International Conference of Greek Linguistics. the 10th. DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE

Transcript

1 DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012

2 Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου O r g a n i z i n g C o m m i t t e e Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E v a n g e l i a T h o m a d a k i Penelop e Kambakis -Vougiou klis Γραμματειακή Υποστήριξη S e c r e t a r i a l S u p p o r t Ioannis Anagnostopoulos M a r i a G e o r g a n t a P o l y x e n i I n t z e N i k o s M a t h i o u d a k i s L i d i j a M i t i t s E l e n i P a p a d o p o u l o u A n n a S a r a f i a n o u E l i n a C h a dji p a p a ISBN Τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή ε π ι μ έ λ ε ι α Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ η ς Ε λ έ ν η Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς ε ξ ώ φ υ λ λ ο υ Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ ης Copyright 2012 Δ η μ ο κ ρ ί τ ε ι ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ρ ά κ η ς D e m o c r i t u s U n i v e r s i t y o f T h r a c e Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο Σ ύ ν τ α ξ η ς, Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α ς, Φ ω ν η τ ι κή ς, Σ η μ α σ ι ο λ ο γ ί α ς, L a b o ra to r y o f S y n ta x, M o r pho l o g y, P h o n e t i c s, S e m a n t i c s, Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ ν έ δ ρ ι ο Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α ς I n t er n a ti o n a l C o n fe r e n c e o f G r e e k L inguist ic s +Μ όρφωση Δ Π Θ +M orp ho SE D U T H

3 ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ, ΣΕΙΡΑΪΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΩΝΥΜΙΚΑ ΖΕΥΓΗ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΗ 1 Αναστασία Χριστοφίδου Ακαδημία Αθηνών christo@academyofathens.gr ABSTRACT This paper addresses the issue of multi-word compounds (and other noun-structures) in Greek proposing a semantic approach to the notion of lexical unit. For this purpose it employs the prototypical approach of Natural Morphology trying to establish a three-part continuum among lexical units (multi/one word(s) compounds), open-ended constructs or retronymy pairs (multi/one word(s) compounds) and phrases (e.g. stereotypical expressions, collocations and other syntactic phrases). A main proposal of this paper is a unifying approach to one(n/a+n)- and multi(a+n)- word compounds. Λέξεις-κλειδιά: πολυλεκτικά σύνθετα, σειραϊκοί σχηματισμοί, υστερώνυμα, Φυσική Θεωρία, σημασιολογική προτυπική προσέγγιση. 1. Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί έντονος προβληματισμός ως προς το διαχωρισμό μορφολογικών και συντακτικών πολυλεκτικών δομών ή δεσμευμένων και μη φράσεων (Mel čuk 1998, Jackendoff 2008, Bybee 2010 κ.ά.), σε διάφορες γλώσσες, με κυρίαρχη τάση την ανάδειξη ενός συνεχούς, κάποιες φορές με τριμερείς ή τετραμερείς διακρίσεις, που περιέχουν μεταξύ άλλων και παγιωμένες, στερεότυπες φράσεις ή λεξικές συνάψεις (idioms, stereotypical expressions, collocations) είτε αφήνοντας, κατά την εκτίμησή μου, σε δεύτερη μοίρα τη βασική διαφοροποίηση μεταξύ φράσης / λέξης, δηλ. χωρίς αυστηρό έλεγχο αυτής καθ εαυτής της λεξικής ενότητας, είτε προκρίνοντας γι αυτήν τη διαφοροποίηση κυρίως συντακτικά / μορφολογικά κριτήρια 2 (Ράλλη 2005, 2007, Booij 2009 για την Ελληνική, Booij 2005, 2010, Lieber 2005, Gaeta / Ricca 2009). Για την Ελληνική, παλαιότερες μελέτες των Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986) και Ράλλη / Σταύρου (1998) αναδεικνύουν, κατά τη γνώμη μας, εντονότερα το σημασιολογικό παράγοντα. Αν και αναγνωρίζουμε τη σημασία των πιο πάνω διακρίσεων στη βάση ενός συνεχούς, στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να επικεντρωθούμε στα κριτήρια της διάκρισης των ονοματικών δομών ως λέξης και μη λέξης (ή ως πολυλεκτικού συνθέτου και μη) ελέγχοντας όλα τα γλωσσικά επίπεδα, όπως -επιπλέον της μορφολογίας και σύνταξης- τα επίπεδα σημασίας και χρήσης, χωρίς να αναφερθούμε σε περαιτέρω κατηγοριοποιήσεις των υπολοίπων δομών, που δεν θεωρούνται λέξεις, όπως οι συνάψεις ή στερεότυπες φράσεις. Ειδικότερα για την ελληνική μορφολογία, η οποία δεν έχει σχεδόν απεριόριστη δυνατότητα παραγωγής μονολεκτικών συνθέτων, όπως π.χ. η Γερμανική, θεωρούμε σημαντικό να μην εγκαταλείψουμε το πρωτογενές ζητούμενο της οριοθέτησης της λεξικής ενότητας, παρά την αναγνώριση ενός συνεχούς. Στη μελέτη μας ασχολούμαστε αποκλειστικά με ονοματικές δομές και πιο συγκεκριμένα με τη δομή Ε+Ο (για τα σύνθετα Ε/Ο+Ο), γιατί θεωρoύμε ότι η λεπτομερειακή και κατ ομάδες έρευνα του φαινομένου των υπό εξέταση φραστικών δομών, επιβάλλεται σε ένα τόσο απαιτητικό στην ανάλυσή του φαινόμενο. Στην παραπάνω δομή, άλλωστε, εντάσσονται και οι περισσότερες περιπτώσεις υστερωνυμίας (retronymy), στην οποία θα αναφερθούμε αμέσως μετά ως χαρακτηριστικής ομάδας ονοματικών δομών προς διερεύνηση. 1 Ο τίτλος της παρούσας μελέτης είναι εν μέρει διαφοροποιημένος από τον τίτλο της ανακοίνωσης που παρουσίασα στο 10 ο Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, Σεπτέμβριος 2011, Κομοτηνή. 2 Όλοι οι πιο πάνω ερευνητές αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα και των σημασιολογικών κριτηρίων (κυρίως η Ράλλη και οι Gaeta / Ricca), αλλά δεν φαίνεται να τα προτάσσουν ως αποφασιστικής σημασίας και να τα αναλύουν αρκετά διεξοδικά. In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.

4 [ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ ] Κατ αρχήν από την ανάλυσή μας αποκλείονται όλες οι φραστικές δομές, κυρίως ρηματικές, όπως «τα βάφω μαύρα», «πέφτω από τα σύννεφα» κ.ά. (πρβλ. Μπακάκου 2005, Βασιλειάδου 2007), οι οποίες δεν παρουσιάζουν παραγωγικότητα, συμφωνώντας με τη Ράλλη (2007: ), ότι οι δομές πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα της ένταξής τους σε πολυλεκτικά σύνθετα (στο εξής ΠΣ) ή όχι, μόνο εάν, και εφόσον, είναι μέλη σχημάτων με έντονη παραγωγικότητα, όπως ακριβώς οι δομές Ε+Ο, Ο+Ο κλπ. (πρβλ. όμως Jackendoff 2008) Παρουσίαση προηγούμενων προσεγγίσεων Επειδή η ανάλυση πολυλεκτικών δομών, που παρουσιάζουν λεξική ενότητα, έχει συζητηθεί εκτενώς θα επιχειρήσω μια στοχοποιημένη ανασκόπηση προσεγγίσεων, που αφορούν κυρίως την Ελληνική: Πρώτη στην Ελλάδα η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986) βασίζει την ανάλυση των φραστικών δομών και λεξικών φράσεων, ακολουθώντας εν μέρει τη Levi (1978) και άλλους, στη διαφορά ποιοτικού επιθέτου και ψευδοεπιθέτου, αφού συζητήσει καταρχάς φωνολογικά (και γραφής), μορφολογικά, συντακτικά και σημασιολογικά κριτήρια των λεξικών φράσεων, όπως αποκαλεί αυτές τις δομές. Οι Ράλλη / Σταύρου (1998) επιχείρησαν, επίσης, έναν πολύ καλό διαχωρισμό των φραστικών ενοτήτων με δομή Ε+Ο σε μορφολογικές ή συντακτικές δομές θέτοντας σε νέα βάση το είδος του επιθέτου ως κριτήριο: τα ιδιοσυγκρασιακά επίθετα δημιουργούν ΠΣ, ενώ τα ταξινομικά και σχεσιακά όχι (βλ. και Ράλλη 2007). Όρισαν μάλιστα πέντε, συντακτικά κυρίως, κριτήρια βασιζόμενες εν μέρει στα κριτήρια της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986). Η Ράλλη (2007) (βλ. και 2005) ακολουθεί εν πολλοίς τις Ράλλη / Σταύρου 1998, δίνει όμως περισσότερη έμφαση στα συντακτικά (και μορφολογικά) κριτήρια και ονομάζει τις δομές που ανταποκρίνονται στα κριτήρια «χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα» (σελ. 221 κ.εξ.) σε αντιδιαστολή προς τις «φράσεις που μοιάζουν με χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα» (σελ. 240 κ.εξ.) και δεν ανταποκρίνονται στα κριτήρια. Η Μπακάκου (2005) ακολουθώντας την άποψη για ένα συνεχές μεταξύ φράσεων και λέξεων περιλαμβάνει τη μελέτη των ΠΣ στη γενικότερη μελέτη των «στερεότυπων εκφράσεων», τις οποίες αντιδιαστέλλει προς τις «συνάψεις» προκρίνοντας το κριτήριο της «ενιαίας αναφοράς» και της «σταθερότητας στη μορφή» (σελ. 70). Ο Booij (2005, 2010) στο πλαίσιο της Construction Grammar συζητάει σημαντικά ενδιάμεσα φαινόμενα, όπως κλιτικούς περιφραστικούς ρηματικούς τύπους, αλλά και τα χωριζόμενα ρήματα της Ολλανδικής και Γερμανικής, τα οποία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον όντας μεταξύ κλίσης και παραγωγής. Αναφερόμενος, όμως, ειδικότερα στην Ελληνική (Booij 2009) θεωρεί, ότι η ύπαρξη σαφούς και ολοκληρωμένης κλίσης στο εσωτερικό των ελληνικών φραστικών ενοτήτων τις τοποθετεί στην κατηγορία των συντακτικών δομών. Θεωρούμε, όμως, ότι και αυτό το κριτήριο δεν είναι απόλυτο, όταν στα συνδετικά της γερμανικής μονολεκτικής σύνθεσης υπάρχουν στοιχεία υποτυπώδους εσωτερικής κλίσης (π.χ. Kindergarten, Berufsgenehmigung), όπως και η αρχαιοελληνική λέξη νικηφόρος κ.ά (βλ. και Ράλλη 2007: 239, Ραυτοπούλου 2001: 165, πρβλ. Lieber 2005: 376). Αν και πρέπει να παραδεχθούμε ότι τα παραπάνω γερμανικά και αρχαιοελληνικά σύνθετα δεν έχουν τη συστηματικότητα εσωτερικής κλίσης που έχουν τα ΠΣ, θα δείξουμε πιο κάτω ότι άλλα κριτήρια, μη μορφολογικά, μπορούν να είναι εξίσου ή πιο ισχυρά για τον ορισμό της λεξικής ενότητας. Η Lieber (2005: 377), μεταξύ άλλων, επανερχόμενη κάνει μια αναδρομή στο θέμα των ΠΣ, αν και όχι για την Ελληνική, και αναφέρεται στα γλωσσολογικά κριτήρια, που έχουν προταθεί κατά καιρούς (Marchand 1969, Levi 1978 κλπ.) Προκρίνει, τελικά, ότι καθοριστικό κριτήριο φαίνεται για την Αγγλική να είναι το αδιαχώριστο (*truck fast driver), μεταξύ των στοιχείων της δομής. Όλα τα υπόλοιπα κριτήρια τα αμφισβητεί ή τα σχετικοποιεί παραθέτοντας αντιπαραδείγματα. 3. Ανάλυση δεδομένων με συντακτικά (μορφολογικά) κριτήρια Προκειμένου να αναπτύξουμε τη δική μας συμβολή στο θέμα του διαχωρισμού των ΠΣ από άλλες ονοματικές δομές επιλέξαμε να χρησιμοποιήσουμε το φαινόμενο της υστερωνυμίας, θεωρώντας ότι παράγει πολλές νεολογικές δομές Ε+Ο, οι οποίες είναι σημαντικό να κατανοήσουμε αν πρόκειται για ΠΣ ή όχι και μάλιστα σε αντιδιαστολή τόσο με τα παραδείγματα (χαλαρών) ΠΣ vs. φραστικών 3 Για παραγωγικότητα φράσεων βλ. Jackendoff (2008), ο οποίος εξετάζει το παραγωγικό σχήμα N by N στις φράσεις inch by inch κλπ. [ 1236 ]

5 [ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ, ΣΕΙΡΑΪΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΩΝΥΜΙΚΑ ΖΕΥΓΗ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΗ ] ενοτήτων (ή στερεότυπων φράσεων) της ελληνικής βιβλιογραφίας (Ράλλη 2005, 2007, Κολιοπούλου 2006, Βασιλειάδου 2007) όσο και με συγκεκριμένο τύπο μονολεκτικών συνθέτων σειραϊκού σχηματισμού (βλ. Χριστοφίδου 2001), που θα συζητήσουμε πιο κάτω. Το εξελισσόμενο φαινόμενο της υστερωνυμίας θεωρούμε ότι έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γλωσσολογική ανάλυση της ελληνικής λέξης, γιατί βρίσκεται στην αιχμή της δημιουργικής πλευράς της γλώσσας, αφού αυτό παίρνει μεγάλη έκταση λόγω της ταχύτατης εξέλιξης της τεχνολογίας, της επιστήμης και της κοινωνίας, καθώς και της διάχυσης παρόμοιων όρων στη γλωσσική κοινότητα. Εμείς παίρνουμε το φαινόμενο ως αιτία και αφορμή, για να ασχοληθούμε με τη μορφολογική-λεξιλογική διάσταση της υστερωνυμίας ενταγμένης στο πρόβλημα της διάκρισης των φραστικών δομών από τα ΠΣ γενικότερα. Ως υστερωνυμία ορίζουμε το φαινόμενο ή τη διαδικασία που αφορά στην ανα-ονοματοδότηση ενός αντικειμένου αναφοράς, συνήθως με την πρόσθεση ενός προσδιοριστή στην προϋπάρχουσα ονομασία, με σκοπό την αντιδιαστολή της από την (συνήθως σύνθετη) ονομασία ενός νεοεμφανιζόμενου αντικειμένου αναφοράς. Παράδειγμα: Α Φάση: προϋπάρχει η λέξη ταχυδρομείο / Β Φάση: εμφανίζεται η ονομασία ηλεκτρονικό ταχυδρομείο / Γ Φάση: εμφανίζεται η ονομασία συμβατικό ταχυδρομείο με σκοπό την αντιδιαστολή του από το νέο σχηματισμό ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Άλλες περιπτώσεις υστερωνυμίας 4 : Υστερώνυμο 5 Υποκινητής(ές) υστερωνύμου 6 σταθερό τηλέφωνο συμβατικά όπλα συμβατικός πόλεμος κινητό/ασύρματο τηλέφωνο πυρηνικά/ έξυπνα/χημικά όπλα πυρηνικός/ηλεκτρονικός/νομισματικός/χημικός... Αμέσως πιο κάτω παραθέτουμε την εφαρμογή των κριτηρίων (Ράλλη / Σταύρου 1998, Ράλλη 2007: 226 κ.εξ.) στα υστερωνυμικά ζεύγη, δηλαδή: (1) όχι προσδιοριστικό στοιχείο στο επίθετο (2) όχι παρεμβολή (3) όχι αντιμετάθεση των όρων (4) όχι διπλό άρθρο (5) όχι κατηγόρηση Προς σύγκριση θα ελέγξουμε κάποια προτεινόμενα από τη Ράλλη (2005, 2007) -και από το κόρπους της Κολιοπούλου (2006), η οποία ακολουθεί τη Ράλλη (2005)- ως («χαλαρά») πολυλεκτικά σύνθετα (και μη), βάσει των ανωτέρω κριτηρίων. Στην πιο κάτω ανάλυση θα διαπιστώσουμε, ότι παρά το γεγονός ότι κάποιες δομές δίνονται ως («χαλαρά») ΠΣ από την Ράλλη 2007 βάσει των ανωτέρω κριτηρίων, εμείς διαφοροποιούμαστε ως προς την εφαρμογή των κριτηρίων. Οπότε βασιζόμενοι στο ομαδοποιημένο παράδειγμα των υστερωνυμικών κατασκευών, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι τα μέχρι τώρα προτεινόμενα κριτήρια για τη λεξική ενότητα, ή όχι, των ΠΣ είναι καλό να σχετικοποιηθούν. (1) Όχι προσδιοριστικό επιθέτου στα πολυλεκτικά σύνθετα Παρατηρούμε ότι τα υστερώνυμα (α) δέχονται την παρεμβολή του προσδιοριστικού. Κατά τη γνώμη μας, όμως, ενώ το (β) ακολουθεί το κριτήριο (1), οπότε είναι ΠΣ, τα επιπλέον προτεινόμενα ως («χαλαρά») ΠΣ στο (γ) από την Κολιοπούλου (2006) φαίνεται να μην ακολουθούν το κριτήριο (1), αφού δεν θεωρείται αντιγραμματική η προσθήκη του προσδιοριστικού του επιθέτου έντονα και ιδιαίτερα αντίστοιχα. Μπορούμε να πούμε 7 : α. αποκλειστικά θαλασσινό (ορυκτό) αλάτι 4 Με τον όρο υστερωνυμία αποδίδουμε τον αγγλικό όρο retronymy θεωρώντας ότι ο όρος εντάσσεται καλύτερα στο ευρύτερο σημασιολογικό σχήμα της υπερωνυμίας, υπωνυμίας αλλά και μερωνυμίας κλπ. Ο Ξυδόπουλος (2008: 164) αποδίδει τον ίδιο όρο με τη λέξη παλαιωνυμία, ενώ η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001), η οποία πρώτη ασχολήθηκε με το θέμα στην Ελληνική, ονομάζει το φαινόμενο αναβαπτισμό ακολουθώντας γαλλική ορολογία. 5 Για έμφαση στη σημασιολογική ανάλυση του φαινομένου της υστερωνυμίας βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001) και Ξυδόπουλος (2008). 6 Θεωρούμε ότι οι υποκινητές μπορεί να είναι πλέον του ενός. 7 Αν και δεν οργανώσαμε αυστηρό ερωτηματολόγιο, ελέγξαμε με αρκετούς μορφωμένους φυσικούς ομιλητές του περίγυρου το γλωσσικό μας αίσθημα. Επιπλέον, κατά την ανακοίνωση των παραδειγμάτων στο συνέδριο, δεν τοποθετήθηκε αντίθετα κανείς φυσικός ομιλητής από το ακροατήριο. [ 1237 ]

6 [ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ ] ---ενώ δεν μπορούμε να πούμε: β. * αποκλειστικά παιδική χαρά 8 * κυρίως ουράνιο τόξο ---αλλά μπορούμε να πούμε: γ. (ένα) έντονα λαϊκό αίσθημα (έκανε) ιδιαίτερα χρυσές δουλειές (2) Όχι παρεμβολή στα πολυλεκτικά σύνθετα Το ίδιο συμβαίνει και με το κριτήριο (2), όπου αρκετές από τις δομές που δίνονται στη βιβλιογραφία (Ράλλη 2007) ως ΠΣ δεν φαίνεται να αντέχουν, τουλάχιστον όχι χωρίς αντιρρήσεις, στα κριτήρια (βλ. γ, δ, ε): Μπορούμε να πούμε: α. H φυσική (τεχνητή), όπως λέγεται, γλώσσα Αυτή η ακουστική (ηλεκτρική), όπως όλοι βλέπετε, κιθάρα Τα συμβατικά (πυρηνικά), και μόνο/κυρίως, όπλα ---ενώ δεν μπορούμε να πούμε: β. *η παιδική κυρίως χαρά *το ουράνιο κυρίως τόξο ---αλλά κάποια προτεινόμενα από Ράλλη (2007) ως ΠΣ δεν ανταποκρίνονται, κατά τη γνώμη μας στα κριτήρια: γ. Θέλω στεγνό μόνο καθάρισμα Ένα στεγνό και πολύ προσεκτικό καθάρισμα είναι ό,τι χρειάζεται Πρέπει να γίνει ένα στεγνό, πολύ προσεκτικό, καθάρισμα δ. Οι δημόσιοι, και μόνο, υπάλληλοι 9 Οι δημόσιοι, κυρίως, υπάλληλοι Ο τρίτος, κυρίως, κόσμος υποφέρει ---αντίθετα μας φαίνεται μάλλον αντιγραμματική η πιο κάτω πρόταση, αν και η Ράλλη που την παραθέτει (2007: 242), τη θεωρεί γραμματική, εξηγώντας (και) έτσι την μη ένταξη της δομής θεατρική κριτική στα ΠΣ: ε.?ασκεί μια θεατρική, ιδιαίτερα αυστηρή, κριτική (3) Όχι διπλό άρθρο στα πολυλεκτικά σύνθετα 10 Μπορούμε να πούμε: α. Το σταθερό το τηλέφωνο δε με βολεύει ---ενώ δεν μπορούμε να πούμε β. *η παιδική η χαρά δε μου αρέσει ---αλλά μπορούμε να παρεμβάλουμε άρθρο σε δομές που θεωρούνται ΠΣ από Ράλλη (2007): γ. Ο ψυχρός ο πόλεμος είναι χειρότερος Η μικρή η οθόνη αποτελεί το πρόβλημα για τα παιδιά ---αντίθετα μας φαίνεται οριακά αντιγραμματική η πιο κάτω πρόταση, αν και η Ράλλη που την παραθέτει (2007: 243), τη θεωρεί γραμματική, εξηγώντας (και) έτσι την μη ένταξη της δομής θεατρική κριτική στα ΠΣ: δ.?η θεατρική η κριτική είναι ηπιότερη από την κινηματογραφική 8 Οι δομές που θωρούμε εμείς ως ΠΣ υπογραμμίζονται προς διευκόλυνση, αν και κατά τη γνώμη μας δεν πληρούν πάντα τα κριτήρια. 9 Δομές όπως δημόσιος υπάλληλος μπορούν να θεωρηθούν ΠΣ λόγω επίσημης ονομασίας με πολύ συγκεκριμένο αντικείμενο αναφοράς (institutionalization), βλ. Hohenhaus (2005), παρά τη μη πλήρωση όλων των κριτηρίων. 10 Στα παραδείγματα (3) υπεισέρχεται περιβάλλον αντίστιξης, οπότε το κριτήριο γίνεται ασθενέστερο εκτός από το καθαρό ΠΣ παιδική χαρά (παράδειγμα β). [ 1238 ]

7 [ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ, ΣΕΙΡΑΪΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΩΝΥΜΙΚΑ ΖΕΥΓΗ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΗ ] (4) Όχι αντιμετάθεση στα πολυλεκτικά σύνθετα Μπορούμε να πούμε: α. Θέλω μια κιθάρα (ακουστική) ηλεκτρική, παρακαλώ Ετοιμάζουν όπλα πυρηνικά εναντίον της Ν Κορέας ---ενώ δεν μπορούμε να πούμε: β. *Χαρά παιδική ---αλλά μπορούμε να κάνουμε αντιμετάθεση σε δομές που θεωρούνται ΠΣ: γ. Πόλεμος ψυχρός δεν θα ξαναγίνει?υπάλληλος δημόσιος δεν θα γίνεις ---αντίθετα μας φαίνεται οριακά αντιγραμματική η πιο κάτω πρόταση, αν και η Ράλλη που την παραθέτει (2007: 242), τη θεωρεί γραμματική, εξηγώντας (και) έτσι την απόφασή μας για μη ένταξη της δομής θεατρική κριτική στα ΠΣ:?Κριτική θεατρική είναι καλό να υπάρχει (5) Όχι κατηγόρηση στα πολυλεκτικά σύνθετα (Ράλλη / Σταύρου 1998) Μπορούμε να πούμε: α. Το αλάτι είναι θαλασσινό ---ενώ δεν μπορούμε να πούμε: β. *η χαρά είναι παιδική *το διάταγμα είναι υπουργικό ---αλλά μπορούμε να κάνουμε οριακά κατηγόρηση τόσο σε δομές που θεωρούνται ΠΣ:?Ο πόλεμος αυτός είναι ψυχρός (διαφοροποίηση βάσει ταξινόμησης) όσο και σε δομές που δεν θεωρούνται ΠΣ (Ράλλη 2007: ): η κριτική αυτή είναι θεατρική, όχι κινηματογραφική (διαφοροποίηση βάσει ταξινόμησης) Την πιο πάνω σχετικοποίηση των συντακτικών κριτηρίων ακολουθεί και η σχετικοποίηση του μορφολογικού κριτηρίου της κατασκευής παραγώγων από ΠΣ, όπως π.χ. δημοσιοϋπαλληλικός (βλ. Ράλλη 2007: 233), αφού βλέπουμε ότι ενώ η παραγωγικότητα συνηγορεί υπέρ της λεξικής ιδιότητας, άλλα κριτήρια λειτουργούν αντίστροφα, όπως στο παράδειγμα οι δημόσιοι, κυρίως, υπάλληλοι κλπ. Άλλωστε ούτε αυτό το κριτήριο το θεωρούμε αποφασιστικό, επειδή παραγωγικές διαδικασίες ενεργοποιούνται και από φράσεις, όπως ωχαδελφισμός, ετσιθελισμός κλπ. Γενικότερα, αν και συμφωνούμε με τη Ράλλη (2007) στην επιλογή και διάκριση των περισσότερων ΠΣ, θέλουμε να αναδείξουμε τη σχετικότητα των συντακτικών κριτηρίων, όταν μάλιστα αυτά αυτονομούνται από το κειμενικό περιβάλλον τους, για τις ανάγκες της ανάλυσης. 4. Σημασιολογική προσέγγιση Βλέπουμε, λοιπόν, ότι τα προτεινόμενα συντακτικά και μορφολογικά κριτήρια, αν και είναι πολύ σημαντικά, δεν διασφαλίζουν ικανή ακρίβεια για το διαχωρισμό των δομών σε ΠΣ ή όχι, αφού το γλωσσικό αίσθημα των γλωσσολόγων (αλλά και άλλων φυσικών ομιλητών) φαίνεται να μην ταυτίζεται. Θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να ενεργοποιήσουμε και σημασιολογικά κριτήρια για την απόδοση λεξικής ενότητας σε κάποια ΠΣ βασιζόμενοι σε μια σημασιολογική, κυρίως, διαβάθμιση των φραστικών ενοτήτων με επικουρικό το ρόλο της σύνταξης. Οι λόγοι για τους οποίους επιλέγουμε να δώσουμε προτεραιότητα στη σημασιολογική ανάλυση είναι οι εξής: α) Εφόσον μια δομή παρουσιάζει εν μέρει στοιχεία ελεύθερης και εν μέρει δεσμευμένης φράσης τόσο σε επίπεδο μορφολογίας όσο και σύνταξης (βλ. Booij 2009), θεωρούμε ασφαλέστερο να την αναλύσουμε βάσει ενός τρίτου επιπέδου ανάλυσης, όπως αυτού της σημασίας. Τα ΠΣ αποδεδειγμένα δεν καλύπτουν όλα τα μορφολογικά κριτήρια μιας λέξης, οπότε η ειδοποιός διαφορά θα πρέπει να αναζητηθεί σε άλλο επίπεδο. [ 1239 ]

8 [ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ ] β) Αφού η λέξη αντιπροσωπεύει μόνιμη (μη ad hoc) εννοιολογική, σε σημασιολογικό επίπεδο ενότητα, αυτό θα πρέπει να είναι και το αποφασιστικό κριτήριο για τη διάκρισή μας - ειδικότερα στην Ελληνική, που η μονολεκτική σύνθεση δεν είναι τόσο ανοιχτή και απεριόριστη όσο στην Αγγλική ή τη Γερμανική, οπότε και η έννοια της λέξης παραμένει πιο κλειστή. γ) Σε επίπεδο χρήσης τα αποπλαισιωμένα τεστ αποδεκτότητας ακόμη και αν γίνουν με ερωτηματολόγια δεν είναι πραγματικά ασφαλή, λόγω της αποφασιστικής σημασίας του κειμενικού πλαισίου. Θεωρούμε ότι είναι πολύ σημαντικά ως επικουρικά και όχι ως αποφασιστικής σημασιας 11. Σημαντική βοήθεια μπορούν να προσφέρουν πολύ καλά οργανωμένα και αντιπροσωπευτικά σώματα κειμένων (βλ. και Halliday 2004, Ricca 2010), αλλά και αυτά αποτελούν πολύτιμο εργαλείο, τα αποτελέσματα του οποίου πρέπει να αξιοποιηθούν εκ νέου σε θεωρητικό επίπεδο ανάλυσης. Για το σκοπό της σημασιολογικής προσέγγισης θα επανέλθω στη σημασιολογική διάκριση των Ράλλη / Σταύρου (1998), την οποία θεωρώ σημαντική, προτείνοντας, όμως, μια διαφορετική ανάλυση των σημασιολογικών κριτηρίων των ΠΣ βασισμένη, κυρίως, στη προσέγγιση της Φυσικής Θεωρίας (Dressler 1987, 2005). Η Φυσική Θεωρία προτείνει τις παραμέτρους της διαφάνειας, της εικονικότητας, της δεικτικότητας, της αμφι-μονοσημαντότητας και της προβολής καθώς και μία προτυπική περιγραφή των φαινομένων. Θα παρουσιάσουμε, λοιπόν, ένα προτυπικά οργανωμένο συνεχές, τόσο μεταξύ ΠΣ και φραστικών ενοτήτων, όσο και μεταξύ ομάδων μονολεκτικών και πολυλεκτικών συνθέτων, τα οποία παρουσιάζουν τα ίδια προτυπικά ή μη προτυπικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον θεωρούμε αναγκαίο να ελέγξουμε σημασιολογικά τα ΠΣ όχι μόνο ως προς τον προσδιοριστή, αλλά και ως προς την κεφαλή και ως προς το σύνολο του συνθέτου. Στην ανάλυσή μας επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε την φυσική παράμετρο της σημασιολογικής διαφάνειας (semantic transparency) (βλ. και Christofidou 1997), για να διαλευκάνουμε, όσο γίνεται, τις βαθμίδες λεξικής ενιαιοποίησης μεταξύ των φραστικών ενοτήτων. Δευτερευόντως θα χρειαστούμε την παράμετρο της εικονικότητας (iconicity). Κατά τον Dressler (2005) η σημασιολογική διαφάνεια μεγαλώνει ευθέως ανάλογα τις πιθανότητες μιας λεκτικής δομής να εμφανισθεί. Από τη στιγμή, όμως, που παράγεται και υιοθετείται από τη γλωσσική κοινότητα, αρχίζει η λεξική ενιαιοποίηση και λεξικοποίηση, ειδικά αν υπάρχει μεταφορικότητα, δηλαδή σημασιολογική αδιαφάνεια. Βάσει της σημασιολογικής διαφάνειας, όπως την ορίζει η Φυσική Θεωρία, θα ελέγξουμε - ακολουθώντας τον αντίστροφο δρόμο από αυτόν της παραγωγής λέξεων - το βαθμό λεξικοποίησης των φραστικών δομών Ε+Ο. Προτυπικά, λοιπόν, οι καθιερωμένες λέξεις μιας γλώσσας είναι λεξικοποιημένες (δηλ. παρουσιάζουν από πλήρως αδιαφανή έως διαφανή αλλά κατηγοριακή και εξειδικευμένη σημασία 12 ). Προτυπικές ιδιότητες του συνθέτου Ε/Ο+Ο: 1. φωνολογική ενότητα (ένας βασικός τονισμός) 2. μορφολογική ενότητα δηλ. όχι εσωτερική κλίση αλλά σταθερή στην κεφαλή 3. (μερική / πλήρης) σημασιολογική αδιαφάνεια (εξειδίκευση, μεταφορική χρήση) 4. κατηγοριακή σχέση με τον προσδιοριστή (Kastovsky 2005) Προτυπικές ιδιότητες της φράσης Ε+Ο: 1. όχι φωνολογική ενότητα 2. εσωτερική μορφολογική κλίση με πλήρη μορφοτακτική διαφάνεια 3. μερική / πλήρης σημασιολογική διαφάνεια (όχι εξειδίκευση) 4. ποιοτικός προσδιοριστής με κατηγορηματική (predicative) λειτουργία (βλ. και Kastovsky 2005) Κατά τη Φυσική Θεωρία (βλ. και Rosch / Mervis 1975) οι ιδιότητες κάποιου μη προτυπικού φαινομένου μπορεί να είναι εν μέρει διαφορετικές από αυτές του προτυπικού μέλους. Σε αυτήν την περίπτωση μια δομή μπορεί να αποτελεί λέξη ως περισσότερο ή λιγότερο προτυπικό μέλος της κατηγορίας λέξη. Έτσι, όποτε δεν έχουμε φωνολογική / μορφολογική ενότητα μιας δομής, τότε η αδιαφάνεια (που συνεπάγεται δέσμευση των μερών) ως κριτήριο λεξικής ενότητας καθίσταται μοναδικής και αποφασιστικής σημασίας. Μπορεί, λοιπόν, η δομή των ΠΣ να μην αποτελεί προτυπική λέξη, γιατί η αλληλοδέσμευση δεν καλύπτει την εικονική παράμετρο της Φυσικής Θεωρίας, δηλαδή μία φωνολογικά και μορφολογικά ενιαία εικόνα για μια ενιαία έννοια, μπορεί όμως να 11 Βλ. Lieber (2005) για αναφορά σε παρόμοια εγχειρήματα και την κριτική που ασκεί. 12 Παραδείγματος χάριν κατσικοκλέφτης δεν είναι κάποιος που έκλεψε μια φορά μια κατσίκα, αλλά ο κατ επανάληψιν κλέφτης. [ 1240 ]

9 [ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ, ΣΕΙΡΑΪΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΩΝΥΜΙΚΑ ΖΕΥΓΗ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΗ ] αποτελεί μια λεξική ενότητα, αν και λιγότερο προτυπική, και αυτό να σηματοδοτείται από τη σημασιολογική δέσμευση και αλληλοεξάρτηση των μερών της δομής. Παραδείγματος χάριν στο ΠΣ χρυσή τομή υπάρχει η σημασιολογική δέσμευση της λέξης χρυσός με τη σημασία ακριβής, κάτι σπάνιο για την ελεύθερη χρήση της λέξης χρυσός σε άλλα λεξικά ή φραστικά περιβάλλοντα. Προς υποστήριξη της προτυπικής διάστασης του υπό εξέταση φαινομένου θέλω να αναδείξω τη διαφαινόμενη αντιστοιχία, που μπορεί να πάρει η δομή προσδιοριστής (Ε/Ο) + κεφαλή (Ο) τόσο στις πολυλεκτικές δομές όσο και στα μονολεκτικά σύνθετα σε ένα συνεχές της διαδικασίας της σύνθεσης, με περισσότερο και λιγότερο προτυπικά μέλη. Άλλωστε θεωρούμε (βλ. Χριστοφίδου 2001: , Bybee 2001: 29-31, 2010), ότι και στα μονολεκτικά σύνθετα υπάρχουν κατασκευές, όπως π.χ. μουλαροτόμαρο, ροδακινόφυλλο κλπ. (βλ. Χριστοφίδου 2001: 109) για τις οποίες δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, αν είναι αποθηκευμένες στο νοητικό λεξικό ως λέξεις ή παράγονται ad hoc λόγω υψηλής διαφάνειας αλλά και μη συχνής χρήσης (βλ. και Hohenhaus 2005). Η Ράλλη (2007: 232) αναδεικνύει επίσης κοινά σημεία μεταξύ μονολεκτικών συνθέτων και ΠΣ, όπως οι πιο χαλαρές και λιγότερο χαλαρές δομές, και στα μονολεκτικά σύνθετα, όπως παραδείγματος χάριν στην περίπτωση των μονολεκτικών συνθέτων (σελ ) πηγαινοέρχομαι (περίπτωση παρατακτικών) αλλά και παλιοάνθρωπος (περίπτωση προσδιοριστικού συνθέτου). Εμείς θα προσπαθήσουμε να ομαδοποιήσουμε και να αναδείξουμε τις αντιστοιχίες βάσει σημασιολογικών κυρίως ομοιοτήτων. 5. Σημασιολογική ανάλυση Όπως είπαμε προτυπικά τα σύνθετα σε σχέση με τις φράσεις είναι περισσότερο ονοματικά και κατηγοριακά (categorical), αλλά λιγότερο κατηγορηματικά (predicative) από τη φράση στη λειτουργία τους. Παραδείγματος χάριν: τυφλοπόντικας τυφλό ποντίκι καλόγερος καλός γέρος Φυσικά, αυτό συνδέεται με το βαθμό διαφάνειας των μερών, τα οποία με τη σειρά τους καθορίζουν τη συνθετότητα της σημασίας (compositionality principle) κατά τη γνωστή αρχή του Frege 13. Ως διαφανή 14 ορίζουμε την παραδειγματικά συμβατικοποιημένη (αποπλαισιωμένη) σημασία του συνθετικού ενός συνθέτου ή ενός μέρους μιας φράσης. Τη σημασία, δηλαδή, που το συνθετικό έχει ακόμη και στην περίπτωση που αυτό εμφανίζεται είτε ως απλή μεμονωμένη λέξη είτε ως μέρος κάποιας φράσης. Ως προς τις πολυλεκτικές δομές διακρίνουμε: Α. Δομές που ενέχουν ποιοτικό επίθετο ως προσδιοριστή (αφορούν (στερεότυπες) φράσεις αλλά όχι ΠΣ): ωραίος άνθρωπος πιο ωραίος άνθρωπος (ποιοτικός προσδιοριστής) ακόμη και στη περίπτωση που είναι μεταφορικό και στερεότυπο, π.χ. καθαρό μυαλό πιο καθαρό μυαλό (ποιοτικός προσδιοριστής) Ως γνωστόν μία μεταφορά μπορεί να είναι συμβατικοποιημένη εντός του λεξιλογίου μιας γλώσσας. Στην περίπτωση όμως που υπάρχει μεταφορική χρήση πρέπει αυτή να είναι διαφανής, οπότε και παραδειγματικά συμβατικοποιημένη στο ελληνικό λεξιλόγιο, όπως η αφηρημένη σημασία του επιθέτου καθαρός. Παραδείγματος χάριν εκτός από τη φράση καθαρό μυαλό υπάρχει παρόμοια χρήση του καθαρός και στις φράσεις καθαρές κουβέντες, καθαρή εξήγηση κλπ., οπότε η δομή καθαρό μυαλό μπορεί να θεωρηθεί στερεότυπη φράση αλλά όχι ΠΣ (πρβλ. την ανάλυση του ΠΣ χρυσή τομή ανωτέρω, ενότητα 4.). 13 Βλ. και Bybee (2010: 44) για «analyzability» vs. «compositionality» κατά Langacker (1987). 14 Η συγκεκριμένη χρήση της έννοιας της διαφάνειας εναπόκειται σε αυτή τη μελέτη στο γλωσσικό αισθητήριο, αν και γνωρίζουμε ότι είναι σημαντικό να μετρηθεί και βάσει σωμάτων κειμένων. [ 1241 ]

10 [ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ ] Β. Δομές που δεν έχουν ποιοτικό επίθετο ως προσδιοριστή και χωρίζονται σε 2 ομάδες (Ι, ΙΙ): Ι. Μη ποιοτικοί, μη υποκατηγοριακοί προσδιοριστές ( αδιαφανή, προτυπικά σύνθετα και ΠΣ): 1. Μη συμβατική (συνήθως μεταφορική) σημασία της κεφαλής α. μη συμβατική σημασία κεφαλής χωρίς κυριολεκτικό συνώνυμο παιδική χαρά (δεν είναι χαρά) * πιο παιδική χαρά (όχι ποιοτικός προσδιοριστής) ουράνιο τόξο (δεν είναι τόξο) * πιο ουράνιο τόξο (όχι ποιοτικός προσδιοριστής) β. μη συμβατική σημασία κεφαλής με κυριολεκτικό συνώνυμο μαύρος χρυσός (δεν είναι χρυσός ) - συνώνυμο: πετρέλαιο * πιο μαύρος χρυσός (όχι ποιοτικός προσδιοριστής) --- πρβλ. μονολεκτικά σύνθετα: αγιόκλημα (δεν είναι κλήμα) καλόγερος (δεν είναι γέρος) 2. Μη συμβατική (συνήθως μεταφορική) σημασία του προσδιοριστή μαύρη λίστα (είναι λίστα αλλά δεν είναι μαύρη) * πιο μαύρη λίστα (όχι ποιοτικός προσδιοριστής) λαϊκή αγορά (είναι αγορά αλλά δεν είναι λαϊκή) * πιο λαϊκή αγορά (όχι ποιοτικός προσδιοριστής) βαθύ κράτος (είναι κράτος αλλά δεν είναι βαθύ) */?πιο βαθύ κράτος (όχι? ποιοτικός προσδιοριστής) ---αλλά Πιο μαύρη κωμωδία δεν έχω δει (εδώ η χρήση του μαύρος είναι συμβατική με την έννοια του μακάβριος, οπότε το επίθετο μπορεί να θεωρηθεί ποιοτικό 15 ). --- πρβλ. μονολεκτικά σύνθετα λυκόσκυλο (είναι ένας σκύλος όχι όμως λύκος) νυχτολούλουδο (είναι ένα λουλούδι/φυτό όχι όμως νυχτερινό) Βλέπουμε ότι κοινό γνώρισμα των πιο πάνω περιπτώσεων της ομάδας Β που αποτελείται, σύμφωνα με τη θέση μας, από ΠΣ (σε αντιδιαστολή με την ομάδα Α) είναι ότι η σημασία των μερών καθορίζεται μόνο εντός της συγκεκριμένης σύνθεσης και δεν ταυτίζεται με την (έστω και μεταφορική) σημασία τους, όταν αυτά εμφανίζονται στο λόγο ως αυτόνομες λέξεις ή παραδειγματικά σε παρόμοιες δομές. Αυτή επομένως η σημασία δεν είναι ποιοτική αλλά κατηγοριακή: αλλάζει το σύνθετο στο σύνολό του, δεν προσδίδει μια (εφήμερη) ποιότητα/αξιολόγηση - όπως στις φράσεις ωραίος σκύλος ή ωραίο λουλούδι - ή μια υποκατηγοριοποίηση σε μια αναλλοίωτη σημασιολογικά κεφαλή (π.χ. αιολική ενέργεια), όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω. ΙΙ. Μη ποιοτικοί αλλά υποκατηγοριακοί 16 δομές και μη προτυπικά σύνθετα) προσδιοριστές ( διαφανείς, συνήθως σειραϊκές, --- θεατρική / μουσική /κινηματογραφική κριτική θεματικό / αιολικό / πολιτιστικό πάρκο πράσινη / αιολική / ηλιακή / θερμική / πυρηνική / ατομική / κυματική ενέργεια 15 Το επίθετο μαύρος σημαίνει σε πολλά περιβάλλοντα μακάβριος, όπως μαύρο χιούμορ κλπ., οπότε η εδώ χρήση του είναι συμβατικοποιημένη. Αντίθετα το επίθετο μαύρος στο ΠΣ μαύρη λίστα σημαίνει με αρνητικές συνέπειες, σημασία όχι ιδιαίτερα συμβατική, όπως μαύρο=καταψήφιση, μαύρος=απαισιόδοξος κλπ. 16 Προτιμούμε τον όρο «υποκατηγοριακοί» αντί «ταξινομικοί ή/και σχεσιακοί» (Ράλλη / Σταύρου 1998). Άλλωστε η ταξινόμηση ενέχει πιο κατηγοριακό χαρακτήρα από ό,τι η σχέση υποκατηγοριοποίησης, που, κατά τη γνώμη μας, δίνει πιο προαιρετικό χαρακτήρα στον προσδιοριστή. [ 1242 ]

11 [ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ, ΣΕΙΡΑΪΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΩΝΥΜΙΚΑ ΖΕΥΓΗ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΗ ] πρβλ. υστερωνυμικά ζεύγη: συμβατικός / νομισματικός / πυρηνικός / εξοπλιστικός πόλεμος συμβατικά / χημικά / πυρηνικά όπλα --- πρβλ. μονολεκτικά σύνθετα: δαφνό-/γιασεμό-/κρινό/ροδό/τριανταφυλλό-/γαρυφαλό-/μεντό-/κανελό-/καρυδό-/- αμυγδαλό-/χαμομηλό-/λιναρό-/μπαμπακό-λαδο (αντίστοιχα καρυδ-/αμυγδαλ-έλαιο κλπ.) μουρό-/κισσό-/ κιτρό-/πρασό-/μυρτό-/μολοχό-/πατατό-/λωτό-φυλλο μουλαρο-/γιδο-/λαγο-/αλογο-/αγελαδο-/βοϊδο-/φιδο-/αρκουδο-/κατσικο-/λυκο- /βουβαλο-/καμηλο-/σκυλο-/αρνο-/γουρουνο-/αλεπο-/γαϊδουρο-/λιονταρο-τόμαρο πρασό-/σπανακό-/ζαμπονό-/τυρό-πιτα 17 Στα πιο πάνω παραδείγματα η διαφάνεια των μερών, η οποία βασίζεται στην συμβατικότητα σημασίας -και σε παραδειγματικό επίπεδο- είναι σαφώς μεγαλύτερη, άρα οι πιο πάνω δομές, είτε πολυλεκτικές είτε μονολεκτικές, αποτελούν μη προτυπικά σύνθετα, αφού ο υποκατηγοριακός προσδιοριστής δεν μεταβάλλει καθόλου τη συμβατική σημασία της κεφαλής, απλώς την εξειδικεύει και μάλιστα με ιδιαίτερα διαφανή και συστηματικό τρόπο (βλ. και Χριστοφίδου 2001: 109). Τα πιο πάνω μη προτυπικά μονολεκτικά σύνθετα είναι διαφανή, και καθόλου ιδιοσυγκρασιακά, γιατί ανήκουν σε ένα βασικό παραγωγικό σχήμα (schema) επαναλαμβανόμενων δεύτερων συνθετικών με εναλλαγή μόνο των πρώτων συνθετικών, βάσει του οποίου διατηρείται ακριβώς η σημασία τόσο του β συνθετικού, όσο και της σημασίας παραγωγής (word formation meaning) διαφανής και αμετάβλητη. Άλλωστε η Bybee (2010: 36) θεωρεί ότι αυτή ακριβώς η βασική ιδιότητα χαρακτηρίζει τις πολυλεκτικές κατασκευές (constructions). Όπως έχουμε υποστηρίξει και το 2001, τα προαναφερθέντα σειραϊκά σύνθετα δεν αποτελούν προτυπικά (μονολεκτικά) σύνθετα, δηλαδή προτυπικές λέξεις, γιατί η σημασία των μερών διατηρείται σταθερή μέσα σε ένα ανοιχτό παραγωγικό σχήμα, με σχεδόν μηδενικό βαθμό λεξικοποίησης. Δηλαδή, η σημασία παραγωγής (word formation meaning) είναι σταθερή και ιδιαίτερα διαφανής εντός του σχήματος με σταθερό β συνθετικό και με α συνθετικό, το οποίο ανήκει στην ίδια λεξική τάξη με όλα τα άλλα α συνθετικά της σειράς / σχήματος (βλ. Χριστοφίδου , πρβλ. Jackendoff 2008 και Gaeta / Ricca ) και δεν τροποποιεί τη σημασία του εντός του συνθέτου. Μπορούμε, τώρα, να δούμε μια αντιστοιχία με πολλά κοινά σημεία μεταξύ των πολυλεκτικών δομών με υποκατηγοριακά επίθετα από τη μία -εκ των οποίων πολλά είναι και υστερωνυμικά ζεύγηκαι των μονολεκτικών συνθέτων με υποκατηγοριακούς προσδιοριστές ανοιχτής σειραϊκής παραγωγής από την άλλη 20. Πιστεύουμε ότι η αντιστοιχία είναι προφανής. Υπάρχουν έννοιες που δημιουργούν παραγωγικές σειρές, γιατί είναι κεντρικές και επιδέχονται πολλαπλές κατηγοριοποιήσεις, οπότε λειτουργούν ως βάση για πολλά σειραϊκά (άλλα συχνότερα-άλλα όχι) σύνθετα, αλλά και φραστικές ενότητες, οι οποίες πολύ δύσκολα μπορούν να θεωρηθούν ΠΣ. Σε κάποια σύνθετα αυτής της ομάδας υποκατηγοριακών δομών θα μπορούσαμε να αποδόσουμε στάτους λέξης κυρίως κατόπιν μετρήσεων χρήσης σε κόρπους ή βάσει πραγματολογικής χρήσης και αναγκαιότητας (βλ. κληματόφυλλο vs. πρασόφυλλο, κισσόφυλλο και χαμομηλέλαιο vs. ηλιέλαιο). Στο πλαίσιο του σχετικού λεξικού της Bybee (2001, ) επισημαίνω ότι σε ένα χωριό το δαφνόλαδο μπορεί να έχει στάτους λέξης (ενώ για άλλους όχι), όπως σε ένα ενεργειακό κέντρο η αιολική ενέργεια έχει ίσως στάτους λέξης ενώ αλλού όχι. 17 Λέξεις από το Αντίστροφο Λεξικό της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη. 18 Βλ. και τα αποτελέσματα του ειδικού ερωτηματολογίου που διεξήχθη (Χριστοφίδου 2001: ) και συνηγορεί υπέρ της μη προτυπικής λεξικής υπόστασης των σειραϊκών κατασκευών. Οι σειραϊκές κατασκευές με το αμφίβολο λεξικό στάτους αφορούν εξίσου παράγωγα (σελ. 94 κ.εξ.) και σύνθετα, απλώς στη συγκεκριμένη μελέτη αφορούν τα σύνθετα. 19 H άποψή μας διαφοροποιείται αρκετά από την πρόταση τους για τις δομές (+μορφολογικό / -λεξικό), που αποτελεί την τρίτη από τις τέσσερις κατηγορίες δομών που προτείνουν, καθώς και από τη συνολική προσέγγιση και επιλογή της μορφολογίας ως καθοριστικό κριτήριο. 20 Ίσως είναι ενδεικτικό ότι αυτές οι δομές (υστερωνυμικές-πολυλεκτικές και σειραϊκές-μονολεκτικές) περιγράφονται στα λεξικά κάτω από το λήμμα της κεφαλής και όχι του προσδιοριστή. 21 H Bybee (2010) μάλιστα υποστηρίζει ότι όσο πιο συχνά το σύνθετο χρησιμοποιείται σε περιβάλλοντα που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί η βάση, τόσο το σύνθετο αυτονομείται (σελ ). Σε αυτή την περίπτωση στην Ελληνική πολλά δεν παραμένουν ΠΣ αλλά ουσιαστικοποιούνται π.χ. το σταθερό (τηλέφωνο), το σχολικό κλπ. [ 1243 ]

12 [ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ ] Στο φαινόμενο της υστερωνυμίας φαίνεται μάλιστα ιδιαίτερα καθαρά και η σχετικότητα της πολυλεκτικής ονομασίας μιας έννοιας, αφού αυτή είναι παροδική, μια και τις πιο πολλές φορές ουσιαστικοποιείται το επίθετο του υποκινητή (π.χ. το κινητό (τηλέφωνο)) ή και του υστερωνύμου (το σταθερό) ή τελικά καθιερώνεται η δάνεια λέξη (π.χ. για το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και ταχυδρομείο για το συμβατικό). 6. Συμπεράσματα Θεωρούμε ότι παράλληλα με την επίκαιρη προσπάθεια για διάκριση μεταξύ συνάψεων και στερεότυπων ή ιδιωματισμών και της τάσης για ανάδειξη μη στεγανών στη γλώσσα και στους μηχανισμούς της, δεν πρέπει να χαθεί η διάκριση μεταξύ μονολεκτικών και πολυλεκτικών συνθέτων από τη μια και φράσεων (στερεότυπων ή ελεύθερων) από την άλλη, αφού η λεξική ενότητα, μονολεκτική ή όχι, παραμένει ισχυρή στην Ελληνική. Θεωρώντας ότι στην πράξη τα συντακτικά κριτήρια δεν είναι όσο χρειάζεται επαρκή για τη διάκριση των δομών Ε+Ο σε ΠΣ ή όχι, προτείνω να προηγείται αυτών μια ενδελεχής σημασιολογική εξέταση και των δύο μερών της δομής, βάσει της οποίας θα γίνεται και η ένταξή τους σε ΠΣ ή όχι. Ως αποτέλεσμα της προηγηθείσας ανάλυσης προτείνουμε την πιο κάτω προτυπική ιεράρχηση των δομών Ε+Ο ή Ε/Ο+Ο ξεκινώντας από τα πιο προτυπικά μέλη (με ερωτηματικό τα μη προτυπικά μέλη): Σύνθετα Μονολεκτικά, μη σειραϊκά σύνθετα, π.χ. καλόγερος (βάσει σημασίας και μορφολογίας) Πολυλεκτικά σύνθετα με αδιαφανή (μη συμβατική) σημασία σε προσδιοριστή ή/και κεφαλή, π.χ. παιδική χαρά (βάσει δεσμευμένης σημασίας) Σειραϊκές (ανοιχτές) κατασκευές (καθοριστική η χρήση και το περιβάλλον απαραίτητη βοήθεια σωμάτων κειμένων) Μονολεκτικά, σειραϊκά σύνθετα, π.χ. χαμομηλέλαιο (βάσει μορφολογίας και χρήσης, πρβλ. σύνθετο ηλιέλαιο) Πολυλεκτικές δομές με υποκατηγοριακό προσδιοριστή, π.χ.? θεατρική κριτική? κινηματογραφική κριτική Υποκατηγοριακές πολυλεκτικές δομές, όπως οι υστερωνυμικές ομάδες, π.χ.?πυρηνικά / συμβατικά όπλα (οριακή, μη προτυπική ένταξη στην κατηγορία λόγω μεταβατικής φάσης, ουσιαστικοποιήσεων κλπ.) Φράσεις (ελεύθερες ή στερεότυπες) Δομές με ποιοτικό (μεταφορικό ή όχι) προσδιοριστή, π.χ. ωραίος άνθρωπος έξυπνο παιδί αλλά και καθαρό μυαλό (λόγω ποιοτικού επιθέτου) Στηρίξαμε την ανάλυσή μας στην έννοια των προτυπικών διαβαθμίσεων της Φυσικής Θεωρίας, βάσει της οποίας προτείνω μια πιο ενιαία αντιμετώπιση των Ο+Ο μονολεκτικών συνθέτων και των Ε+Ο ΠΣ. Προτείνουμε τη μη κατ αρχήν κατάταξη των υποκατηγοριακών δομών - τα οποία περιέχουν και τα υστερώνυμα με τους υποκινητές - στα ΠΣ, αλλά και την αντιστοίχισή τους με τα σειραϊκά μονολεκτικά σύνθετα. Δηλαδή, θεωρούμε ότι και στα μονολεκτικά σύνθετα, που είναι υποκατηγοριακά, οπότε και σειραϊκά, υπάρχουν ad hoc χρήσεις με φραστικό χαρακτήρα παραγωγής λόγου και όχι λεξικής ανάκλησης. Σε μια ευρύτερη ανάλυση καθοριστική πρέπει να είναι η χρήση σωμάτων κειμένων. Όλη η παρουσίαση, στην οποία, αναγνωρίζουμε, ετέθησαν πολλά θέματα και όχι όλα διεξοδικά, αποτελεί μια σύντομη προσέγγιση ενός αποφασιστικής σημασίας φαινομένου της Ελληνικής, αυτού των ΠΣ, το οποίο αξίζει ακόμη πολύ μελάνι κυρίως ηλεκτρονικό. [ 1244 ]

13 [ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ, ΣΕΙΡΑΪΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΩΝΥΜΙΚΑ ΖΕΥΓΗ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΗ ] Ελληνική Βιβλιογραφία Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα Η Νεολογία στην Κοινή Νεοελληνική, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Παράρτημα αρ. 65. Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα «Αναβαπτισμός.» Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία, 3 ο Συνέδριο, Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας. Βασιλειάδου, Ρεβέκκα «Λεξικές Συνάψεις και Στερεότυπες Φράσεις με δομή Επίθετο + Ονομα.» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κολιοπούλου, Μαρία «Περιγραφή και Ανάλυση των Χαλαρών Πολυλεκτικών Συνθέτων της Νέας Ελληνικής.» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών. Μπακάκου, Αικατερίνη Η Λέξη της Νέας Ελληνικής στο Γλωσσικό Σύστημα και στο Κείμενο. Περιοδικό Παρουσία Παράρτημα αρ. 65. Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ξυδόπουλος, Γιώργος Λεξικολογία. Αθήνα: Πατάκης. Ξυδόπουλος, Γιώργος Retronymy or when Technology meets Language. Ανακοίνωση στο 19 ο Συμπόσιο Θεωρητικής και Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας (ISTAL), ΑΠΘ. Θεσσαλονίκη, 3-5 Απριλίου. Ράλλη, Αγγελική Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Ράλλη, Αγγελική Η σύνθεση των λέξεων. Αθήνα: Πατάκης. Ραυτοπούλου, Μαρία «Σύνθεση στην Αρχαία Ελληνική: Τα Ρηματικά Σύνθετα στην Ιλιάδα και Οδύσσεια.» Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Χριστοφίδου, Αναστασία Ο Ποιητικός Νεολογισμός και οι Λειτουργίες του. Αθήνα: Gutenberg. Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Booij, Gert The Grammar of Words. New York/London: Oxford University Press. Booij, Gert Construction Morphology. New York/London: Oxford University Press. Booij, Gert Phrasal Names: A Constructional Analysis. Word Structure 2: Bybee, Joan Phonology and Language Use. New York/London: Cambridge University Press. Bybee, Joan Language, Usage and Cognition. New York: Cambridge University Press. Christofidou, Anastasia A Textlinguistic Approach to the Phenomenon of Multi-Word Compounds in Greek. Greek Linguistics 95, Proceedings of the 2 nd International Conference on Greek Linguistics, vol. 1, Graz: Neugebauer Verlag. Dressler, Wolfgang U Word formation (WF) as Part of Natural Morphology. In Leitmotfs in Natural Morphology, edited by Wolfgang U. Dressler, Amsterdam: John Benjamins. Dressler, Wolfgang U Word-Formation in Natural Morphology. In Handbook of Word-Formation, edited by Pavol Štekauer, and Rochelle Lieber, Dordrecht: Springer. Gaeta Livio, and Davide Ricca Composita solvantur: Compounds as Lexical Units or morphological objects? In Compounds between syntax and lexicon, edited by Livio Gaeta, and M. Grossmann, Special Issue of Italian Journal of Linguistics / Rivista di Linguistica 21 (1): Halliday, Michael A. K Lexicology. In Lexicology and Corpus Linguistics. An Introduction, edited by M. A. K. Halliday, Wolfgang Teubert, Collin Yallop, and Anna Čermáková, London: Continuum. Hohenhaus, Peter Lexicalization and Institutionalization. In Handbook of Word-Formation, edited by Pavol Štekauer, and Rochelle Lieber, Dordrecht: Springer. Jackendoff, Ray Construction after Construction and the Theoretical Challenges. Language 84 (1): Kastovsky, Dieter Hans Marchand and the Marchandeans. In Handbook of Word-Formation, edited by Pavol Štekauer, and Rochelle Lieber, Dordrecht: Springer. Langacker, Ronald W Foundations of Cognitive Grammar (vol. 1): Theoretical Prerequisites. Stanford, CA: Stanford University Press. Levi, Judith The Syntax of Complex Nominals. New York: Academic Press. Lieber, Rochelle English Word-Formation Processes. In Handbook of Word-Formation, edited by Pavol Štekauer, and Rochelle Lieber, Dordrecht: Springer. Mel čuk, Igor Collocations and Lexical Functions. In Phraseology, Theory, Analysis and Application, edited by A.P. Cowie, Oxford: Clarendon Press. Ralli, Angela, and Melita Stavrou Morphology-Syntax Interface: A-N compounds vs. A-N Constructs in M.Greek. In Yearbook of Morphology 1997, edited by Gert Booij, and Jap van Marle, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Ricca, Davide Corpus Data and Theoretical Implications. In Cross-Disciplinary Issues in Compounding, edited by Sergio Scalise, and Irene Vogel, Amsterdam: John Benjamins. Rosch, Eleanor, and Cabolyn B. Mervis Family Resemblances: Studies in the Internal Structure of Categories. Cognitive Psychology 7: [ 1245 ]