικές υποθέσεις του κράτους και την αντιμετώπιση του Σαμουήλ (από την επιστροφή του από την πρώτη εκστρατεία στη Συρία) ο Δαλασσηνός ανέπτυσσε έντονη δραστηριότητα όχι μόνο αποκρούοντας τις αραβικές εισβολές αλλά και διεξάγοντας επιτυχείς αντεπιθέσεις. Τον Ιούλιο του 999 νίκησε στην Απάμεια πολυάριθμο αραβικό στρατό κατά την καταδίωξη του όμως σκοτώθηκε με αποτέλεσμα η στρατιά του δυνάμεως έξι χιλιάδων στρατιωτών να διαλυθεί και να τραπεί σε φυγή υφιστάμενη βαρύτατες απώλειες. Οι Άραβες λίγες βδομάδες νωρίτερα είχαν καταπνίξει την εξέγερση της Τύρου παρά τη ναυτική βοήθεια των Βυζαντινών. Ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε εκ των πραγμάτων, παρά την άμεση εμπλοκή του στον αγώνα κατά των Βουλγάρων, να επέμβει εκ νέου με τη χρήση στρατιωτικών μέσων στο μέτωπο της Ανατολής αφού πρώτα προσπάθησε να επιλύσει το πρόβλημα με διπλωματικό τρόπο. Η βυζαντινή πρεσβεία που έφτασε στο Κάιρο όμως το φθινόπωρο του 998 με πρόθεση τη σύναψη ειρήνης εισέπραξε αρνητική απάντηση από το χαλίφη.

41 39 Στα τέλη του καλοκαιριού του 999 επικεφαλής ισχυρού στρατού διέσχισε για άλλη μια φορά τη Μικρά Ασία και κατά τα τέλη Σεπτεμβρίου έφτασε στην Απάμεια όπου συγκλονισμένος βλέποντας τα οστά των νεκρών στρατιωτών του Δαλασσηνού, διέταξε την ταφή τους και έκτισε εκκλησία πάνω από το μνήμα τους για να τιμήσει την μνήμη τους. Στη συνέχεια επιτέθηκε και κατέλαβε και πάλι τη Λάρισα όπου δέχθηκε για άλλη μια φορά δήλωση πίστης από τον εμίρη του Χαλεπίου. Προχώρησε προς τα δυτικά κατέλαβε το φρούριο Χισν Αμπού Κουμπέ τις πόλεις Χισν Μασγιάτ και Ραφανέα και στη συνέχεια την Εμέσα, τη Χιμζ και το Μπάαλμπεκ. Πυρπόλησε την Αρκά και αφού απέτυχε για δεύτερη φορά να καταλάβει την Τρίπολη, εγκατέλειψε την πολιορκία και την 1η Ιανουάριου 1000, έφτασε στην Αντιόχεια. Αφού ενίσχυσε την οχύρωση της πόλης και τοποθέτησε ως στρατηγό - διοικητή της το Νικηφόρο Ουρανό αποσύρθηκε στην Ταρσό της Κιλικίας όπου και πέρασε το χειμώνα. Το 1001 ο χαλίφης της Αιγύπτου εξαναγκάστηκε τελικά μετά τις σαρωτικές ως επί το πλείστον ήττες στα πεδία των μαχών να αποδεχθεί τις προτάσεις ειρήνης των Βυζαντινών του 998 αναγνωρίζοντας την επιρροή του αυτοκράτορα στην ευρύτερη περιοχή. Στο πλαίσιο αυτό υπογράφηκε δεκαετής συνθήκη ειρήνης την άνοιξη του 1001 στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Κατά τη δεύτερη αυτή εκστρατεία του αυτοκράτορα στο ανατολικό μέτωπο και ως προς την υλοποίηση της υψηλής στρατηγικής του παρατηρούμε ότι αυτή έχει τα ίδια χαρακτηριστικά στοιχεία με αυτά της πρώτης του εκστρατείας δηλαδή την εφαρμογή μιας μεικτής μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής στρατιωτικής ανάσχεσης - επέκτασης, συμμαχιών και εξισορροπήσεων χρησιμοποιώντας πλέον κατά κύριο λόγο στρατηγικές εκμηδένισης του αντιπάλου και αμέσου προσεγγίσεως του με τη βυζαντινή διπλωματία να εμφανίζεται εντονότερα.39 γ. Οι Επιχειρήσεις στον Καύκασο (1) Η ποώτη εκστρατεία Η έλευση του έτους 1000 βρήκε όπως προαναφέρθηκε τον αυτοκράτορα στην Αντιόχεια και στην Ταρσό όπου πέρασε το χειμώνα. Το Μάρτιο πληροφορήθηκε ότι ο ηγεμόνας Δαυίδ της Ιβηρίας (σημερινή Γεωργία) που κατά το πραξικόπημα του Βάρδα Φωκά είχε ταχθεί αρχικά υπέρ του στασιαστή αλλά μετά την αποτυχία του τελευταίου δήλωσε υποταγή στον αυτοκράτορα και

42 40 υποσχέθηκε ότι μετά το θάνατο του η χώρα του και ο στρατός του θα περνούσαν στον έλεγχο των Βυζαντινών, δολοφονήθηκε. Με βάση λοιπόν αυτή τη συμφωνία ο Βασίλειος και για να παραλάβει τα όσα είχαν συμφωνηθεί ξεκίνησε στα μέσα Μάίου από την Αντιόχεια θεωρώντας ότι το κέρδος από την Ιβηρία θα ήταν μεγαλύτερο από τη Δαμασκό και την Τρίπολη που δεν κατάφερε να τις καταλάβει. Τον Ιούνιο έφθασε στη Μελιτίνη, πέρασε τον Ευφράτη και λίγο αργότερα στρατοπέδευσε στην Εριζα όπου δέχθηκε τον εμίρη των Κούρδων στον οποίο πρόσφερε πλούσια δώρα για να τον έχει σύμμαχο του. Από εκεί κινήθηκε με μεγάλη ταχύτητα προς την Χαβατσίτς όπου οι άρχοντες της Ιβηρίας τον αναγνώρισαν ως κύριο τους. Κατά την επιστροφή του πέρασε από τη Μανασκέρδη (σημερινό Μάτζικερτ) και από τη Βαγασιαγέρδη έχοντας μαζί του όσους μεγάλους άρχοντες δεν εμπιστευόταν από τις νέες χώρες που έθεσε υπό την εξουσία του. Την άνοιξη του 1001 πήρε το δρόμο της επιστροφής στην πρωτεύουσα με την πρώτη αυτή Ιβηρική εκστρατεία του να είναι απόλυτα πετυχημένη. Εφαρμόζοντας μια μεικτή μακροσκοπική υψηλή στρατηγική στρατιωτικής επέκτασης, κατευνασμού, συμμαχιών και εξισορροπήσεων χωρίς την ουσιαστική χρησιμοποίηση στρατιωτικών μέσων και δίνοντας έμφαση στα διπλωματικά και ψυχολογικά μέσα κυρίως επαύξησε την ισχύ του και το κύρος του στο μέγιστο βαθμό.40 (2) Η δεύτερη εκστρατεία Η δεύτερη φορά κατά την οποία ο ένδοξος αυτοκράτορας έδρασε στην περιοχή του Καυκάσου συμπίπτει με τα τελευταία χρόνια της ηγεμονίας του. Η αφορμή για τη δεύτερη αυτή επέμβαση του Βασιλείου στην περιοχή δόθηκε από τις ταραχές που ξέσπασαν στην Αρμενία μετά το θάνατο του Γκατζίκ του Α' βασιλιά του κράτους των Βαγρατιδών. Το πριγκιπάτο του Βασπουραχάν ( η περιοχή νοτιοανατολικά της λίμνης Βαν και βόρεια της Μοσούλης) προσαρτήθηκε στο Βυζάντιο ενώ το αρμενικό βασίλειο του Ανί ( σαράντα πέντε χιλιόμετρα δυτικά της Καρς, στα σημερινά σύνορα Τουρκίας-Αρμενίας) παρέμεινε στην εξουσία του γιου του Γκατζίκ, Ιωάννη Σμπατ με τον όρο να τεθεί υπό τον έλεγχο του Βυζαντινού αυτοκράτορα μετά το θάνατο του (αυτό τελικά έγινε το 1045). Το Φεβρουάριο του 1021 ο εξήντα τριών ετών πια αυτοκράτορας ξεκίνησε από την πρωτεύουσα για τη Μικρά Ασία με τους Βαράγγους και τα στρατεύματα των δυτικών θεμάτων. Στο πλαίσιο της επίτευξης στρατηγικού αιφνιδιασμού του αντιπάλου του δεν αποκάλυψε όπως συνήθιζε στους υφιστάμενους του τον

43 41 αντικειμενικό σκοπό της νέας αυτής μεγάλου βάθους επιθετικής επιχείρησης. Και ενώ όλοι πίστευαν ότι στόχος ήταν η Δαμασκός ή το Χαλέπι αφού ο αυτοκράτορας είχε διατάξει να συγκεντρωθεί οπλισμός και νομή στην Αντιόχεια, όταν τα στρατεύματα συγκεντρώθηκαν στο Φιλομήλιο προέβη στην έκδοση του σχεδίου του το οποίο προέβλεπε επιθετική ενέργεια στην Αβασγία (σημερινή Απχαζία) όπου ο άρχοντας της χώρας αυτής Γεώργιος είχε καταλάβει τις περιοχές που είχε κληροδοτήσει ο Δαυίδ στο Βασίλειο. Κινούμενος με μεγάλη ταχύτητα ο βυζαντινός στρατός διέσχισε τη Μικρά Ασία και μέσω Μελιτίνη, έφτασε στον Ευφράτη και στρατοπέδευσε στην πεδιάδα των Κορόνων. Προσπάθησε αρχικά να επιλύσει το πρόβλημα με τη χρήση διπλωματικών μέσων αποστέλλοντας πρέσβεις στον Γεώργιο προκειμένου να αποχωρήσει ειρηνικά από τα βυζαντινά εδάφη. Μετά από μία εβδομάδα και αφού δεν πήρε απάντηση εισέβαλε στην Αβασγία και έφτασε στη Φασιανή ανάμεσα στους ποταμούς Άραξο και Ευφράτη όπου συνάντησε τις δυνάμεις του Γεώργιου. Προσπάθησε και πάλι να δώσει λύση στη διένεξη ειρηνικά μέσω πρέσβεων χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η πρώτη μάχη μεταξύ των αντιπάλων στη λίμνη Παλαγάτσι δεν είχε ξεκάθαρο νικητή. Όμως η βυζαντινή υπεροχή ήταν καταφανής. Ο τολμηρός αλλά αφελής Γεώργιος δεν μπόρεσε να νικήσει στην αναμέτρηση με τη βυζαντινή πολεμική τέχνη, τη στρατιωτική οργάνωση και τα τεχνικά μέσα της σπουδαίας αυτοκρατορίας. Η τέλεια εφαρμογή από πλευράς στρατιωτικής στρατηγικής της εκμηδένισης του αντιπάλου με την άμεση προσέγγιση του να αποτελεί τον βασικό επιχειρησιακό αντικειμενικό σκοπό των Βυζαντινών είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη μέσα σε τρεις μήνες ολόκληρης της Αβασγίας. Ο αυτοκράτορας μάλιστα διέταξε τα στρατεύματα του σε μια προσπάθεια επίτευξης γρήγορου τέλους στη διαμάχη να κατάσταλεί οποιαδήποτε μορφή αντίστασης με οποιοδήποτε τρόπο. Ο Συμβάτιος, βασιλιάς της Αρμενίας και σύμμαχος του Γεώργιου στη σύγκρουση του με τους Βυζαντινούς, παραχώρησε, αναγνωρίζοντας τη βυζαντινή ισχύ και υπεροχή, τη χώρα του μετά το θάνατό του στον αυτοκράτορα ενώ και ο Γεώργιος αναγκάστηκε εκ των πραγμάτων να συνθηκολογήσει και να ζητήσει τη συγχώρεση του αυτοκράτορα. Η υλοποίηση για άλλη μια φορά αυτής της πολυποίκιλης μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής ανάσχεσης- επέκτασης κατευνασμού, συμμαχιών και εξισορροπήσεων με τη χρήση όλων των διατιθέμενων μέσων επέφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα για τον αυτοκράτορα.41

44 42 δ. Οι Σχέσεις υε τη Δυτική Αυτοκοατοοία Όταν ο Βασίλειος ανήλθε στο θρόνο οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Δύση δεν ήταν ιδιαίτερα καλές κυρίως λόγω της έντασης που είχε προκληθεί μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών από την εποχή του Νικηφόρου Φωκά. Μετά την προσωρινή εξομάλυνση της διένεξης με τη Δυτική αυτοκρατορία και την αποκατάσταση των παλαιών συνόρων στην Ιταλία με το γάμο του Όθωνα Β' με τη Θεοφανώ ο Βασίλειος επιδίωξε μια μονιμότερη προσέγγιση με τη Γερμανική Αυτοκρατορία με τη χρήση του διπλωματικού μέσου του γάμου της πορφυρογέννητης ανιψιός του Ζωής, κόρης του αδελφού του Κωνσταντίνου του Η' με τον Όθωνα τον Γ, γιό του Όθωνα του Β', ο οποίος λόγω της μητέρας του είχε και βυζαντινή καταγωγή. Η Θεοφανώ ως γνήσια Βυζαντινή πριγκίπισσα γαλουχημένη στην αντίστοιχη κουλτούρα και νοοτροπία επηρέασε σε τέτοιο βαθμό τη διαπαιδαγώγηση του γιού της που ο Όθων ο Π αισθανόταν περισσότερο Ρωμαίος παρά Γερμανός και υποστήριζε μια βυζαντινού τύπου θεοκρατία που θα αγκάλιαζε και τις δύο αυτοκρατορίες με το Θεό επικεφαλής και τοποτηρητή του στη γη τον ίδιο. Ο γάμος του με τη Ζωή αν είχε συντελεσθεί θα αποτελούσε ένα μεγάλο βήμα για την αύξηση της βυζαντινής επιρροής στην ηγεσία της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Όμως ο Όθων ο Π πέθανε ξαφνικά και ενώ η Ζωή ταξίδευε από τη βασιλεύουσα στην Ιταλία για το γάμο και η προσπάθεια αυτή του αυτοκράτορα να εφαρμόσει μια μεικτή μακροσκοπική υψηλή στρατηγική συμμαχιών και εξισορρόπησης με την ισχυρότερη δύναμη της Δύσης δεν απέδωσε καρπούς. Βέβαια η συμφιλιωτική πολιτική του Βασιλείου προς τη Γερμανική Αυτοκρατορία δε θα είχε κατορθώσει ακόμα και στην καλύτερη περίπτωση να γεφυρώσει τις διαφορές μεταξύ Βυζαντινών και Λατίνων και αυτό ο υψηλού επιπέδου πολιτικής οξυδέρκειας ηγεμόνας το γνώριζε καλά. Απλά η διπλωματική αυτή προσέγγιση της Γερμανικής Αυτοκρατορίας έγινε με γνώμονα το μεγάλο στρατηγικό βυζαντινό αντικειμενικό σκοπό που δεν ήταν άλλος από τη δυναμική επιστροφή στην Ιταλία και την εκδίωξη των Αράβων από τη Σικελία, πλαίσιο στο οποίο και κινήθηκε ο αυτοκράτορας προετοιμάζοντας αντίστοιχη εκστρατεία, η οποία όμως δεν έγινε ποτέ. Ο θάνατος πρόλαβε τον ακάματο και σκληροτράχηλο αυτοκράτορα δέκα μέρες πριν τα Χριστούγεννα του ε. Ο Εκχριστιανισυός των Ρώσων

45 43 Όπως προαναφέρθηκε ο Βασίλειος μετά την πρώτη αποτυχημένη εκστρατεία του το 986 στο βαλκανικό μέτωπο κατά των Βουλγάρων του Σαμουήλ βρέθηκε σε πολιτικό αδιέξοδο στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας έχοντας να αντιμετωπίσει την ανταρσία του Φωκά με τη στρατιωτική ισχύ του να έχει περιοριστεί σημαντικά. Σε αυτή την κρίσιμη στιγμή ο αυτοκράτορας διαβλέποντας ότι μόνο η πετυχημένη εφαρμογή μιας μεικτής μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής συμμαχιών και εξισορροπήσεων θα επέφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα προέβη σε μια στρατηγική κίνηση κεφαλαιώδους σημασίας τόσο για τον ίδιο όσο και για την αυτοκρατορία. Μια διαχρονική διπλωματική κίνηση που επηρέασε θεμελιωδώς όχι μόνο την έκβαση της σύγκρουσης του νόμιμου αυτοκράτορα με τους διεκδικητές του βυζαντινού θρόνου αλλά και το ρου της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας από τότε μέχρι και τις μέρες μας. Αρχικά ο αυτοκράτορας προσπάθησε να εξασφαλίσει τη στρατιωτική βοήθεια των Ρώσων του Βλαδίμηρου αποστέλλοντας πρέσβεις στο Κίεβο, οι οποίοι υποσχέθηκαν πλούσια δώρα και σημαντικά οικονομικά οφέλη που θα προέκυπταν από την ευρύτερη συνεργασία των δύο κρατών. Ο Ρώσος μονάρχης όμως έχοντας ως αντικειμενικό σκοπό την επαύξηση της ισχύος και της επιρροής του στο τότε διεθνές περιβάλλον και εκμεταλλευόμενος κατά κάποιο τρόπο τη δυσχερή θέση στην οποία είχε περιέλθει ο Βασίλειος ζήτησε ως αντάλλαγμα κάτι ιδιαίτερο, τη σύναψη συγγενικών εξ αίματος σχέσεων μεταξύ του ιδίου και του αυτοκράτορα, μέσω του γάμου του με την αδελφή του Βυζαντινού μονάρχη, την πορφυρογέννητη πριγκίπισσα Άννα. Σύμφωνα με το περίφημο συλλογικό αίσθημα υπεροχής, το βυζαντινό σωβινισμό, το σύμπλεγμα αυτό ανωτερότητας που αποτελούσε βασικό συστατικό στοιχείο της πολιτικής ιδεολογίας και κοσμοθεωρίας των βυζαντινών στο μεγαλύτερο μέρος της μακραίωνης πορείας τους, το «αίτημα» του Βλαδίμηρου σε κάθε άλλη περίπτωση θα απορριπτόταν άμεσα, ρητά και κατηγορηματικά. Η παραχώρηση αυτή, ήταν μια πράξη που δε σύναδε με το μεγαλείο και την εξαιρετική θέση του Βυζαντίου ανάμεσα στα έθνη, των οποίων οι ηγεμόνες είχαν δικαίωμα είτε στους τίτλους του «υιού» ή του «φίλου» του αυτοκρά-τορα είτε σε αυτούς του «κουροπαλάτη» ή του «άρχοντα». Η πολιτική όμως οξυδέρκεια του αυτοκράτορα ήταν αυτή που τον καθοδήγησε για να πάρει τη σωστή απόφαση. Η ανάγκη άμεσης στρατιωτικής ενίσχυσης και η επιβίωση της ίδιας της αυτοκρατορίας (όφελος) υπερίσχυσαν των προσωπικών συναισθημάτων του (η

46 44 πικρία που ένοιωσε η αδελφή του αρχικά για το γάμο της με το Βλαδίμηρο και η φυγή της για τη μακρινή Ρωσία λύπησαν βαθύτατα τον αυτοκράτορα) και της παράβασης για μια μόνο φορά των ιδεολογικών παραδοσιακών πεποιθήσεων της βυζαντινής υπεροχής (κόστος). Δέχθηκε λοιπόν ο αυτοκράτορας τους όρους του Βλαδίμηρου με την προϋπόθεση όμως αυτός και ο λαός του να ασπαστούν τη χριστιανική θρησκεία. Και αυτή η βασική παράμετρος της διπλωματικής συμφωνίας Βυζαντινών και Ρώσων έμελε να διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα στην παγκόσμια ιστορία.43 Θεμελιώδη συμβολή στην γοργή εξάπλωση της χριστιανικής διδασκαλίας στο λαό του ρωσικού κράτους του Κιέβου είχε η αποτελεσματική εφαρμογή των βασικών αρχών της ιεραποστολικής πολιτικής του Βυζαντίου. Η χρησιμοποίηση της σλαβικής γλώσσας και του σλαβικού αλφάβητου κατά την τέλεση, σε αντίθεση με την παπική Ρώμη, της εκκλησιαστικής λειτουργίας, η ισχυρή εκκλησιαστική οργάνωση με τη Ρωσική Εκκλησία να υπάγεται από την αρχή στον έλεγχο του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, η αποστολή ιεραποστολών που γνώριζαν ή μάθαιναν επί τόπου τη γλώσσα, λειτουργούσαν και ως «πνευματικοί πατέρες» και μετέφραζαν την Αγία Γραφή και το Ευαγγέλιο και η άφιξη εκκλησιαστικών σκευών και εικόνων, ζωγράφων και τεχνιτών που έκτισαν τους πρώτους ναούς συνετέλεσαν τα μέγιστα στον εκχριστιανισμό των Ρώσων. Ουσιώδης και σημαντικός στην επικράτηση του χριστιανισμού επί της ειδωλολατρίας και στη διάδοση του σε όλα τα στρώματα της ρωσικής κοινωνίας ήταν και ο ρόλος του Βλαδίμηρου, ο οποίος αφού βαπτίστηκε ο ίδιος και ο λαός του και νυμφεύθηκε την Άννα, μεταμορφώθηκε από έναν άσωτο μονάρχη με πολλές συζύγους και ερωμένες σε έναν ισχυρό θεματοφύλακα της νέας θρησκείας και πνευματικό και μονογαμικό πλέον ηγέτη των υπηκόων του, που αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του στην εξάπλωση 44 της. Ο εκχριστιανισμός του κράτους του Κιέβου δεν αποτελούσε μόνο την απαρχή μιας νέας εποχής στην εξέλιξη της Ρωσίας αλλά και ένα ανυπολόγιστο κέρδος για το Βυζάντιο. Η σφαίρα της βυζαντινής επιρροής διευρύνθηκε σε απροσδόκητη έκταση και το πιο μεγάλο και επίδοξο σλαβικό κράτος βρέθηκε εθελοντικά κάτω από την πνευματική κηδεμονία της Κωνσταντινουπόλεως. Η πολιτιστική και πολιτισμική ανάπτυξη και εξέλιξη της Ρωσίας συντελέσθηκε στους επόμενους αιώνες με έντονη την επίδραση του Βυζαντίου και σύμφωνα με την τεράστια πνευματική

47 45 ακτινοβολία της χριστιανικής θρησκείας που ακόμα και στη σύγχρονη πραγματικότητα αποτελεί για την σημερινή Ρωσία βασικό γεωπολιτικό δείκτη του γεωπολιτικού πυλώνα του πολιτισμού στην εφαρμογή της εθνικής στρατηγικής της. Οι μακροπρόθεσμες γεωστρατηγικές συνέπειες του ρωσικού εκχριστιανισμού αναγόμενες στη διαμόρφωση του διεθνούς περιβάλλοντος στο πέρασμα των αιώνων και μέχρι και τις μέρες μας ήταν και είναι τεράστιες. Και αυτό γιατί η επικράτηση άλλης θρησκείας αντί του χριστιανισμού στο ρωσικό κράτος του Κιέβου, θα προκαλούσε ριζική μεταβολή στην ιστορική εξέλιξη των γεγονότων σε παγκόσμια κλίμακα. Ένας υποθετικός εξισλαμισμός των Ρώσων στην τότε ρευστή διεθνή πραγματικότητα ή και αργότερα θα τροποποιούσε θεαματικά τις ισορροπίες μεταξύ των δρώντων κάθε εποχής και θα μετέβαλε ουσιαστικά την ιστορική ροή σε πολιτικό, πολιτισμικό, πολιτιστικό και κοινωνικό επίπεδο μέχρι και σήμερα.45 στ. Κροατία - Οι σχέσεις υε τη Βενετία46 Οι πόλεμοι στην ξηρά που διεξήγαγε η αυτοκρατορία στο δεύτερο μισό του δεκάτου αιώνα, είχαν ως στρατηγικούς αντικειμενικούς σκοπούς την επέκταση στην Ανατολή, την επιτυχή αντιμετώπιση και καταστολή των εξεγέρσεων της αριστοκρατίας της Μικράς Ασίας και την κατάλυση του βουλγαρικού κράτους θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τα ναυτικά θέματα και τις υποθέσεις της Αδριατικής. Το Βυζάντιο βρέθηκε σύντομα στη δύσκολη θέση να προστατεύσει τις πόλεις της Αδριατικής από τους Άραβες και τους πειρατές. Η άμεση εμπλοκή του όμως στα άλλα μέτωπα κατέστησε απαραίτητη την απόσυρση των δυνάμεων του από την περιοχή και την παραχώρηση των αρμοδιοτήτων του θέματος Δαλματίας, του οποίου έδρα ήταν τα Ιάδερα (σημερινό Ζαντάρ), στις παράκτιες πόλεις της περιοχής. Όταν ο Σαμουήλ πλησίασε τη Δαλματία έχοντας καταλάβει τη Διόκλεια και τη Ζαλχουμία (σημερινή Ερζεγοβίνη) οι Βυζαντινοί συμμάχησαν με τον Στεπάν Ντρισλάβ ηγεμόνα της Κροατίας δίνοντας του τον τίτλο του επάρχου Δαλματίας με τον οποίο αυτός θα είχε τον έλεγχο και τον συντονισμό των δράσεων κατά του κοινού εχθρού (όχι τη διοίκηση του θέματος). Μετά το θάνατο του Κροάτη μονάρχη το 997 η χώρα οδηγήθηκε σε εμφύλιο πόλεμο. Αυτό σε συνδυασμό με τη διατήρηση της άμεσης εμπλοκής της αυτοκρατορίας στα άλλα μέτωπα και την αυξημένη οικονομική και ναυτική στρατιωτική ισχύ της Βενετίας, διαφοροποίησε τη βυζαντινή στρατηγική στην περιοχή οδηγώντας τους στην απόφαση να επιτρέψουν την επέμβαση

48 46 της τελευταίας στα δαλματικά δρώμενα με άμεσο βέβαια αντικειμενικό σκοπό την υπεράσπιση της Δαλματίας από την απειλή του Σαμουήλ. Το 998 ο Βασίλειος αναγνώρισε το δόγη της Βενετίας ως τον επίσημο εκπρόσωπο του στη Δαλματία απονέμοντας του τον τίτλο του «δούκα της Δαλματίας» και τον αυλικό τίτλο του ανθύπατου με τη βυζαντινή κυριαρχία να παραμένει ασκούμενη όμως από τη Βενετία. Στην πραγματικότητα όμως οι πόλεις συνέχιζαν να αυτοδιοικούνται υπό τον έλεγχο τώρα της Βενετίας, ενισχύοντας με προσωπικό τον στόλο της. Κάποιες δαλματικές πόλεις, σημαντικά εμπορικά κέντρα της εποχής που στήριζαν την ισχύ και ανάπτυξη τους στο θαλάσσιο εμπόριο ήλθαν σε σύγκρουση με τη Βενετία της οποίας η αυξανόμενη κυριαρχία στην περιοχή απειλούσε τα συμφέροντα τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Ντουμπρόβνικ, το οποίο για να αποφύγει την εξάρτηση από τη Βενετία, ενίσχυσε τις σχέσεις του με το Βυζάντιο, αποχωρίσθηκε σταδιακά από το υπόλοιπο θέμα Δαλματίας και δημιούργησε ένα δικό του μικρό θέμα. Η ισχύς της Βενετίας μεγάλωσε τόσο πολύ στην περιοχή που κάποιες πόλεις που ένιωθαν ότι απειλούνται, συμμάχησαν με τους πειρατές εναντίον της, γνωρίζοντας όμως την ήττα στην αποφασιστική ναυμαχία με αποτέλεσμα τη διεύρυνση της επιρροής των Βενετών στην περιοχή και την υποταγή κάποιων πόλεων-περιοχών. Η δυσαρέσκεια των πόλεων αυτών από την παρουσία των Βενετών ήταν μεγάλη και στα χρόνια που ακολούθησαν πολλές από αυτές αποτίναξαν την κυριαρχία τους. Η πολιτική των Βυζαντινών όμως στη Δαλματία άλλαξε μετά την κατάλυση του κράτους των Βουλγάρων. Ο Βασίλειος το 1019 στο πλαίσιο της βυζαντινής προβολής ισχύος, επέβαλε τη δική του εξουσία στην περιοχή με τον τότε ηγεμόνα των Κροατών Κρέζιμιρ να δηλώνει υποταγή στον αυτοκράτορα τον τελευταίο να την αποδέχεται και να του απονείμει τον τίτλο του πατρικίου αφήνοντας τον ηγεμόνα της Κροατίας με τις διαμάχες μεταξύ του τελευταίου και της Βενετίας για τις σλαβικές πόλεις της βόρειας Δαλματίας να συνεχίζονται. Η πλήρης τάξη στην περιοχή αποκαταστάθηκε από τον Βασίλειο με την άμεση επέμβαση του στα τέλη του 1024 και την κατάληψη ολόκληρης της βυζαντινής Δαλματίας μετά και τον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε στη Βενετία. Η πετυχημένη στο σύνολό της εφαρμογή σε πρώτη φάση μεικτή μακροσκοπική υψηλή στρατηγική εξισορροπήσεων και συμμαχιών από τους Βυζαντινούς με την αναγνώριση της εκπροσώπησης τους στην περιοχή από τη Βενετία για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά οποιοσδήποτε κίν

49 47 δυνος και με την αποδοχή της δημιουργίας του ξεχωριστού θέματος του Ντουμπρόβνικ και η σε δεύτερη φάση υλοποίηση μιας στρατιωτικής στρατηγικής ανάσχεσης-επέκτασης επανέφερε το δαλματικό θέμα στην πρότερη κατάσταση, επαυξάνοντας τη βυζαντινή επιρροή και ισχύ στην Αδριατική. ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Δ» ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Συυττεοάσυατα Η ανάλυση του σχεδιασμού και της υλοποίησης της υψηλής στρατηγικής των Βυζαντινών κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας από τον Βασίλειο τον Β' με γνώμονα τα πεδία που πρέπει να καλύπτει αυτός ο σχεδιασμός, τα κριτήρια αξιολόγησης που χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία ανάλυσης σε συνδυασμό με τις διαστάσεις ισχύος αυτής της στρατηγικής μας οδηγεί αβίαστα και ανεπιφύλακτα στη διαπίστωση ότι η στρατηγική αυτή ήταν απόλυτα επιτυχημένη στο σύνολό της αφού ο κύριος αντικειμενικός σκοπός που είχε θέσει κατέστη εφικτός. Η αυτοκρατορική μακροσκοπική υψηλή στρατηγική βασιζόμενη στην μακραίωνη βυζαντινή στρατηγική παράδοση παρουσιάζει εξαιρετική ικανότητα αρχικά στη διάγνωση του εσωτερικού περιβάλλοντος εντοπίζοντας έγκαιρα τις απειλές, καθορίζοντας άμεσα τα κατάλληλα μέσα (στρατιωτικά, διπλωματικά) για την αντιμετώπιση τους, θέτοντας ως βασικό στόχο την εκμετάλλευση των διαθέσιμων πλεονεκτημάτων που διατίθενται και τον περιορισμό των πλεονεκτημάτων των αντιπάλων και προσδιορίζοντας προτεραιότητες όσον αφορά στις απειλές και στον τρόπο αντιμετώπισης τους. Με την αποπομπή του ευνούχου παρακοιμώμενου Βασιλείου και την επικράτηση επί της αριστοκρατίας της Ανατολής, ο αυτοκράτορας αντιμετώπισε επιτυχώς την αμφισβήτηση της εξουσίας του και απέκτησε πλήρη εσωτερική νομιμοποίηση. Αυτή η ύπαρξη αρμονίας μεταξύ λαού και ηγεμόνα, σημαντικός παράγοντας κατά τον Σουν Τζου για πετυχημένη υψηλή στρατηγική και οι αρχές που πρεσβεύει το περίφημο τρίπτυχο του Κλαούζεβιτς (λαός - στρατός- κυβέρνηση) αποτελούν τη βάση των μεταγενέστερων ενεργειών του Βασιλείου για την επίτευξη των στόχων του.47

50 48 Η εξαιρετική αυτή ικανότητα διάγνωσης του εσωτερικού περιβάλλοντος που οφείλεται στην διορατικότητα, την πολιτική οξυδέρκεια και στην πλήρη επίγνωση από μέρους του αυτοκράτορα των συνθηκών που επικρατούν εντός του κράτους αφού κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης ηγεσίας του διέσχισε πολλές φορές τις αχανείς εκτάσεις της αυτοκρατορίας, παρουσιάζεται και κατά την λήψη των αυστηρών φορολογικών μέτρων που πήρε για να περιορίσει και απορροφήσει την οικονομική και κοινωνική ισχύ των «δυνατών» και της εκκλησίας χωρίς βέβαια να αποσκοπεί στον αφανισμό της μικρασιατικής στρατιωτικής αριστοκρατίας αφού χρειαζόταν τα μέλη της για την άσκηση της δημόσιας και στρατιωτικής διοίκησης στην Ανατολή. Η εφαρμογή αυτής της πολιτικής αναδιοργάνωσε το κοινωνικοπολιτικό σύστημα δίνοντας βάση στον μικροκαλλιεργητή και αναδιάρθρωσε την οικονομία εξασφαλίζοντας με τη φορολογίας των πλουσίων έσοδα στο κράτος. Η ανακατάταξη της κατανομής ισχύος εις βάρος της ανατολικής στρατιωτικής αριστοκρατίας είναι προϊόν της συνολικής αυτοκρατορικής αναθεώρησης του βυζαντινού επεκτατισμού. Στο σύνολό της η μακροσκοπική υψηλή στρατηγική του Βασιλείου έχει στο μέτωπο της Ανατολής ως κύριο στρατηγικό αντικειμενικό σκοπό της την υπεράσπιση βασικά των κεκτημένων των δύο προκατόχων του και την σε δεύτερο χρόνο εκμετάλλευση των ευκαιριών του διεθνούς περιβάλλοντος για εδαφική επέκταση. Ο κύριος επεκτατικός προσανατολισμός του Φωκά και του Τσιμισκή που μετέφερε το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία και είχε θέσει την πρωτεύουσα στο περιθώριο τερματίστηκε. Η κύρια προσπάθεια του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια της μακράς διακυβέρνησης του και ο θεμελιώδης στρατηγικός του στόχος ήταν, όπως μαρτυρά και η πολύχρονη σύγκρουση, η κατάκτηση του κράτους του Σαμουήλ και η επέκταση της βυζαντινής επιρροής ισχύος στη βαλκανική χερσόνησο. Συνέπεια της εφαρμογής αυτής της στρατηγικής ήταν και η διασφάλιση του απαραίτητου χερσαίου στρατηγικού βάθους στην πρωτεύουσα και στην ενδοχώρα αφού έτσι ενισχύθηκε αποτελεσματικά και αποφασιστικά η ασφάλεια τους και διευκολύνθηκε η οικονομική και κοινωνική τους ανάπτυξη.48 Ουσιαστικός παράγοντας στην πετυχημένη σχεδίαση και εφαρμογή της υψηλής στρατηγικής ενός κράτους είναι μεταξύ άλλων και η εξασφάλιση της διεθνούς νομιμοποίησης του. Το βυζαντινό κράτος είχε κατοχυρώσει την νομιμοποίηση αυτή άμεσα χάρη στη διαχρονική του παρουσία, στη μακραίωνη ιστορία του και στη

51 49 συνεχή προσπάθεια διατήρησης και επαύξησης της ισχύος του σε πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο και έμμεσα χάρη στην ανάπτυξη και καλλιέργεια του περίφημου συμπλέγματος ανωτερότητας μεταξύ των υπηκόων του. Η αυτοκρατορία, πανίσχυρη πολιτική και στρατιωτική δύναμη της εποχής αποτελούσε έναν από τους σημαντικότερους διεθνείς και περιφερειακούς δρώντες στο ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον του τότε γνωστού κόσμου με διεθνή γεωστρατηγικό ρόλο στα τεκταινόμενα τριών ηπείρων. Η εκμετάλλευση της δεδομένης αυτής νομιμοποίησης από τους Βυζαντινούς ως μέσο επίτευξης των στρατηγικών στόχων τους ήταν και επαρκέστατη και πλήρως αποτελεσματική. Η εξασφάλιση της εσωτερικής νομιμοποίησης οδήγησε στην αναδιοργάνωση των εσωτερικών δομών του κράτους, στην εσωτερική κοινωνική και πολιτική σταθερότητα και στην οικονομική ευημερία της αυτοκρατορίας. Αυτοί οι ουσιώδεις πυλώνες ισχύος σε αλληλεπίδραση με την κατοχυρωμένη διεθνή νομιμοποίηση, τον καθορισμό των πολιτικών στόχων ανάλογα με τα διαθέσιμα μέσα, τον προσδιορισμό της καλύτερης δυνατής συνδυαστικής χρησιμοποίησης των μέσων για την επίτευξη των ιεραρχημένων πολιτικών στόχων και την εκπληκτική ικανότητα διάγνωσης του εξωτερικού περιβάλλοντος από τους Βυζαντινούς κατέστησαν την σχεδίαση και εφαρμογή της μακροσκοπικής υψηλής στρατηγικής τους αποτελεσματική και επιτυχημένη. Το Βυζάντιο αυτής της περιόδου, παραδοσιακός ισχυρός διεθνής δρώντας, παρουσιάζει μεγάλη ετοιμότητα εκμετάλλευσης της παραμικρής ευκαιρίας που του προσφέρεται, εφαρμόζοντας αποτελεσματικά πλήθος τακτικών δοκιμασμένων με επιτυχία και στο παρελθόν, για να πετύχει τους αντικειμενικούς του σκοπούς είτε μέσω της διπλωματίας είτε μέσω της χρησιμοποίησης στρατιωτικών μέσων ισχύος. Η άμεση αυτή προσαρμογή στις εκάστοτε διεθνείς συγκυρίες καταδεικνύει και το πολυδιάστατο στοιχείο που χαρακτηρίζει την βυζαντινή υψηλή στρατηγική, η οποία παράγεται από τη συνδυασμένη στο σύνολο της εφαρμογή της σκληρής και της ήπιας ισχύος της. Η μεν σκληρή ισχύς με την υιοθέτηση κυρίως της στρατιωτικής υψηλής στρατηγικής της ανάσχεσης- επέκτασης, η δε ήπια με την υλοποίηση είτε στρατηγικών εξισορροπήσεων, είτε στρατηγικών συμμαχιών, είτε κατευναστικών στρατηγικών, είτε συνδυασμού, 49 αυτών. Η μακροσκοπική υψηλή στρατηγική που υιοθετήθηκε από το Βασίλειο ήταν μεικτή, με θεμελιώδες συστατικό πάντα τη στρατηγική της ανάσχεσης - επέκτα

52 50 σης, η οποία αποσκοπούσε στη διατήρηση των εδαφών του και στην κατάληψη νέων περιοχών. Ειδικότερα ο τριαντάχρονος αγώνας κατά των Βουλγάρων χαρακτηρίζεται μετά την αποτυχημένη πρώτη εκστρατεία του 986, αρχικά από την εφαρμογή της στρατιωτικής στρατηγικής της ανάσχεσης για να απορροφηθεί η ισχύς του Σαμουήλ και στη συνέχεια από την υλοποίηση μιας στρατιωτικής επεκτατικής στρατηγικής με στρατηγική επιδίωξη την κατάλυση του βουλγαρικού κράτους. Στο ανατολικό μέτωπο όλες οι εκστρατείες σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν με ανασχετικό και επεκτατικό ταυτόχρονα προσανατολισμό. Ανάλογα με τις περιστάσεις, η κύρια αυτή στρατηγική συνδυαζόταν με ένα ή και περισσότερα από τα λοιπά πρότυπα στρατηγικής που εφαρμόζουν τα κράτη διαχρονικά. Με τη στρατηγική των συμμαχιών κατά την οποία η αυτοκρατορία συμμαχούσε με άλλους δρώντες που αντιμετώπιζαν μια κοινή απειλή ή είχαν άλλου είδους κοινά συμφέροντα. Με τη στρατηγική των εξισορροπήσεων που αποσκοπούσε στην εξουδετέρωση απειλών μέσω ισορροπιών μεταξύ άλλων δρώντων του συστήματος, ώστε να αποστερηθεί ο αντίπαλος τη δυνατότητα του να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του εναντίον της αυτοκρατορίας. Με τη στρατηγική του κατευνασμού η οποία απέβλεπε στην προσπάθεια άμβλυνσης της απειλής μέσω παραχωρήσεων, μονομερών ή αμοιβαίων, με στόχο είτε τον πρόσκαιρο κατευνασμό μιας δευτερεύουσας απειλής για την συγκέντρωση των προσπαθειών στην κύρια απειλή είτε σε μακροπρόθεσμο πλαίσιο την υπέρβαση της αντιπαλότητας.50 Αξιολογώντας την υψηλή στρατηγική των Βυζαντινών, με βάση τα κριτήρια που τέθηκαν στο Κεφάλαιο «Α» της παρούσης εργασίας, συμπεραίνουμε τα εξής: > Ως προς το κριτήριο της εξωτερικής καταλληλότητας ήταν απόλυτα συμβατή με το διεθνές περιβάλλον αφού υπήρξε πλήρης εκμετάλλευση κάθε παρουσιαζόμενης ευκαιρίας για να επιτευχθεί η μεταβολή του status quo, προς όφελος της αυτοκρατορίας ενώ και η εξασφάλιση της εσωτερικής νομιμοποίησης διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στην επίτευξη των στόχων που καθορίσθηκαν. > Πληρούσε το κριτήριο της εσωτερικής συνοχής καθώς κατάφερε την απόλυτη αρμονία των επιμέρους διαστάσεων ισχύος της υψηλής στρατηγικής, επιτυγχάνοντας την οικονομική ευημερία ταυτόχρονα με την ανάπτυξη των στρατιωτικών δυνατοτήτων της, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την επένδυση στη χερσαία ισχύ, με την ανασυγκρότηση των δυνάμεων, την αναβάθμιση της εκπαίδευσης τους και τη διοίκηση τους δια του παραδείγματος από τον ίδιο τον

53 51 αυτοκράτορα στα πεδία των μαχών. Επίσης η εφαρμογή μεικτών μακροσκοπικών υψηλών στρατηγικών υπήρξε επιτυχής, λόγω ακριβώς της αλληλοϋποστήριξης των πτυχών της υψηλής στρατηγικής που εφαρμόστηκε. > Ως προς το κριτήριο της αποδοτικότητας η εφαρμογή της στρατηγικής ήταν επιτυχημένη καθώς αν και η βασική μακροσκοπική υψηλή στρατηγική ήταν πάντα η στρατηγική της ανάσχεσης - επέκτασης, η οποία εμπεριέχει μεγάλο βάρος ως προς τη δέσμευση και ανάλωση πόρων, αυτή η ανάλωση υπήρξε πάντα εντός των ανεκτών, από τις δυνατότητες του κράτους, ορίων. Αυτό άλλωστε αποδεικνύεται από την οικονομική κατάσταση στην οποία άφησε ο Βασίλειος την αυτοκρατορία με το θάνατό του. > Η υψηλή βυζαντινή στρατηγική της περιόδου αυτής διακρίνονταν, με εξαίρεση την πρώτη εκστρατεία στο βαλκανικό μέτωπο, από την απόλυτη σχεδόν σύμπλευση των πολιτικών στόχων με τις δυνατότητες της αυτοκρατορίας και τη συνετή ιεράρχηση αυτών των στόχων. Αρχικά ήταν η σταθεροποίηση του κράτους και η εξασφάλιση της εδαφικής του ακεραιότητας, στη συνέχεια και μετά τη στρατιωτική και οικονομική του ενδυνάμωση στόχος ήταν η επέκταση σε βάρος των αντιπάλων του, η εδαφική εξάπλωση και η αύξηση της πνευματικής επιρροής του Βυζαντίου στις κατακτημένες και όχι μόνο περιοχές. > Ήταν μια υψηλή στρατηγική με μεγάλη ικανότητα αντοχής σε σφάλματα αφού αν και ο αυτοκράτορας κατά τα πρώτα χρόνια της άσκησης της εξουσίας του βρέθηκε σε δεινή κατάσταση, με την μεγάλη αποτυχία της πρώτης εκστρατείας στα Βαλκάνια και την αντιμετώπιση των στασιαστών στο εσωτερικό, κατάφερε χάρη στον μεγαλόπνοο διπλωματικό ελιγμό προσέγγισης του Βλαδίμηρου (έγκαιρη και ορθή διάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος) να εξασφαλίσει πάγια την εσωτερική νομιμοποίηση και να απορροφήσει τις τριβές που προέκυψαν κατά τη σχεδίαση και εφαρμογή της στρατηγικής αυτής αποφεύγοντας τις οδυνηρές συνέπειες της εκθρόνισης του ή και της κατάλυσης του βυζαντινού κράτους από τους Βουλγάρους. Ποοτάσεκ Έχοντας ως βασική αρχή, ιστορικά αποδεδειγμένη ότι «τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι δρώντες διαχρονικά είναι αναλόγου μεταξύ τους χαρακτήρα και η εμφάνιση ορισμένων διεθνών συμπεριφορών και καταστάσεων είναι σε μεγάλο βαθμό επαναληπτική αλλά η ιστορία ποτέ δεν επαναλαμβάνεται απόλυτα»51 θα

54 52 καταβληθεί μια προσπάθεια σύνδεσης - προσαρμογής της υψηλής στρατηγικής που υλοποίησε το βυζαντινό κράτος υπό το Βασίλειο Β' με την αντίστοιχη υψηλή στρατηγική που εφαρμόζει σήμερα η Ελλάδα. Η κρίση την οποία διέρχεται σήμερα η Ελλάδα, κρίση οικονομική, πολιτική, αλλά πρωτίστως κοινωνική και πολιτιστική, με το μεταναστευτικό να επιδεινώνει την κατάσταση και η δυσχερής θέση στην οποία έχει περιέλθει ως προς την προάσπιση των εθνικών της συμφερόντων, είναι απτές αποδείξεις της αποτυχίας της Ελληνικής Υψηλής Στρατηγικής. Η ανεπάρκειά της εντοπίζεται στον σχεδίασμά, στην εφαρμογή και στην έλλειψη οράματος και ευελιξίας στις διεθνοπολιτικές μεταβολές. Με άλλα λόγια θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως κοντόφθαλμη, μονοδιάστατη και στατική. Από την αναγκαία σε κάθε στρατηγική ανάλυση διάγνωση του εξωτερικού περιβάλλοντος συνοπτικά διαπιστώνουμε ότι το σύγχρονο διεθνές περιβάλλον είναι πολυπολικό, ανταγωνιστικό και χαρακτηρίζεται, εξελισσόμενο ραγδαία, από μεγάλη ρευστότητα και αστάθεια.52 Μέσα σε αυτό το άναρχο τοπίο η χώρα μας ως μέλος του υπερεθνικού θεσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της ισχυρής στρατιωτικής συμμαχίας του ΝΑΤΟ, αποτελεί πυλώνα σταθερότητας στην περιοχή των Βαλκανίων και δύναται να διαδραματίσει κεντρικό και καταλυτικό ρόλο στις τρέχουσες γεωπολιτικές εξελίξεις, ως προμαχώνας της Ευρώπης στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου που είναι ίσως ο κορυφαίος γεωστρατηγικός κόμβος παγκοσμίως. Από την άλλη πλευρά, η προαναφερόμενη πολυδιάστατη κρίση έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού της σε φτωχοποίηση και αντιμετώπιση άμεσου θέματος επιβίωσης και στην εγκατάλειψη παραδοσιακών κοινωνικών αξιών, ηθών και εθίμων που διαχρονικά διαμόρφωσαν την πολιτιστική και κοινωνική ταυτότητα της χώρας. Αυτή η κατάσταση έχει ως συνέπεια, το μέρος αυτό του πληθυσμού να τείνει να αποστασιοποιηθεί από τα εθνικά θέματα, γεγονός που αποτυπώθηκε στις περσινές εκλογές, όταν κατά την προεκλογική περίοδο οι συζητήσεις μεταξύ των κομμάτων εξουσίας αναλώθηκαν στην οικονομία. Η κύρια απειλή κατά της Ελλάδας είναι όμως η Τουρκία η οποία προσπαθεί να αναβαθμίσει το ρόλο της σε περιφερειακή δύναμη και προβάλει έναντι της χώρας μας συνεχώς κλιμακούμενες από το 1974 διεκδικήσεις, με έ μπρακτη αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας. Στη σύγχρονη γεωπολιτική πραγματικότητα της νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής η υψηλή στρατηγική που έχει υιοθετήσει η Τουρκία είναι έντονα διαποτισμένη από το

55 53 νταβουτογλιανό δόγμα περί στρατηγικού βάθους, σύμφωνα με το οποίο χρέος της Τουρκίας είναι να ηγεμονεύσει σε έναν αυτοκρατορικό χαλιφατικού τύπου νεοοθωμανικό σχηματισμό με μόνη εθνοκρατική οντότητα τη νεοοθωμανική Τουρκία.53 Συγκρίνοντας με την περίοδο της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας από το Βασίλειο διαπιστώνουμε ότι η εσωτερική κρίση που αντιμετώπισε το βυζαντινό κράτος αντιμετωπίστηκε με την επιτυχημένη αναδιοργάνωση των εσωτερικών δομών του σε όλα τα επίπεδα και κυρίως δίνοντας έμφαση στον οικονομικό πυλώνα ισχύος με τη λήψη φορολογικών μέτρων υπέρ των αδυνάτων. Αυτή η εσωτερική αναδιάρθρωση του κράτους οδήγησε στη θεαματική επαύξηση της ισχύος του και στην επίτευξη των βυζαντινών γεωστρατηγικών στόχων. Εκτιμώ ότι και η στρατηγική επίλυσης της σημερινής κρίσης θα πρέπει να προσανατολιστεί στην κατεύθυνση της ριζικής αλλαγής των εσωτερικών δομών του κράτους, αλλαγές που έχουν να κάνουν τόσο με την σύνθεση και οργάνωση του ευρύτερου δημόσιου τομέα όσο και με την αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου της οικονομίας, το οποίο έχει αποτύχει παταγωδώς. Το σημερινό ελληνικό κράτος πρέπει για να γίνει ένα κοινωνικό κράτος δικαίου, να εκσυγχρονίσει τις δομές του, να καταπολεμήσει τη διαφθορά και να μειώσει τη γραφειοκρατία που προκαλεί δυσχέρειες τόσο στο ίδιο, όσο και στους πολίτες του και αποτελεί ίσως τον βασικότερο ανασταλτικό παράγοντα μη πραγματοποίησης επενδύσεων στη χώρα που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας. Η ελληνική οικονομία σήμερα όπως και η βυζαντινή πριν από χίλια χρόνια είναι μια οικονομία κατά βάση αγροτική, η πολιτική όμως που ακολουθείται από όλους τους φορείς δεν είναι ανάλογη. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της χώρας βρίσκεται συγκεντρωμένο στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα, τα οποία με βάση την υφιστάμενη κατάσταση κρίσης και σε συνδυασμό με την πληθυσμιακή έκρηξη των τελευταίων δεκαετιών, δεν έχουν την ικανότητα παροχής θέσεων εργασίας στον πληθυσμό αυτόν. Και αυτή η αδυναμία απορρόφησης του υφιστάμενου εργατικού δυναμικού και η αύξηση της ανεργίας στις μεγαλουπόλεις μας οφείλεται ουσιαστικά στην ανεξέλεγκτη γιγάντωση τους, χωρίς να ληφθεί υπόψη από τους εκάστοτε αρμόδιους φορείς αν θα υπήρχε ποτέ η δυνατότητα οι δομές, η οργάνωση και οι πλουτοπαραγωγικοί πυλώνες (εμπόριο, βιομηχανία, τουρισμός κλπ) των πόλεων αυτών να εναρμονιστούν και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες αυτού του πληθυσμού. Αυτή η ανισόρροπη κατανομή του ελληνικού πληθυσμού που αποτελεί σήμερα

56 54 παγκόσμια πρωτοτυπία (σε καμία άλλη χώρα του πλανήτη το 60 % του πληθυσμού τους δεν κατοικεί σε δύο μόνο πόλεις) δεν υπήρχε στο βυζαντινό κράτος το οποίο βάσιζε το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής του ισχύος στους επαρχιακούς αγροτικούς πόρους. Κατά συνέπεια η εκτίμηση μου είναι ότι για να αντιμετωπιστεί, εν μέρει βέβαια, η οικονομική κρίση στη χώρα πρέπει να θεσπιστούν κατάλληλα κίνητρα για την επιστροφή μέρους του πληθυσμού στις πατρογονικές επαρχιακές του εστίες και την ενασχόληση του με την πρωτογενή παραγωγή που θα επαναφέρει την Ελλάδα σε ορθολογική δημογραφική κατανομή και θα αυξήσει τις παραγωγικές της δυνατότητες. Η επιθυμητή οικονομική ανάκαμψη, κύριος υφιστάμενος γεωστρατηγικός αντικειμενικός ελληνικός σκοπός, όμως θα πρέπει να στηριχθεί και σε ένα δίκαιο φορολογικό σύστημα που θα κατανέμει μικρά φορολογικά βάρη σε όσο το δυνατόν πιο διευρυμένη βάση αφού μια οικονομική πολιτική, με μακροπρόθεσμα σκληρά δημοσιονομικά μέτρα, απευθυνόμενη σε μια συνεχώς συρρικνωμένη φορολογική βάση, συνδυασμένη με παροχές προνομίων σε όλο και περισσότερες ομάδες δεν είναι βιώσιμη. Το φορολογικό πρόγραμμα που ακολούθησε το βυζαντινό κράτος την περίοδο της διακυβέρνησης του από το Βασίλειο Β' πρέπει κατά την άποψη μου να αποτελέσει οδηγό για τη σύγχρονη Ελλάδα. Η λήψη φορολογικών μέτρων κατά των δυνατών και η υποστήριξη του αδύνατου μικροκαλλιεργητή καταπολέμησε τη διαφθορά, διεύρυνε την κοινωνική συνοχή και εξασφάλισε την κυβερνητική εσωτερική νομιμοποίηση. Με την αναδιοργάνωση των δομών της, η βυζαντινή αυτοκρατορία αποκατέστησε την εμπιστοσύνη του λαού στο επίσημο και έννομο κράτος εξασφαλίζοντας έτσι τον απαραίτητο για κάθε επιτυχημένη στρατηγική σύνδεσμο μεταξύ της λαϊκής βάσης και της άρχουσας ελίτ κάτι το οποίο είναι ζητούμενο και στη σημερινή δύσκολη συγκυρία, που είναι μια εποχή έντονης αμφισβήτησης των θεσμών και των αξιών σε όλα τα επίπεδα. Η αντιμετώπιση τόσο των εσωτερικών τριβών όσο και των εξωτερικών κινδύνων από τον Βασίλειο βασίστηκε στον ισχυρότερο πυλώνα ισχύος που διέθετε η αυτοκρατορία, στις εκπαιδευμένες στρατιωτικές δυνάμεις και στα προηγμένης τεχνολογίας για την εποχή μέσα. Τα εμφανή και θεμελιώδη χαρακτηριστικά της διεθνούς πολιτικής σήμερα, όπως αυτή διαμορφώνεται σε αυτό το ρευστό και άναρχο περιβάλλον, είναι τέτοιας φύσης, ώστε επιβάλλουν σε ένα κράτος να μην

57 55 εμπιστεύεται οποιοδήποτε άλλο. Το εθνικό συμφέρον και ο καθορισμός ως πρωτίστου αντικειμενικού σκοπού κάθε κράτους αυτού της εθνικής επιβίωσης,επιβάλλει στα κράτη να προσπαθούν να διευρύνουν συνεχώς την ισχύ τους, κυρίως με την απόκτηση στρατιωτικών δυνατοτήτων, ικανών να αποτρέψουν την επίθεση άλλου ή άλλων κρατών. Και το κυριότερο, να μην αναθέτουν την αυτοπροστασία τους αποκλειστικά σε εύθραυστους διεθνείς οργανισμούς ή στο διεθνές δίκαιο, το οποίο διαχρονικά επηρεάζεται διαδραστικά από την προώθηση των συμφερόντων των ισχυρών δρώντων στο παγκόσμιο και όχι μόνο γεωπολιτικό περιβάλλον. Επομένως η θέση ότι τα «τα ελληνικά σύνορα είναι και ευρωπαϊκά και η φύλαξη τους δύναται να ανατεθεί στους ευρωπαϊκούς θεσμούς» για την αντιμετώπιση της εξ ανατολών απειλής, στο πλαίσιο μιας ενωμένης Ευρώπης όπου το εθνικό συμφέρον κάθε μέλους-κράτους υπερισχύει του εταιρικού, δημιουργεί βέβαια υψηλές προσδοκίες, οι οποίες όμως είναι αβάσιμες και ανεδαφικές.. Η εφαρμογή της στρατηγικής των εξισορροπήσεων συνδυασμένης με αυτή των συμμαχιών από τους Βυζαντινούς στην εξεταζόμενη περίοδο υπήρξε μια από τις περισσότερο επιτυχημένες στην ιστορία της αυτοκρατορίας. Η εναρμόνιση της εκπληκτικής ικανότητας διάγνωσης του διεθνούς περιβάλλοντος από τη βυζαντινή διπλωματία που είχε τον κύριο ρόλο στις εξισορροπήσεις, με την πλήρη εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων της στρατιωτικής και οικονομικής ισχύος που επωμίστηκαν το κύριο βάρος στις συμμαχίες είναι ιδιαίτερα εμφανής στην πολιτική που υιοθετήθηκε τόσο στο βαλκανικό όσο και στο ανατολικό μέτωπο. Το σημερινό ρευστό, πολυπολικό και ανταγωνιστικό εξωτερικό περιβάλλον παρουσιάζεται ως ιδανικό για την εφαρμογή αυτής της μεικτής στρατηγικής με πιθανό πεδίο δράσης τις σχέσεις Ελλάδας-Ισραήλ. Σχέση η οποία μπορεί να προωθήσει τους κοινούς σκοπούς, να εξουδετερώσει υπαρκτές ή δυνητικές απειλές με χαμηλό κόστος και να εξισορροπήσει την εγγενή αδυναμία του ελλαδικού κράτους, να προστατεύσει ενεργά την απομακρυσμένη γεωγραφικά Κύπρο. Η νεοχαλιφατική Άγκυρα αντιλαμβάνεται ότι η λειτουργία του άξονα μεταφοράς υδρογονανθράκων Ισραήλ- Κύπρου-Κρήτης-Ιονίου-Ευρώπης θα σημάνει και την ολοκληρωτική απεξάρτηση της Δύσης από τους αραβομουσουλμανικούς και τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες δηλαδή την πλήρη αχρήστευση των ενεργειακών δρομολογίων που φιλοδοξεί να ελέγξει η Τουρκία. Φιλοδοξία, η οποία όμως έρχεται σε αντίθεση με τα συμφέροντα του Ισραήλ και κυρίως των ΗΠΑ στην περιοχή που σε καμία περίπτωση δε

58 56 θα αποδεχόντουσαν το εθνοκεντρικό γεωστρατηγικό όραμα του Αχμέτ Νταβούτογλου περί της υπόστασης της νεοοθωμανικής Τουρκίας ως μόνης εθνοκρατικής οντότητας στον ισλαμικό κόσμο και στην ευρύτερη περιοχή. Ωστόσο σε μια τέτοια στρατηγική θα πρέπει να γίνονται προσεκτικοί διπλωματικοί ελιγμοί και να υφίσταται πάντα η δυνατότητα αντιδράσεως σε περίπτωση δυσμενών εξελίξεων, που είναι πολύ πιθανοί λόγω του υψηλού βαθμού αβεβαιότητας που εμπεριέχει και του σχετικού περιορισμού της ελευθερίας δράσεως.54 Η υλοποίηση από την ελληνική πλευρά αντίστοιχης συνδυασμένης στρατηγικής και με άλλους διεθνείς κρατικούς δρώντες με αποδεδειγμένα υψηλή ισχύ και παγκόσμιο γεωστρατηγικό ρόλο όπως η Ρωσία και η Κίνα πρέπει να αποτελέσει γεωπολιτικό αντικειμενικό σκοπό της χώρας. Μια ευρεία προσέγγιση σε οικονομικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό επίπεδο με την πρώτη και σε εμπορικό και πνευματικό-πολιτισμικό με τη δεύτερη δύναται υπό τις παρούσες συνθήκες να ευδοκιμήσει. Οι παραδοσιακοί διαχρονικοί θρησκευτικοί και πολιτιστικοί δεσμοί με τη Ρωσία και η ευρεία αποδοχή της πνευματικής ακτινοβολίας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στην Κίνα, σε συνδυασμό με τη γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας και με την ολοκληρωτική αντίθεση και απόρριψη από μέρους τους, της τουρκικής επιδίωξης σύστασης ενός αυτοκρατορικού, χαλιφατικού τύπου, νεοοθωμανικού σχηματισμού δύνανται να συντελέσουν ουσιωδώς στην ανακατάταξη της κατανομής ισχύος υπέρ της χώρας μας και εις βάρος της Τουρκίας. Η υιοθέτηση της στρατηγικής του κατευνασμού είτε μεμονωμένα είτε συνδυαστικά στις επιχειρήσεις εναντίον των Αράβων, σε αυτές στον Καύκασο και στην μετριοπαθή πολιτική που ακολουθήθηκε μετά την κατάλυση του βουλγαρικού κράτους μας δίνει την δυνατότητα να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τη διαμόρφωση της σημερινής Ελληνικής Εθνικής Στρατηγικής. Η βασικότερη παράμετρος της στρατηγικής αυτής είναι ότι εμπεριέχει το μειονέκτημα να εκληφθεί από τον αντίπαλο ως ένδειξη αδυναμίας και να τον οδηγήσει σε αύξηση των απαιτήσεων και της επιθετικότητας του, όπως συνέβη αρχικά με τους Άραβες και τον Γεώργιο της Αβασγίας. Η σημερινή κατευναστική πολιτική της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας, για να είναι αποτελεσματική θα πρέπει από τη μια πλευρά να επιδιώκει τη συνέχιση του ελληνοτουρκικού διαλόγου με βάση το διεθνές δίκαιο, την προώθηση συνεργασίας σε τομείς όπως το εμπόριο και ο πολιτισμός για την διαμόρφωση καλών σχέσεων μεταξύ των δύο λαών και τη συνύπαρξη του χριστια

59 57 νικού και μουσουλμανικού στοιχείου στη Δ. Θράκη με την πλήρη ενσωμάτωση του τελευταίου στην ελληνική κοινωνία. Από την άλλη πλευρά όμως απαιτείται να συνοδεύεται και από ικανή ισχύ (ένοπλες δυνάμεις σύγχρονες, κατάλληλα εκπαιδευμένες και άρτια εξοπλισμένες) και την πολιτική βούληση να χρησιμοποιηθεί η ισχύς αυτή, ώστε να αποτρέπει τον αντίπαλο από το να κλιμακώσει τις απαιτήσεις του, στοιχεία τα οποία βέβαια διέθετε η τότε βυζαντινή υψηλή στρατηγική. Εξετάζοντας όμως το βαθμό αξιοπιστίας της αποτρεπτικής απειλής διαπιστώνουμε ότι είναι συνάρτηση και της γενικότερης οργάνωσης, δομής και λειτουργίας του κράτους και της κοινωνίας, στοιχείο που πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα την παρούσα συγκυρία της κρίσης που βιώνει η χώρα σε όλους τους τομείς, ως προς τις προσλαμβάνουσες από τον αντίπαλο παραστάσεις. Η μη τήρηση «κόκκινων γραμμών», συμπεριφορές ή δηλώσεις που υποδηλώνουν αδυναμία και υποχωρητικότητα καθώς και παλινδρομήσεις στην εξωτερική πολιτική που δίνουν την εικόνα σύγχυσης και αβεβαιότητας, αποδυναμώνουν το «δείκτη αξιοπιστίας» και το «γόητρο» της χώρας τόσο κυρίως απέναντι στην τουρκική απειλή όσο και στο ευρύτερο περιφερειακό και διεθνές περιβάλλον. Καταλήγοντας θεωρώ ότι η Ελληνική Εθνική Στρατηγική πρέπει να αναπροσαρμοστεί ριζικά σε όλες της τις διαστάσεις και σε όλα της τα επίπεδα. Και επειδή τις στρατηγικές τις διαμορφώνουν άνθρωποι, οι πρώτοι που πρέπει να αλλάξουν νοοτροπία και τρόπο σκέψης είναι οι ίδιοι οι κάτοικοι αυτής της χώρας. Είναι επιτακτική ανάγκη όλοι μας να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων αναλογιζόμενοι την ατομική ευθύνη που έχουμε για την κατάσταση που δημιουργήθηκε, αποδεχόμενοι τα λάθη μας και επιδεικνύοντας έστω και αυτή την ύστατη ώρα, δύο από τα ουσιώδη στοιχεία που θεμελίωσαν τον πολιτισμό των προγόνων μας την σωκρατική αυτογνωσία και το αριστοτελικό μέτρο. Είναι σημαντικό να επανέλθουμε σε σταθερές διαχρονικές αξίες που κατέστησαν το ελληνικό πνεύμα αθάνατο, να ασχοληθούμε ουσιαστικά με τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών μας μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο, να θέσουμε αντιλαμβανόμενοι την κρισιμότητα της κατάστασης πάνω από το ατομικό συμφέρον ως έσχατη συλλογική ηθική επιταγή το εθνικό συμφέρον. Η λογική ότι για την κατάσταση που δημιουργήθηκε ευθύνονται αποκλειστικά όλοι οι υπόλοιποι (το επίσημο κράτος, οι δανειστές, οι διεθνείς αγορές) είναι ανεδαφική, αβάσιμη και σε τελική ανάλυση οδηγεί σε εντελώς λανθασμένη

60 58 προσέγγιση του θέματος. Η οργάνωση, η δομή και η λειτουργία ενός έννομου και σύγχρονου κράτους βασίζεται πέρα από τις εφαρμοζόμενες πολιτικές της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του και στην κοινωνική στάση και συμπεριφορά και στην πολιτιστική ποιότητα των κατοίκων του. Βέβαια και οι ευθύνες και οι υποχρεώσεις αυτού του κράτους στη χάραξη της εθνικής στρατηγικής της χώρας είναι τεράστιες. Απαιτούνται γενναίες αποφάσεις που θα υπερβαίνουν το οποιοδήποτε πολιτικό κόστος και θα θέσουν τη χώρα σε καθεστώς ριζικών διορθωτικών κινήσεων. Η αναδιοργάνωση των δομών του κράτους, η καταπολέμηση της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς, η οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ κράτουςπολιτών, η επανεξέταση του υφιστάμενου εκπαιδευτικού μοντέλου,οι αλλαγές στη διαμόρφωση της οικονομικής πολιτικής με έμφαση στην πρωτογενή παραγωγή και στην επιστροφή στις πατρογονικές εστίες με τη θέσπιση ενός δίκαιου φορολογικού προγράμματος και με την προσέλκυση επενδύσεων που θα επιφέρουν νέες θέσεις εργασίας είναι το ουσιώδες πλαίσιο στο οποίο πρέπει να κινηθεί η εθνική στρατηγική μας στο εσωτερικό. Ταυτόχρονα και παρά την οικονομική κρίση που μας ταλανίζει και με γνώμονα ότι το υπέρτατο και έσχατο εθνικό συμφέρον είναι η εθνική επιβίωση, η εφαρμογή μιας μεικτής υψηλής μακροσκοπικής στρατηγικής ανάσχεσης, εξισορροπήσεων, συμμαχιών και κατευνασμού με ανάπτυξη της ικανότητας διάγνωσης του άναρχου και ιδιόρρυθμου υφιστάμενου διεθνούς περιβάλλοντος και με την διασφάλιση της αποτρεπτικής φήμης που προϋποθέτει τη διατήρηση αξιόμαχων ενόπλων δυνάμεων, φαντάζει ως η καλύτερη λύση για την εξασφάλιση της ελληνικής κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας από οποιαδήποτε εχθρική, κυρίως βέβαια τουρκική, επιβουλή. - Ο - ΣΥΝΤΑΞΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Αθανάσιος Γιαπάλακης Σχης(ΠΖ) «Α» Βιβλιογραφία Ατομικής Διατριβής «Β» Χάρτες-Σχεδιαγράμματα-Φωτογραφίες «Γ» Οργάνωση, Διάρθρωση, Σύνθεση Βυζαντινού Στρατού-Καινοτομίες-Βυζαντινή Στρατιωτική Στρατηγική «Δ» Παραπομπές

61 ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 6η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΜΑΘΗΣΗ 29 Ιουν 16 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΧΗ (ΠΖ1 ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΙΑΠΑΛΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία 1. Περί του Πολέμου, Καρλ Φον Κλαούζεβιτς, Εκδόσεις Βάνιας Γλυκατζή-Αρβελέρ Ελένη, «Γιατί το Βυζάντιο», Εκδόσεις «Μεταίχμιο», Αθήνα, Γλυκατζή-Αρβελέρ Ελένη, «Η Πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», (2η Έκδοση), Εκδόσεις «Ψυχογιός», Αθήνα, Η τέχνη του πολέμου, Σουν Τσου, Εκδόσεις Μίνωας 2014(3η Έκδοση). 5. Γεώργιος Θ. Καρδαράς, Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος, Το Απόγειο της Βυζαντινής Δύναμης,Σειρά: Οι Μονογραφίες του περιοδικού «Στρατιωτική Ιστορία» J.J. Norwich, Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου, Εκδόσεις Γκοβόστη Charles Diehl, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Εκδόσεις Ηλιάδη. 8. Παγκόσμια Ιστορία, Τόμος 9 : Ο Ύστερος Μεσαίωνας και η Πτώση του Βυζαντίου, Εκδόσεις Πήγασος Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, «Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα έως Σήμερα», Εκδόσεις «Ποιότητα», Αθήνα, Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, «Η Υψηλή Στρατηγική της Αρχαίας Σπάρτης», (6η Έκδοση) Εκδόσεις «Ποιότητα», Αθήνα, Paul Stephenson, «The legend of Basil the Bulgar-Slayer», Cambridge U- niversity Press, Luttwak Edward, «Η Υψηλή Στρατηγική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» Εκδόσεις «Τουρίκη», Αθήνα, Κ. Κυριαζής, Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος, Εκδόσεις Εστία George Ostrogorsky, «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους», Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, Παπαρρηγόπουλος Κωνσταντίνος «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» Τόμος 14, Εκδόσεις «National Geographic Society», Αθήνα, Παπασωτηρίου Χαράλαμπος, «Βυζαντινή Υψηλή Στρατηγική», Εκδόσεις «Ποιότητα», Αθήνα, Πλατιάς Αθανάσιος, «Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στο Θουκυδίδη», (6η Έκδοση), Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 2010.

62 Α Παναγιώτης Ήφαιστος και Αθανάσιος Πλατιάς, «Ελληνική Αποτρεπτική Στρατηγική», Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα, Ιωάννης Θ. Μάζης, Νταβούτογλου και Γεωπολιτική, Μνήμη Τάσσου Παπαδόπουλου, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα, Ιωάννης Θ. Μάζης, Γεωπολιτική πραγματικότητα στο Δίπολο Ελλάδος-Κύπρου. Λύσεις και άλλοθι, Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεμόνας, Εκδόσεις Μίνωας2014. Διαδίκτυο 1. Ιστότοπος Βικιπαίδεια. 2. Κείμενα κου Ιωάννη Θ. Μάζη στον ιστότοπο

63 ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 6η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΜΑΘΗΣΗ 29 Ιουν 16 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ του ΣΧΗ (ΠΖ) ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΙΑΠΑΛΑΚΗ ΧΑΡΤΕΣ-ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Ο αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β' ο Μακεδών Ο Βασίλειος με τη Βαράγγια αυτοκρατορική φρουρά του

64 Η Άννα η Πορφυρογέννητη αδελφή του Βασιλείου Β' και σύζυγος του Βλαδίμηρου της Ρωσίας Βαρράγος φρουρός στα τέλη του δεκάτου αιώνα

65 Β Α Ρ Α Γ Γ Ο Ι L d if ιιπι Ih i«u * ^ηκις * β μΐτ*ααι λ ϊ ; fwua«c Αατ4α Ιιά πϊη*ιΐ!βμημ Πι μ ι ια Ι ι ϊ ΙΠΓβΙ 1**44* i w w i i i Λβτ.4β t-s-i - Α ΐ* Ι β * «re L ΑΛηντ 3 Αά-όψ.ίφ* Σ ΓνντΗϊννΙ^ί. Ο εξοπλισμός των Βαράγγων της αυτοκρατορικής φρουράς Η είσοδος της Ρωσίδας ηγεμονίδας Όλγας, γιαγιάς του Βλαδίμηρου που ονομάστηκε αργότερα Αγία και Ισαπό στολή, στην Αγία Σοφία το 957

66 Η βάπτιση του Βλαδίμηρου στον ιερό ναό του Αγίου Βασιλείου του Κιέβου το 988 Ο Άγιος Βλαδίμηρος του Κιέβου

67 Ο τσάρος των Βουλγάρων Σαμουήλ Άγαλμα του Σαμουήλ στα Σκόπια

68 Το βουλγαρικό κράτος κατά τη βασίλεια του τσάρου Σαμουήλ ρsjr'-ΐ; "π*?,. πτ^«ι τ ίj'jγγ'^ ίϊ > ' r _ t > ' f - J. * ^» -r>1 «A r*+" *41«;; T - n / ij alkju <ίττ>:ητ μ****'''1 Vi T T tifs V,t%"Z j-ri) Η νίκη του στρατηγού Νικηφόρου Ουρανού στο Σπερχειό το 997 κατά των Βουλγάρων

69 Το Κάστρο του Σαμουήλ στην Οχρίδα σήμερα Η Μ ν χ Η σ το Κλβιδί (1014) t R Α ^ Η 0 Ε Ν * S ^ ; ; oc Λ γ\ ΙΙΧ^ιθΓθιΛι {J V lty ^^M T ln O C lli^^ Arntnufi ' ^p U 'C -rp X T O C P(rtrica Ν Κ Ρ ( c L A S H - C «ikh+oijoi fti o u n 't a i c * ^ *.'χϊ. j Η μάχη του Κλειδιού : Διάταξη αντιπάλων - Σχεδιάγραμμα Επιχειρήσεων

70 Ο στρατηγός Νικηφόρος -ιφίας στη μάχη του Κλειδιού Ο Βασίλειος οβ'ο Μακεδών μετά τη νίκη στο Κλειδί

71 Η τύφλωση των αιχμαλώτων Βουλγάρων από τους Βυζαντινούς μετά τη ήττα τους στο Κλειδί Η επιστροφή των τυφλωμένων Βουλγάρων στην πατρίδα τους μετά τη μάχη στο Κλειδί

72 Το μνημείο της νίκης των Βυζαντινών στο Κλειδί σήμερα

73 VESTERN EMPIRE Ravenna] λ \ V «N IC E s 1 KINGDOM OF HUNGARY DfaVb -u i CROATIA i ^ ^Belgrade V Dnepr PECHENEGS -J> SERBIA ;. =>C varjia.sardica^ PA R IST RIU M ' J 'A & C (. 7 P L CHERSON Black Sea Deny ViigStr Caspian {Sea CAUCASUS K MOUNTAINS THEOWSIOPOLIS JS }_ *0 \ a7~x>d YRR AC H 'IU M, Adrianople 1 JAPHLA-'--Vi Naples. LOMBARDIA^ * -! ULGARIA MACEDONIA^ THRACE.GONIA Ochrida gtrymqn V a -J^^rvtinOple LOMBARD. CHALDIA i R p ^ i i C - v PRINCIPALITIES' >, OPTIMATON ARMENIAKON COLQNEA - \. T H ^ A L f o l& A f o g f e v. BUCEL- f ' V^PURAKAN t L v CALASRIA <ss- 'o, ABYDOS Nicaea LARION MFSnof.., f\ HELLAC 1-7» «««"Ar-?*SI STE -,krs -- / -'CEPHALOm. Ν ρ 0 ιε..aegeali CAPPADOCIA LYCA»»USMELlTi" i 1*1 Q1 lthracesion j Athens? p J ANATOLIKON fuphrates CITIES PELOPONft^E' Λ SELEUCA 7TELUCH 1994 Encyclopaedia Britannica, Inc. CRE: E Mediterranean ΑΤέρρΙο-- -. PVg'.'vs Euphrates1l. " V A S C? " Ψ h CYPRUS"-^"" SYRIA 100 2bo m?' Sea / Damascus I " ' \ km Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 1025 μετά το θάνατο του Βασιλείου του Β' σύμφωνα με το θεματικό διαχωρισμό της Papiwe Ρ«μη, ij^ a tτβ \ ΗίοποΑί^ / *l*6 tp «(Zip ) ϊιγ^ηδυν ^ Λοηώαθον #* 7χ \f 8t6 _ 53S»f Δορ uorcaov Σερ&ικη ^ Πρ^σΦλαβα!«o 6 p j 7 Tcpoopsj. - * - - ««< ΜίΟημίβρίί * Αηΐϊί»; I K&umcu Δυρρβιιο* PdiiBMumitu Δ&ρΐΦ. όϋπολις Αμαλφ r J Τβρβΐ Βριν&ηοιον Ρ * Π^ιλιπος 7 * * ^AiAuv ίβεοοιίλοΐίκη Βύ(Αγηρικο κρ«τος το ν Σ«v&a/ ' κστβκτηθηκε τ ο 1018 Μί^βηνη Α «ΡήΥΐΟΜ Τ αυρ οηϊνιοί1 ; ( ) / Σ νρ α κ ο ν ο ϊ{ Μεσόγειος _] ΗονΜίΑμβΡΙΑ* ί Ε«A H U n Titp^n Η Βυζαντινή Αντοκρ ττορ ιβ, 1025 (κότα τ ο ί ανατο το ν βαοιλΐίου Β ) Γ ι MiTcnitTf titmioeif I βυζβντινο «ιροτεκτοριτβ ^.Π Γ.ρ.^ Τ Τ -ί1? Λβριο^ Νι Βκαλις Ππραι θηβαι t *. * Αβήνβ* I Κόρινθος -1V Θάλασσα ΚΜνστβντιν«Λθλ*ξ Νικομήδεια Apv^Oi Ν,κβιβ Δορνλαιον (1 c ργαμος Σμύρνη ΕΨ 0βί <? c= λ <? Δμβρ XipOui * «λ μ α οτρ ις.ηράκλειά ιλει* Γιο Ιοντική Σ ιν u τι η τ.ρα " Αντιογι ιβ Tpim Πόν Τραπεζονς Ε ιμ π ιη ^ / 1μ1ϊ. Γ Ε ρ μ ^,. ίΐ. noj2* ι 6lC οοα Μοοουλη Η βυζαντινή αυτοκρατορία το 1025 μετά το θάνατο του Βασιλείου του Β' με τα σπουδαιότερα αστικά κέντρα της, τα προτεκτοράτα της και τις μετέπειτα επεκτάσεις της