Η ειδική αγωγή στην Ελλάδα και στην Κύπρο- Μια συγκριτική προσέγγιση

Transcript

1 ΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Η ειδική αγωγή στην Ελλάδα και στην Κύπρο- Μια συγκριτική προσέγγιση Πτυχιακή Εργασία Κυτίπη Ασηµένια 4802 Σωτηριάδου Βασιλική 4835 Τράκα Μαρία 4834 Επιβλέπων: Παναγιώτης Γιαγκουνίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Εξεταστική Επιτροπή: Κουγιουρούκη Μαρίνα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Στραβάκου Πελαγία, Επίκουρη Καθηγήτρια ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥΠΟΛΗ, 2015

2 ΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Η ειδική αγωγή στην Ελλάδα και στην Κύπρο- Μια συγκριτική προσέγγιση Πτυχιακή Εργασία Κυτίπη Ασηµένια 4802 Σωτηριάδου Βασιλική 4835 Τράκα Μαρία 4834 Επιβλέπων: Παναγιώτης Γιαγκουνίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Εξεταστική Επιτροπή: Κουγιουρούκη Μαρίνα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Στραβάκου Πελαγία, Επίκουρη Καθηγήτρια Η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων του προπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών για την λήψη του πτυχίου του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης του ηµοκρίτειου Πανεπιστήµιου Θράκης ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥΠΟΛΗ,

3 Πνευµατικά δικαιώµατα Copyright [Κυτίπη Ασηµένια, Σωτηριάδου Βασιλική, Τράκα Μαρία, 2015] Η έγκριση της πτυχιακής εργασίας από το Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης δεν δηλώνει απαραιτήτως την αποδοχή των απόψεων των συγγραφέων. «Υπεύθυνη ήλωση Βεβαιώνουµε ότι είµαστε συγγραφείς αυτής της πτυχιακής εργασίας και ότι κάθε βοήθεια που προσφέρθηκε στην εκπόνησή της αναγνωρίζεται και αναφέρεται στο κείµενο. Επιπλέον, αναφέρονται όλες οι βιβλιογραφικές πηγές που αξιοποιήθηκαν, πρωτογενείς και δευτερογενείς, είτε η συµβολή τους παρατίθεται επακριβώς ως απόσπασµα είτε ως παράφραση.» Οι συγγραφείς της εργασίας 3

4 DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES PRIMARY EDUCATION DEPARTMENT PRIMARY EDUCATION AND PSYCHOLOGY SECTOR Special Education in Greece and in Cyprus- A comparative approach Final year project report Kytipi Asimenia 4802 Sotiriadou Vasiliki 4835 Traka Maria 4834 Advisor: Panagiotis Yiangounidis, Associate Professor Εxamination Committee: Kougiourouki Marina, Assistant Professor Stravakou Pelagia, Assistant Professor A report submitted as partial fulfillment of the requirements for the degree of Bachelor of Education ALEXANDROUPOLIS,

5 Copyright (Asimenia Kytipi, Vasiliki Sotiriadou, Maria Traka) 2015 The approval of the thesis from the Department of Primary Education of the Dimocritus University of Thrace does not necessarily indicates its acceptance of the views of the authors. Statutory Declaration We confirm that we are the writers of this thesis and that any assistance provided in its preparation is recognized and mentioned in the text. Moreover, all the bibliographical sources utilized are listed, both primary and secondary, or their contribution is given precisely as an extract or a paraphrase. The authors of the thesis 5

6 Περιεχόµενα Πρόλογος... 9 Εισαγωγή Περίληψη Abstract Η Ειδική Αγωγή Ορισµός Ειδικής Αγωγής Σκοπός Ειδικής Αγωγής Ποια είναι τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες; Κατηγορίες ειδικών αναγκών- Βασικά χαρακτηριστικά Αυτισµός Προβλήµατα όρασης Κώφωση και βαρηκοΐα Νοητική Καθυστέρηση ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα ( ΕΠ-Υ) Ψυχικές ασθένειες- Συναισθηµατικές ιαταραχές ιαταραχές Λόγου και Οµιλίας Κινητικές Αναπηρίες Μαθησιακές υσκολίες Χαρισµατικότητα και Ταλέντο Συµβουλευτική γονέων Νόµος ηµοσίου ικαίου και IDEA Η ειδική αγωγή στην Ελλάδα Ιστορική αναδροµή Νοµοθεσία για την ειδική αγωγή Νόµος Νόµος 1143/ Προεδρικό ιάταγµα 603/82, 603/

7 Νόµος 1566/ Νόµος 2817/ Νόµος 2643/ «Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση ατόµων µε αναπηρία ή µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες»n. 3699/ Νόµος 3784/ Θεσµοί Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών Στάσεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στην αναπηρία Επαγγελµατική αποκατάσταση ατόµων µε ειδικές ανάγκες Η ειδική αγωγή στη Κύπρο Ιστορική αναδροµή Νοµοθεσία περί Ειδικής Αγωγής Νόµος Περί Ειδικής Εκπαιδεύσεως 47/ Ο περί Αγωγής και Εκπαίδευσης Παιδιών µε Ειδικές Ανάγκες Νόµος του 1999 (Ν.113(Ι)/1999) Περί Ατόµων µε Αναπηρίες Νόµος του 2000 (Ν.127/2000) Περί Αγωγής και Εκπαίδευσης Παιδιών µε Ειδικές Ανάγκες Νόµος- Κανονισµοί του 2001 (Κ..Π. 186/2001) Περί της Αναγνώρισης της Κυπριακής Νοηµατικής Γλώσσας Νόµος του 2006 (Ν.66(Ι)/2006) Περί ιεξαγωγής των Παγκύπριων Εξετάσεων Νόµος του 2006 (Ν. 22(Ι)/2006) Περί ηµόσιων Βοηθηµάτων και Υπηρεσιών Νόµος του 2006 (95(Ι)/2006) Θεσµοί Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών Στάσεις της κυπριακής κοινωνίας απέναντι στην αναπηρία Επαγγελµατική αποκατάσταση ατόµων µε ειδικές ανάγκες Σύγκριση Ελλάδας-Κύπρου Σύγκριση ιστορικής αναδροµής Ελλάδας- Κύπρου σχετικά µε την Ειδική Αγωγή

8 4.2. Σύγκριση νοµοθετικού πλαισίου Ελλάδας- Κύπρου για την Ειδική Αγωγή Σύγκριση θεσµών Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα και στην Κύπρο Σύγκριση εκπαίδευσης εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής σε Ελλάδα και Κύπρο Σύγκριση των αντιλήψεων της ελληνικής και κυπριακής πολιτείας απέναντι στα άτοµα µε ειδικές ανάγκες Σύγκριση επαγγελµατικής αποκατάστασης των ατόµων µε αναπηρία στην Ελλάδα και την Κύπρο Επίλογος Ελληνόγλωσσες Βιβλιογραφικές Αναφορές Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

9 Πρόλογος Πριν προχωρήσουµε στην διαπραγµάτευση του θέµατος της πτυχιακής εργασίας, θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε ορισµένα πρόσωπα, µε την βοήθεια των οποίων ολοκληρώθηκε η παρούσα εργασία. Αρχικά, σηµαντική υπήρξε η συµβολή του επιβλέπων καθηγητή µας, κ. Παναγιώτη Γιαγκουνίδη, Αναπληρωτή Καθηγητή του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης, του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης, ο οποίος µε την καθοδήγηση και τις αναλυτικές συµβουλές τους συνέβαλε στην συγκέντρωση πληροφοριών και στην συγγραφή της εργασίας. Επίσης, θα θέλαµε να εκφράσουµε τις ευχαριστίες µας στην κα. Κουγιουρούκη Μαρίνα και κα. Πελαγία Στραβάκου, Επίκουρες Καθηγήτριες του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης, οι οποίες κλήθηκαν για την αναλυτική ανάγνωση και εξέταση της πτυχιακής µας εργασίας. Τέλος, το προσωπικό της βιβλιοθήκης του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης, της ηµόσιας Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρούπολης και των Σερρών και της βιβλιοθήκης του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας της Θεσσαλονίκης, για την πολύτιµη εξυπηρέτηση και διευκόλυνσή τους. Κυτίπη Ασηµένια Σωτηριάδου Βασιλική Τράκα Μαρία 9

10 Εισαγωγή Τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες είναι πολίτες που τυγχάνει να εµφανίζουν κάποια µορφή αναπηρίας. Ο κλάδος που ασχολείται µε την ολόπλευρη εξέλιξη των ατόµων αυτών είναι η Ειδική Αγωγή, η ανάπτυξη του οποίου εντάθηκε τα τελευταία χρόνια. Άτοµα µε ειδικές ανάγκες υπήρχαν πάντα. Η κατοχύρωση των δικαιωµάτων τους όµως, επιτεύχθηκε µε τον Νόµο ηµοσίου ικαίου και IDEA του Το γεγονός αυτό, αποτέλεσε την απαρχή της ακµής της επιστήµης της Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, ενώ µέχρι σήµερα παρατηρείται µια συνεχώς µεταβαλλόµενη προσπάθεια για εκπαίδευση, κοινωνική ενσωµάτωση και επαγγελµατική αποκατάσταση των ατόµων µε αναπηρία. Το θέµα της πτυχιακής εργασίας µας είναι «Η Ειδική Αγωγή στην Ελλάδα και στην Κύπρο- Μια συγκριτική προσέγγιση». Επιλέξαµε το θέµα αυτό διότι θεωρούµε ότι η εξέταση της ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης θα συµβάλλει θετικά στην αναγνώριση και κατανόηση των ιδιαίτερων αναγκών τους και στην βελτίωση του εκπαιδευτικού µας έργου. Η αντιµετώπιση των ατόµων αυτών διαφοροποιείται από την αρχαιότητα ως σήµερα και από κοινωνία σε κοινωνία. Σκοπός της εργασίας µας είναι να ενηµερωθούµε σχετικά µε ευρύτερα θέµατα της ειδικής αγωγής, όπως είναι ο σκοπός της, οι κατηγορίες των ατόµων µε αναπηρία και την συµβουλευτική των γονέων. Τα ζητήµατα αυτά θα επεξεργαστούµε στο πρώτο κεφάλαιο της πτυχιακής µας εργασίας. Επιπλέον, στο δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο της εργασίας µας θα µελετήσουµε την εξέλιξη της ειδικής αγωγής, το νοµοθετικό πλαίσιο, τις παρεχόµενες υπηρεσίες, τις στάσεις και αντιλήψεις της κοινωνίας, τις προοπτικές επαγγελµατικής αποκατάστασης και εξέλιξης και την εκπαίδευση του προσωπικού που την στελεχώνει σε Ελλάδα και Κύπρο. Τέλος, θα επιχειρήσουµε να προβούµε σε σύγκριση των δύο αυτών κρατών όσον αφορά την αντιµετώπιση της αναπηρίας µε στόχο να εντοπίσουµε οµοιότητες και διαφορές, προτερήµατα ή τυχόν ελλείψεις που εµφανίζονται στον τοµέα της ειδικής αγωγής. 10

11 Περίληψη Η παρούσα εργασία αποτελεί µια συγκριτική µελέτη της ειδικής αγωγής, όπως αυτή παρέχεται στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Αρχικά, αναφέρονται γενικότερα ζητήµατα της Ειδικής Αγωγής, όπως ο ορισµός της, οι σκοποί της και οι κατηγορίες των ατόµων µε αναπηρία. Έπειτα, επεξεργάζεται ο ρόλος της συµβουλευτικής των γονέων και η συµβολή του στην ορθή αντιµετώπιση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες από τους γονείς τους. Τέλος, στο ίδιο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για τον νόµο ηµοσίου ικαίου και IDEA, ο οποίος αποτέλεσε την απαρχή της Ειδικής Αγωγής, καθώς για πρώτη φορά κατοχυρώνονται νοµικά τα δικαιώµατα των ατόµων µε ειδικές ανάγκες. Στη συνέχεια, αναφέρεται η ιστορική αναδροµή της Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, το νοµικό πλαίσιο που θεσµοθετήθηκε γι αυτήν, οι παρεχόµενες υπηρεσίες εκπαίδευσης και επαγγελµατικής κατάρτισης των ατόµων µε ειδικές ανάγκες, καθώς και η επαγγελµατική τους αποκατάσταση. Παρατίθενται επίσης, πληροφορίες σχετικά µε την εκπαίδευση των ειδικών παιδαγωγών και τη στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στην αναπηρία. Τα αντίστοιχα θέµατα διερευνώνται και στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας, το οποίο αφορά την ειδική αγωγή στην Κύπρο. Κλείνοντας, γίνεται σύγκριση της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα και την Κύπρο, στα θέµατα που προαναφέρθηκαν, µε στόχο να αναδειχθούν οι βασικές διαφορές και οµοιότητες του παιδαγωγικού αντικειµένου στα δύο κράτη. Λέξεις Κλειδιά: Ειδική Αγωγή, Ελλάδα, Κύπρος, Ειδικές Ανάγκες, Ειδική Εκπαίδευση, Αναπηρία. 11

12 Abstract This work is a comparative study of Special Education, as it is provided in Greece and in Cyprus. Originally, general issues of Special Needs Education are reported, such as its definition, its aims and the categories of people with disabilities. Then, it processes the role of consultive parents and its contribution to the proper management of children with special needs from their parents. Finally, in the same chapter, the law of The Public Law and IDEA is seen, which ushered in the Special Education, and for the first time legally enshrined rights of people with disabilities. Then, the history of Special Education in Greece is indicated, the legal framework that was established for it, the training services and vocational training of people with disabilities as well as their vocational rehabilitation. It also informs about the training of special educators and the attitude of the Greek society towards disability. The respective topics are investigated in the third chapter of the work as well, which concerns Special Education in Cyprus. Finally, a comparison of Special Education in Greece and in Cyprus is made, in order to identify the key differences and similarities of the educational subject in both States. Keywords: Special Education, Greece, Cyprus, Special Needs, Special Needs Education, Disability. 12

13 1. Η Ειδική Αγωγή 1.1. Ορισµός Ειδικής Αγωγής Η Ειδική Παιδαγωγική (ειδική αγωγή) αρχίζει να αναπτύσσεται επιστηµονικά τον 20 ο αιώνα. Υπήρχαν βέβαια, και νωρίτερα (17 ος 19 ος αιώνας) προσπάθειες για εµπειρική προσέγγιση των ατόµων µε ειδικές ανάγκες και κυρίως για τους τυφλούς, κωφούς και τα άτοµα µε νοητική καθυστέρηση από Ισπανούς και Πορτογάλους ειδικούς (Κρουσταλάκης, 2000: 16-21). Το έργο του Γάλλου ιατροφιλόσοφου, J. Itard (1801) αποτελεί την αρχή της ιστορίας της Ειδικής Αγωγής, ενώ ο Eduard Seguin, µεγάλος παιδαγωγός ο οποίος επηρεάστηκε από τον Itard, θεωρείται ο θεµελιωτής της. Ο 20 ος αιώνας είναι ο «αιώνας του παιδιού» καθώς κατά την περίοδο εκείνη έχουµε άνθιση των «Επιστηµών του ανθρώπου» (sciences humans) καθώς και της Ιατρικής και της Παιδοψυχιατρικής. Έτσι, επιχειρείται η ιατρική και ψυχολογική προσέγγιση των ατόµων µε ειδικές ανάγκες και αρχίζει την λειτουργία του το πρώτο «ειδικό σχολείο». Το 1922, ο Theodor Heller στο Μονακό κάνει λόγο για πρώτη φορά για την «Θεραπευτική Παιδαγωγική», στις µέρες µας, «Ειδική Επιστήµη». Έχουµε τρεις περιόδους εξέλιξης της Ειδικής Αγωγής: 1. Την κλινική περίοδο, µε βοήθεια των ατόµων µέσω θεραπειών σε διάφορα ειδικά ιδρύµατα και υπηρεσίες. 2. Την παιδαγωγική περίοδο, που αφορά την παιδαγωγική θεραπευτική αντιµετώπιση µε την συµβολή της επιστήµης του E. Seguin (1837) καθώς και άλλων ειδικών παιδαγωγών όπως του O. Declory, της M. Montessori και της A. Descoeudres. 3. Την ψυχοτεχνική περίοδο, µε την ανάπτυξη της ψυχοµετρίας του Binet και Simon ( ) και την ανάπτυξη καινούργιων µεθόδων που συµβάλλουν στην κατανόηση της προσωπικότητας και στη µέτρηση της νοηµοσύνης (Κρουσταλάκης, 2000: 33-34). Πέρα από τη σχολική αγωγή που παρέχεται στα «κανονικά παιδιά» όλων των ηλικιακών βαθµίδων, υπάρχει και η «ειδική αγωγή» που αφορά την αγωγή ατόµων που παρουσιάζουν ιδιαίτερες ανάγκες. Στη βιβλιογραφία συναντάµε πολλές παραδοχές σχετικά µε τον ορισµό της Ειδικής Αγωγής. Ένας από τους πιο διαδεδοµένους ορισµούς σε πολλά Ευρωπαϊκά Κράτη αναφέρει ότι η Ειδική Αγωγή 13

14 είναι η µια εξειδικευµένη µορφή εκπαίδευσης που προσαρµόζεται στις ιδιαίτερες ανάγκες των ατόµων µε µειονεξίες. Συγκεκριµένα, η Ειδική Αγωγή περιλαµβάνει εκπαιδευτικά προγράµµατα και υπηρεσίες που στόχο έχουν να συµβάλλουν στην αντιµετώπιση των προβληµάτων των ατόµων µε ειδικές, εκπαιδευτικές και κοινωνικές ανάγκες για την βελτίωση και την καλύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους. Παλαιότερα, η Ειδική Αγωγή έφερε τον όρο Θεραπευτική Αγωγή, ο οποίος προέρχεται από το γερµανικό «Heilpaedagogik», που χρησιµοποιήθηκε επί χρόνια στην Ελλάδα. Η Ρόζα Ιµβριώτη (1939) ορίζει την Ειδική Αγωγή ως επιστήµη και συγκεκριµένα, την επιστήµη «που φροντίζει για την µόρφωση, την διδασκαλία και την πρόνοια όλων των παιδιών που η σωµατική και ψυχική τους εξέλιξη εµποδίζεται αδιάκοπα από παράγοντες ατοµικούς και κοινωνικούς (Πολυχρονοπούλου, 2012: 93). Παράλληλα, σύµφωνα µε τον Κ. Καλαντζή (1985 : 22) «η Ειδική Αγωγή είναι ένας κύκλος ειδικών χειρισµών και µεθόδων, ειδικών µορφών εργασίας, ειδικών διδακτικών περιεχοµένων και υλικού, ειδικού παιδαγωγικού κλίµατος και ζωής» ενώ ο Σανσερέλ (1986) αναφέρει ότι «η Ειδική Αγωγή είναι ένα µέτρο που λαµβάνει η πολιτεία για να εξασφαλίσει, συµπληρώνοντας την οικογένεια και συγχρόνως παίρνοντας και άλλα µέτρα, την εκπαίδευση των παιδιών και των εφήβων που παρουσιάζουν αναπηρίες ή δυσκολίες». Τέλος, σύµφωνα µε τον Heward. W. (2009: 18-20), η Ειδική Αγωγή χαρακτηρίζεται ως η σκόπιµη παρέµβαση, η οποία σχεδιάζεται έτσι ώστε να προλαµβάνει, να αντιµετωπίζει και να ξεπερνά τα προβλήµατα που µπορεί να δυσχεράνουν την µάθηση καθώς και την ενεργό συµµετοχή ενός παιδιού µε αναπηρίες στο περιβάλλον του σχολείου ή της κοινότητας. Από τους εκπαιδευτικούς της Ειδικής Αγωγής χρησιµοποιούνται τρεις τύποι παρεµβάσεων: Α) Προληπτική Παρέµβαση, η οποία προγραµµατίζεται από τους εκπαιδευτικούς µε σκοπό να αποτρέψουν την εξέλιξη ενός πιθανού ή µικρού προβλήµατος σε αναπηρία. Περιλαµβάνει δηλαδή, ενέργειες που δεν επιτρέπουν να εξελιχθεί ένα φαινόµενο και ενέργειες που περιορίζουν τις αρνητικές συνέπειες µιας κατάστασης που έχει γίνει ορατή. Η προληπτική παρέµβαση επιτυγχάνεται σε τρία επίπεδα: Πρωτογενής πρόληψη, η οποία στοχεύει στη µείωση της συχνότητας εµφάνισης νέων περιστατικών µιας αναπηρίας µέσω της εξάλειψης ή αντιστάθµισης των παραµέτρων κινδύνου. 14

15 ευτερογενής πρόληψη, η οποία σχετίζεται µε άτοµα τα οποία είναι είτε ήδη εκτεθειµένα σε παράγοντες επικινδυνότητας είτε παρουσιάζουν ενδείξεις κάποιας διαταραχής. Τριτογενής πρόληψη, σχεδιάζεται για άτοµα µε αναπηρία µε σκοπό την πρόληψη της επιδείνωσης των συνεπειών της. Β) ιορθωτική παρέµβαση, η οποία στοχεύει στην µείωση ορισµένων συνεπειών µιας αναπηρίας µέσα από την διδασκαλία δεξιοτήτων οι οποίες αποσκοπούν στην ανεξάρτητη και αποτελεσµατική λειτουργικότητα του ατόµου. Οι δεξιότητες αυτές είναι α) ακαδηµαϊκές (ανάγνωση, γραφή, αριθµητική) β) κοινωνικές (έναρξη µιας συζήτησης) γ) αυτοεξυπηρέτησης (ένδυση, σίτιση) δ) επαγγελµατικές, οι οποίες αφορούν την προετοιµασία των µαθητών για την αγορά εργασίας. Γ) Αντισταθµιστική παρέµβαση, η οποία αναφέρεται στην διδασκαλία µιας εναλλακτικής-αντισταθµιστικής δεξιότητας έτσι ώστε το άτοµο να είναι σε θέση να επιτελεί ένα έργο παρόλο την αναπηρία. Συγχρόνως, η Ειδική Αγωγή ορίζεται και ως διδασκαλία και συγκεκριµένα εξετάζεται ως προς το ποιος συµµετέχει (παιδιά µε ειδικές ανάγκες, επαγγελµατίες, εκπαιδευτικοί ειδικής και γενικής εκπαίδευσης) στην διαδικασία αυτή καθώς και ως προς το τι διδάσκεται. Για τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες κρίνεται αναγκαία για την εκµάθηση δεξιοτήτων εντατική και συστηµατική διδασκαλία. Το λειτουργικό και αναλυτικό πρόγραµµα περιλαµβάνει τις γνώσεις και δεξιότητες που χρειάζονται οι µαθητές µε αναπηρία έτσι ώστε να επιτύχουν στο µέγιστο την ανεξαρτησία τους στον τοµέα της καθηµερινής διαβίωσης όπως δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης (χρήση τουαλέτας, σίτιση). Επιπλέον, ως προς τον τρόπο διεξαγωγής της διδασκαλίας, εξετάζεται η χρήση εξειδικευµένων υλικών και µεθόδων, για παράδειγµα νοητική γλώσσα σε κωφούς µαθητές. Τέλος, η Ειδική Αγωγή πολλές φορές προσδιορίζεται από το που λαµβάνει χώρα. Τα παιδιά µε αναπηρίες βρίσκονται τον περισσότερο χρόνο της ηµέρας στις σχολικές τάξεις γενικής εκπαίδευσης ενώ άλλα σε ξεχωριστές τάξεις ή ξεχωριστά σχολεία-οικοτροφεία. Επιπρόσθετα, µαθητές από τάξεις γενικής εκπαίδευσης περνούν µέρος της ηµέρας τους σε τµήµατα ένταξης µε εξειδικευµένη διδασκαλία. Πολλοί εκπαιδευτικοί Ειδικής Αγωγής διδάσκουν µαθητές µε σοβαρές αναπηρίες προκειµένου να τους µάθουν αποτελεσµατικές δεξιότητες καθηµερινής διαβίωσης καθώς και επαγγελµατικές δεξιότητες σε πραγµατικά περιβάλλοντα. 15

16 Συνοψίζοντας, µε τον όρο «Ειδική Αγωγή» εννοούµε τους τρόπους διαχείρισης και εκπαίδευσης των ατόµων µε ειδικές ανάγκες, οι οποίοι πρέπει να είναι ανάλογοι πάντα µε την συγκεκριµένη περίσταση, καθώς και τις ειδικές παιδαγωγικές µεθόδους για την ικανοποίηση των ιδιαίτερων αναγκών τους. Εποµένως, πρόκειται για µία «συνολική βοήθεια ζωής» (Κρουσταλάκης, 2000: 12) Σκοπός Ειδικής Αγωγής Σύµφωνα µε τον ελληνικό νόµο 1566/85, άρθρο 32, σκοπός της ειδικής αγωγής είναι: 1. «Η ολόπλευρη και αποτελεσµατική ανάπτυξη και αξιοποίηση των δυνατοτήτων και ικανοτήτων τους. 2. Η ένταξη τους στην παραγωγική διαδικασία. 3. Η αλληλοαποδοχή τους από το κοινωνικό σύνολο». Η επιτυχία αυτών των στόχων έρχεται σε συνάφεια µε την λειτουργία ειδικών εκπαιδευτικών προγραµµάτων καθώς και άλλων επιστηµονικών και κοινωνικών µέτρων (Ζώνιου- Σιδέρη, 2011: 129). Παράλληλα, σύµφωνα µε την Ξηροµερίτη Τσακλαγκάνου (Ζώνιου-Σιδέρη, 2011: ), η Ειδική Αγωγή έχει τέσσερις στόχους: 1. Η αλλαγή της αντίληψης των γονέων όσο αναφορά τη σχολική επίδοση καθώς και το πρότυπο του άριστου µαθητή. 2. Η αντικειµενική αξιολόγηση της ιδιαιτερότητας κάθε παιδιού µε σκοπό την εξασφάλιση ισότητας και δικαιοσύνης στην εξέλιξη του. 3. Η µείωση των διακρίσεων των µαθητών µε βάση την σχολική τους επίδοση. 4. Η νοµιµοποίηση της Ειδικής Αγωγής στην εκπαίδευση. Επιπλέον, ο Begemann (1985) (Ζώνιου-Σιδέρη, 2011: ) αµφισβητεί τις θεωρητικές βάσεις της Ειδικής Αγωγής και θεωρεί ότι δεν πρέπει αυτή να απευθύνεται µόνο στην θεραπεία των συµπτωµάτων αλλά και στην πλήρη αποδοχή και ίση αντιµετώπιση των ατόµων µε Ειδικές Ανάγκες καθώς και στην ελεύθερη εµπλοκή τους στην εκπαιδευτική, επαγγελµατική και κοινωνική ζωή. Το κάθε άτοµο θα πρέπει να αντιµετωπίζεται ως µοναδική οντότητα και όχι µε βάση το είδος της αναπηρίας του. 16

17 Σηµαντικό είναι επίσης, η Ειδική Αγωγή να προετοιµάζει το παιδί έτσι ώστε να λειτουργεί ως ενεργός πολίτης, δηλαδή να συµµετέχει πολιτικά, κοινωνικά, οικονοµικά και πνευµατικά στην κοινωνία και να διέπεται από ανεξαρτησία και κριτική ικανότητα. Επιπρόσθετα, να αναπτύξει τις γνώσεις και τις εµπειρίες του και να µεταβεί µε ευκολία από το σχολείο στην ενήλικη ζωή. Έχει αποδειχθεί άλλωστε, ότι τα άτοµα µε σοβαρή αναπηρία µπορούν µε την κατάλληλη εκπαίδευση και βοήθεια να αποβούν παραγωγικά µέλη της κοινωνίας, εργαζόµενα, αν όχι στον ανοιχτό χώρο εργασίας, σε ηµι-προστατευµένο ή προστατευµένο περιβάλλον εργασίας (Ζώνιου- Σιδέρη, 2011: 130) Ποια είναι τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες; Όλα τα παιδιά εµφανίζουν διαφορές ως προς τα σωµατικά τους χαρακτηριστικά και την ικανότητα τους να µαθαίνουν. Έτσι, άλλα είναι πιο ψηλά, πιο κοντά, πιο αδύνατα, άλλα µαθαίνουν πιο γρήγορα και άλλα χρειάζονται εντατική εξάσκηση. Ωστόσο, οι διαφορές µεταξύ των παιδιών αυτών είναι µικρές µε αποτέλεσµα να ευνοείται η συµµετοχή τους στο πρόγραµµα της γενικής εκπαίδευσης. Τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες, των οποίων τα σωµατικά γνωρίσµατα και οι ικανότητες µάθησης διαφέρουν από το µέσο όρο, επωφελούνται από την εκπαίδευση µέσω εξατοµικευµένων προγραµµάτων και υπηρεσιών (Heward, 2009: 6-7). Τα παιδιά αυτά χαρακτηρίζονται, σύµφωνα µε τον Kirk (1973), και ως αποκλίνοντα από το φυσιολογικό ενώ φέρουν και τους όρους «Ειδικά Παιδιά» ή, πιο διαδεδοµένα, «Παιδιά µε ειδικές ανάγκες». Παλαιοτέρα, έχουν χρησιµοποιηθεί και άλλα προσωνύµια όπως ψυχανώµαλα, προβληµατικά ή απροσάρµοστα παιδιά. Σήµερα, χρησιµοποιείται ο όρος «αποκλίνοντα» ή «ειδικά» παιδιά καθώς εµφανίζουν κάποια µικρή ή µεγάλη απόκλιση στον πνευµατικό, κοινωνικό, αισθητηριακό, σωµατικό, συναισθηµατικό τοµέα, από την φυσιολογική κατάσταση της πλειοψηφίας των ατόµων της ίδιας εξελικτικής βαθµίδας και κοινωνικής οµάδας (Κρουσταλάκης, 2000: 11). Ο όρος «παιδιά µε ειδικές ανάγκες» αναφέρεται σε παιδιά µε αυτισµό, σύνδροµο Down, προβλήµατα ακοής ή όρασης, νοητική καθυστέρηση, ελλειµµατική προσοχή και υπερκινητικότητα, συναισθηµατικές και ψυχικές διαταραχές, διαταραχές 17

18 λόγου και οµιλίας, κινητικές αναπηρίες, µαθησιακές δυσκολίες καθώς και παιδιά µε χαρισµατικότητα και ταλέντα. Συχνά χρησιµοποιούνται για τα παιδιά αυτά οι όροι διαταραχή, µειονεξία, αναπηρία, οι οποίοι αν και µοιάζουν, δεν είναι συνώνυµοι. Ο όρος βλάβη αφορά την απώλεια ή την περιορισµένη λειτουργία ενός οργάνου του σώµατος, ενώ αναπηρία προκύπτει όταν µία βλάβη εµποδίζει το άτοµο να εκτελέσει κάποιο έργο, όπως να περπατήσει, να ακούσει, να υπολογίσει σωστά µια πράξη. Παράλληλα, η µειονεξία σχετίζεται µε ένα πρόβληµα που εµφανίζει ένα άτοµο µε βλάβη ή αναπηρία στην αλληλεπίδρασή του µε το περιβάλλον. Η µειονεξία προκαλείται από κάποια αναπηρία µόνο σε ένα περιβάλλον. Για παράδειγµα, ένα αγόρι µε ακρωτηριασµένο πόδι µειονεκτεί σε σχέση µε τους συνοµήλικους του στο ποδόσφαιρο, χωρίς ωστόσο, να παρουσιάζει κάποια µειονεξία στη χορωδία του σχολείου του. Πολλές φορές, λόγω προκαταλήψεων και αρνητικών αντιλήψεων, τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες βιώνουν µειονεξίες, οι οποίες δεν σχετίζονται µε τις αναπηρίες τους, µε αποτέλεσµα να περιορίζεται η συµµετοχή τους σε δραστηριότητες του σχολείου ή της κοινότητας. Επιπρόσθετα, ο όρος επικινδυνότητα αναφέρεται σε παιδιά τα οποία δεν έχουν διαγνωστεί µε κάποια αναπηρία αλλά θεωρείται ότι έχουν µεγάλες πιθανότητες να εµφανίσουν (Heward, 2009: 7). Τέλος, σύµφωνα µε τον Κρουσταλάκη (2000: 13-15), στα άτοµα µε ειδικές ανάγκες ανήκουν και τα παιδιά που έχουν διαπράξει εγκληµατική και αντικοινωνική συµπεριφορά, τα κακοποιηµένα παιδιά, τα ορφανά και τα παιδιά ανέστιων οικογενειών ή µεταναστών καθώς και αυτά που φιλοξενούνται σε διάφορα ιδρύµατα όπως το ορφανοτροφείο Κατηγορίες ειδικών αναγκών- Βασικά χαρακτηριστικά Τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες κατηγοριοποιούνται µε βάση τα χαρακτηριστικά τους και τις διαφορές που εµφανίζουν στη µάθηση και την συµπεριφορά σε σχέση µε τα τυπικά αναπτυσσόµενα παιδιά. Αυτή η κατηγοριοποίηση- ετικετοποίηση κρίνεται θετικά αλλά και αρνητικά. Συγκεκριµένα, θετικά διότι η ετικετοποίηση αποτελεί το πρώτο βήµα για να αντιµετωπιστούν αποτελεσµατικά τα προβλήµατα που προκύπτουν από µια αναπηρία αλλά και γιατί µε 18

19 αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η πρόσβαση των ατόµων µε αναπηρία σε διευκολύνσεις και υπηρεσίες. Επιπλέον, η ταξινόµηση αυτή συµβάλλει στην αποτελεσµατική επικοινωνία µεταξύ των διαφόρων επαγγελµατιών και στην αξιολόγηση των ερευνητικών ευρηµάτων. Τέλος, οι ετικέτες συντελούν στη προώθηση προγραµµάτων στήριξης των ατόµων αυτών από τις οµάδες προάσπισής τους ενώ παράλληλα, καθιστούν εµφανείς τις συγκεκριµένες ειδικές ανάγκες του κάθε παιδιού. Αντίθετα, ορισµένοι υποστηρίζουν ότι οι ετικέτες στην ειδική αγωγή επικεντρώνονται στην αναπηρία-διαταραχή κα συνεπώς, στις αδυναµίες των ατόµων αυτών και όχι στις δυνατότητές τους. Επίσης, πολλές φόρες οι ετικέτες παίρνουν την µορφή στιγµατισµού του ατόµου και επιδρούν αρνητικά στην αυτοεκτίµησή του. Όσον αφορά το σχολικό περιβάλλον, οι εκπαιδευτικοί φαίνεται να έχουν χαµηλές προσδοκίες από τα παιδιά αυτά, µε αποτέλεσµα να παρατηρείται το φαινόµενο της αυτοεκπληρούµενης προφητείας (Heward, 2009:10-11) Αυτισµός Βασικό γνώρισµα του αυτιστικού παιδιού είναι το κλείσιµο στον εαυτό του. Για τον λόγο αυτό, η λέξη «αυτισµός» προέρχεται από την ελληνική λέξη «εαυτισµός». εν µπορούµε να εντάξουµε τον αυτισµό στις ψυχιατρικές ασθένειες και δεν θεωρείται πνευµατική καθυστέρηση. Φαίνεται όµως, να σχετίζεται µε την κώφωση, ενώ τα αγόρια προσβάλλονται περισσότερο από τα κορίτσια. Επιπλέον, είναι η πιο γρήγορα αναπτυσσόµενη αναπτυξιακή διαταραχή και εµφανίζεται πριν από το τρίτο έτος ζωής του ανθρώπου ενώ η σωµατική ανάπτυξη του ατόµου είναι απόλυτα φυσιολογική. Χαρακτηριστικά του αυτισµού θεωρούνται η έλλειψη κοινωνικών συναναστροφών, η λεκτική και µη επικοινωνία, καθώς και η έλλειψη φαντασίας και η µειωµένη λαχτάρα για παιχνίδι. Μέχρι σήµερα δεν υπάρχει θεραπεία για τον αυτισµό ούτε αντιµετωπίζεται προγεννητικά, χωρίς ωστόσο να περιορίζεται η διάρκεια ζωής του αυτιστικού 19

20 ανθρώπου. Η έγκυρη διάγνωση βέβαια, εξασφαλίζει στο άτοµο καλύτερη ποιότητα ζωής, µε την συνδροµή της ειδικής εκπαίδευσης. Ακόµα και αν το παιδί παρουσιάζει κάποιες από τις παρακάτω ενδείξεις, είναι πολύ σηµαντικό να συµβουλευτεί κανείς πρώτα την γνώµη ενός ειδικού πριν το κρίνουµε ως αυτιστικό. Παρακάτω παραθέτονται οι ενδείξεις για την διάγνωση ενός αυτιστικού ατόµου. 1. ιαταραχές λεκτικής και µη λεκτικής επικοινωνίας Καθυστέρηση ή απουσία οµιλίας Μιλά και σταµατά Ακατάπαυστη οµιλία για ένα συγκεκριµένο θέµα 2. υσκολίες στις κοινωνικές τους σχέσεις: Μειωµένη βλεµµατική επαφή ή πλήρη απουσία της Απουσία µιµικής έκφρασης Έλλειψη παιχνιδιού και ενδιαφερόντων 3. υσκολίες στην ανάπτυξη της φαντασίας και του παιχνιδιού: Στερεοτυπικές συµπεριφορές, ενδιαφέροντα και δραστηριότητες Έλλειψη φαντασίας Παράξενα παιχνίδια µε τα χέρια ή τα δάκτυλα του. 4. ιαταραχές συµπεριφοράς σε αλλαγές χώρου, χρόνου, αντικειµένων, προσώπων (Μαλούπας, στην ιστοσελίδα ) Προβλήµατα όρασης Ως διαταραχή της όρασης ορίζεται µια δυσλειτουργία του οπτικού συστήµατος, η οποία έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ακαδηµαϊκή πρόοδο του παιδιού. Ο όρος αφορά την µερική όραση αλλά και την τύφλωση. Σε πολλές περιπτώσεις τα προβλήµατα όρασης οφείλονται σε γενετικές αιτίες οι οποίες είναι δυνατό να µεταδοθούν από τον έναν ή και τους δύο γονείς στο παιδί. Επιπλέον σε ορισµένα θερµά κλίµατα ασθένειες µατιών µπορούν να µεταδοθούν και µε έντοµα. Τέλος κοινές παιδικές ασθένειες, όπως ιλαρά, είναι οι κυριότερες αιτίες τύφλωσης. 20

21 Τα είδη της οπτικής αναπηρίας είναι: Μυωπία: Το παιδί ενδέχεται να αντιµετωπίζει προβλήµατα µε την µακρινή όραση όπως το να βλέπει στον πίνακα. Αστιγµατισµός: Τα παιδιά συγχέουν τους αριθµούς µε τα γράµµατα ενώ µπορεί να προκαλέσει µείωση της οπτικής τους οξύτητας. Οπτική ατροφία: Το παιδί δυσκολεύεται να προσαρµοστεί σε χώρους µε µειωµένο φωτισµό. Στραβισµός : Εµφανής απόκλιση ενός µατιού προς τα µέσα, προς τα έξω, προς τα πάνω, προς τα κάτω ή ένας συνδυασµός των παραπάνω κινήσεων. Υπερµετρωπία: Αδυναµία προσαρµογής της ικανότητας εστίασης όταν τα αντικείµενα βρίσκονται κοντά στο πρόσωπο. Αχρωµατοψία ή δυστροφία των κωνίων: Τα παιδία εµφανίζουν ευαισθησία στο δυνατό φως και υπνηλία. Παράλληλα, τύφλωση είναι η απουσία της αίσθησης της όρασης εξαιτίας ψυχολογικών ή νευρολογικών παραγόντων. Μπορεί να εµφανιστεί ως ολική ή µερική απώλεια όρασης. Σε περιπτώσεις ολικής τύφλωσης ο µαθητής αναγκάζεται να προσλαµβάνει τις πληροφορίες χρησιµοποιώντας τις υπόλοιπες αισθήσεις του και κυρίως της αφής και της ακοής. Ενώ στην περίπτωση της µερικής όρασης χρησιµοποιεί κατά κύριο λόγο την όραση για να µαθαίνει συνδυαστικά µε οπτικά και ακουστικά ερεθίσµατα (Mason & McCall, 2011: 31-33) Κώφωση και βαρηκοΐα Η κώφωση είναι µια ακουστική αδυναµία που δυσχεραίνει την επεξεργασία γλωσσικών δεδοµένων µέσω της ακοής, ενώ κωφός είναι αυτός που είτε µε την χρήση ακουστικών είτε όχι δυσκολεύεται να αντιληφθεί την οµιλία µόνο µε την ακοή του και χρησιµοποιεί την οπτική του ικανότητα για να επικοινωνήσει (χειλεανάγνωση, νοηµατική ή γραπτή γλώσσα). Ωστόσο, η βαρηκοΐα είναι η ελάχιστη ακουστική αντίληψη. εν αποκλείει την δυνατότητα του ατόµου να αντιλαµβάνεται τα ακουστικά ερεθίσµατα µε την χρήση ακουστικών µέσων, όπως ακουστικά βαρηκοΐας, κοχλιακά εµφυτεύµατα και συστήµατα ενίσχυσης ήχου στην τάξη. Συνήθως, περιγράφεται µε τους όρους ελαφρά, ήπια, µέτρια, σοβαρή, πολύ σοβαρή. 21

22 Επιπρόσθετα, η βαρηκοΐα χωρίζεται σε µονόπλευρη, δηλαδή µόνο στο ένα αφτί ή αµφίπλευρη δηλαδή και στα δύο αφτιά. Όσον αφορά την ηλικία έναρξης µπορεί να είναι είτε εκ γενετής δηλαδή εµφανής από την γέννηση, είτε επίκτητη, µετά την γέννηση. Επιπλέον, διακρίνεται σε προγλωσσική ή µεταγλωσσική βαρηκοΐα ανάλογα µε το αν αυτή εµφανίζεται πριν ή µετά την ανάπτυξη της γλωσσικής ικανότητας. Είναι σηµαντικό να αναφέρει κανείς ότι τα άτοµα µε εκ γενετής βαρηκοΐα αδυνατούν να κατακτήσουν τον λόγο και την οµιλία ταυτόχρονα (Moores, 2011: 32-40) Νοητική Καθυστέρηση Η νοητική καθυστέρηση αποτελεί είδος αναπηρίας, σύµφωνα µε την οποία το άτοµο παρουσιάζει χαµηλή βαθµολογία σε τεστ νοηµοσύνης και δυσκολεύεται να ανταποκριθεί σε ατοµικές και κοινωνικές δραστηριότητες αναµενόµενες στην ηλικιακή βαθµίδα και πολιτισµική οµάδα στην οποία ανήκει (Luckasson κ.α., 1992, Maclean, 1996, στο Slavin, 2007: 486). Το άτοµο δυσκολεύεται κατά την επικοινωνία του µε τους άλλους, την ατοµική του φροντίδα, ασφάλεια και υγιεινή, την διαβίωση του στο σπίτι αλλά και στο σχολικό περιβάλλον, την αυτοκατεύθυνση, την εργασία του και τη διάθεση του ελεύθερου χρόνου του. Οι ανεπάρκειες αυτές εµφανίζονται στο διάστηµα από τη γέννηση του ατόµου µέχρι την ενηλικίωσή του (Luckasson κ.α, 1992, στο Slavin, 2007: 488). Αίτια του φαινοµένου φαίνεται να είναι τα κληρονοµικά χαρακτηριστικά, χρωµοσωµικές ανωµαλίες, όπως το σύνδροµο Down, τυχόν ατυχήµατα κατά την κύηση αλλά και ασθένειες κατά την παιδική ηλικία και τέλος, η µόλυνση από το περιβάλλον (Slavin, 2007: 487) ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα ( ΕΠ-Υ) 22

23 Η ΕΠ-Υ ως αναπτυξιακή διαταραχή χαρακτηρίζεται µια από τις πιο ευρύτατα διαδεδοµένες διαταραχές στην παιδική και εφηβική ηλικία. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της είναι η αδυναµία συγκέντρωσης, η παρορµητικότητα και η υπερκινητικότητα, τα οποία δηµιουργούν προβλήµατα τόσο στο σχολικό και οικογενειακό περιβάλλον όσο και στις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόµου. Αδυναµία συγκέντρωσης: Συχνά δεν τελειώνει κάτι που έχει αρχίσει. Μοιάζει σα να µην ακούει. ιασπάται εύκολα. Παρορµητικότητα: Κάνει πράγµατα χωρίς να σκεφτεί. Μεταπηδά από την µια δραστηριότητα στην άλλη. υσκολεύεται να οργανώσει την δουλειά του. ιακόπτει ή πετάγεται στην τάξη. Υπερκινητικότητα: Τρέχει ή σκαρφαλώνει συνεχώς. εν µπορεί να κάτσει ήσυχα. Κινείται υπερβολικά στον ύπνο του (Βλάχου & Νταή, 2001: 8-9). Σηµαντικά αίτια της ΕΠ-Υ αποτελούν παράγοντες όπως ζάχαρη, κακό οικογενειακό περιβάλλον, αλλεργίες τροφίµων, χωρίς όµως οι παράγοντες αυτοί να αποτελούν επαρκή αποδεικτικά στοιχεία. Ωστόσο κατά τον 20 ο αιώνα γίνεται εµφανές ότι η ΕΠ-Υ οφείλεται σε νευρολογικούς -κληρονοµικούς παράγοντες και όχι σε περιβαλλοντικούς. Για να διαγνωστεί ένα άτοµο µε ΕΠ-Υ, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί τα συµπτώµατα να έχουν κάνει την εµφάνιση τους πριν το έβδοµο έτος, να είναι ορατά για έξι µήνες, να µην ανταποκρίνονται στο αναπτυξιακό επίπεδο του ατόµου και να επηρεάζουν αρνητικά την λειτουργικότητά του σε περισσότερους τοµείς. Επιπλέον, η ΕΠ-Υ συνοδεύεται από χαµηλό δείκτη νοηµοσύνης κατά 7-15 µονάδες κάτω του φυσιολογικού, µαθησιακές δυσκολίες, προβλήµατα στην προσαρµοστικότητα του ατόµου, δυσκολίες στην ανάπτυξη του λόγου και της οµιλίας, έντονες συναισθηµατικές αντιδράσεις, καθυστέρηση στην κινητική ανάπτυξη καθώς επίσης και προβλήµατα στον ύπνο και την αίσθηση του χρόνου (Αλεξίου, 2010: 7,28-31). 23

24 Ψυχικές ασθένειες- Συναισθηµατικές ιαταραχές Η ψυχική ασθένεια ερµηνεύεται µε όρους µη φυσιολογικών συναισθηµάτων, σκέψεων και συµπεριφορών που µπορεί να οδηγήσουν στην ανικανότητα του ατόµου να λειτουργήσει στην καθηµερινή ζωή. Αυτές οι καταστάσεις είναι δυνατόν να βελτιωθούν και να ανακουφιστούν µε ιατρική παρέµβαση και φαρµακευτική αγωγή. Η συναισθηµατική διαταραχή είναι µια αναπηρία που χαρακτηρίζεται από συναισθηµατικές ή συµπεριφορικές αντιδράσεις στα σχολικά προγράµµατα που επηρεάζουν την εκπαιδευτική επίδοση του παιδιού, όπως επίσης και τις κοινωνικές ή προσωπικές τους δεξιότητες (Heward, 2011: 197). Παιδιά µε ψυχικές-συναισθηµατικές διαταραχές δυσκολεύονται να αναπτύξουν και να διατηρήσουν διαπροσωπικές σχέσεις. Έχουν χαµηλότερες βαθµολογίες από τον µέσο όρο στα τεστ νοηµοσύνης. Εκδηλώνουν συχνά αντικοινωνική συµπεριφορά. Πολλά γίνονται παραβατικοί έφηβοι. Εκδηλώνουν γενική διάχυτη διάθεση δυστυχίας ή κατάθλιψης. Έχουν µια τάση ανάπτυξης σωµατικών συµπτωµάτων ή φόβων σχετικών µε προσωπικά και σχολικά προβλήµατα. Τέλος µέσα στην τάξη το πιο συνηθισµένες συµπεριφορές των ατόµων αυτών είναι αντικοινωνικές ή συµπεριφορές εξωτερίκευσης. Για παράδειγµα, σηκώνονται από την θέση τους, φωνάζουν ή µιλούν δυνατά, ενοχλούν τους συµµαθητές τους, χτυπούν ή τσακώνονται, λένε ψέµατα και καταστρέφουν ιδιοκτησίες (Heward, 2011: 195, 198) ιαταραχές Λόγου και Οµιλίας Πρόκειται για µια διαταραχή κατά την οποία εµφανίζονται δυσκολίες στην αντίληψη, επεξεργασία και οργάνωση των ήχων σε λέξεις στο φωνολογικό σύστηµα της γλώσσας. ηλαδή, µια ολόκληρη οµάδα φωνηµάτων δεν έχει κατακτηθεί σωστά και συνεπώς, πολλαπλοί ήχοι προφέρονται λαθεµένα. Οι διαταραχές λόγου παρατηρούνται όταν ο λόγος αποκλίνει από αυτόν των άλλων ατόµων που ελκύει την 24

25 προσοχή ή ακόµη προκαλεί δυσφορία στον οµιλητή και στον ακροατή (Heward, 2011: ). Όσον αφορά τα συµπτώµατα, παρατηρούνται τέσσερα βασικά είδη λαθών στα φωνήµατα: Παραποιήσεις: για παράδειγµα η παραγωγή του ήχου «σ» είναι σχετικά δύσκολη. Κάποιοι µπορεί να το λένε και ψευδά. Αντικαταστάσεις: το παιδί µπορεί να αντικαθιστά έναν ήχο µε έναν άλλο, όπως «φάλασσα» αντί για «θάλασσα». Παραλείψεις: µπορεί να παραλείπει συγκεκριµένους ήχους, όπως «χολείο» αντί για «σχολείο». Προσθέσεις: για παράδειγµα «τερενο» αντί για «τρένο» (Heward,2011: ) Κινητικές Αναπηρίες Πρόκειται για άτοµα µε κινητικά προβλήµατα στα πάνω ή κάτω άκρα, που δυσχεραίνουν την φυσιολογική τους κίνηση. Είναι πιθανό η αναπηρία αυτή, να επιφέρει και προβλήµατα γλωσσικά, επικοινωνιακά, συναισθηµατικής ωρίµανσης, κοινωνικοποίησης, αυτοεκτίµησης, πνευµατικής εξέλιξης αλλά και σχολικής προσαρµογής (Μπαξεβανίδου, 2006: 7). Τα παιδιά αυτά κατηγοριοποιούνται ανάλογα το εάν η αναπηρία τους οφείλεται σε εγκεφαλικής φύσεως παράλυση και νευρολογική δυσλειτουργία ή σε εγγενείς ή επίκτητα ορθοπεδικά προβλήµατα (Μπαξεβανίδου, 2006: 7-14). Στην πρώτη περίπτωση, το Κεντρικό Νευρικό Σύστηµα δυσλειτουργεί µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται προβλήµατα σε πνευµατικές και σωµατικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισµού. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν η εγκεφαλική παράλυση και η δισχιδής ράχη. Στην δεύτερη περίπτωση, των ορθοπεδικής φύσεως προβληµάτων, τα άτοµα εµφανίζουν κάποιου είδους σωµατικής µειονεξίας µε αποτέλεσµα την δυσκολία της κινητικότητας του ατόµου. Αυτή η αναπηρία είτε υπάρχει εκ γενετής, είτε είναι µεταγεννητική ενώ µπορεί να είναι οριστική η µορφή της ή να εξελιχθεί. Η κατηγορία αυτή χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες: 25

26 1. Τα άτοµα που εµφανίζουν την αναπηρία αυτή λόγω κληρονοµικών παραγόντων ή λόγω βλάβης κατά την προγεννητική περίοδο. 2. Τα άτοµα που απέκτησαν την αναπηρία τους στη µεταγεννητική περίοδο λόγω κάποιου ατυχήµατος, λοιµώδη νοσήµατος ή λαθεµένη στάση σώµατος (Μπαξεβανίδου, 2006: 9) Μαθησιακές υσκολίες Ο πρώτος που χρησιµοποίησε τον όρο «µαθησιακές δυσκολίες» ήταν ο Kirk το 1962 (Wong, 1996) και εννοούσε τις µαθησιακές δυσκολίες που αντιµετωπίζουν κάποιοι µαθητές στη χρήση του γραπτού ή προφορικού λόγου και δεν οφείλονται σε νοητική καθυστέρηση, αισθητηριακή αναπηρία ή συναισθηµατική βλάβη ( ιαµαντίδου, 2006: 9). Ο ευρέος διαδεδοµένος ορισµός για τα άτοµα µε µαθησιακές αναπηρίες προήλθε από την ιεθνή Μεικτή Επιτροπή για Παιδιά µε Αναπηρίες (National Joint Committeeon Handicapped Children- NJCHC) το Σύµφωνα µε τον ορισµό αυτόν «Ειδική Μαθησιακή υσκολία είναι µια διαταραχή σε µία ή περισσότερες από τις βασικές ψυχολογικές διαδικασίες που εµπλέκονται στη κατανόηση ή στην χρήση της γλώσσας, η οποία µπορεί να εκδηλωθεί µόνη της, ως µια ελλιπής ικανότητα στην ακοή, στην σκέψη, στον προφορικό λόγο, στην ανάγνωση, τη γραφή ή στα µαθηµατικά. Ο όρος εµπεριέχει καταστάσεις όπως αντιληπτικές αναπηρίες, εγκεφαλικές βλάβες, ελάχιστη εγκεφαλική δυσλειτουργία, δυσλεξία και αναπτυξιακή αλαλία. Ο όρος δεν συµπεριλαµβάνει παιδιά µε µαθησιακά προβλήµατα που οφείλονται πρωτίστως σε οπτικές, ακουστικές ή κινητικές αναπηρίες, σε νοητική καθυστέρηση, σε συναισθηµατικές διαταραχές, σε περιβαλλοντικά, πολιτιστικά ή οικονοµικά προβλήµατα» ( ιαµαντίδου, 2006: 9-10). Στον αναθεωρηµένο ορισµό της ιεθνής Μεικτής Επιτροπής για τις Μαθησιακές υσκολίες το 1981 ( ιαµαντίδου, 2006: 11-12) ξεκαθαρίζεται ότι πρόκειται για µια «ανοµοιογενής οµάδα διαταραχών» που εµφανίζουν διαφορές τόσο σε εµφάνιση όσο και σε αίτια, ενώ ότι είναι εγγενείς στα άτοµα και δεν αφορούν µόνο τη σχολική περίοδο του ατόµου αλλά ολόκληρη την ζωή του. Παράλληλα, οι µαθησιακές δυσκολίες σύµφωνα µε τον ορισµό αυτόν, είναι αποτέλεσµα µιας βλάβης 26

27 του νευρικού συστήµατος. Όµως, ο Κανδαράκης (2004) ( ιαµαντίδου, 2006: 13) επισηµαίνει ότι δεν υπάρχουν στοιχεία δυσλειτουργίας του Κεντρικού Νευρικού Συστήµατος κατά τις νευρολογικές και ιατρικές εξετάσεις. Επίσης, σύµφωνα µε τον αναθεωρηµένο ορισµό, οι µαθησιακές δυσκολίες µπορεί να συνυπάρχουν και µε άλλα προβλήµατα όπως η αδυναµία αυτορρύθµισης, δηλαδή δυνατότητας ελέγχου της συµπεριφοράς και προσαρµοστικότητας, κοινωνικής αντίληψης και αλληλεπίδρασης. Το ιεθνές Ινστιτούτο Υγείας (1993) ( ιαµαντίδου, 2006: 20-27) ταξινοµεί τις Μαθησιακές υσκολίες ως: 1. Αναπτυξιακές ιαταραχές Οµιλίας και Γλώσσας: υσκολίες στην χρήση του προφορικού λόγου, στην επικοινωνία, στην παραγωγή λεκτικών ήχων (φωνηµάτων) και στην κατανόηση του λόγου των άλλων. 2. ιαταραχές Ακαδηµαϊκών εξιοτήτων: Τα άτοµα αυτά βρίσκονται σε ένα πρότερο γνωστικό επίπεδο σε σχέση µε τα υπόλοιπα άτοµα της ίδιας ηλικιακής βαθµίδας σχετικά µε ακαδηµαϊκές δεξιότητες όπως η γραφή, η ανάγνωση και η αριθµητική. 3. Άλλες διαταραχές είναι η διαταραχή κινητικών δεξιοτήτων, η ειδική αναπτυξιακή διαταραχή, η διαταραχή κινητικού συντονισµού και η ειδική διαταραχή ορθογραφίας και µνήµης. Οι διαταραχές αυτές εκδηλώνονται συνήθως ως καθυστέρηση της απόκτησης του λόγου, των κινητικών και των ακαδηµαϊκών δεξιοτήτων. Ωστόσο, σε κάποιες κατηγοριοποιήσεις των Μαθησιακών υσκολιών, εντάσσεται σε αυτές και η ιάσπαση Ελλειµµατικής Προσοχής και Υπερκινητικότητα ( ΕΠ-Υ) Χαρισµατικότητα και Ταλέντο Στις κατηγορίες της ειδικής αγωγής, εκτός από τα άτοµα µε νοητική καθυστέρηση, προβλήµατα συµπεριφοράς ή σωµατικές αναπηρίες, περιλαµβάνονται και τα χαρισµατικά και ταλαντούχα άτοµα, τα οποία χρειάζονται ειδική εκπαίδευση προκειµένου να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες τους. Σύµφωνα µε τον σύγχρονο οµοσπονδιακό ορισµό (1988) χαρισµατικά και ταλαντούχα άτοµα χαρακτηρίζονται µαθητές, παιδιά, νέοι οι οποίοι παρουσιάζουν υψηλή επίδοση σε τοµείς όπως η νόηση, η δηµιουργικότητα, οι τέχνες, η ηγετική 27

28 ικανότητα ή σε συγκεκριµένους ακαδηµαϊκούς τοµείς, και στα οποία απαιτείται παροχή υπηρεσιών και δραστηριοτήτων µε σκοπό την πλήρη ανάπτυξη αυτών των ικανοτήτων. Η χαρισµατικότητα αποτελεί ένα περίπλοκο ανθρώπινο φαινόµενο το οποίο περιλαµβάνει ένα σύνολο ικανοτήτων και γνωρισµάτων. Τα χαρισµατικά ή ταλαντούχα άτοµα είναι πιθανό να µην ξεχωρίζουν στα γνωστικά αντικείµενα αλλά να διαθέτουν ειδικά ταλέντα στην µουσική, στον χορό, στις τέχνες ή στην ηγεσία. Τα µαθησιακά και νοητικά χαρακτηριστικά των χαρισµατικών και ταλαντούχων ατόµων είναι τα εξής: Γρήγορη εκµάθηση, συγκράτηση και χρήση µεγάλης ποσότητας πληροφοριών. Ικανότητα συσχέτισης πληροφοριών Ικανότητα για ορθές κρίσεις. Ικανότητα αντίληψης του τρόπου λειτουργίας µεγάλων συστηµάτων γνώσης. Χειρισµός και εκµάθηση αφηρηµένων συµβολικών συστηµάτων. Ικανότητα επίλυσης προβληµάτων και επινόησης πρωτότυπων λύσεων. Έντονη διανοητική περιέργεια και ενθουσιασµό µε ιδέες και λέξεις. Τελειοµανία και ακρίβεια. υσκολία να κατανοήσει την σκέψη των άλλων και τάση εσωστρέφειας. Ηθικές και υπαρξιακές ανησυχίες. Στα χαρακτηριστικά των χαρισµατικών ατόµων δεν συµπεριλαµβάνονται µόνο αρετές και προτερήµατα. Τα θετικά γνωρίσµατα που αποδίδονται στα χαρισµατικά ταλαντούχα άτοµα είναι δυνατό να προκαλέσουν προβλήµατα. Για παράδειγµα, η υψηλή περιέργεια µπορεί να τους κάνει επιθετικούς και αδιάκριτους. Τέλος, ο εντοπισµός και η αξιολόγηση των χαρισµατικών και ταλαντούχων παιδιών απαιτεί µια προσέγγιση πολυπαραγοντικής αξιολόγησης από ένα εύρος πηγών: Οµαδικά και ατοµικά τεστ νοηµοσύνης 28

29 Τεστ επίδοσης Ατοµικό αρχείο µαθητή Αναφορές του εκπαιδευτικού για την συµπεριφορά του µαθητή Αναφορές γονέων Αναφορές συνοµηλίκων Εξωσχολικές δραστηριότητες ή δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου (Heward, 2011: ) Συµβουλευτική γονέων Οι γονείς πρέπει να λαµβάνουν ιδιαίτερη βοήθεια από το κράτος και τους διάφορους φορείς, υλική και ηθική, από την πρώτη στιγµή που γνωστοποιείται η αναπηρία του παιδιού τους. Να τους παρέχεται δηλαδή, µια οργανωµένη και ολοκληρωµένη συµβουλευτική αλλά και ψυχολογική υποστήριξη. Θα πρέπει να ενηµερωθούν για την φύση, τα αίτια και τις µεθόδους αντιµετώπισης της αναπηρίας καθώς και για τον τρόπο διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους. Σηµαντική είναι η συνεργασία µε οµοιοπαθείς γονείς και η ανταλλαγή απόψεων και εµπειριών. Με αυτούς τους τρόπους οι γονείς θα είναι σε θέση να λειτουργήσουν αποτελεσµατικά στον δύσκολο αγώνα τους καθώς σε τέτοιες περιπτώσεις το οικογενειακό περιβάλλον βρίσκεται υπό διάλυση ή υπολειτουργεί. Η αλλαγή της στάσης της κοινωνίας απέναντι στα άτοµα µε ειδικές ανάγκες, οδήγησε στην µεταβολή της στάσης και της κοινωνίας απέναντι στους γονείς των παιδιών αυτών. Είναι σηµαντικό οι γονείς να έχουν λόγο και να συµµετέχουν ενεργά στην όλη διαδικασία αντιµετώπισης και ικανοποίησης των αναγκών των παιδιών τους (Κρουσταλάκης, 2000: 402). Η γονεϊκή εµπλοκή έχει θετική επίδραση για όλους τους µαθητές και κυρίως για τους µαθητές µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Για τον λόγο αυτόν, τα ειδικά σχολεία πρέπει να επιδιώκουν συνεχώς την συνεργασία µε τις οικογένειες µέσα από την ποιοτική επικοινωνία, τη παρότρυνση των γονέων για συµµετοχή σε σχολικές δραστηριότητες, την επαγρύπνηση τους για λήψη αποφάσεων και ανάληψη δράσης. Επιπλέον, η συµµετοχή των γονέων στη µάθηση των παιδιών τους και η ανάπτυξη ποιοτικών σχέσεων µεταξύ οικογενείας και σχολείου παίζει 29

30 καθοριστικό ρόλο στην επίδοση και επιτυχία των µαθητών. Συγκεκριµένα, έχει διαπιστωθεί ότι οι µαθητές αποδίδουν καλύτερα σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης, έχουν θετικές στάσεις για το σχολείο, θέτουν υψηλούς εκπαιδευτικούς στόχους και αναπτύσσουν εσωτερικά κίνητρα για µάθηση. Η αποτελεσµατική συµµετοχή των γονέων στη µάθηση των παιδιών τους έχει θετικά αποτελέσµατα και στους γονείς αλλά και στους εκπαιδευτικούς. Από την µεριά τους οι γονείς σέβονται και εκτιµούν την καθοδήγηση των εκπαιδευτικών και είναι σε θέση να προσφέρουν αποτελεσµατική βοήθεια στα παιδιά τους όταν οι εκπαιδευτικοί τους προσφέρουν την ευκαιρία για εµπλοκή (Εκουτσίδου, στην ιστοσελίδα df: 35-36). Σε περίπτωση που το οικογενειακό περιβάλλον υπολειτουργεί, η παρέµβαση των ειδικών είναι αναγκαία, καθώς τέτοιες καταστάσεις µπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη και ψυχική υγεία του παιδιού. Σηµαντικοί παράγοντες αποτελούν η ανατροφή των γονέων, το µορφωτικό τους επίπεδο, οι οικονοµική τους κατάσταση καθώς και συνολικά η ποιότητα του γάµου. Όλα αυτά εντείνουν διάφορες αντιδράσεις του ατόµου όπως η υπερκινητικότητα, η διάσπαση προσοχής, ο θυµός αλλά και ο εγκλεισµός σε έναν δικό του φανταστικό κόσµο. Υπάρχουν όµως και ακόµη πιο δύσκολες περιπτώσεις οικογενειών που δεν είναι σε θέση να βοηθήσουν τα παιδιά τους κα για τον λόγο αυτόν αναλαµβάνει η πολιτεία στέλνοντας το παιδί είτε σε ανάδοχη ή θετή οικογένεια είτε σε ειδικούς ξενώνες, οικοτροφεία (Κρουσταλάκης, 2000, 403). Είναι σηµαντικό για τους ειδικούς να κατανοήσουν την προσωπικότητα του παιδιού µε ειδικές ανάγκες σε συσχέτιση µε την οικογένεια την οποία ανήκει, να ερευνήσουν αν επηρεάστηκαν οι σχέσεις των µελών της εξαιτίας της κατάστασης που βιώνουν. Η παρακολούθηση της οικογένειας είναι σηµαντική καθώς η επαφή µε το παιδί φέρει πολλές συγκινήσεις, οι οποίες µπορούν να εκδηλωθούν ως θυµός, αγωνία και διαρκή ανάγκη των γονέων να ξεφύγουν από την κατάσταση που βιώνουν (Κρουσταλάκης, 2000: ). Η κατάσταση του παιδιού είναι λογικό να επηρεάσει την οικογένεια. Οι γονείς επηρεασµένοι από τον «ναρκισσισµό» τους, περιµένουν ένα υγιές παιδί και όταν πληροφορούνται για την αναπηρία του παιδιού τους αντιδρά ο καθένας διαφορετικά. Συνήθως, έχουµε τη συγκεκριµένη συναισθηµατική εναλλαγή: ψυχικός 30

31 πόνος- πένθος-φόβος- αγωνία-οργή- επανάσταση-ενοχή-ηρεµία. Πριν ακόµα κατανοήσει το παιδί την διαφορετικότητά του, παρατηρεί την αγωνία των γονιών του, η οποία µπορεί να µεταβάλλει το στοργικό περιβάλλον της οικογένειας, δηλαδή την γαλήνη, την ηρεµία και την ασφάλεια, που είναι απαραίτητα για την οµαλή ανάπτυξη ενός βρέφους. Αρχίζουν οι ανησυχίες των γονιών, οι οποίοι νιώθουν συχνά υπαίτιοι. Το παιδί µέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον αναζητά την αγάπη των γονιών του. Η έλλειψη της µπορεί να κάνει το παιδί συγκινησιακά ευάλωτο και ανασφαλή. Για να είναι σε θέση ωστόσο, οι γονείς να παρέχουν αυτήν την αγάπη θα πρέπει να είναι οι ίδιοι γαλήνιοι και ισορροπηµένοι και να αισθάνονται ασφάλεια. Μόνο µε την αυτογνωσία, την ηρεµία και την αυτοκυριαρχία µπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους. Έτσι, θα καταφέρουν να µην επηρεάζονται από τις αντιδράσεις οίκτου ή απόρριψης των άλλων απέναντι στο παιδί τους. Συγκεκριµένα, οι αντιδράσεις των γονέων σύµφωνα µε τον Κρουσταλάκη (2000: ) µπορεί να είναι οι εξής: 1. Πόνος, φόβος, σιωπή Ο φόβος προέρχεται από το άγνωστο της ασθένειας και από την αδυναµία που νιώθουν οι γονείς στην αντιµετώπιση της ανερχόµενης κατάστασης. ηµιουργείται κυρίως, κατά το αρχικό στάδιο, µε την ανακοίνωση της αναπηρίας και εκφράζεται υπό µορφή οργής, φυγής, εσωτερικού πένθους, θλίψης και σιωπής. 2. Ενοχή και κοινωνική αποµόνωση Πρόκειται για µία συµπεριφορά προσαρµογής. Νιώθουν υπεύθυνοι για την αναπηρία του παιδιού ή ανίκανοι στην ανατροφή, προστασία και εκπαίδευσή του. Ολόκληρη η οικογένεια αποµονώνεται στο σπίτι και αποφεύγει τις κοινωνικές συναναστροφές λόγω της ενοχής που αισθάνονται οι γονείς. Συνεπάγονται αλλαγές στις συζυγικές σχέσεις αλλά και στην στάση των γονιών απέναντι στα υπόλοιπα παιδιά της οικογένειας. Ενδέχεται επιπλέον, και η αποµόνωση µόνο της µητέρας και του ανάπηρου παιδιού. Όταν τύχει να συνοδεύσουν τα παιδιά σε κοινωνικούς κύκλους αισθάνονται δυσφορία για τον οίκτο των άλλων. 3. Άρνηση Η άρνηση της ασθένειας του παιδιού από τους γονείς είναι µια φυσιολογική αντίδραση και σύµφωνα µε τον Κρουσταλάκη (2000), δεν πρέπει οι ειδικοί να καταλήγουν σε χαρακτηρισµούς όπως «ασυνείδητους» για τους γονείς αλλά θα πρέπει να προσπαθήσουν να ερµηνεύσουν αυτήν την συµπεριφορά ώστε να βοηθήσουν την οικογένεια. 31

32 4. Εξιδανίκευση της κατάστασης Πρόκειται για γονείς µε έντονη θρησκευτικότητα και µεταφυσικές αναζητήσεις και επιδίδονται σε ορθολογικές ερµηνείες. Βιώνουν την αναπηρία του παιδιού τους ως «ώρο Θεού» ή ως τρόπο σύσφιξης των οικογενειακών σχέσεων. Σηµαντικό ρόλο παίζει η έγκαιρη διάγνωση και ενηµέρωση των γονέων ώστε να έχουν χρόνο να προετοιµαστούν ψυχολογικά αλλά και για τα προβλήµατα που πρόκειται να αντιµετωπίσουν. Με τον τρόπο αυτό θα είναι έτοιµοι να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να κατανοήσουν την σηµαντικότητα του ρόλου τους. Είναι σηµαντικό να αποφευχθούν οι υπερβολικές απαιτήσεις των γονέων αλλά και των ειδικών από το παιδί, που ξεπερνούν τις δυνατότητες του παιδιού, καθώς θα του δηµιουργήσουν το αίσθηµα της αδυναµία και της αποτυχίας, καθώς και οι υπερπροστατευτικές αντιδράσεις, οι οποίες δεν δίνουν τη δυνατότητα στο παιδί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του για εξερεύνηση και εµπειρία καθώς και να µάθει να προσαρµόζεται και να είναι υπεύθυνο και συνεπώς, πιο ώριµο και αυτόνοµο, όσο η αναπηρία του το επιτρέπει. Η υπερπροστατευτικότητα οδηγεί στην αποξένωση του παιδιού από τον έξω κόσµο και δεν συµβάλλει στην προετοιµασία για την ενήλικη ζωή του ατόµου (Κρουσταλάκης, 2000: 417). Υπάρχουν διάφοροι ορισµοί για το τι είναι «Συµβουλευτική». Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε τους Krumboltz και Thoresen (1976) η «Συµβουλευτική» είναι η παρεχόµενη βοήθεια στα άτοµα ώστε να είναι σε θέση να αντιµετωπίζουν συναισθηµατικά, διαπροσωπικά προβλήµατα αλλά και προβλήµατα αναποφασιστικότητας. Από την άλλη, ο McLeod (2005) προσθέτει τον παράγοντα της κοινωνικής δραστηριότητας στην «Συµβουλευτική» και ειδικότερα, θεωρεί ότι τα άτοµα στρέφονται στην «Συµβουλευτική» κυρίως σε µεταβατικές φάσεις της ζωής τους (Ράιτσου & Ράλλη, 2013: 12). Πιο αναλυτικά, ο ηµητρόπουλος και Μπακατσή (1996) (Ράιτσου & Ράλλη, 2013: 13) ορίζουν την «Συµβουλευτική-Προσανατολισµός» ως µια οργανωµένη διαδικασία προσφοράς βοήθειας της κοινωνίας στα µέλη της µε σκοπό την σωστή κοινωνικοποίηση και εξέλιξή τους για αξιοποίηση των ικανοτήτων του τόσο για το ίδιο το άτοµο όσο και για ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο. Η συµβουλευτική αυτή καθοδήγηση χωρίζεται σε επιµέρους στόχους όπως το επάγγελµα, η εκπαίδευση κ.α.. Παράλληλα, ο Rogers (1942) (Ράιτσου & Ράλλη, 2013: 13) αναγνωρίζει τη δυνατότητα αλλαγής της προσωπικότητας του ατόµου µέσω της «Συµβουλευτικής» ενώ ο Caplan προσθέτει τον όρο «ιαλεκτική Συµβουλευτική» που δεν είναι άλλη 32