ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ:ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ:ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΧΡΥΣΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΑΡΑΒΑΝΗ ΣΥΝΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΚΙΤΣΙΟΣ ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΚΑΝΑΤΣΟΥΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2020

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ:ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΧΡΥΣΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΑΡΑΒΑΝΗ ΣΥΝΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΚΙΤΣΙΟΣ ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΚΑΝΑΤΣΟΥΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2020 Διπλωματική Εργασία Σελίδα 2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ένα θερμό «Ευχαριστώ» σ την κ. Αραβανή για την καθοριστική συμβολή της στη γνωστική πνευματική και επιστημονική κοθοδήγηση της για την εκπόνηση της διπλωματικής μου εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόψυχα τους εξαίρετους επιστημονικά και ανθρωπιστικά συνεπιβλέποντες καθηγητές μου, τον κ. Καρακίτσιο και την κ. Κανατσούλη. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 3

4 ΠΕΡΙΛΗΨ H Η διπλωματική μου εργασία εκπονήθηκε για το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών της Δημιουργικής Γραφής και αφορά στη μελέτη των διηγημάτων του Γεώργιου Βιζυηνού με κύριους άξονες τη γυναικεία μορφή ως ηρωίδα των διηγημάτων του. Ο Γεώργιος Βιζυηνός θεωρείται ο πραγματικός εισηγητής του ηθογραφικού διηγήματος στη νεοελληνική λογοτεχνία. Τα διηγήματά του αναπτύσσουν διαχρονικά το αναγνωστικό ενδιαφέρον και την έρευνα των κριτικών της λογοτεχνίας. Για την εκπόνηση της εργασίας δεν αξιοποιήθηκε το σύνολο των οκτώ διηγημάτων του εν λόγω συγγραφέα, αλλά η έρευνα περιορίστηκε στα έξι από αυτά.μελετήθηκαν, λοιπόν, τα διηγήματα «Το Αμάρτημα της Μητρός μου», «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως», «Ποιος ήτο ο φονεύς του αδερφού μου», «Αι Συνέπειαι της Παλαιάς Ιστορίας», «Το μόνον της ζωής του Ταξείδιον» και ο «Μοσκώβ Σελήμ».Τα παραπάνω διηγήματα επιλέχτηκαν, επειδή μπορούν να θεωρηθούν ενδεικτικά ως προς την ανάδειξη της γυναικείας μορφής στο έργο του συγγραφέα. Προκρίθηκε η κοινωνιοσημειωτική ως μέθοδος και ως θεωρία για την ανάλυση των κειμένων και την χαρτογράφηση των γυναικείων μορφών των διηγημάτων αυτών. Η κοινωνική σημειωτική ειδικότερα επιλέγεται εδώ λόγω της έμφασης που αποδίδει στο περιβάλλον των σημείων. Το περιβάλλον προσδιορίζει το ειδικό σύστημα κωδίκων ή συμβάσεων μέσω των οποίων το άτομο προσεγγίζει ένα κείμενο. Ειδικότερα, εφαρμόζοντας το μοντέλο του Greimas διαπιστώθηκε πως οι γυναικείες μορφές- ηρωίδες των διηγημάτων του, μέσα από τις δυναμικές σχέσεις που αναπτύσσουν με τα άλλα πρόσωπα του διηγήματος, δημιουργούν το κατάλληλο αφηγηματικό πλαίσιο για την κορύφωση της ιστορίας αλλά και την ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους και των ιδιαίτερων συνθηκών, ατομικών και κοινωνικών, που επικρατούν στο «αφηγηματικό περιβάλλον». Η έρευνα μας, λοιπόν, ανέδειξε τα κυρίαρχα γυναικεία μοτίβα, όπως της μητέρας, της συζύγου και του ερωτικού συμβόλου. Τέλος, φάνηκε ότι τα διηγήματα απηχούν τις κοινωνικές πολιτισμικές- θρησκευτικές συμβάσεις της εποχής, αντανακλάσεις των οποίων αποτελούν τα γυναικεία αυτά μοτίβα. Στο δεύτερο μέρος της παρούσας εργασίας το δημιουργικό παρουσίαζεται και μετασχηματίζεται με έναν πιο ελεύθερο τρόπο η δεσπόζουσα γυναικεία μορφή του Γ.Μ.Βιζυηνού μέσω της δημιουργικής διάθεσης της ερευνήτριας πάνω στη θεματική, στο Διπλωματική Εργασία Σελίδα 4

5 ύφος και στη γλώσσα του συγγραφέα. Για τον σκοπό αυτό υιοθετήθηκε όσο αυτό είναι εφικτό ο τρόπος γραφής του συγγραφέα. Λέξεις Κλειδιά Γεώργιος Βιζυηνός, Ηθογραφικό Διήγημα, Γυναικεία Μορφή, Σημειωτική, Δημιουργική Γραφή. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 5

6 ABSTRACT Μy thesis was worked out for the Postgraduate Programme in Creative Writing in Literature and Education and refers to the study of Georgios Vizyenos' short stories with main keystone the woman figure as heroine in his short stories. Georgios Vizyenos is considered to be the real instructor of the moralistic short story in Modern Greek literature. His short stories raise overtime the readers' interest and the research by the critics' of literature. For the needs of the thesis, they weren't taken into consideration all of the eight short stories of the writer but only six of them and that is to say: My Mother's Sin, Between Peiraeus and Neapoli, Who was my brother's murderer?, The Consequences of the Old Story, The only Journey of his life and Moscov Selim. The above short stories were chosen because they can be regarded as typical for the elevation of the woman figure in the writer's work. The socio-semiotic as a theory and as a method was used for the texts' analysis and the elevation of the woman figure in these specific short stories. The socio-semiotic is particularly chosen here because of the emphasis that conveys to the signs' environment. The environment defines the specific system of codes or conventions through which the person approaches a text. More specifically, applying Greimas' model, it was ascertained that the women figures- heroines in his short stories, through the dynamic relations that develop with the other characters of the short story, create not only the appropriate narrative frame for the story's climax but also the elevation of their special characteristics and the special conditions, personal and social, that prevail the "narrative environment". Therefore, our study elevated the dominant women's patterns, such as the mother's, the wife's, the erotic symbol's. In conclusion, the short stories seem to reflect the social, cultural, religious conventions of their era, reflections of which are the women's patterns. In the second part of the present thesis, the creative, the dominant woman figure of Georgios Vizyenos' is presented and transformed in a more free way, through the experimentation with creativity of the researcher on the theme, the style and the writer's language. For this purpose - as far as it can be possible- the writing style of the writer was adopted. Key - words Georgios Vizyenos, Moralistic Short Story, Woman Figure, Semiotic, Creative Writing Διπλωματική Εργασία Σελίδα 6

7 Περιεχόμενα Περίληψη... 4 Abstact...6 Περιεχόμενα..7 Α ΜΕΡΟΣ: ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Γ.Μ ΒΙΖΥΗΝΟΥ....9 Εισαγωγή Αντί Εισαγωγής Επισκόπηση Βιβλιογραφίας Σκοπός και Μέθοδος της Διπλωματικής Εργασίας Διάταξη κεφαλαίων της Διπλωματικής Εργασίας..13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 14 Ο διηγηματογράφος Γ. Μ.Βιζυηνός Βιογραφικά Στοιχεία Εργογραφία Για έναν ορισμό του διηγήματος Σε ποιο λογοτεχνικό ρεύμα ανήκει ο Βιζυηνός;..20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Τι είναι ηκοινωνιοσημειωτική; Το μοντέλο του Greimas...22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ.. 24 Αναδεικνύοντας την γυναικεία μορφή στα διηγήματα του Βιζυηνού: Το μοντέλο δράσης του Greimas ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΜΟΥ Περίληψη διηγήματος Η Δομή του διηγήματος Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Η γυναίκα- ηρωίδα με βάση το μοντέλο του Greimas ΜΕΤΑΞΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΚΑΙ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ Περίληψη διηγήματος 31 Διπλωματική Εργασία Σελίδα 7

8 3.2.2 Η Δομή του διηγήματος Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Η γυναίκα- ηρωίδα με βάση το μοντέλο του Greimas ΠΟΙΟΣ ΗΤΟΝ Ο ΦΟΝΕΥΣ ΤΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ ΜΟΥ Περίληψη διηγήματος Η Δομή του διηγήματος Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Η γυναίκα- ηρωίδα με βάση το μοντέλο του Greimas ΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΑΙ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Περίληψη διηγήματος Η Δομή του διηγήματος Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Η γυναίκα- ηρωίδα με βάση το μοντέλο του Greimas ΤΟ ΜΟΝΟΝ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΤΑΞΕΙΔΙΟΝ Περίληψη διηγήματος Η Δομή του διηγήματος Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Η γυναίκα- ηρωίδα με βάση το μοντέλο του Greimas ΜΟΣΚΩΒ- ΣΕΛΗΜ Περίληψη διηγήματος Η Δομή του διηγήματος Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Η γυναίκα- ηρωίδα με βάση το μοντέλο του Greimas 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα 53 Β ΜΕΡΟΣ.57 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ.57 Η ΓΡΑΙΑ 58 Βιβλιογραφικές Αναφορές.62 Αντί Επιλόγου.64 Διπλωματική Εργασία Σελίδα 8

9 Α ΜΕΡΟΣ: ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Γ.Μ ΒΙΖΥΗΝΟΥ Διπλωματική Εργασία Σελίδα 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 0.1.Αντί Εισαγωγής Ο επαναπροσδιορισμός των θεμελίων των κοινωνιών αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ωστόσο υπάρχουν σταθερές και αναλλοίωτες αξίες στη διάρκεια των αιώνων. Η αξία της λογοτεχνίας πέρα από αναμφισβήτητο πολιτισμικό αγαθό αποτελεί στοιχείο προσωπικής ανέλιξης, καθώς ενισχύει την ατομική συμμετοχή στα «Πάθη» του ήρωα. (Αραβανή, Ε & Δημάκη, Μ, 2016, σελ. 131) Συγκεκριμένα για το διήγημα ως αυτόνομο λογοτεχνικό είδος έχουν γίνει πολλές προσπάθειες εννοιολογικού προσδιορισμού του, έτσι ώστε να διαχωριστεί από τη νουβέλα και το μυθιστόρημα. Αυτή η εννοιολογική ασάφεια, όμως, σε τίποτα δεν μπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα της αξιολογικής αποτίμησης του έργου του Γ. Μ. Βιζυηνού που, όπως αναφέρει ο Λίνος Πολίτης, η προσφορά του αποτέλεσε σταθμό στο νεοελληνικό διήγημα (Πολίτης, 1985). Ο Γ. Μ. Βιζυηνός με την μακραίωνη παράδοση του μυθιστορήματος κατά την περίοδο του ρομαντισμού, , και τις δύσκολες ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις που επικρατούσαν στην Ελλάδα διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην πνευματική ζωή του Ελληνικού κράτους κατά το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα και υπήρξε ταγός ενός πλήθους διηγηματογράφων που εμφανίστηκαν ταυτόχρονα ή και μετά από αυτόν. Επιπρόσθετα, εκτός από την ίδια τη γραφή και την προσωπικότητα του Γ. Μ. Βιζυηνού, σημείο εκκίνησης του ερευνητικού μου ενδιαφέροντος αποτέλεσε και αποτελεί η ίδια η σχολική τάξη. Ως εκπαιδευτικός χρειάστηκε αρκετές φορές να αναλύσω διηγήματα του συγγραφέα σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών. Θεώρησα, λοιπόν, ότι μια ερευνητική προσέγγιση των διηγημάτων του Γ. Μ. Βιζυηνού, ειδωμένη από διαφορετική σκοπιά, θα μπορούσε να φέρει τους μαθητές σε ζωντανή επαφή με το λογοτεχνικό κείμενο, έτσι ώστε να εξοικειωθούν με τη γλώσσα και το ύφος του συγγραφέα και, τέλος, να καταστούν ικανoί να γράψουν δικά τους κείμενα (Καρακίτσιος, 2013) Διπλωματική Εργασία Σελίδα 10

11 0.2 Επισκόπηση Βιβλιογραφίας Σχετικά με το έργο του Βιζυηνού εκπονήθηκε διδακτορική διατριβή με θέμα τις ιστορικές συνιστώσες του έργου του (Μπακιρτζής, 1999) και επίσης οι διπλωματικές εργασίες με θέμα τη γυναίκα στα έργα του Βιζυηνού με μεθοδολογικό εργαλείο την ανάλυση περιεχομένου (Παναγοπούλου, 2006) και την αισθητική του συγγραφέα (Πότσα, 2014). Επιπλέον, ερευνητικά προσεγγίζουν τα διηγήματα του Βιζυηνού από τη σκοπιά της φεμινιστικής κριτικής (Κώνστα, 2018), τις αφηγηματικές τεχνικές (Δημόπουλος, 2010), τη γλώσσα (Αντωνίνη, 2017), (Τζίμα, 2017) το παιδί ως ήρωα των διηγημάτων του (Γκρεγκίδου, 2019), του αυτοβιογραφούμενου συγγραφέα (Μανδαμαδιώτης, 2015) και, τέλος, υπάρχει και διπλωματική υπο το πρίσμα της ορθόδοξης θεολογικής προβληματικής (Ψάλτης, 2014). Πριν τη συγγραφή της διπλωματικής θεωρήθηκε πρωταρχικής σημασίας η μελέτη του συνόλου της διηγηματογραφίας του Γ. Μ. Βιζυηνού από τον συλλογικό τόμο «Νεοελληνικά Διηγήματα» των εκδόσεων της «Εστίας» και έπειτα ακολούθησε η συγκέντρωση του απαραίτητου βιβλιογραφικού υλικού. Έτσι, τα συγγράματα που στάθηκαν διαφωτιστικά ήταν η εισαγωγή του Παναγιώτη Μουλλά στον τόμο των διηγημάτων του με τίτλο «Νεοελληνικά Διηγήματα», το βιβλίο του Μιχάλη Χρυσανθόπουλου με τίτλο «Γεώργιος Βιζυηνός, Μεταξύ Φαντασίας και Μνήμης», το βιβλίο του Λάμπρου Βαρελά με τίτλο «Μετά θάρρους Ανησυχίαν εμπνέοντος, η κριτική πρόσληψη του Γ.Μ. Βιζυηνού ( )», η εισαγωγή της Αθηνάς Αθανασίου στον τόμο «Φεμινιστική θεωρία και Πολιτισμική κριτική» και το βιβλίο της Μ. Μικέ «Μεταμφιέσεις στη Νεοελληνική Πεζογραφία (19ος -20ος αι.)», καθώς και το βιβλίο του Ορφανίδη «Η θαυμαστή του πάθους κλίμακα: δοκιμή στο αφηγηματικό έργο του Γεωργίου Βιζυηνού». Στα παραπάνω θα προσθέταμε τη διεξοδική μελέτη της Ιατρού «Γ.Μ. Βιζυηνού, Το μόνον της ζωής του ταξείδιον: Δρόμοι των κειμένων και μεταφορές θανάτου», την «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» του Λίνου Πολίτη 2003) και του M. Vitti (2003) την «Αφηγηματολογία» του Ερατοσθένη Καψωμένου και «Το Διήγημα» του Reid (1988), καθώς και η εισαγωγή της Πολίτου-Μαρμαρινού, «Ο Νατουραλισμός στην Ελλάδα. Διαστάσεις Μετασχηματισμοί Όρια». Αξιόλογα ήταν τα τα λογοτεχνικά περιοδικά με αφιερώματα στον Γ. Μ. Βιζυηνό: «Νέα Εστία» και «Διαβάζω». Τέλος, από το διαδίκτυο αντλήθηκαν πληροφορίες από τους σύνδεσμους: Συμπερασματικά, από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας αναδείχθηκε ποικιλομορφία ερευνών και μελετών για το έργο του Βιζυηνού. Η πρωτοτυπία της παρούσας εργασίας έγκειται στο γεγονός ότι επικεντρώνεται στη γυναικεία μορφή των επιλεγμένων διηγημάτων του. Συγκεκριμένα, αφορά στον κοινωνικό ρόλο και την κοινωνική θέση που η γυναίκα - ηρωίδα κατέχει στο έργο του, αντανακλώντας την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα «δραματικό πρόσωπο» έναν «δρώντα χαρακτήρα» κοινωνικά προσανατολισμένο και προσδιορισμένο μέσα στο αφηγηματικό έργο του Βιζυηνού.. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 11

12 0.3 Σκοπός και Μέθοδος της Διπλωματικής Εργασίας Η παρούσα διπλωματική εργασία διερευνά και αναλύει τα έξι διηγήματα του Βιζυηνού, «Το Αμάρτημα της Μητρός μου», «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως», «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου», «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας», «Το μόνον της ζωής του Ταξείδιον» και «Μοσκώβ Σελήμ», με κριτήρια την καθοριστική συμβολή των γυναικείων μορφών στη δομή των κειμένων αυτών και την αυστηρά προσδιορισμένη αντανάκλαση των κοινωνικών- πολιτισμικών συμβάσεων στα γυναικεία μοτίβα των διηγημάτων. Πιο αναλυτικά, ο σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να ερευνήσει τη γυναίκα ηρωίδα σε αυτά τα έξι διηγήματα του συγγραφέα, δηλαδή ποια είναι τα χαρακτηριστικά της, ποιες μορφές έχει, καθώς και πώς αντανακλάται η εποχή του συγγραφέα πάνω στις γυναικείες μορφές. Κατά συνέπεια, προτείνει και εφαρμόζει μια σημειωτική προσέγγιση και ανάλυση της αφήγησης, η οποία βασίζεται τόσο θεωρητικά όσο και μεθοδολογικά στη γαλλική σχολή και την κοινωνική σημειωτική. Η επιλογή της κοινωνικής σημειωτικής κρίθηκε ως η καταλληλότερη για την εξέταση των σκοπών και των στόχων, όπως αυτοί διατυπώθηκαν παραπάνω και οι οποίοι συνοψίζονται στη σημειωτική ανάλυση. Ακρογωνιαίος λίθος της σημειωτικής επιστήμης είναι η θεωρία του Saussure, ο οποίος και τη θεμελίωσε στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ο ίδιος τονίζει ότι σημασία έχει το σημείο μέσα σε ένα σύστημα σημείων και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σ αυτό. Ο δέκτης στον οποίο δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα προσλαμβάνει το μήνυμα που δημιουργείται από τις δυναμικές σχέσεις των σημείων ανάλογα με το περιβάλλον που τον πλαισιώνει. Για την ανάλυση της αφήγησης θα εφαρμόσουμε το μοντέλο δράσης του Greimas. Ο Greimas, στρουκτουραλιστής λιθουανικής καταγωγής, αξιοποιώντας τη μεθοδολογία του Vlad. Propp αλλά και τη θεωρία του Claude Levi- Strauss και του Etienne Sauriau επισήμανε δυαδικές αντιθέσεις που δημιουργούνται μεταξύ δύο σημάτων, ώστε να αποκαλύψουν τη δομή της αφήγησης. Σημειώνει πως, όταν αυτά σημασιοδοτηθούν θετικά ή αρνητικά, αποκτούν συγκεκριμένη αξία σε αντίθεση με τον αρχικό τους αφηρημένο χαρακτήρα. Έτσι, επεξεργάζεται το μοντέλο δράσης ή μοντέλο δρωσών δυνάμεων (Καψωμένος, 2014, σελ.124), το οποίο στηρίζεται σε τρία αντιθετικά ζεύγη και αντιστοίχως τρεις άξονες: Υποκείμενο- Αντικείμενο, Συμπαραστάτης- Αντίμαχος, Πομπός- Δέκτης και άξονας επιθυμίας, άξονας δύναμης και άξονας επικοινωνίας. Εφαρμόσαμε, λοιπόν, το μοντέλο του Greimas ως εξής: πήραμε τη συγκεντρωτική έκδοση των διηγημάτων του Γ.Μ. Βιζυηνού με τίτλο «Νεοελληνικά διηγήματα» και εφαρμόσαμε το μοντέλο δράσης στα έξι διηγήματα «Το αμάρτημα της μητρός μου», «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως», «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου», «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας» και «Μοσκώβ- Σελήμ». Αφού λάβαμε τον χωρισμό των ενοτήτων των διηγημάτων σύμφωνα με τον Μουλλά πήραμε τις ενότητες κάθε διηγήματος και εντοπίσαμε τα αντιθετικά ζεύγη: Υποκείμενο- Αντικείμενο, Συμπαραστάτης- Αντίμαχος, Πομπός- Δέκτης και τους άξονες επιθυμίας, δύναμης και επικοινωνίας. Τέλος, με εργαλείο το συγκεκριμένο μοντέλο ανάλυσης καταγράφηκαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γυναικείας μορφής- ηρωίδας των έξι ανωτέρω διηγημάτων. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 12

13 0.4 Διάταξη κεφαλαίων της Διπλωματικής Εργασίας Το περιεχόμενο της εργασίας διαρθρώνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος τιτλοφορείται οι γυναικείες μορφές ως κοινωνικές ταυτότητες στο έργο του Γ.Μ. Βιζυηνού και περιλαμβάνει τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βιογραφικά στοιχεία του Γ.Μ. Βιζυηνού(1.1), καθώς αποτελούν το απαραίτητο υπόστρωμα για την περαιτέρω κατανόηση του έργου του. Ακολουθεί η εργογραφία (1.2) του διηγηματογράφου. Στο επόμενο υποκεφάλαιο (1.3) αναλύεται η προσπάθεια ορισμού του διηγήματος στον ελληνικό χώρο και στο 1.4 αναλύονται οι επιδράσεις των λογοτεχνικών ρευμάτων πάνω στο έργο του Γ.Μ. Βιζυηνού, επιδράσεις που οδήγησαν τον συγγραφέα σε συγκεκριμένες επιλογές για τη μορφοποίηση των δρώντων προσώπων στα αφηγηματικά του κείμενα. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βασικά σημεία της κοινωνιοσημειωτικής θεωρίας (2.1) και αναλύεται το μοντέλο του Greimas (2.2) Το τρίτο κεφάλαιο τιτλοφορείται Αναδεικνύοντας την γυναικεία μορφή στα διηγήματα του Βιζυηνού: Το μοντέλο δράσης του Greimas. Στο κεφάλαιο αυτό ύστερα από μια σύντομη περίληψη των διηγημάτων, διερευνάται μέσα από την εφαρμογή του μοντέλου του Greimas η γυναίκα- ηρωίδα στα διηγήματα του Γ.Μ. Βιζυηνού: 2.1 Το αμάρτημα της μητρός μου, 2.2. Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως, 2.3 Ποιος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου, 2.4. Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας, 2.5. Το μόνον της ζωής του ταξείδιον και 2.6. Μοσκώβ- Σελήμ Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο αφορά στα συμπεράσματα της έρευνας. Το δεύτερο μέρος, το δημιουργικό, σχετίζεται με τη συγγραφή ενός διηγήματος πολύ κοντά στο ύφος και στη γλώσσα του Γ. Μ. Βιζυηνού, που και αυτή ακόμα προσδίδει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην ταυτότητα των ηρώων (Μητσάκης, 1982), με κεντρική ηρωίδα μια γυναίκα που ζει και δρα στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Ο διηγηματογράφος Γ. Μ. Βιζυηνός 1.1 Βιογραφικά Στοιχεία Με βάση το γεγονός ότι ο Γ.Μ. Βιζυηνός δεν επιχειρεί μια μυθοπλαστική αφήγηση απομακρυσμένη από τα προσωπικά του βιώματα αλλά μια αφήγηση που μιλάει για αυτόν (Χρυσανθόπουλος, 1994, σελ. 15) δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τη βιογραφία του και τα γεγονότα που στάθηκαν ορόσημο στη διαμόρφωση της συγγραφικής του ταυτότητας. Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1849 στη Βιζύη της Ανατολικής Θράκης από πατέρα έμπορο, τον Μιχαλιό, και μητέρα τη Δεσποινιώ. Η χρονιά του 1854 είναι δύσκολη γι αυτόν, καθώς ο πατέρας του αρρωσταίνει από τύφο και πεθαίνει. Έτσι, ο Βιζυηνός αναγκάζεται να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για να μάθει τη ραπτική τέχνη, όπου και μένει από το 1860 έως το 1868, χρονιά που το αφεντικό του πεθαίνει και γι αυτό ακολουθεί τον έμπορο Γεωργιάδη στην Κύπρο. Τα χρόνια 1868 μέχρι το 1872 γίνεται μοναχός του Αρχιεπισκόπου Σωφρονίσκου Β και όταν τον Ιούλιο του 1872 πηγαίνει μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο στην Κωνσταντινούπολη γνωρίζει τον Γ. Χασιώτη, τίθεται στην υπηρεσία του και παρακολουθεί μαθήματα στη θεολογική σχολή της Χάλκης. Στην Κωνσταντινούπολη, επίσης, θα γίνει η γνωριμία του με τον Γεώργιο Ζαρίφη, ο οποίος θα τον ενισχύει ηθικά και οικονομικά μέχρι τον θάνατό του. Έπειτα, πηγαίνει στην Αθήνα και γράφεται στην τελευταία τάξη του Γυμνασίου Πλάκας. Αποφοιτά τον Ιούνιο, ενώ τον Σεπτέμβριο γίνεται φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Το 1875, θα ταξιδέψει στη Γοτίγγη της Γερμανίας και θα έχει την τύχη να έχει δασκάλους του τον Lotze και τον Sauppe. Το ταξίδι του στο Βερολίνο θα αποδειχθεί σταθμός, καθώς θα γνωριστεί με τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή αλλά και στο Παρίσι θα γνωριστεί με τον Βικέλα, τον μαρκήσιο de Saint- Hillaire και την Julliette Lamber. Επίσης, πραγματοποιεί ταξίδι στο Σαμάκοβο της Ανατολικής Θράκης με την επιθυμία να επεκταθεί επιχειρηματικά εκμεταλλευόμενος το μεταλλείο χωρίς, όμως, αποτέλεσμα. Στα 1884, πεθαίνει ο Ζαρίφης και αποφασίζει να επιστρέψει μόνιμα στην Αθήνα. Ως μέσο για την οικονομική του ενίσχυση δημοσιεύει τα διηγήματα του στο περιοδικό «Εστία». Την επόμενη χρονιά αναλαμβάνει καθήκοντα υφηγητή στην Ιστορία της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η χρονιά του 1890 είναι δύσκολη γι αυτόν, καθώς ασθενεί και για να θεραπευτεί ταξιδεύει στην Αυστρία. Το ερωτικό του πάθος για την Μπετίνα Φραβασίλη δεν θα έχει αίσια έκβαση, γιατί οδηγείται στο Δρομοκαϊτειο, όπου, τελικά, στα 1896 πεθαίνει. Ο Παλαμάς στα 1895 στη μελέτη του για το νεοελληνικό διήγημα εξαίρει την καθοριστική συμβολή του Γ.Μ. Βιζυηνού στη διαμόρφωση του διηγήματος στην Ελλάδα και διακρίνει το «Μόνον της ζωής του Ταξείδιον» μεταξύ των άλλων διηγημάτων του για τη σημασία του ως προς τις αλληγορικές του προεκτάσεις. Για τον κριτικό Παλαμά ο Γ.Μ. Βιζυηνός ως διηγηματογράφος υπερτερεί έναντι του ποιητή (Βαρελάς, 2014, σελ ), Διπλωματική Εργασία Σελίδα 14

15 αν αναλογιστεί κανείς ότι μέσα από την εναλλαγή αφηγηματικών χαρακτήρων προσπαθεί να δώσει πάνω απ όλα τις παράλογες διαστάσεις της ανθρώπινης νόησης (Alexiou, 1993, σελ. 270). 1.2 Εργογραφία Ο Γ. Μ. Βιζυηνός υπήρξε πολυγραφότατος και μας έχει αφήσει έναν σημαντικό όγκο ποιημάτων. Κατά τον Βελουδή, ο Γ.Μ. Βιζυηνός συνέβαλε καίρια και καθοριστικά στην διαμόρφωση της μπαλάντας ως ιδιαίτερο ποιητικό είδος στον ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή (Βελουδής, 2008). Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι ότι τα διηγήματα του είναι συνολικά οκτώ αλλά αποτέλεσαν το βάθρο για την ενσωμάτωση του στον κανόνα της νέας ελληνικής γραμματείας ως αριστουργήματα ηθογραφικά στη νέα ελληνική λογοτεχνία (Πολίτης, 1994, σελ.201) 1. Ποιητικά πρωτόλεια (1873) 2. Ὁ Κόδρος (1874) Ἡ ἐν Χάλκῃ θεολογικὴ σχολή (1873),Ὁ φιλομαθὴς πτωχός (1872),Ἐπὶ τοῦ τάφου τοῦ πατρός μου (1873),Τὸ ἀποπλανηθὲν πτηνόν (1873),Ψαλμὸς τῷ Θεῷ (1873) 3. Βοσπορίδες αὔραι Τῇ κυρίᾳ... κατὰ τὴν ἑορτήν της,κατὰ τὴν πρώτην του ἔτους,πρωτοχρονιά,νοσταλγία Ἀποχωρισμός,Μῦθος Α, Μῦθος Β, Ποίησις ἔρως,τὸ παράπονον,ὁ λαιμόπονος, Προσθήκη εἰς τὴν ἀστρονομίαν,παραβολή, Νέος τρουβαδόρος ἐν Ἀθήναις, Η κατάρατος 4. Ἀτθίδες αὔραι (1883) Οἱ γάμοι (1878),Ἡ καταιγὶς (1881), Ἡ ἑσπέρα (1881),Ἡ νεφέλη (1881), Ἡ βροχή (1881),Τὰ δένδρα (1881), Ἡ ζωή (1881),Ὁ Μάρτης (1880), Τὰ ὄρη καὶ τὰ κύματα (1881), Τὰ μέλη τοῦ σώματος (1881),Οἱ καιροί (1881),Ἡ νυχτερίδα (1882),Τὸ μυρμῆγκι (1882), Τὸ σπαλάγγι (1882),Μεταμορφώσεις (1881),Ἡ δεκοχτούρα (1882),Ὁ Μάρτιος ἐν Κρήτῃ (1882),Τὸ μπαλούκλι (1881),Ἡ Ἁγία Σοφία (1882),Τοῦ κουμπάρου τ ἄχερα (1882),Ὁ τελευταῖος Παλαιολόγος (1882),Ἐαρινὴ πρωία (1882),Ἐαρινὴ ἑσπέρα (1882),Ἡ νὺξ τοῦ ξένου (1882) Τὸ τρυγόνι (1882),Ἡ ἀνεμώνη (1882) Τὸ παιδὶ στὸ ποτάμι (1882),Τὸ ἔρημο πουλὶ (1877),Παρὰ τὸν ποταμόν (1877) Χιὼν ἐν Γερμανίᾳ (1879),Τὰ σύννεφα (1880),Τὸ μελίσσι (1887),Παρὰ τὴν λίμνην (1877),Ἄγρυπνος πόνος (1879) Παρομοίωσις (1877),Ἡ θλιβερὴ ἱστορία (1879),Ἡ κρυμμένη θλῖψις (1882) Διπλωματική Εργασία Σελίδα 15

16 Τὸ ὄνειρον (1882),Πρὸς τὴν Σελήνην (1882),Ἡ καταμήνυσις (1881),Ἡ λησμονημένη (1887),ᾎσμα (1882) Ἡ σιγηλὴ θλῖψις (1878),Ὑποθῆκαι (1878),Τὸ πτωχὸν τῆς Κύπρου (1877) Τὸ προαίσθημα (1877),Ἡ παράφρων (1880),Ἡ ἐπαίτις τῆς Βιζύης (1880) Ὁ φθισίων ἱεροσπουδαστής (1877) Ἐλεγεῖον εἰς τὴν μικρὰν ξανθήν (1877) Ἠλίᾳ Τανταλίδῃ (1877),Τῇ κυρίᾳ Ἑ.Δ.Σγούτα (1877),Ἡ ἱστορία τοῦ ποιητοῦ (1879),Ἐθελοθυσία (1879) Ἡ παρεξήγησις (1879),Τὸ Μαριώ (1877) Μεταμέλεια (1880),Ἔρωτος ἀσέβεια (1880),Τὰ συνθήματα(1882), Αὐτάρκεια (1880),Τὰ παλαιὰ χρόνια (1877),Παλιμβουλία (1880) Ἔρωτος τέχναι (1880),Ἀποτροπή (1880) Εἰδύλλιον (1882),Ἡ προῖκα (1880) Ἐν τῷ δάσει (1879),Θρακῶν ᾆσμα (1879),Τὰ χορατὰ τοῦ ποιητοῦ (1879), Ἡ ἀγάπη τοῦ ποιητοῦ (1887),Ἐπικούρειον (1882),Ἡ κυρὰ ἡ κριτική (1882),Ὁ κριτὴς τοῦ διαγωνισμοῦ (1877),Τὸ συμβούλιον τῶν γραμματέων (1880),Ἡ κοινὴ γνώμη (1877),Εἰς τὴν Νόρμαν (1882), Πρὸς τὸν... ὅστις τὸ ἀξίζει (1882), Πῶς ἀλλάζουν οἱ καιροὶ (1879),Σονέττα (1879),Πρὸς νέον Ἕλληνα (1880), Συμβουλὴ πρὸς νέαν κόρην (1881) Γεωργίῳ Ζαρίφη, τῷ σεβαστῷ κηδεμόνι (1881),Ἑλένη Γ. Ζαρίφη (1881), Προσευχή (1881),Ἡ βαρκούλα (1881) Γεωργίῳ Ζαρίφῃ (1882),Κατόπιν ἑορτῆς Ἀνδρέᾳ Ἀναγνωστάκῃ (1882), Τῇ κυρίᾳ (1877),Εἰς λεύκωμα (1882) Ἡ τέχνη μου (1882),Ἡ μάγισσα (1882) Ὁ Σοφιανός (1882),Τὸ Σεϊτὰν Ἀκυντησί (1882),Αἱ Νηρηίδες (1882),Τὸ συναξάρι τοῦ Ἁγίου Κασσιανοῦ (1882) 5. Άλλα ποιήματα Ἡ μητέρα τῶν ἑπτά, Ὁ πύργος τῆς κόρης, Ὁ βασιλικός, Στοργή, Τῆς ζωῆς τὸ ποτάμι,ᾎσμα, Ἡ χεὶρ τοῦ δικαίου, Ἡ νεράϊδα, Ὁ Βύας,Εἰς τῆς μελαχροινῆς τὰ μάτια, Ἡ καρδιὰ τοῦ ποιητοῦ, Νύχτα (1890), Τὸ τραγούδι τοῦ τσέλιγκα,πάσχα, 6. Παιδικὰ ποιήματα Πῶς νὰ πειράξω τὴν μητέρα, Ὁ καλὸς θεός, Οἱ μαρμαρᾶδες, Τὸ χελιδόνι, Καλὴ νύχτα, Ἡ πρὸς τὸν Θεὸν ἐλπίς, Τὸ λαγουδάκι, Τὰ σημεῖα τοῦ ὁρίζοντος, Τὸ ἡμερονύκτιον, Ὁ νέος ναύτης, Φθινόπωρον, Ἡ πρὸς τὰ πτηνὰ εὐσπλαγχνία, Ἡ λατρεία τοῦ θεοῦ, Ὁ μαχαιρᾶς, Εὐλάβεια ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, Διπλωματική Εργασία Σελίδα 16

17 Ἀφροδίτη, Νέα με λευκὰ μαλλιά,εἰς τὴν ἄμπελον, Ἡ βλαχούλα,τὸ φάσμα μου,μόνο ἡ φτώχια δὲν πεθαίνει, Φιδοτράγουδα, Ὁ λησμονημένος, Φθινόπωρον, Στὸν ὕπνον του, Ἡ Λύδα καὶ ὁ κύκνος, Ἡ μάγισσα τῆς Πρωτομαγιᾶς,Καθαρὰ λόγια, Τὸ νεραϊδοφίλημα, Ἄρνησις (1892) Ἀφαιρεμένη, Πότε ἀγαπηθήκαμε, Εἰς τοὺς γάμους μας, Τὸ κάτω κάτω τῆς γραφῆς, Παραδείγματα, Στὴν ἁγιασμένη τῆς μαννούλας μου ἀγκαλιά, Μιὰ καρφίτσα (1891), Ἀνάμνησις (1892),Τ ἀνεπίγραφο μνῆμα,τί θὲς ἐσύ; (1893), Στὴν ἀγάπη μου,πένθος, Ἀπένταρος μουσαφιρεύει (1891), Ἡ κατάντια της, Ἀγιάτρευτος (1892),Πρὸς τοὺς συναγωνιστάς μου,πρὸς τοὺς κριτάς (1892), Ὁ πλάτανος τοῦ χωριοῦ, Ἡ αἱματόφυρτη κρήνη, Τοῦ βουνοῦ ὁ βράχος, Τὸ τραγούδι τοῦ γέρου (1878), Τὸ μαραμένο (1778), Τὸ δόλωμα (1879) Ὁ ξυλουργός, Ὁ κορυδαλλός, Ὁ μέλλων στρατιώτης, Τὸ καλοκαῖρι, Πρὸ τοῦ ὕπνου, Αὐγή, Ὁ πετεινός, Ἡ ἀγελάδα, Σταλαγματιὰ - σταλαγματιά, Παρηγορεῖ τοὺς ἀσθενεῖς, Ἡ κλώσσα, Τὰ ὀρφανά, Ἡ παπαροῦνα, Παιδικὴ θεολογία, Ὑπὲρ τῶν πτηνῶν, Φιλοπατρία, Ἔρχεται ὁ πατέρας, Καλοκαῖρι, Τριαντάφυλλο, Πεταλούδα, Εὐχαριστία, Φιλαλήθεια, Ἡ γρινιάρα, Ὁ κυνηγός, Χαρακτηριστικὰ τῶν ὡρῶν, Ὁ φύλαξ ἄγγελος, Ὁ ὕπνος τοῦ βρέφους, Ἐλεημοσύνη, Ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ, Ἐν ὥρᾳ θυέλλης,πρὸ τοῦ φαγητοῦ, Μὴ κτυπᾶτε τὰ πουλιά, Φθινόπωρον, Φεγγαράκι Ἀποφθεγματικὰ, Παιδικὴ ἀφοβία, Ποιὸς διευθύνει, Ἡ εὐτυχία τοῦ φρονίμου,τί μ ἀρέσει, Χειμωνιάτικο, Ὁ τρελλός, Τὸ θυμάρι, Ἡ μαμά μου ἑορτάζει, Τὸ βαρβᾶτο ἄλογο, Φῶς ἡλίου, φῶς Κυρίου, Ἀνατολὴ - Δύσις, Τὸ ρυάκι, Ἡ ἐργασία,ὁ κηπουρός Πρόγραμμα, Ὁ κοῦκκος,πρωία Ὁ ἀρχιτέκτων,ἕνα θεριό,πῶς κοιμοῦμαι;τάξις,ἅμα νυχτώνῃ, Πέσε πίττα,αἱ φάσεις τῆς Σελήνης,Καλαὶ πράξεις Αἱ ἐντολαὶ τοῦ πετεινοῦ Εὐχαριστία,Ἡ σπουδή,τὸ κανάρι Θαυμασμός,Σταθερότης,Ἀρετὴ καὶ ἀδικία,ἡ μέλισσα,τάξις καὶ ἀταξία Ψαράκι,Ἀποφθέγματα,Τί μ ἀρέσει Ἀρετὴ καὶ πλοῦτος,καθαριότης Ὥρα ὕπνου,ὁποῖος ἄλλου λάκκο σκάπτει,ὅλα φανερώνονται Διατὶ προσεύχεσαι Ἡ οὐρὰ τῆς γάτας Ἡ ἐργασία τῶν μελισσὼν Τὸ πουλάκι,τὸ ἴον,τὸ καλοκαῖρι Τὸ σκυλί,ἡ βροχή,τὸ τσιροπούλι (1877),Παῖς πρὸς πτηνὸν (1881), Πτηνὸν πρὸς παῖδα (1881), Ὅπου γυρεύει κέρατα, χάνει καὶ τ αὐτιά (1881),Τὸ ψαράκι,ὁ νερόμυλος Ὁ σιδηρουργός,ὁ ψωμᾶς,τὸ πλύσιμο Χελώνη καὶ ἵππος,ὁ γεωργός,ἑσπερινὴ προσευχή,τὸ γατάκι,μιὰ σμαρίδα Ὁ παπαγάλος,στὸ δρόμο,τὸ δάσος Ὑπὲρ τῶν ζῳυφίων 7. Λυρικά Παρομοιώσεις (1879) Διπλωματική Εργασία Σελίδα 17

18 Τὰ ἀρέσκοντα (1879) Εἰς τὴν Ἄνοιξιν (1879) Δικαιολόγησις (1879) Ἡ διαθήκη μου (1879) Ὁ δάσκαλός μου (1880) Σονέττον ΧΙ (1880) Ἐν Γοτίγγῃ (1880) ᾎσμα Ι, II, III, IV, V, VI, VII ( ) Διὰ τὴν Ἄνοιξιν (1882) Ὁ κριτὴς (1882) Ἡ πεταλούδα (1882) Διηγήματα Τὸ ἁμάρτημα τῆς μητρός μου (1883) Μεταξὺ Πειραιῶς καὶ Νεαπόλεως (1883) Ποῖος ἦτο ὁ φονεὺς τοῦ ἀδελφοῦ μου (1883) Αἱ συνέπειαι τῆς Παλαιᾶς ἱστορίας (1884) Τὸ μόνον τῆς ζωῆς του ταξείδιον (1884) Πρωτομαγιά (1884) Διατὶ ἡ μηλιὰ δὲν ἔγινε μηλέα (1885) Ὁ τρομάρας (1884) Μοσκὼβ-Σελήμ (1895) Από τη λογοτεχνική προσφορά του Γ.Μ. Βιζυηνού διαπιστώνουμε ότι υπάρχει μια συχνή και πυκνή ποιητική παρουσία στα ελληνικά γράμματα και από τους τίτλους καταλαβαίνουμε ότι τιτλοφορούνται με τη χρήση ουσιαστικών και καλύπτουν πολλά είδη της ποιητικής τέχνης. Αντίθετα, σε ότι αφορά τα διηγήματα βλέπουμε ότι έχει γράψει μόνο οκτώ. Από αυτά, το 1883 εκδίδεται το πρώτο το «Αμάρτημα της μητρός μου» και μέχρι το 1885, έτος που δημοσιεύει το διήγημα «Διατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα», έχουν κυκλοφορήσει όλα τα διηγήματα του εκτός από το τελευταίο, που δημοσιεύεται δέκα χρόνια μετά, ο «Μοσκώβ- Διπλωματική Εργασία Σελίδα 18

19 Σελήμ», που ουσιαστικά αποτελεί και τον επίλογο της διηγηματογραφίας του αλλά και εν γένει της λογοτεχνικής του παρουσίας. Έτσι, καταδεικνύεται το μεγαλείο του ως διηγηματογράφου με βαθιά θέρμη ψυχής για την οικογένεια του και τη ζωή του γενικότερα (Σαχίνης, 1989) 1.3. Για έναν ορισμό του διηγήματος Επιχειρώντας μια ιστορική αναδρομή, θα λέγαμε ότι οι απαρχές του διηγήματος βρίσκονται στην Ευρώπη και στην Ασία το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα με τα μυθιστορήματα του Πετρόνιου το Αποληίου και το σανσκριτικό Πανχατάντρα. Με το «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου κατά τον 19 ο αιώνα το διήγημα αποκτά θα λέγαμε πιο συγκεκριμένη λογοτεχνική μορφή, ενώ συνεχίζοντας την παράδοση του Βοκάκιου θα τον μιμηθούν τον 15 ο αιώνα ο Nikolas de Τroy και η Marguerite de Narrave τον επόμενο αιώνα. Παρά τη μεγάλη ανάπτυξη του διηγήματος τον 17 ο αιώνα με τον La Fontaine «Έμμετροι μύθοι και διηγήσεις» και τον Cervantes «Υποδειγματικά Διηγήματα», τον 19 ου αιώνα οδηγούμαστε σε μεγάλες συγγραφικές προσωπικότητες, όπως ο Chekhov, ο Tourgenev και ο Poe που διαμορφώνουν παράλληλα και το θεωρητικό υπόβαθρο του διηγήματος. Στον Ελληνικό χώρο ως διηγήματα επιγράφονται ο «Διονύσου Πλους» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή και ο «Αυθέντης του Μορέως» παρά τη μεγάλη του έκταση. Ο Παλαμάς περιγράφει το λογοτεχνικό είδος του διηγήματος σε αντιδιαστολή με το μυθιστόρημα και το θεωρεί υποδεέστερο του μυθιστορήματος, γεγoνός που, σε συνδυασμό με την επιφυλακτική στάση που κράτησαν οι μελετητές τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα απέναντι στο διήγημα, καταδεικνύει μια δυσκολία διατύπωσης θεωρητικών αρχών και προσδιορισμού του διηγήματος ως αυτόνομου λογοτεχνικού είδους. Ουσιαστικά, στα μέσα της δεκαετίας του 1880, όπου η έκδοση περιοδικών επιτρέπει τη «φιλοξενία» αφηγήσεων βραχείας φόρμας συντελείται η στροφή προς το διήγημα. Κάτι τέτοιο δε σημαίνει ότι αγνοείται ο αφηγηματικός πλούτος της ευρωπαικής λογοτεχνίας. Αντίθετα, στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1880 το διήγημα αντλεί υλικό από την ευρωπαική παρακαταθήκη (Στέση, 2009 σελ. 170) Παρόλη την αλματώδη ανάπτυξη του είδους κατά την δεκαετία του 1880, το διήγημα δεν έτυχε θετικής ανταπόκρισης των κριτικών της λογοτεχνίας και τούτο γιατί προοπρισμένο κατά έναν μεγάλο βαθμό για περιοδικά, δεν δημιουργούσε την εντύπωση μιας πρωτότυπης και αξιόλογης σύνθεσης, ικανής να μεταμορφώσει το αφηγηματικό υλικό και να το αναδείξει σε κυρίαρχο είδος (Reid, 1988). Καταληκτικά, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Beaton, η πραγματικότητα του δεύτερου μισού του 19 ου αιώνα αποτελεί το αναγκαίο υπόστρωμα για το διήγημα, καθώς ο συγγραφέας δημιουργεί μια μυθοπλαστική πραγματικότητα, την οποία μπορεί να την μεταγράψει και να την αναπαραστήσει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι την αμφισβητεί, πράγμα που επιβεβαιώνεται από τον τρόπο που προσεγγίζει και ο Βιζυηνός αυτήν την πραγματικότητα. (Beaton, 2015, σελ ) Διπλωματική Εργασία Σελίδα 19

20 1.4 Σε ποιο λογοτεχνικό ρεύμα ανήκει ο Βιζυηνός; Η διηγηματογραφική παραγωγή του Βιζυηνού σημειώνεται στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα και συγκεκριμένα μετά το Από το κυρίαρχο λογοτεχνικό ρεύμα ήταν ο Ρομαντισμός, με θέματα αντλημένα από τη φύση, τον Θεό, την ιστορία, έχοντας ως κύριο γλωσσικό μέσο έκφρασης την καθαρεύουσα. Οι ρομαντικοί επιζητούν τη φυγή από την πραγματικότητα με το ταξίδι, την περιπέτεια και τον έρωτα. Έτσι, διαπιστώνουμε σε διηγήματα, όπως το «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως» ή «Το μόνον της ζωής του Ταξίδιον» τις ρομαντικές καταβολές του συγγραφέα. Το κίνημα του Ρομαντισμού εκπροσωπείται από την πρώτη Αθηναϊκή Σχολή και τους Φαναριώτες, τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή ( ), τον Αλέξανδρο Σούτσο ( ), τον Αχιλλέα Παράσχο ( ), τον Ηλία Τανταλίδη ( ), τον Θεόδωρο Ορφανίδη ( ), τον Δημοσθένη Βαλαβάνη ( ), τον Ιωάννη Καρασούτσα ( ) και τον Δημήτριο Παπαρηγόπουλο. Προχωρώντας πιο πέρα διαπιστώνουμε ότι η αλληλεπίδραση ρομαντικών και επτανήσιων λογοτεχνών θα αποτελέσει το κατάλληλο υπόστρωμα για την εμφάνιση της Νέας Αθηναϊκής Σχολής του Με άλλα λόγια, δεν οδηγούμαστε σε μια νέα Ποιητική, με εξαίρεση τον Κωστή Παλαμά, αλλά σε μια γόνιμη αναδημιουργία των στοιχείων της λογοτεχνικής παράδοσης. Χαρακτηριστικά έργα του συγκερασμού Ρομαντισμού και Επτανησιακής Σχολής είναι το μυθιστόρημα με τίτλο «Πάπισσα Ιωάννα» (1866) του Εμμανουήλ Ροΐδη, «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» ( ) και ο «Λουκής Λάρας» (1879) του Δημήτριου Βικέλα. Από κει και έπειτα, δηλαδή από το 1880 και μετά, εμφανίζεται η Νέα Αθηναϊκή Σχολή, μια νέα γενιά που αρχικά είναι επιφυλακτική απέναντι στον Ρομαντισμό και στη μετέπειτα πορεία της απορριπτική απέναντι τόσο σ αυτόν όσο και στην καθαρεύουσα και επαναπροσδιορίζει τα θέματα και τους τρόπους έκφρασης της. Το μυθιστόρημα παύει να κατέχει τα πρωτεία ως λογοτεχνική μορφή, για να παραχωρήσει τη θέση του στο διήγημα και στο χρονογράφημα. Παράλληλα, υπάρχει μια τάση απαγκίστρωσης από την καθαρεύουσα και μια εσώτερη ανάγκη να εκφραστούν οι λογοτέχνες με τη δημοτική. Έτσι, λοιπόν, το 1875 ο Ιάκωβος Πολυλάς μεταφράζει στη δημοτική την Οδύσσεια του Ομήρου και στα 1879 ο Δημήτριος Βικέλας εκδίδει τον «Λουκή Λάρα» γραμμένο σε μετριοπαθή καθαρεύουσα. Επίσης, στρέφονται πρισσότερο μέσω της παρατήρησης στη ρεαλιστική αποτύπωση των ηρώων της καθημερινότητας, στο σπίτι και στο παιδί. Αυτά τα θέματα συνιστούν και τον πυρήνα της ηθογραφίας, η οποία ενισχύεται από τη συστηματοποίση της μελέτης αναφορικά με τις παραδόσεις και τον πολιτισμό του λαού από τον Νικόλαο Πολίτη. Ο «Ζητιάνος» του Καρκαβίτσα αποτελεί γνήσιο τέκνο της λογοτεχνικής στροφής προς την ηθογραφία. Μέσα στο πνευματικό αυτό περιβάλλον του δεύτερου μισού του 19 ου αιώνα διαμορφώνεται η λογοτεχνική φυσιογνωμία του Γ.Μ. Βιζυηνού, ο οποίος επηρεάστηκε αλλά και επηρέασε με τη σειρά του μεταγενέστερους διηγηματογράφους. Οι ιστορικές Διπλωματική Εργασία Σελίδα 20

21 πνευματικές κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη και στην Ελλάδα αναμφίβολα άσκησαν καταλυτική επίδραση στην επιλογή της θεματικής των διηγημάτων του αλλά και της γλώσσας στην οποία έγραψε τα διηγήματα του. Σχετικά με το ερώτημα σε ποιο λογοτεχνικό ρεύμα ανήκει ο Βιζηυνός θα λέγαμε ότι οσφραίνεται το νέο και διαφορετικό της Νέας Αθηναικής σχολής, άλλωστε γράφει ηθογραφικά διηγήματα, επιμένει στον ρεαλισμό, καθώς μέσα σε αυτά τίθενται ζητήματα όπως η πραγματικότητα, ο καθημερινός άνθρωπος, η αλήθεια και η ενηλικίωση (Πολυχρονάκης, 2012), χωρίς να εξωθείται στον νατουραλισμό και να παρεκκλίνει από τα ηθογραφικά πρότυπα της εποχής του (Πάτσιου, 2008, σελ. 165) ενώ, ταυτόχρονα, δεν απαλλάσσεται από τα ρομαντικά μοτίβα μέσα στα διηγήματα του, όπως το ταξίδι, ο έρωτας στην ιδεατή μορφή του και η φύση. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι σπουδές του Γ. Μ.Βιζυηνού στην ψυχολογία συντέλεσαν στην καινοτόμο προσέγγιση των ηρώων, αφού ο συγγραφέας επιχειρεί μια εσωτερική κατάδυση στα βαθύτερα κίνητρα των πράξεων των ηρώων, χωρίς, όμως, να τα ερμηνεύει (Vitti, 1978, σελ. 302). Επιπρόσθετα, γίνεται ένας τόσο γόνιμος συγκερασμός του ηθογραφικού με το ρομαντικό στοιχείο που δημιουργεί μοναδική αισθητική απόλαυση στον αναγνώστη των διηγημάτων του, τέτοια που καθιστά τα έργα του αξεπέραστα από άποψη τεχνικής τελειότητας και θεματικής και την κατάταξη του σε ένα και μόνο λογοτεχνικό ρεύμα μονοδιάστατη και επιπόλαιη. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 21

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2.1.Τι είναι η κοινωνιοσημειωτική; Σύμφωνα με την Κάριν Μπόκλουντ- Λαγοπούλου (όπ. αναφ. στο περ. Διαβάζω, τεύχος 71) «η σημειωτική ή σημειολογία είναι η επιστήμη που μελετά τα φαινόμενα σημασίας. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται, εν δυνάμει, τα πάντα ως φαινόμενα σημασίας. Όμως, αν και όλα τα φαινόμενα μπορούν να γίνουν έτσι αντιληπτά, δεν παύουν να είναι συγχρόνως και φαινόμενα άλλης φύσης. Η σημειωτική τα μελετά μόνο από την άποψη της σημασίας: μελετά το τριαντάφυλλο σαν σύμβολο αγάπης και δεν μελετά την καλλιέργεια του, τα ανθοπωλεία ή τη βοτανική. Βλέποντας, λοιπόν, τα φαινόμενα από την άποψη της σημασίας, δεν ξεχνά ότι έχουν ενδεχόμενα κι άλλες διαστάσεις που μελετιούνται από άλλες επιστήμες». O Ferdinand de Saussure, ελβετός γλωσσολόγος, έθεσε τις βάσεις της δομικής γλωσσολογίας και την ονόμασε σημειολογία. Σύμφωνα με τον Saussure, η γλώσσα αποτελεί σύστημα σημείων και διέπεται από τις γενικές αρχές της σημειολογίας. Γύρω στα η «Σχολή της Πράγας» με τον Roman Jacobson προσπάθησε να εφαρμόσει τις αρχές του Saussure σε άλλα σημειωτικά συστήματα και η θεωρία του για τις έξι λειτουργίες της γλώσσας έδωσε το έναυσμα για τη διατύπωση κατοπινών θεωριών και τη σύνταξη εργασιών. Γύρω στα 1960, στο Παρίσι εμφανίζεται η θεωρία του δομισμού, αναπόσπαστο τμήμα του οποίου αποτέλεσε η σημειωτική. Έτσι, η σημειωτική άρχισε να εφαρμόζεται από τους Γάλλους θεωρητικούς σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Η δομική μελέτη του Levi- Strauss στα 1958 πρότεινε μια δομική μέθοδο προσέγγισης της αφήγησης και έφερε ξανά στο φως το έργο του Vladimir Propp για τη δομική ανάλυση των παραμυθιών. Ο Greimas μαζί με τον Bremond και τον Todorov, με βάση το έργο του Propp, του Levi- Strauss και του Souriau διαμόρφωσε την αφηγηματολογία, με άλλα λόγια τη θεωρία και τη μέθοδο ανάλυσης της αφήγησης. Ο Greimas, όμως, θα λέγαμε ότι αξιοποιώντας το έργο του Levi- Strauss και του Propp, μπόρεσε να προτείνει ένα συγκεκριμένο μοντέλο αφηγηματολογίας, βάσει του οποίου θεμελιώθηκε η δομική ανάλυση της λογοτεχνίας με μέθοδο προσέγγισης τη σημειωτική. Εν κατακλείδι, η κοινωνιοσημειωτική ως θεωρία ανάλυσης της αφήγησης, η οποία θα χρησιμοποιηθεί στην παρούσα εργασία διερευνά τα γλωσσικά σημεία μέσα σε ένα συγκεκριμένο αφηγηματικό σύστημα, οι προεκτάσεις των οποίων θα μας επιτρέψουν να συνάγουμε συμπεράσματα για τη γυνάικα- ηρωίδα των διηγημάτων του Γ.Μ. Βιζυηνού στο αφηγηματικό περιβάλλον, όπως αυτό είναι διαμορφωμένο στα διηγήματα του. 2.2 Το μοντέλο του Greimas Ο Greimas, ξεκινώντας από το έργο του ρώσου φορμαλιστή V. Propp, ο οποίος μελέτησε εκατό ρωσικά παραμύθια και διαπίστωσε ότι διέπονται από την ίδα δομική ανάλυση, επισημαίνει έξι ρόλους κατά την ανάλυση τους. Οι έξι αυτοί ρόλοι είναι: Υποκείμενο, Αντικείμενο, Πομπός, Δέκτης, Βοηθός, Αντίμαχος και μπορούμε να τους αποδώσουμε με το παρακάτω σχήμα (Καψωμένος, 2014, σελ.125): Διπλωματική Εργασία Σελίδα 22

23 Υποκείμενο- Αντικείμενο(βούληση: τροπικότητα του θέλω) Βοηθός- Αντίμαχος (δυνατότητα: τροπικότητα του δύναμαι) Πομπός- Δέκτης (γνώση: τροπικότητα του γνωρίζω) Το Υποκείμενο επιθυμεί την πρόσκτηση του Αντικειμένου ή την αποκατάσταση του διαταραγμένου status quo.to Υποκείμενο ενεργοποιείται ως προς την κατεύθυνση της απόκτησης του Αντικειμένου στην πορεία της αφήγησης. Η σχέση Υποκειμένου- Αντικειμένου οικοδομείται, σύμφωνα με τον Greimas, στον άξονα της θέλησης. Σ αυτή την κατεύθυνση του Υποκειμένου μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά ο Βοηθός, ενώ στην αντίθεση περίπτωση, ανασταλτικά προς την επιθυμία του Υποκειμένου, μπορεί να λειτουργήσει ο Αντίμαχος. Έτσι, διαμορφώνεται το δεύτερο επίπεδο πάνω στον άξονα της δύναμης. Στο τρίτο επίπεδο, ο Πομπός δημιουργεί μια διαλεκτική σχέση με τον Δέκτη, που μπορεί να είναι ένας ή πολλοί, στον άξονα της επικοινωνίας. Επιπλέον, αξίζει να επισημάνουμε ότι σε κάθε αφηγηματική ενότητα δεν είναι απαραίτητο να υπάρχουν όλοι οι ρόλοι. Καταληκτικά, θα λέγαμε εν προκειμένω ότι με εργαλείο το μοντέλο του Greimas, που εφαρμόσαμε στα διηγήματα του Γ.Μ. Βιζυηνού μπορέσαμε να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα για τη γυναικεία μορφή ως Υποκείμενο-ηρωίδα των αφηγηματικών κειμένων και να καταγράψουμε τις λειτουργίες και τις ιδιότητες που της αποδίδονται μέσα στο αφηγηματικό πλαίσιο ως αντανάκλαση του ευρύτερου σημειωτικού- κοινωνικού συστήματος στο οποίο κινείται και δρα. Διπλωματική Εργασία Σελίδα 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Αναδεικνύοντας τη γυναικεία μορφή στα διηγήματα του Βιζυηνού: Το μοντέλο δράσης του Greimas 3.1 ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΜΟΥ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ Στο «Αμάρτημα της Μητρός μου» η μητέρα προσπαθεί να σώσει τη μικρή Αννιώ, η οποία λόγω της ασθενικής της φύσης είναι βαριά άρρωστη. Ο άνδρας της έχει πεθάνει και έτσι αυτή καταβάλλει οποιαδήποτε προσπάθεια θα μπορούσε να είχε θετικό αποτέλεσμα στην υγεία της Αννιώς. Κορυφαίο επεισόδιο αποτελεί η σκηνή στην εκκλησία, όπου μπροστά στην εικόνα της Παναγίας προσεύχεται και προσφέρει ως θυσία τον Γιωργή, ένα άρρεν τέκνο στη θέση του κοριτσιού. Η Αννιώ πεθαίνει και η μητέρα προβαίνει σε δυο υιοθεσίες κοριτσιών, τις οποίες προικίζει και παντρεύει. Όταν θα επιστρέψει ο αφηγητής Γιωργής από την ξενιτιά, η μητέρα θα του εξομολογηθεί το περιστατικό με τη διάσωση του Γιωργή από την ίδια στο ποτάμι και το αμάρτημα της. Το αμάρτημα της ήταν ότι πλάκωσε στον ύπνο της το βρέφος, το οποίο ήταν κορίτσι. Ο Γιωργής και η μητέρα του επισκέπτονται στην Κωνσταντινούπολη τον Πατριάρχη, για να τη συγχωρέσει. Το διήγημα τελειώνει με την τραγική φιγούρα της μητέρας, η οποία μονολογεί: «Δεν έκαμε παιδιά, για να μπορή να γνωρίση, τι πράγμα είναι το να σκοτώσει κανείς το ίδιο το παιδί του» Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ Η σύνθεση του έργου δομείται σε έξι σκηνές, σύμφωνα με τον Παναγιώτη Μουλλά: Α σκηνή (σελ.3-14) α. Παρουσίαση της οικογένειας του αφηγητή (σελ.3-4) β. Η επιδείνωση της υγείας της Αννιώς (σελ. 4-6) γ. Σπίτι εκκλησία- σπίτι (σελ.6-13) Β σκηνή (σελ14-16) α. Η πρώτη υιοθεσία μετά το θάνατο της Αννιώς (14-16) Γ σκηνή (σελ. 16) Η δεύτερη υιοθεσία (σελ.16) Δ σκηνή (σελ.16-18) Η σωτηρία του αφηγητή από τη μητέρα του στο ποτάμι Ε σκηνή (σελ.18-25) Διπλωματική Εργασία Σελίδα 24

25 Η ομολογία του αμαρτήματος της μητέρας ΣΤ σκηνή (σελ.25-27) Η εξομολόγηση του αμαρτήματος της μητέρας στον Πατριάρχη Η εφαρμογή του μοντέλου Greimas Α σκηνή (σελ.3-14) α. Ο αφηγητής (Υποκείμενο) επιθυμεί τη στοργή και την αγάπη της μητέρας του (Αντικείμενο). Βοηθός του καθίσταται η γνώση ότι η μητέρα δείχνει αμερόληπτη και ίση αγάπη προς όλα τα παιδιά της: «Ἀλλ' ἡμεῖς ἐγνωρίζαμεν, ὅτι ἡ ἐνδόμυχος τῆς μητρός ἡμῶν στοργή διετέλει ἀδέκαστος καί ἴση πρός ὅλα της τά τέκνα. Ἤμεθα βέβαιοι, ὅτι αἱ ἐξαιρέσεις ἐκεῖναι δέν ἦσαν παρά μόνον ἐξωτερικαί ἐκδηλώσεις φεισικωτέρας τινός εὐνοίας πρός τό μόνον τοῦ οἴκου μας κοράσιον.» Καί ὄχι μόνον ἀνειχόμεθα τάς πρός αὐτήν περιποιήσεις ἀγογγύστως, ἀλλά καί συνετελοῦμεν πρός αὔξησιν αὐτῶν, ὅσον ἡδυνάμεθα». Αντίμαχος στην επιθυμία του αφηγητή να γευτεί την αγάπη της μητέρας του αποτελούν τα προνόμια που απολαμβάνει η Αννιώ: «Ἦτον ἡ χαϊδεμμένη τῆς μικρᾶς ἡμῶν οἰκογενείας καί τήν ἠγαπῶμεν ὅλοι. Ἀλλ' ἀπ' ὅλους περισσότερον τήν ἠγάπα ἡ μήτηρ μας. Εἰς τήν τράπεζαν τήν ἐκάθιζε πάντοτε πλησίον της καί ἀπό ὅ,τι εἴχομεν ἔδιδε τό καλύτερον εἰς ἐκείνην. Καί ἐνῷ ἡμᾶς μᾶς ἐνέδυε χρησιμοποιοῦσα τά φορέματα τοῦ μακαρίτου πατρός μας, διά τήν Ἀννιώ ἠγόραζε συνήθως νέα. Ὥς καί εἰς τά γράμματα δέν τήν ἐβίαζεν. Ἄν ἤθελεν, ἐπήγαινεν εἰς τό σχολεῖον, ἄν δέν ἤθελεν, ἔμενεν εἰς τήν οἰκίαν. Πρᾶγμα τό ὁποῖον εἰς ἡμᾶς διά κανένα λόγον δέν θά ἐπετρέπετο.» Ο Πομπός δείχνει να κατανοεί τη συμπεριφορά του Δέκτη «Καί ὄχι μόνον ἀνειχόμεθα τάς πρός αὐτήν περιποιήσεις ἀγογγύστως, ἀλλά καί συνετελοῦμεν πρός αὔξησιν αὐτῶν, ὅσον ἡδυνάμεθα». Ο άξονας της θέλησης (Υποκείμενο- Αντικείμενο) είναι πιο ισχυρός από τον άξονα της δύναμης (Βοηθός Αντίμαχος) και από τον άξονα της επικοινωνίας (Πομπός- Δέκτης), καθώς παρουσιάζεται ιδιαίτερα έντονη η επιθυμία του αφηγητή να απολαμβάνει την ίδια αγάπη και στοργή με την Αννιώ σε βαθμό τέτοιο, που φαίνεται να δικαιολογεί τη συμπεριφορά της. β. Η μητέρα (Υποκείμενο) επιθυμεί διακαώς την ίαση της Αννιώς (Αντικείμενο). Ως δρώσα δύναμη- Βοηθός στην επιθυμία του υποκειμένου λειτουργούν άτομα με παρόμοια ασθένεια που είχαν ιαθεί, τους οποίους αναζητούσε και έβρισκε, όπως γριές που είχαν μαγικά βότανα, μορφωμένοι ξένοι, ο κουρέας, ο ιερέας που την εξορκίζει: «Κἄποιος εἶχεν ἄλλοτε παρομοίαν ἀσθένειαν, ἔτρεχε νά τόν ἐρωτήσῃ, πῶς ἐθεραπεύθη. Κάπου μία γραῖα κρύπτει βότανα θαυμασίας ἰατρικῆς δυνάμεως, ἔσπευδε νά τά ἐξαγοράσῃ. Κάποθεν ἦλθε ξένος τις, παράδοξος τό ἐξωτερικόν, ἤ φημιζόμενος διά τάς γνώσεις του, δέν ἐδίσταζε νά ἐπικαλεσθῇ τήν ἀντίληψίν του: Οἱ «διαβασμένοι», κατά τούς λαούς, εἶναι παντογνῶσται. Καί ὑπό τό πρόσχημα πτωχοῦ ὁδοιπόρου κρύπτονται ἐνίοτε μυστηριώδη ὄντα, πλήρη ὑπερφυσικῶν δυνάμεων. Ὁ χονδρός τῆς συνοικίας κουρεύς, αὐτός μᾶς ἐπεσκέπτετο αὐτόκλητος καί δικαιωματικῶς. Ἦτον ὁ μόνος ἐπίσημος ἰατρός ἐν τῇ περιφερείᾳ μας». Αντίμαχος: η επιδείνωση της ασθένειας της Αννιώς: «Ἡ κατάστασις τῆς Ἀννιῶς ἔβαινεν ἀργά μέν καί ἀπαρατηρήτως, ἀλλ' ὁλονέν ἐπί τά χείρω.» και πιο κάτω: «Ἡ κατάστασις τῆς ἀσθενοῦς ἐδεινοῦτο». Η μητέρα- Πομπός γίνεται έξαλλη με την επιδείνωση Διπλωματική Εργασία Σελίδα 25

26 της υγείας της Αννιώς και απουσιάζει κάθε επιθυμία της να επικοινωνήσει και να ενδιαφερθεί για τον αφηγητή (Δέκτης): «Τό παιδίον ἐχειροτέρευεν ἀδιακόπως, καί ἡ μήτηρ μας ἐγίνετο ὁλονέν ἀγνώριστος. Ἐνόμιζες, ὅτι ἐλησμόνησε πώς εἶχε καί ἄλλα τέκνα.» Ο άξονας της δύναμης (Βοηθός- Αντίμαχος) είναι πιο ισχυρός από τον άξονα της θέλησης (Υποκείμενο- Αντικείμενο) και της επικοινωνίας (Πομπός Δέκτης), καθώς η χειροτέρευση της υγείας της Αννιώς αντιμάχεται την ίαση της και διευρύνει το χάσμα της επικοινωνίας ανάμεσα στη μητέρα και τον αφηγητή. γ. Η κορυφαία σκηνή σε αυτήν την ενότητα είναι μέσα στην εκκλησία, όπου το Υποκείμενο (μητέρα) θέλει να θυσιάσει τα αρσενικά παιδιά της οικογένειας, συνεπώς και τον αφηγητή (Αντικείμενο) προκειμένου να σωθεί το Αννιώ: «Μίαν ἡμέραν τήν ἐπλησίασα ἀπαρατήρητος, ἐνῷ ἔκλαιε γονυπετής πρό τῆς εἰκόνος τοῦ Σωτῆρος. Πάρε μου ὅποιο θέλεις, ἔλεγε, καί ἄφησέ μου τό κορίτσι.». Βοηθός: η πίστη της μητέρας ότι μπορεί να γίνουν θαύματα: «Ἔπρεπε λοιπόν νά μείνῃ σαράντα ἡμερονύκτια ἐντός τῆς ἐκκλησίας, πρό τοῦ ἁγίου βήματος, ἐνώπιον τῆς Μητρός τοῦ Σωτῆρος, ἐμπεπιστευμένη εἰς μόνον τό ἔλεος καί τούς οἰκτιρμούς αὐτῶν, ἵνα σωθῇ ἀπό το σατανικόν πάθος, τό ὁποῖον ἐμφωλεῦσαν ἤλεθε τόσον ἀμειλίκτως τό τρυφερόν τῆς ζωῆς αὐτῆς δένδρον.» Αντίμαχος καθίσταται η παρουσία του αφηγητή που ακούει την επιθυμία της μάνας και αισθάνεται έντονα συναισθηματική ματάιωση: «Ὅταν ἤκουσα τάς λέξεις ταύτας, παγερά φρικίασις διέτρεξε τά νεῦρα μου καί ἤρχισαν τά αὐτία μου νά βοΐζουν. Δέν ἠδυνήθην ν' ἀκούσω περιπλέον. Καθ' ἥν δέ στιγμήν εἶδον, ὅτι ἡ μήτηρ μου, καταβληθεῖσα ὑπό φοβερᾶς ἀγωνίας, ἔπιπτεν ἀδρανής ἐπί τῶν μαρμάρων, ἐγώ ἀντί νά δράμω πρός βοήθειάν της, ἐπωφελήθην τήν εὐκαιρίαν νά φύγω ἐκ τῆς ἐκκλησίας, τρέχων ὡς ἔξαλλος καί ἐκβάλλων κραυγάς, ὡς ἐάν ἠπείλει νά μέ συλλάβῃ ὁρατός αὐτός ὁ Θάνατος.» Ο Πομπός- Μητέρα δεν γίνεται κατανοητός από τον Δέκτη σε βαθμό τέτοιο, που πιστεύει ότι η μητέρα του δεν τον αγαπά. Συνεπώς, η έντονη επιθυμία του να απολαμβάνει τη στοργή και την αγάπη της μητέρας που είδαμε παραπάνω ακυρώνεται: «Προσεπάθησα νά ἐνθυμηθῶ μήπως τῆς ἔπταισά ποτέ, μήπως τήν ἀδίκησα, ἀλλά δέν ἠδυνήθην. Ἀπεναντίας εὕρισκον, ὅτι ἀφ' ὅτου ἐγεννήθη αὐτή ἡ ἀδελφή μας, ἐγώ, ὄχι μόνον δέν ἠγαπήθην, ὅπως θά τό ἐπεθύμουν, ἀλλά τοῦτ' αὐτό παρηγκωνιζόμην ὁλονέν περισσότερον. Ἐνθυμήθην τότε, καί μοί ἐφάνη ὅτι ἐννόησα, διατί ὁ πατήρ μου ἐσυνήθιζε νά μέ ὀνομάζῃ «τό ἀδικημένο του». Καί μέ ἐπῆρε τό παράπονον καί ἤρχισα νά κλαίω. Ὤ! εἶπον, ἡ μητέρα μου δέν μέ ἀγαπᾷ καί δέν μέ θέλει! Ποτέ, ποτέ πλέον δέν πηγαίνω εἰς τήν ἐκκλησίαν! Καί διηυθύνθην πρός τήν οἰκίαν μας, περίλυπος καί ἀπηλπισμένος». Στην ενότητα αυτή ο άξονας της επικοινωνίας είναι ο πιο ισχυρός, καθώς διασπάται η σχέση του Δέκτη με τον Πομπό και υπερτερεί σε σχέση με τον άξονα της θέλησης (Υποκείμενο-Αντικείμενο) και της δύναμης (Βοηθός- Αντίμαχος). Η τραγική συνειδητοποίηση από την πλευρά του δέκτη, η οποία επιτείνεται με τη χρήση του α ενικού προσώπου ( Perri, 1994 σελ. 1-44) ότι δεν είναι αγαπητός από τη μάνα του υπονομεύει ακόμα και την ίδια τη θέληση της μητέρας να θυσιάσει τα αρσενικά παιδιά της. Β σκηνή (σελ ) Διπλωματική Εργασία Σελίδα 26

27 Η μητέρα (Υποκείμενο) επιθυμεί να υποκαταστήσει την Αννιώ με την υιοθεσία ενός άλλου κοριτσιού (Αντικείμενο). Για την πραγματοποίηση της επιθυμίας της καταβάλλει σκληρές προσπάθειες, αναγκάζεται να δουλέψει και να δείξει γενναιότητα και αποφασιστικότητα: «Ἐμετρίασεν, ἤ κυρίως εἰπεῖν, συνεκάλυψε τό πένθος της ὑπερενίκησε τήν ἀτολμίαν τῆς ἡλικίας καί τοῦ φύλου της, καί, λαβοῦσα τήν δίκελλαν ἀνά χεῖρας, ἤρχισε νά «ξενοδουλεύῃ, ὡς ἐάν δέν εἶχε γνωρίσει ποτέ τόν ἄνετον καί ἀνεξάρτητον βίον.». Επίσης, ενισχυτικά λειτουργούν και τα άλλα μέλη της οικογενειας, που η μητέρα θέτει ως προτεραιότητα τη μόρφωση τους: «Ὁ μεγαλύτερός μου ἀδελφός ὤφειλε νά μάθῃ τήν τέχνην τοῦ πατρός μας, διά νά λάβῃ ἐν τῇ οἰκογενείᾳ τόν τόπον ἐκείνου. Ἐγώ ἔμελλον ἤ μᾶλλον ἤθελον νά ξενιτευθῶ, καί οὕτω καθεξῆς. Ἀλλά πρό τούτου ἔπρεπε νά μάθωμεν ὅλοι τά γράμματά μας, ἔπρεπε νά ξεσχολήσωμεν. Διότι, ἔλεγεν ἡ μήτηρ μας, ἄνθρωπος ἀγράμματος, ξύλον ἀπελέκητον.» Αντίμαχος καθίστανται οι οικονομικές δυσκολίες που εμποδίζουν τη δράση του Υποκειμένου και η ανομβρία: «Αἱ οἰκονομικαί μας δυσχέρειαι ἐκορυφώθησαν, ὅταν ἐπῆλθεν ἀνομβρία εἰς τήν χώραν καί ἀνέβησαν αἱ τιμαί τῶν τροφίμων.» Ο Πομπός- Μητέρα δεν μπορεί να συσφίξει τους δεσμούς της με τον Δέκτη (τα υπόλοιπα αγόρια- πλην του αφηγητή), καθώς αυτά αντιδρούν στην απόφαση της μητέρας να δίνει όλα τους τα χρήματα στο υιοθετημένο κορίτσι και να την προικίσει πλουσιοπάροχα, όταν την παντρεύει: «Ὁ γάμος αὐτῆς, ὅστις φαίνεται ἐπίτηδες ἐπεσπεύθη, ὑπῆρξεν ἀληθής «χαρά» τῶν ἀδελφῶν μου. Οἱ δυστυχεῖς ἀνέπνευσαν, ἀπαλλαγέντες ἀπό τό πρόσθετον φορτίον. Καί εἶχον δίκαιον. Διότι ἡ κόρη ἐκείνη, ἐκτός ὅτι ποτέ δέν ᾐσθάνθη πρός αὐτούς ἀδελφικήν τινα στοργήν, ἐπί τέλους ἀπεδείχθη ἀχάριστος πρός τήν γυναῖκα, ἥτις περιεποιήθη τήν ζωήν αὐτῆς μέ τοσαύτην φιλοστοργίαν, ὅσην ὀλίγα γνήσια τέκνα ἐγνώρισαν.» Σε αυτήν τη σκηνή είναι πολύ δυνατός ο άξονας της επιθυμίας (Υποκείμενο- Αντικείμενο), καθώς για την πραγματοποίηση του υπερνικώνται οι οικονομικές δυσκολίες (άξονας της δύναμης) και η δυσανασχέτηση των αγοριών της οικογένειας (άξονας επικοινωνίας) Γ σκηνή (σελ. 16) Η μητέρα (Υποκείμενο) επιθυμεί να υιοθετήσει δεύτερο κορίτσι (Αντικείμενο). Η επιθυμία της πραγματοποιείται, καθώς το κορίτσι είναι ορφανό και έτσι του υποκείμενο αισθάνεται μεγαλύτερη ηθική ικανοποίηση για την πράξη της. Βοηθός καθίσταται η υπόσχεση του αφηγητή ότι θα αναλάβει τα έξοδα της μητέρας του και της ψυχοκόρης: «Καί ὅταν ἔλθῃ ὁ Γιωργής μου ἀπ' τή ξενιτειά, θά τό προικίσῃ καί θά τό πανδρέψῃ. Ἀμ' τί θαρρεῖτε! Ἐμένα τό παιδί μου μέ τό ὑποσχέθηκε. Ἐγώ, μάνα, θά σέ θρέψω καί σένα καί τό ψυχοπαῖδι σου. Ναί! ἔτσι μέ τό εἶπε, πού νἄχῃ τήν εὐχή μου!» Αντίμαχος είναι η δυσαρέσκεια των αγοριών της οικογένειας για τη δεύτερη υιοθεσία της μητέρας: «Τό υἱικόν σέβας ἦτο πολύ, καί ἡ αὐθεντεία τῆς μητρός μεγάλη, ἀλλ' οἱ πτωχοί ἀδελφοί μου ἦσαν τόσον ἀπογοητευμένοι, ὥστε δέν ἐδίστασαν νά ὑποδείξουν εὐσχήμως πως εἰς τήν μητέραν των, ὅτι καλόν θά ἦτο νά παραιτηθῇ τοῦ σκοποῦ της. Ἀλλά τήν εὗρον ἀμετάπειστον. Τότε ἐδήλωσαν φανερά τήν δυσαρέσκειάν των καί τῇ ἠρνήθησαν τήν διαχείρισιν τοῦ βαλαντίου των.» Η Μητέρα - Πομπός δεν λαμβάνει υπόψη τα λόγια των αγοριών της (Δέκτης): «Ὅλα εἰς μάτην.». Διπλωματική Εργασία Σελίδα 27