Περίληψη : Χρονολόγηση 13ος-15ος αιώνας. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 Περίληψη : Η Γένουα ανέπτυξε εξαιρετική εμπορική δραστηριότητα στον Εύξεινο Πόντο, από τα τέλη του 13ου έως τα τέλη του 15ου αιώνα. Αυτό το εμπόριο ήταν συνέπεια της προσωπικής πρωτοβουλίας ορισμένων σημαντικών οικογενειών της Γένουας, όπως οι Doria και οι Zaccaria, και είχε αποτέλεσμα την εδραίωση ενός αποκλειστικού μονοπωλίου στην εξαγωγή ορισμένων αγαθών από τον Εύξεινο. Ένα δίκτυο από υπαλλήλους-προξένους, που διορίζονταν για το χρονικό διάστημα ενός έτους, διοικούσε τις εμπορικές παροικίες της ιταλικής πόλης. Χρονολόγηση 13ος-15ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Εύξεινος Πόντος 1. Η Γένουα και η Μαύρη θάλασσα κατά το 13ο και το 14ο αιώνα Οι πρώτες γενουατικές συμφωνίες με τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες δεν ανέφεραν τον Εύξεινο Πόντο ως περιοχή δράσης των Ιταλών εμπόρων. 1 Μία από τις συνέπειες της Δ Σταυροφορίας και της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης ήταν ότι η Βενετία είχε πρώτη την ευκαιρία να δραστηριοποιηθεί στα νερά της Μαύρης θάλασσας. Ήδη όμως στα χρόνια της Λατινικής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη, η Γένουα έκανε και αυτή την εμφάνισή της στην περιοχή του Εύξεινου. Η περίοδος της πρώιμης διείσδυσης και εκμετάλλευσης της περιοχής από τους Γενουάτες εμπόρους συνέπεσε με την αλλαγή των εμπορικών δρόμων που συνέδεαν την Ανατολή με τη Δύση μέχρι εκείνη την εποχή διέσχιζαν την Ασία μέσω Βαγδάτης ως την Αίγυπτο και τη Συρία, ενώ τώρα μετατοπίστηκαν στη νότια παρευξείνια περιοχή, συνδέοντας το κράτος των Ιλχανιδών και την κεντρική Ασία με την Ταυρίδα και την Τραπεζούντα. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους για την απότομη ανάπτυξη του γενουατικού εμπορίου σε αυτή την περιοχή. Οι υπόλοιποι λόγοι μπορούν να αναζητηθούν στην ευνοϊκή πολιτική συγκυρία. Η Γένουα έλαβε ευνοϊκά προνόμια από το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο, ο οποίος επέτρεψε ελεύθερο και αδασμολόγητο εμπόριο σε ολόκληρη τη βυζαντινή επικράτεια. 2 Τότε ήταν που της δόθηκε και το δικαίωμα να αποκτήσει δική της συνοικία στην Κωνσταντινούπολη, στη βόρεια ακτή του Κεράτιου κόλπου, στο Γαλατά. Η περιοχή αποτέλεσε κόμβο για τους Γενουάτες και τους υπόλοιπους Ιταλούς εμπόρους κατά τους ύστερους Μέσους Χρόνους μέχρι και τα τέλη του 16ου αιώνα διατήρησε μάλιστα τη σημασία της και στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προκειμένου να παράσχει ευνοϊκές συνθήκες εργασίας για τους εμπόρους της, η Γένουα προχώρησε σε συμφωνίες με τους ηγεμόνες του Βυζαντίου, της Αρμενίας, της Τραπεζούντας, της Χρυσής Ορδής, της Βουλγαρίας και της Μολδαβίας. Σώζεται διάταγμα του Ούγγρου βασιλιά Λουδοβίκου του Μεγάλου ( ), που χρονολογείται στις 24 Ιουλίου του 1349, με το οποίο επέτρεπε στους Γενουάτες εμπόρους να μεταφέρουν τα αγαθά τους στη Βούδα Οι γενουατικές παροικίες στο Πέρα και τη Θεοδοσία (Καφάς), κέντρο της εμπορικής δραστηριότητας στον Εύξεινο Πόντο Όλες οι εμπορικές αποστολές προς τη Μαύρη θάλασσα ρυθμίζονταν από το Πέρα τον ύστερο 13ο αιώνα. Ένας άλλος σημαντικός γενουατικός εμπορικός σταθμός έγινε η Θεοδοσία (Καφάς), η κύρια αποικία της Γένουας στη βόρεια ακτή της Μαύρης θάλασσας, που ανέλαβε εν μέρει τις αρμοδιότητες του Γαλατά και της Γένουας ως προς το διοικητικό και οικονομικό έλεγχο στα μικρότερα factoria. Εκτός από τη Θεοδοσία, και άλλες οχυρωμένες παροικίες αναδύθηκαν στη χερσόνησο της Κριμαίας,στη Σουγδαία (Sudak), στοτσέμπαλο (Cembalo, σημ. Μπαλακλάβα), στο Βόσπορο (Κερτς), καθώς επίσης και κατά μήκος της ακτογραμμής της Αζοφικής θάλασσας, στην Τάνα στις εκβολές του ποταμού Δον (Τάναϊς), όπου οι Γενουάτες συνυπήρχαν με τους Βενετούς. Ορισμένες από αυτές τις πόλεις ήταν ατόφια γενουατικές, διέθεταν οχυρωματικά τείχη, δική τους στρατιωτική φρουρά, διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες και διοικούνταν από έναν πρόξενο. Σε άλλες υπήρχαν ξεχωριστά εμπορικά τετράγωνα ή ξεχωριστά σπίτια όπου κατοικούσαν έμποροι. Ενδεικτικά είναι Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 1/12

2 τα κτήρια στη Θεοδοσία και στη Σουγδαία: εκεί χτίστηκαν ένας εξωτερικός περίβολος τειχών με οχυρωματικούς πύργους και μία τάφρο, ένα εσωτερικό φρούριο με διοικητικά κτήρια και ακροπύργιο, καθώς και ένα οχυρωμένο λιμάνι. Από την περιοχή κατά μήκος των βόρειων ακτών της Μαύρης θάλασσας η Γένουα, η Κωνσταντινούπολη, ακόμα και η δυτική Ευρώπη εφοδιάζονταν με σιτάρι και άλλα δημητριακά, ψάρια, αλάτι σε τεράστιες ποσότητες, γούνες και δερμάτινα προϊόντα. Οι παροικίες που δημιουργήθηκαν από τους Γενουάτες διατηρήθηκαν μέχρι την εγκαθίδρυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: η Θεοδοσία μέχρι το 1475, τα Κελλία (Κίλια) και το Μαυρόκαστρο (το Moncastron των ιταλικών πηγών) μέχρι το Μόνο ο Γαλατάς (Πέραν) κατόρθωσε να επιβιώσει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα είχε δική του διοίκηση και οι αρμοδιότητές του εκτείνονταν και πέρα των ορίων του. Παρ όλ αυτά, τα τελευταία έγγραφα που εκδόθηκαν εκεί ανάγονται στο Η περιοχή κατά μήκος των νότιων ακτών της Μαύρης θάλασσας έπαιζε επίσης σημαντικό ρόλο στο γενουατικό εμπόριο. Το βασικό διαμετακομιστικό κέντρο ήταν η Τραπεζούντα, η πρωτεύουσα της φερώνυμης Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών ( ). Εκεί η Γένουα διατήρησε τα δικά της οχυρωμένα factoria. Εμπορευόταν ακατέργαστο μετάξι, βαμβάκι από την Ταυρίδα, τη Σεβάστεια και τον Καύκασο. Το δρομολόγιο των καραβανιών με το ακατέργαστο μετάξι ακολουθούσε την οδό που διέσχιζε τη βόρεια Μικρά Ασία και από εκεί έφτανε στην ακτή. Οι εκπρόσωποι των γενουατικών οικογενειών Doria και Zaccaria, που εμπορεύονταν στην Τραπεζούντα, έλαβαν το μονοπώλιο της εμπορίας στυπτηρίας σε όλη τη Μαύρη θάλασσα, ακόμα και στη Μεσόγειο. Σημαντικά λιμάνια και κέντρα του τοπικού εμπορίου ήταν η Ηράκλεια Ποντική, η Άμαστρις, η Σινώπη (εκεί υπήρχε μια γενουατική αποικία με μια λότζια και έναν πρόξενο το 1386) και η Σαμψούντα (από το τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα υπήρχε εκεί μια γενουατική παροικία με έναν πρόξενο και αυτόνομη κυβέρνηση μέχρι την εποχή του σουλτάνου Μωάμεθ). Μια σειρά από λιγότερο σημαντικά λιμάνια βρισκόταν κατά μήκος της νότιας ακτής της Μαύρης θάλασσας Λίμνια, Οιναίο (Omnio, Honio), Κερασούντα κ.λπ., τα οποία δεν ήταν αποικίες αλλά αποτελούσαν βασικό προορισμό για την εισαγωγή σιτηρών από τις βόρειες αποικίες, καθώς εκεί διεξάγονταν εμπορικές συναλλαγές. Κατά μήκος της ανατολικής ακτογραμμής της Μαύρης θάλασσας τα κύρια κέντρα ήταν η Τάναϊς, τα Μάτραχα (Тmutarakan) στη χερσόνησο Ταμάν, ο Βαθύς (Batumi), η Φάσις (Poti), η Σεβαστούπολη. Οι Αρμένιοι διοικητές επίσης διατηρούσαν σχέσεις με τη Γένουα και τη Βενετία. 3. Εμπορικοί δρόμοι Τα γενουατικά πλοία διέσχιζαν τη Μαύρη θάλασσα απευθείας από βορρά προς νότο, ενώνοντας τη Θεοδοσία με την Τραπεζούντα ή την Τανάιδα με τη Σαμψούντα. Παράλληλα με το ακτοπλοϊκό εμπόριο μακρινών αποστάσεων συχνή ήταν και η ναυσιπλοΐα σε κοντινές αποστάσεις. Η περίοδος έξαρσης της οικονομικής δραστηριότητας του γενουατικού εμπορίου και εκείνου των υπόλοιπων ιταλικών πόλεων τοποθετείται από τον ύστερο 13ο έως τα μέσα του 14ου αιώνα. Ιδιαίτερα δυνατές ήταν οι οικονομικές συνδέσεις στις περιοχές της βόρειας και της νότιας Μαύρης θάλασσας. Τα λογιστικά βιβλία στη Θεοδοσία και το Γαλατά τεκμηριώνουν το μεγάλο αριθμό των εμπορικών συμφωνιών. 4 Την άνθηση του γενουατικού εμπορίου ακολούθησε περίοδος κρίσης στο β μισό του 14ου αιώνα, η οποία επηρέασε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Το έτος 1345, μέσω των γενουατικών πλοίων από τη Θεοδοσία και την Τανάιδα, η βουβωνική πανώλη εξαπλώθηκε από την κεντρική Ασία στην Κωνσταντινούπολη (1347) και έπειτα σε ολόκληρη την Ευρώπη (1348) και εξελίχθηκε σε πανδημία. Η κρίση επηρέασε κυρίως την περιοχή της Μαύρης θάλασσας και οδήγησε σε πτώση των εμπορικών επιχειρήσεων της τάξης του 50%, ενώ το εμπόριο ουδέποτε ανέκαμψε για να φτάσει τα προηγούμενα επίπεδα. Επιπλέον, οι πόλεμοι και η αντιπαλότητα μεταξύ Γένουας και Βενετίας δυσχέραναν την κατάσταση. Η Γένουα βρισκόταν επίσης σε πόλεμο και με κάποιους από τους ηγεμόνες των πόλεων της Μαύρης θάλασσας, όπως ο δεσπότης Dobrotitsa στον ύστερο 14ο αιώνα. Οι κοινότητες των Γενουατών εμπόρων βρίσκονταν σε σημεία-κλειδιά σε ό,τι αφορά την εμπορική επικοινωνία Ευρώπης και Ασίας. Οι πολιτείες της Κριμαϊκής χερσονήσου ήταν σημαντικοί σταθμοί στους δρόμους που ξεκινούσαν από την κεντρική Ασία. Κατά μήκος της όχθης των μεγάλων ρωσικών ποταμών, του Δον, του Βόλγα και του Δνείπερου, η ανταλλαγή αγαθών Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 2/12

3 από βορρά προς νότο και αντίστροφα γινόταν επί αιώνες. Κατά το 13ο και το 14ο αιώνα αυτή αφορούσε κυρίως την παραδοσιακή παραγωγή ακατέργαστου μεταξιού από την Ασία και τον Καύκασο. Κατά τη βασιλεία των χάνων της Χρυσής Ορδής αναπτύχθηκε το μεγαλύτερο από άποψη συναλλαγών σκλαβοπάζαρο οι σκλάβοι μεταφέρονταν μέσω της Θεοδοσίας και της Σινώπης στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στη δυτική Ευρώπη. Αυτές οι θέσεις-κλειδιά για το εμπόριο στον ύστερο 13ο αιώνα βρίσκονταν στα χέρια των Γενουατών εμπόρων. Η κατάσταση δεν άλλαξε στη διάρκεια της βασιλείας των Τατάρων ηγεμόνων (χάνων) της Χρυσής Ορδής. Συγκεκριμένα, αυτές οι επαφές με τους Τατάρους έκαναν τα γενουατικά πλοία τον κύριο προμηθευτή του πλέον πολύτιμου αγαθού, των σκλάβων. Αρκετές φορές, τα μεγάλα, κατάφορτα με σιτηρά γενουατικά πλοία έσωσαν την Κωνσταντινούπολη, τη Γένουα και άλλες μεγάλες πόλεις της δυτικής Ευρώπης από λιμό. Η δυτική ακτή της Μαύρης θάλασσας επίσης συμμετείχε ενεργά στο εμπόριο, καθώς ήταν πιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη και συνδεόταν με την κεντρική και τη δυτική Ευρώπη μέσω του δέλτα του Δούναβη. Οι αρχαίοι δρόμοι του Πόντου περνούσαν κατά μήκος της δυτικής ακτής της Μαύρης θάλασσας, που ένωνε τις βόρειες στέπες με τις πεδιάδες του δέλτα του Δούναβη, τη Δοβρουτζά και τις εκβολές κατά μήκος των δρόμων από τη Θράκη προς τα παράλια. Σε αυτή την περιοχή υπήρχαν σαφώς καθορισμένα κέντρα, όπως το Μαυρόκαστρο (Moncastron) στις εκβολές του Δνείστερου. Από εκεί η Γένουα είχε πρόσβαση στην κεντρική Ευρώπη διά της «Μολδαβικής οδού». Στο δέλτα του Δούναβη η Γένουα είχαν εμπορικές βάσεις στακελλία και στο Λυκόστομο, διατηρώντας τις καλές σχέσεις της με τη Χρυσή Ορδή. Η δεύτερη ζώνη ήταν από τη Δοβρουτζά μέχρι την Καλιάκρα, με βασικό λιμάνι τη Βάρνα, αλλά εκεί οι Βενετοί κατέλαβαν πρώτοι τις θέσεις και εγκαταστάθηκαν πριν από τους Γενουάτες. Το τρίτο μέρος της δυτικής περιοχής της Μαύρης θάλασσας σχηματίστηκε γύρω από το σημερινό λιμάνι του Μπουργκάς με τρία λιμάνια, τη Μεσημβρία (Nessebar), την Αγχίαλο και τη Σωζόπολη, επίσης εμπορικά από τους αρχαίους χρόνους. Το 1351 η Γένοβα κατέλαβε τη Σωζόπολη και το 1404 γενουατικά πλοία κατέλαβαν το ακρωτήριο του Γαλατά και παρέμειναν εκεί ένα χρόνο. Σημαντικές πληροφορίες για τη διάρκεια των ταξιδιών μάς έχουν σωθεί χάρη στο ημερολόγιο πλεύσης μιας γενουατικής γαλέρας που μετέφερε μια διπλωματική αποστολή στο Βούλγαρο ηγεμόνα Ιβάν Αλέξανδρο ( ): το πέρασμα από την Κωνσταντινούπολη στη Μεσημβρία και η επιστροφή διαρκούσε 10 μέρες. Η μέση απόσταση που καλυπτόταν σε μία ημέρα ήταν 30 με 50 χλμ. 4. Είδη πλοίων Οι μεγάλες γαλέρες χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά ειδών πολυτελείας, καθώς και για την επανεξαγωγή αγαθών από την Κωνσταντινούπολη στη Γένουα. Οι Γενουάτες χρησιμοποιούσαν γαλέρες για τον διάπλου της Μαύρης Θάλασσας μέχρι το Μαυρόκαστρο, αλλα κυρίως τις χρησιμοποιούσαν οι Βενετοί για τις διαδρομές από την Τραπεζούντα προς την Τάνα. Πιο διαδεδομένοι τύποι πλοίων ήταν οι γαλιότες (fustas). Υπήρχαν επίσης «στρογγυλά πλοία», βαριά πλοία με στρογγυλό κύτος και μεγάλη χωρητικότητα, που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά των βαριών εμπορευμάτων και των πρώτων υλών. Τέτοια ήταν οι nefs, οι cocches και οι naves (με χωρητικότητα έως τόνους ήταν τα μεγαλύτερα πλοία τους). 5 Μικρότερα πλοία ήταν οι γριπάρεες, τα λιγνά (δύο ειδών, με ιστία και με κουπιά), οι χιγούτοι (που χρησιμοποιούνταν στο δέλτα του Δούναβη) και οι πάμφυλοι (που κατασκευάζονταν στα Κελλία). Ιδιαίτερη προτίμηση έδειχναν οι Γενουάτες στην bastarda, μια στενή γαλέρα με ψηλά καταστρώματα. 6 Οι Γενουάτες έκαναν από πολύ νωρίς χρήση της πυρίτιδας, εξοπλίζοντας τα πλοία τους με κανόνια (bombardi). 5. Μορφές εμπορίου Στη Βενετία η πολιτεία διαχειριζόταν το θαλάσσιο εμπόριο και παρείχε τα απαραίτητα για την εμπορική δραστηριότητα. Αντίθετα με τη Βενετία, η Γένουα ενθάρρυνε την ιδιωτική πρωτοβουλία και τη σύσταση οικογενειακών επιχειρήσεων, οι οποίες αρχικά σχηματίζονταν μόνο από τα μέλη μίας οικογένειας και στη συνέχεια επεκτείνονταν με τη συμμετοχή και εξωοικογενειακών μελών (των λεγόμενων commenda). Ιδρύθηκαν εταιρείες, οι μαόνες, για την εκμετάλλευση των Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 3/12

4 νεοαποκτημένων περιοχών. Στις εμπορικές δραστηριότητες ενέπιπταν επίσης και οι συμφωνημένες προμήθειες για τους πράκτορες που πραγματοποιούσαν συναλλαγές από απόσταση. Πολύ ισχυρή ήταν η πίστωση και η ασφάλιση. Η Γένουα ανέπτυξε πρωτοβουλία για την ανάπτυξη επιχειρήσεων τραπεζικού χαρακτήρα, για παράδειγμα η Τράπεζα του Αγίου Γεωργίου που δρούσε στη Θεοδοσία και την ανατολική Μεσόγειο το 14ο και το 15ο αιώνα. 7 Από το 1453 αυτή η τράπεζα έλεγχε όλες τις κτήσεις στη Μαύρη θάλασσα, ενώ οι Γενουάτες έμποροι, αλλά και όσοι έμποροι αποκτούσαν δικαιώματα πολίτη της Γένουας, τοποθετούσαν τα κεφάλαιά τους σε αυτή. Η Γένουα δημιούργησε μια ειδική υπηρεσία, με το όνομα officium gazariae ( ), για τη διαχείριση των αποικιών στην Κριμαία. Επικεφαλής ήταν ένας πρόξενος και λειτουργούσε υπό ειδικό καθεστώς αυτονομίας (liber gazariae). Είχε την ευθύνη για τη διοίκηση, τις χρηματοδοτήσεις και τις προμήθειες, ακόμα και για την ενοικίαση των υποζυγίων για τα καραβάνια. 1. Jacoby, D., Byzantium, the Italian maritime powers, and the Black Sea before 1204, Byzantinische Zeitschrift (2007), σελ Papacostea, Ş., La Mer Noire carrefour des grandes routes intercontinentales (Bucureşti 2006), σελ Papacostea, Ş., La Mer Noire carrefour des grandes routes intercontinentales (Bucureşti 2006), σποράδ. 4. Balard, M., La Romanie génoise, XIIe début du XVe siècle I-II (Bibliothèque des Écoles françaises d Athènes et de Rome 235, Rome Paris 1978) Brătianu, G., Actes des notaires génois de Pèra et de Caffa de la fin du treizième siècle ( ) (Bucarest 1927) Toniolo, P., Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Chio da Gregorio Panissaro ( ) (Genova 1995). 5. Balard, M., La Méditerranée médiévale. Espaces, itinéraires, comptoirs (Paris 2006), σελ Atanasiu, A., "Nave veneţiene şi genoveze în bazinul pontic", στο Cristea, O. (επιμ.), Marea Neagră. Puteri maritime Puteri terestre (sec. XIII- XVIII) (Bucarest 2006), σελ Marengo, E., Manfroni, C., και Pessagno, G., Il Banco di San Giorgio. Libro Secondo: Il Palazzo di San Giorgio e le sue dipendenze. La Marina di Genova. San Giorgio e i possedimenti coloniali e di terraferma. (Genova 1911), σελ Balard, M. La Romanie genoise (XIIe-début du XVe siècle) (Rome Genova 1978), ΙΙ, σελ Βιβλιογραφία : Heyd W., Histoire du Commerce du Levant au moyen âge, I-II, Leipzig , ανατ. Amsterdam Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκής Ιστορίας Λόγοι, Shopen, L. (ed.), Nicephori Gregorae Historia Byzantina 1-3, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn Balard M., La Romanie Génoise (XIIe-début du XVe siècle), Ι-ΙΙ, Rome Genova 1978, Bibliothèque des Écoles Françaises d Athènes et de Rome 235 Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, van Dieten, J.A. (ed.), Nicetae Choniatae Historia, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 11, Berlin New York 1975 Γεώργιος Παχυμέρης, Μιχαήλ Παλαιολόγος, Bekker, I. (ed.), Georgii Pachymeris de Michaelο Palaeologο, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1835 Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 4/12

5 Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορίαι, Schopen, L. (ed.), Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum libri IV, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn Lilie R.J., Handel und Politik zwischen dem byzantinischen Reich und den italienischen Kommunen Venedig, Pisa und Genua in der Epoche der Komnenen und Angeloi ( ), Amsterdam 1984 Heers J., Gênes au XVe siècle. Activité économique et problèmes sociaux, Paris 1961 Balard M., "Les Génois et les régions bulgares au XIVe s.", Byzantinobulgarica, 7, 1981, Laiou A.E., "Byzantium and the Black Sea, 13th-15th c.: Trade and the Native Populations of the Black Sea Area", Fol, A.N. (ed.), Bulgaria Pontica Medii Aevi 2, Sofia 1988, Todorova E., "Medieval Genoese nautical cartography on the west Black Sea coast", Études balkaniques, 2, 1981, Laiou-Thomadakis A.E., "The Byzantine Economy in the Mediterranean Trade System. Thirteenth-Fifteenth Centuries", Dumbarton Oaks Papers, 34-35, , Mitler L., "The name of Galata Pera. The Genoese in Galata: ", International Journal of Middle East Studies, 10:1, 1979, Beševliev B., "Die italienische und osmanische Seekartographie des Westküste des Schwarzen Meeres bis 18 Jh", Bulgaria Pontica Medii Aevi 2, Sofia 1988, Todorova E., Mitchkovska P., Bibliografia delle fonti e delle ricerche sui rapporti tra Genova e le regioni del Mar Nero durante il medioevo, Sofia 1982 Гюзелев В., Очерци върху историята на българския североизток и Черноморието (края на ХІІ началото на ХV в.), София 1995 Божилов И., Гюзелев В., История на Добруджа, т. 2, Велико Търново 2004 Γεώργιος Παχυμέρης, Ανδρόνικος Παλαιολόγος, Bekker, I. (ed.), Georgii Pachymeris de Andronico Palaeologο, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1835 Astuti G., "Le colonie genovesi del mar Nero e i loro ordinamenti guiridici", Pascu, S. (ed.), Genova nel Mar Nero durante i secoli XIII-XIV, Bucarest 1977, Atanasiu A., "Nave veneţiene şi genoveze în bazinul pontic", Cristea, O. (ed.), Marea Neagră. Puteri maritime Puteri terestre (sec. XIII-XVIII), Bucarest 2006, Balletto L., Genova Mediterraneo Mar Nero (sec. XIII-XV), Genova 1976 Brătianu G., Actes des notaires génois de Pèra et de Caffa de la fin du treizième siècle ( ), Bucarest 1927 Canale M.G., Nuova storia della repubblica di Genova, dell suo commercio e della sua litteratura dalle origini all anno 1797 I-IV, Genova Forcheri G., "Le colonie nella legislazione del Comune e Populus Ianue", Miscellanea di Storia Italiana e Mediterranea per Nino Lamboglia, Genova 1978 Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 5/12

6 Карпов С.П., Итальянские морские республики и Южное причерноморье в ХІІІ-ХV вв. Проблемы торговли, Москва 1990 Kedar B., Merchants in crisis. Genoese and Venetian men of affairs and the fourtheenth century depression, New Haven London 1976 Lisciandrelli P., Trattati e negoziazioni politiche della Repubblica di Genova ( ), Genova 1960 Lopez R., Storia delle colonie genovesi nel Mediterraneo, Bologna 1938 Lopez R., Airaldi G., "Il piu antico manuale italiano di mercatura", Miscellanea di studi storici, ΙΙ, 1983, Matschke K.P., "Commerce, trade, markets, and money, Thirteenth-Fifteenth Centuries", Laiou, A. (ed.), The Economic History of Byzantium from the Seventh through the Fifteenth Century, Washington D.C. 2002, Dumbarton Oaks Studies 39, Matschke K.P., "The late Byzantine urban economy, Thirteenth-Fifteenth Centuries", Laiou, A. (ed.), The Economic History of Byzantium from the Seventh through the Fifteenth Century, Washington, D.C. 2002, Dumbarton Oaks Studies 39, Pegolotti F.B., La Pratica della mercatura, Cambridge, Massachusets 1936 Pistarino G., "Genova e Genovesi nel Mar Nero XII-XV s.", II Bulgaria Pontica Medii Aevi, 2, 1988, Popescu A., "La Mer Noire ottomane: mare clausum? mare apertum?", Bilici, F. Candea, I. Popescu, A. (eds), Enjeux politiques, économqiues et militaires en Mer Noire (XIVe-XXIe siècle). Études à la mémoire de M. Guboglu, Braila 2007, Promis V., "Statuti della colonia genovese di Pera", Miscellanea di storia italiana, 11, 1871, Roccatagliata A., Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Pera e a Mitilene 1: Pera ( ), Genova 1982 Sauli L., Della colonia dei Genovesi in Galata, I-II, Torino 1831 Andreescu Ş., "Problema 'nchiderii' Mării Negre la sfirşitul sec. al XVI-lea şi la prima jumatate al XVII-lea", In honorem Paul Cernovodeanu, Bucureşti 1998, Andreescu Ş., Din istoria Mării Negre (Genovezi, Romani şi Tatari in spatiul pontic in secolele XIV- XVII), Bucureşti 2001 Андреев М., Кутиков В., "Договорът на добруджанския владетел Иванко с генуезците от 1387 г.", Годишник на Софийския Университет, Юридически факултет (ГСУ, ЮФ), 61, 1960, Balard M., Gênes et l Outre-mer. T. 1. Les actes de Caffa du notaire Lamberto di Sambuceto , Paris 1973 Balard M., Gênes et l Outre-mer. T. 2. Actes de Kilia du notaire Antonio di Ponzò, 1360, Paris 1980 Balard M., "Gênes dans l histoire economique de la mer Noire (XIIIe-XVe siècles)", II Вulgaria Рontica Мedii Аеvi, 1988, Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 6/12

7 Balard M., "L activité économique des ports du Bas-Danube au XIVe siècle", Travaux et mémoires du centre de recherche d histoire et civilisation byzantines, 8, 198, Balard M., "Le commerce du blé en Mer Noire XIIIe-XVe siècles", Balard M. (ed.), La Mer Noire et la Romanie génoise (XIIIe-XVe siècles), London 1989, Variorum Reprints, Balard M., "Genuensis civitas in extremo Europae: Caffa from the Fourteenth to the Fifteenth century", Abulafia D. Berend N. (eds), Medieval frontiers: Concepts and Practices, Univercity of Cambridge, Ashgate 2002, Balard M., "Les Génois еn Crimée aux XIIIe-XVe siècles", Αρχείον Πόντου, 35:2, 1979, Balard M., "Notes sur les ports du Bas-Danube au XIVe siècle", Südost Forschungen, 38, 1979, 1-12 Balard M., "A propos de la bataille du Bosphore. L expédition génoise de Paganino Doria à Constantinople ( )", La Mer Noire et la Romanie génoise (XIIIe-XVe siècles), London 1989, Balard M., "Escales génoises sur le routes de l Orient méditerranéen au XIVe siècle", Recueils de la Société Jean Bodin, 32, 1974, Balard M., "Les Génois dans l ouest de la Mer Noire au XIVe siècle", Actes du XIVe Congrès international des Etudes byzantines t. 2, Bucarest 1975, Balbi G., Raiteri S., Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Caffa e a Licostomo (sec. XIV), Genova 1973 Balletto L., "Presenze Bulgare da Caffa a Genova (sec. XIII-XV)", G. Pistarino (ed.), Genova e la Bulgaria nel Medioevo, Genova 1984, Collana storica di fonti e studi 42, Bânescu N., "Archives d État de Gênes. Officium Provisionis Romaniae", Révue des études sud-est européennes, 5, N 1-2, 1967, Bartholomeo di Pasi da Venezia, Tariffa de i pesi e misure corrispondenti dal Levante al Ponente, Vinegia 1557 Beldiceanu-Steinherr I., Beldiceanu N., "Actes du règne de Sélim Ier concernant quelques échelles danubiennes de Valachie, de Bulgarie et de la Dobroudja", Südost Forschungen, 23, 1964, Brătianu G., "La Mer Noire, plaque tournante du traffic international à la fin du moyen âge", Revue des études sud-est européennes, 21, 1944, Brătianu G., Marea Neagra. De la origine pîna la cucitura otomana, Jaşi 1999 Brătianu G., La Mer Noire des origines à la conquête ottomane, München 1969 Brătianu G., Recherches sur le commerce génois dans la Mer Noire au XIIIe siècle, Paris 1929 Buongiorno M., L amministrazione nella Romania. Legislazione-magistrature-fisco, Genova 1977 Caraci G., Italiani e catalani nella primitiva cartografia nautica medioevale, Roma 1959 Ciano C., La "Pratica di mercatura" Datiniana (sec. XIV), Milano 1964 Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 7/12

8 Ciocîltan V., Mongolii şi Marea Neagra in secolele XIII-XIV, Bucureşti 1998 Cristea O., Bibliografia istorică românească a Mării Negre, Bucureşti 1996 Cristea O., "Genoa s struggle for hegemony in the Black Sea (Thirteenth-Fourteenth Centuries)", Historical Yearbook, 2, 2005, Cristea O., "Rivalitatea veneto-genovesa in Marea Neagra", Rivista Istorica, 15, 2004, Dalché P., "Portulans and the Byzantine world", Macrides, R. (ed.), Travel in the Byzantine world: papers from the thirty-fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Birmingham, April 2000, Aldershot: Ashgate 2002, Delatte А., Les portulans grecs, Liége Paris 1947 Димитров Д., Търговия по Западното Черноморие ХІІІ-ХV век. Dissertation, София 2007 Forcheri G., "Navi e navigazione a Genova nel Trecento: il Liber Gazarie", Collana Storica di Fonti e Studi, 17, 1974, Genova e la Bulgaria nel Medioevo, Genova 1984, Collana storica di fonti e studi diretta da G. Pistarino, 42 Gioffrè D., Il mercato degli schiavi a Genova nel secolo XV, Genova 1971 Gjuzelev V., "Du commerce génois dans les terres bulgares durant le XIVe siècle", Bulgarian Historical Review, VI: 4, 1979, Gjuzelev V., Medieval Bulgaria Byzantine Empire Black Sea Venice Genoa, Villach 1988 Iliescu O., "Génois et Tatars en Dobroudja au XIVe siècle: L apport de la numismatique", Études byzantines et postbyzantines, 3, 1997, Inalcik H., "The question of the closing of the Black Sea under the Ottomans", Αρχείον Πόντου, 35, 1979, Karpov S.P., "Black Sea and the crisis of the mid XIVth century: an underestimated turning point", Θησαυρίσματα, 27, 1997, Karpov S.P., L Impero di Trebizonda, Venezia, Genova e Roma Rapporti politici, diplomatici e commerciali, Roma 1986 Карпов С.П., "Черноморская навигация итальянских морских республик в ХІV-ХV вв. Факторы и степень риска", Bulgaria Pontica Medii Aevi, 3, 1992, Карпов С.П., История Трапезундской империи, Санкт Петербург 2007 Карпов С.П., Латинская Романия, Санкт Петербург 2000 Карпов С.П., Путями средневековых мореходовл Черноморская навигация венецианской республики в ХІІІ-ХV вв., Москва 1994 Kretschmer K., Die italienischen Portolane des Mittelalters. Ein Beitrag zu Geschichte der Kartographie und Nautik, Berlin 1909 Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 8/12

9 Laiou A.E., "The provisioning of Constantinople during the winter of ", Byzantion, 38, 1968, Lane F., "Progrès technologiques et productivité dans les transports maritimes dès la fin du Moyen Age au début des Temps Modernes", Review Historique, 1974, Lopez R., "L importance de la mer Noire dans l histoire de Gênes", Pascu, Ş. (ed.), Colloquio Romeno- Italiano: I Genovezi nel Mar Nero durante i secoli XIII e XIV, Bucureşti 1977, Manfroni C., Marengo E., Il banco di San Giorgio, Genova 1911 Manolescu R., "Le commerce sur le littoral ouest de la Mer Noire (à partir du XIIIe siècle jusqu'au milieu du XVIe siècle)", Études d histoire maritime présentées au XIIIe Congrès international des Sciences Historiques -Moscou 1970, Paris 1970, Медведев И.П., "Договор Византии и Генуи от 6 мая 1352", Византийский временни, 38, Moltzo B.C., Il Compasso da navigare. Opera italiana della metà del secolo XIII, Cagliari 1947, Annali della facoltà di lettere a filosofia della Università di Cagliari VIII Cheynet J.-C., Morrisson C., "Prices and wages in the Byzantine world", Laiou, A. (ed.), The Economic History of Byzantium from the Seventh through the Fifteenth Century, Washington, DC 2002, Dumbarton Oaks Studies 39, Origone S., "L Officium victualium a Caffa nella prima meta del secolo XV", Bulgaria Pontica Medi Aevii, 2, 1988, Origone S., Bizanzio e Genova, Genova 1992 Origone S., L amministrazione genovese a Caffa nel secolo XV, Genova 1983, Saggi e documenti, Civico Instituto Colombiano Papacostea Ş., "Gênes, Venise et la Mer Noire à la fin du XIIIe siècle", Révue Roumaine d Histoire, 29: 3-4, 1990, Papacostea Ş., La Mer Noire carrefour des grandes routes intercontinentales , Bucureşti 2006 Pascu Ş., Colloquio Romeno-Italiano: I Genovezi nel Mar Nero durante i secoli XIII e XIV, Bucureşti 1977 Paviot J., "Les Génois en Mer Noire: le temoignage des voyageurs (XIVe-XVe siècles)", Bulgaria Pontica Medii Aevi, 2, 1988, Piergiovanni V., Gli Statuti civili e criminali di Genova nel Medioevo, Genova 1980 Pistarino G., Genovesi d Oriente, Genova 1990 Pistarino G., I gin dell Oltremare, Genova 1988, Studi e testi, Serie Storica 11 Pryor J., Geography, technology, and war. Studies in the maritime history of the Mediterranean , Cambridge 1988 Rocca P., Pesi e misure antichi di Genova e del Genovesato, Genoa 1871 Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 9/12

10 Сакъзов И., "Търговските отношения между България и генуезците в началото на ХІV в.", Известия на Историческото дружество, 7-8, 1928, Saraceno P., "L amministrazione delle colonie genovesi nell area del Mar Nero dal 1261 al 1453", Rivista di storia del diritto italiano, , Scandurra E., "The maritime republics", Bass, G. (ed.), A historу of seafaring, London 1972, Schilbach E., Byzantinische Metrologie, Munich 1970 Skržinskaja E., "Storia della Tana", Studi Veneziani, 10, 1968, 3-45 Stringa R., Genova e la Liguria nel Mediterraneo, Genova 1982 Tangheroni M., Di Nero L., Commercio e navigazione nel Mediterraneo medioevale, Roma 1978 Тодорова Е., "Статутът на италианските колонии в българските земи през средновековието", България Институции и държавна традиция 2, София 1982, Unger R., The ship in the Medieval Economy, London 1980 Шрайнер П., "Купцы и товары Причерноморья: Фрагмент понтийской конторской книги", Byzantinobulgarica, 7, 1981, Δικτυογραφία : Byzantium, the Italian maritime powers, and the Black Sea before Sudak-the Genoese fortress Γλωσσάριo : coccha (τύπος πλοίου) Τύπος πλοίου που σταδιακά αντικατέστησε τα ιταλικά nef. Είχε ψηλές πλευρές, πλατύ και στρογγυλό κύτος και ένα τετράγωνο ιστίο, κάτι που εμπόδιζε την πλεύση κόντρα στον άνεμο αλλά επέτρεπε την πλοήγηση με μικρότερο πλήρωμα. Ο τύπος αυτός πλοίου προέρχεται από τον Ατλαντικό και διαδόθηκε ταχύτατα στη Μεσόγειο. Ορισμένες γενουατικές cocches είχαν ως και τρία καταστρώματα και χωρητικότητα ως και 1000 τόνους, ενώ οι βενετικές είχαν μέγιστη χωρητικότητα 720 τόνους. Κάποια στιγμή μετά τον 14ο αιώνα, ο όρος coccha εκλείπει και αντικαθίσταται στις πηγές από τον πιο γενικό όρο navis. commenda Οικονομική επιχείρηση εμπόρων και πρακτόρων. factoria Κέντρα εμπορικής δραστηριότητας ξένων εμπόρων (π.χ. Γενουατών ή Βενετών). nef (τύπος πλοίου) Τύπος εμπορικού πλοίου, γνωστός και ως "roundship" (δηλ. «στρογγυλό» αν και δεν πρέπει να συγχέεται με τον γενικό όρο «στρογγυλό πλοίο», που σήμαινε εν γένει τα βαριά εμπορικά πλοία κατ' αντιδιαστολή με τα «μακρά» πολεμικά πλοία). Επρόκειτο για δικάταρτο ιστιοφόρο, με δύο ή τρία καταστρώματα και πύργους τόσο στην πρύμνη όσο και στην πλώρη του. γριπάρεα, η (grippo, gripar, igribār) Οπλισμένο πλοιάριο με ένα κατάρτι, το πιθανότερο εξέλιξη του βενετικού grippo. Χρησιμοποιούνταν στο εμπόριο και την αλιεία. Ορισμένες πηγές της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας το αναφέρουν και ως πολεμικό πλοίο, του στόλου των Μεγαλοκομνηνών. δεσπότης, ο Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 10/12

11 Τίτλος που εμφανίστηκε το 12ο αιώνα. Στη διοικητική ιεραρχία το αξίωμα του δεσπότη βρισκόταν κάτω από εκείνα του αυτοκράτορα και του συναυτοκράτορα. Από το 14ο αιώνα και εξής τον τίτλο φέρουν οι ηγεμόνες επιμέρους περιοχών, όπως της Πελοποννήσου και της Ηπείρου. κράτος των Ιλαχανιδών, το Ονομάζεται επίσης Il-khanate ή Il Khanate (στα περσικά: ). Ήταν ένα από τα τέσσερα μεγάλα μέρη της Αυτοκρατορίας των Μογγόλων με επίκεντρο την Περσία και εκτεινόταν στα εδάφη των σημερινών Ιράν, Ιράκ, Αφγανιστάν και δυτικού Πακιστάν. λιγνό, το Υβριδικός τύπος εμπορικού πλοίου, που ήταν ταυτόχρονα κωπήλατο και ιστιοφόρο. Το λιγνό ήταν επίμηκες με στρογγυλή καρίνα, μέτριου μεγέθους εμπορικό πλοίο. Ως κωπήλατο ήταν ταχύτερο και απέδιδε καλύτερα στους ελιγμούς και σε αβαθή ύδατα. Σε ορισμένες πηγές αναφέρεται σε χρήση από τους πειρατές ή και το στρατό. λότζια (loggia), η Ακίνητη περιουσία των ιταλικών πόλεων-κρατών σε ξένο έδαφος. μαόνα, η Η Μαόνα Χίου και Φωκαίας ( ) σχηματίστηκε για την εξασφάλιση των φορολογικών πόρων από το νησί της Χίου και το λιμάνι της Φώκαιας για λογαριασμό των πλοιοκτητών που είχαν χρηματοδοτήσει και συμμετάσχει στις επιχειρήσεις για την κατάκτηση των περιοχών αυτών. πάμφυλος, ο (παμφύλιον, το) Μεταγωγικό πλοίο με στρογγυλή καρίνα, κωπήλατο (δυνάμεως από 130 μέχρι 160 κωπηλάτες) ή και ιστιοφόρο, το οποίο κατά κύριο λόγο μετέφερε πολεμικές μηχανές, όπλα και ίππους. Τράπεζα Αγίου Γεωργίου, η O βασικότερος οικονομικός οργανισμός της Δημοκρατίας της Γένουας. Ιδρύθηκε το 1407 με την ομολογιοποίηση του δημόσιου χρέους. Τη διοίκηση την αποτελούσαν οι πλουσιότεροι άνθρωποι της Γένουας, οι οποίοι είχαν καθήκον να συλλέγουν τους φόρους του κράτους. Στη διάρκεια του 15ου αιώνα οι κτήσεις της Γένουας τέθηκαν υπό τη διοίκηση της τράπεζας ως εγγύηση για τα μελλοντικά δάνεια. Η τράπεζα στεγαζόταν στο Palazzo San Giorgio, το οποίο είχε χτιστεί το χάνος (Ilkhan) ή χαγάνος, ο Χαγάνος ή χάνος (Ilkhan) ήταν ο τίτλος του ηγέτη των τουρκικών/μογγολικών φύλων, ο οποίος κατά περίπτωση αντιστοιχούσε στον τίτλο του ηγεμόνα (πρίγκιπα), του βασιλιά ή και του αυτοκράτορα. χιγούτος, ο Μεταγωγικό πλοίο παρόμοιο με το λιγνό, ενδεχομένως υβριδικό και αυτό, τυπικό για το διάπλου του Εύξεινου Πόντου. Στο δέλτα του Δούναβη λειτουργούσε ναυπηγείο παμφύλων και χιγούτων. Χρυσή Ορδή, η Συμβατική ονομασία του κράτους του Ουλούς Τζότσι ή του Χανάτου Κιπτσάκ. Πρόκειται για ένα λαό που ήταν επιμειξία Τούρκων και Μογγόλων και κατοικούσε στο δυτικό τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας. Η Ορδή άκμασε από τα μέσα του 13ου μέχρι και τα τέλη του 14ου αιώνα και ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με λαούς της Μεσογείου, κυρίως Γενουάτες. Πηγές Ελληνικές: Shopen, L. (επιμ.), Nicephori Gregorae Historia Byzantina 1 3 (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn ). Van Dieten, J.A. (επιμ.), Nicetae Choniatae Historia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 11, Berlin New York 1975). Bekker, I. (επιμ.), Georgii Pachymeris de Michaelο Palaeologο (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1835). Schopen, L. (επιμ.), Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum libri IV (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn ). Ιταλικές: Vigna, A., Codice diplomatico delle colonie tauro liguri durante la signoria dell Ufficio di San Giorgio (MCCCCLIII MCCCCLXXV) [=ASLi 6 7 ( )]. Karpov, S., I Genovesi nel Mar Nero: alti magistrati di Caffa di fronte alle accuseʺ, στο Comuni e memoria storica. Alle origini del Comune di Genova, Atti del convegno di studi, Genova, settembre 2001 [=ASLi 42:1 (2002)], σελ Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 11/12

12 Desimoni, C., I conti dell ambasciata al chan di Persia nel MCCXCII, ASLi 13:3 (1879), σελ Desimoni, C., Intorno alla impresa di Megollo Lercari in Trebisonda, ASLi 13:3 (1879), σελ Belgrano, L.T., Una iscrizione genovese recentemente scoperta in Soldaia, GL 18 (1891), σελ Skrzinska, E., Inscriptions latines des colonies génoises en Crimée (Théodosie, Soudak, Balaklava), ASLi 56 (1928), σελ Agosto, A., Due lettere inedite sugli eventi del Cembalo e di Sorcati in Crimea nel 1434, ASLi 17:2 (1977), σελ Neri, A., Lettera di Laudivio da Vezzano sulla caduta di Caffa, GL 2 (1875), σελ ASLi: Atti della Società Ligure di Storia Patria Χρονολόγιο : Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης 1261: Συνθήκη του Νυμφαίου μεταξύ Βυζαντίου και Γένουας 13ος 14ος αιώνας: Πόλεμοι μεταξύ Γένουας και Βενετίας στη Μαύρη θάλασσα 1347: Η βουβωνική πανώλη εξαπλώνεται από την κεντρική Ασία στην Κωνσταντινούπολη 1453, 29 Μαΐου: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από το Μωάμεθ Β 1475: Πτώση της παροικίας στη Θεοδοσία 1484: Πτώση των παροικιών στην Κίλλια και το Μαυρόκαστρο Βοηθ. Κατάλογοι Εξαγωγή αγαθών από τη Μαύρη θάλασσα: Μετάξι, ακατέργαστο και κατεργασμένο (περίπου το 40% των συναλλαγών, αλλά σταδιακά υποχώρησε μπροστά στη βενετική δραστηριότητα) Υφάσματα μετάξι, βαμβάκι και λινό από την Ανατολή, την Περσία και την Κίνα Πολύτιμοι λίθοι και μαργαριτάρια, κοράλια και ήλεκτρο Κρασί, μέλι, ζωικό λίπος, γούνες, σιτηρά (σιτάρι, κριθάρι), αλάτι Μέταλλα: χαλκός, στυπτηρία, νιτρικό κάλιο Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 12/12