ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η «ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ» ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ: ΠΡΟΣ ΕΝΑΝ ΠΙΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΟΣΜΟ;

Transcript

1 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η «ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ» ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ: ΠΡΟΣ ΕΝΑΝ ΠΙΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΟΣΜΟ; «Θα έρθει μια μέρα, όπου τα έθνη θα κρίνονται [ ]από την ευημερία των πολιτών τους: από το επίπεδο της υγείας τους, της διατροφής και της μόρφωσής τους [ ], από τη δυνατότητά τους να συμμετέχουν στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους, από τον σεβασμό που θα επιδεικνύεται για τις αστικές και τις πολιτικές τους ελευθερίες, από τη φροντίδα που θα λαμβάνεται για τους αδύνατους και τους μη προνομιούχους, και από την προστασία που θα προσφέρεται στον νου και το σώμα των παιδιών τους που αναπτύσσονται». Κofi Annan, πρώην Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ 1 Η «ανακάλυψη» της παιδικότητας και οι παράγοντες που οδήγησαν στην αναγνώριση των δικαιωμάτων του παιδιού Οι έννοιες της παιδικής ηλικίας, της παιδικότητας και του παιδιού είναι έννοιες σχετικά πρόσφατες. Ως ιστορικές έννοιες, αποτελούν κοινωνικές «ανακαλύψεις» οι οποίες μεταβάλλονται και προσαρμόζονται ανάλογα με τις αντιλήψεις, την ηθική και τις ανάγκες που διαμορφώνονται και επικρατούν σε κάθε κοινωνία. Επιπλέον, συνδέονται στενά με τα δικαιώματα του παιδιού, τα οποία αναδύθηκαν ιστορικά κατά τρόπο σχεδόν παράλληλο με τις έννοιες της παιδικής ηλικίας και της παιδικότητας. Μέχρι τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, οι αντιλήψεις που κυριαρχούσαν ακόμα και στις ανεπτυγμένες 14

2 15 κοινωνίες της Δύσης ήθελαν το παιδί να είναι οιονεί ιδιοκτησία των γονέων τους. Από τη στιγμή αυτή και μετά οι παραπάνω αντιλήψεις άρχισαν να αλλάζουν ριζικά. Το παιδί, η παιδικότητα και η παιδική ηλικία ήταν όλο και περισσότερο έννοιες που παρέπεμπαν στην αναγνώριση της ευθραστότητας και των ιδιαιτεροτήτων του παιδιού και, ακόμα περισσότερο, των αναγκών και των δικαιωμάτων του. Η αντίληψη σύμφωνα με την οποία το παιδί αποτελεί ξεχωριστή οντότητα με ιδιαίτερες ανάγκες και, συνεπώς, αποτελεί οντότητα που χρήζει όχι απλώς προστασίας αλλά ιδιαίτερης μεταχείρισης, διαμορφώθηκε στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων χάρη στις οικονομικές, τις κοινωνικο-πολιτικές και τις πνευματικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στον δυτικό κόσμο. Οι σημαντικότερες συνέπειες αυτών των εξελίξεων ήταν αφενός η μετάθεση της αρμοδιότητας της προστασίας του παιδιού από την οικογένεια στο κράτος, και, αφετέρου, η δημιουργία μιας οικουμενικής αντίληψης για το παιδί και τα δικαιώματά του. Η αναγνώριση του παιδιού στον δυτικό κόσμο ως ξεχωριστής οντότητας με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ανάγκες συνδέθηκε με τη συνειδητοποίηση της ευθραστότητάς του τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό χώρο, δηλαδή της ανάγκης για προστασία του παιδιού από τον κόσμο των ενηλίκων, πρωτίστως από εκείνους που συμβιώνουν με το παιδί. Παρόλο που η κυρίαρχη αντίληψη θέλει τους γονείς να ανησυχούν για τους κινδύνους που προέρχονται για τα παιδιά τους από άγνωστα άτομα στον δημόσιο χώρο, οι στατιστικές δείχνουν ότι το παιδί κινδυνεύει περισσότερο στον ιδιωτικό χώρο από τα άτομα που το γνωρίζουν 2. Η διαπίστωση ότι οι κίνδυνοι για το παιδί προέρχονται από τον οικείο χώρο της οικογένειας, και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με τον δημόσιο χώρο, δεν είναι πρόσφατη. Στην πραγματικότητα, η διαπίστωση για την ανεπαρκή προστασία του παιδιού στον ιδιωτικό χώρο της οικογένειας προκύπτει εμμέσως, πλην σαφώς, και πολύ πριν τις σύγχρονες σχετικές κοινωνικές έρευνες, από τη σταδιακή αν και συχνά παλινδρομούσα παρέμβαση του δυτικού- κράτους στον ιδιωτικό χώρο της οικογένειας με σκοπό τη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των μελών της. Η παρέμβαση αυτή έλαβε κυρίως τη μορφή της μετατόπισης αρμοδιοτήτων σχετικών με το παιδί από τον ιδιωτικό 1 Kofi A., πρόλογος στο Η πρόοδος των Εθνών, Paris, UNICEF, 2000 (υπογράμμιση Στ. Μπάλιας). 2 Valentine G., Public Space and the Culture of Childhood, Aldershot, Ashgate, 2004, σ

3 16 χώρο της οικογένειας στον δημόσιο χώρο μέσω της νομοθεσίας, ειδικά σε ότι αφορά την πατρική εξουσία επί των παιδιών. Ανάμεσα στους στόχους της κρατικής παρέμβασης ήταν και συνεχίζει να είναι- η προφύλαξη και η προστασία του παιδιού από τους κινδύνους που προέρχονται από τον χώρο της οικογένειας, αν και οι κίνδυνοι αυτοί είναι συνυφασμένοι με την κατάσταση και τις εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στην ευρύτερη κοινωνία (π.χ. κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, μορφωτικό επίπεδο της κοινωνίας, πολιτική κουλτούρα, αξίες κ.λπ.). Από τις αρχές, αλλά κυρίως προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, το κράτος άρχισε σταδιακά να αφαιρεί από την οικογένεια, και κυρίως από τον πατέρα, την απόλυτη εξουσία και τις αρμοδιότητες που είχε πάνω στο παιδί, κατά κύριο λόγο της εκπαίδευσης και της ηθικής αγωγής, και να τις μετατρέπει όλο και περισσότερο σε δημόσιες / κρατικές. Πέραν τούτου, από τις αρχές του 20ού αιώνα, ο οποίος ονομάστηκε «αιώνας του παιδιού», άρχισε να διαμορφώνεται μια «οικουμενική» εικόνα της προστατευμένης παιδικότητας. Αυτή η «οικουμενική» εικόνα της παιδικότητας, αν και δεν είναι πραγματικά οικουμενική με την έννοια μιας ενιαίας παγκόσμιας αντίληψης για το παιδί, θεωρείται σήμερα μια κεκτημένη διεθνής αξία την οποία συμμερίζονται, τουλάχιστον επίσημα, σχεδόν όλα τα κράτη του πλανήτη. Η παγκόσμια σύγκλιση σε ό,τι αφορά το δεδηλωμένο ενδιαφέρον για το παιδί, παρά τις ενίοτε έντονες διαφοροποιήσεις μεταξύ των κρατών στο επίπεδο των αντιλήψεων και της εφαρμογής της διεθνούς νομοθεσίας, υπήρξε αποτέλεσμα της δραστηριότητας που παρατηρείται μεταπολεμικά στον διεθνή χώρο χάρη στην πρωτοφανή ανάπτυξη και ενεργοποίηση των διεθνών οργανισμών. Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες το παιδί βρίσκεται όλο και περισσότερο στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της διεθνούς κοινής γνώμης, των διεθνών οργανισμών και, προπαντός, της κοινής γνώμης των δυτικών δημοκρατικών κοινωνιών και κυβερνήσεων. Το ενδιαφέρον αυτό μεταφράστηκε κυρίως στη σταδιακή αναγνώριση της παιδικής ηλικίας και, κυρίως, στην έννομη αναγνώριση των δικαιωμάτων του παιδιού από όλες σχεδόν τις χώρες, κυρίως χάρη στη δραστηριοποίηση και των πρωταγωνιστικό ρόλο του Ο.Η.Ε. Οι διεργασίες που έλαβαν χώρα στο διεθνές επίπεδο ήταν συνεχείς, πολλαπλές και συγκλίνουσες, πριν αλλά πρωτίστως στη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου και είχαν ως αποκορύφωμα την ψήφιση από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού το

4 17 και την υιοθέτησή της από όλα σχεδόν τα κράτη του πλανήτη. Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που έφεραν στην επιφάνεια αυτό το έντονο ενδιαφέρον για το παιδί και για την παιδικότητα, αρχικά στις δυτικές κοινωνίες και στη συνέχεια σε διεθνές επίπεδο; Ποιοι είναι οι λόγοι που η διεθνής κοινότητα αλλά κυρίως οι σύγχρονες δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες έχουν εστιάσει σε τόσο μεγάλο βαθμό το ενδιαφέρον τους στα δικαιώματα του παιδιού, με αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των Οργανώσεων, των κρατικών θεσμών και των επιστημονικών και ιδρυματικών δραστηριοτήτων γύρω από τα δικαιώματα του παιδιού; Κοινωνικές αιτίες Κατά πρώτο λόγο, καίριο ρόλο για την αύξηση του ενδιαφέροντος για το παιδί διαδραμάτισαν οι κοινωνικές εξελίξεις και οι κοινωνικές ανάγκες που προέκυψαν από την εκβιομηχάνιση και την οικονομική ανάπτυξη των δυτικών κοινωνιών. Ειδικότερα, το κοινωνικό ενδιαφέρον για το παιδί καθορίστηκε από τις μεταβολές στο πεδίο της εργασίας και από τις επιπτώσεις τους στον θεσμό της οικογένειας, πρωτίστως από την ένταξη της γυναίκας στην παραγωγή που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση. Η ένταξη της γυναίκας στην παραγωγή δημιούργησε την ανάγκη για ανάληψη πρωτοβουλιών εκ μέρους του κράτους στα ζητήματα της φύλαξης, της εκπαίδευσης και της υγείας των παιδιών, ένα μεγάλο ποσοστό των οποίων εντάχθηκε στην παραγωγή και υπήρξε αντικείμενο εκμετάλλευσης, συχνά με τη συναίνεση αν όχι με την πρωτοβουλία των γονέων, πράγμα που είχε τραγικές συνέπειες όχι μόνο για τα παιδιά (ασθένειες, μεγάλη παιδική θνησιμότητα, κοινωνική εξαθλίωση, κ.λπ.) αλλά και για την ίδια την κοινωνία. Το πρόβλημα αυτό απασχόλησε το κράτος, και ως ένα βαθμό τους διανοούμενους και τα ηγετικά στρώματα των δυτικών κοινωνιών 3, πράγμα που είχε ως συνέπεια τη βελτίωση της θέσης τόσο της γυναίκας όσο και του παιδιού στις δυτικές κοινωνίες. Ωστόσο, στη βελτίωση της θέσης τόσο της γυναίκας όσο και του παιδιού στην κοινωνία συνέβαλαν και τα κινήματα χειραφέτησης, γυναικεία και εργατικά, τα οποία 3 Thomson E.P. Η παιδική εργασία, εις Μακρυνιώτη Δ. Η παιδική εργασία, Αθήνα, Νήσος, 1997, σ , σ

5 18 διεκδικούσαν την παρέμβαση του κράτους για τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της εργατικής οικογένειας, κυρίως από τα μέσα του 19 ου αιώνα και μετά. Η παρέμβαση του κράτους αφορούσε αρχικά την εκπαίδευση, αλλά σταδιακά επεκτάθηκε σε όλα τα επίπεδα του οικογενειακού θεσμού ανατρέποντας κατ αυτόν τον τρόπο τις παραδοσιακές σχέσεις στο εσωτερικό του. Οι μεταβολές στην παραγωγή συνδέθηκαν έτσι με την αλλαγή της δομής της οικογένειας και τους ρόλους των γονέων, ειδικά σε σχέση με τα παιδιά, η τελική ευθύνη για την ανατροφή και την επιμέλεια των οποίων άρχισε προοδευτικά να μετατοπίζεται από την οικογένεια στο κράτος και να εμπίπτει στις αρμοδιότητές του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αφαιρούνταν εντελώς από την οικογένεια η οποία συνέχισε και προφανώς θα συνεχίσει- να έχει την ουσιαστική ευθύνη για την επιμέλεια του παιδιού. Το κράτος με την παρέμβασή του καθόρισε τους κανόνες και τις αρχές που έπρεπε να διέπουν τις ενδο-οικογενειακές σχέσεις, οι οποίες ρυθμίζονταν πλέον από ένα πιο δημοκρατικό νομικό και θεσμικό πλαίσιο εντός του οποίου υποχρεούνταν να δρουν τα μέλη της οικογένειας και να διαμορφώνουν τις μεταξύ τους σχέσεις. Το πλαίσιο αυτό όμως διαμορφώθηκε μέσα από παράλληλες εξελίξεις στο κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο, αλλά και από επιρροές θρησκευτικές, ηθικές και πολιτικές 4. Οι εξελίξεις αυτές εντοπίζονται δηλαδή στο επίπεδο των αντιλήψεων, των αξιών και των ιδεών σχετικά με τον άνθρωπο και την ανθρώπινη φύση, οι οποίες, στο φως των κοσμοαντιλήψεων της νεωτερικότητας, φέρουν στην επιφάνεια τη ριζική ιδέα της ισότητας των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένου και του παιδιού, οι οποίοι θεωρούνται ότι διαθέτουν χωρίς εξαίρεση τα ίδια θεμελιώδη δικαιώματα. Περισσότερο απ οτιδήποτε άλλο, οι εξελίξεις στα πεδία αυτά συνδυάστηκαν με τον εκδημοκρατισμό των δυτικών κοινωνιών, ο οποίος ανέτρεψε σταδιακά την ιεραρχική και άνιση σχέση μεταξύ των μελών της οικογένειας που κυριαρχούσε στην παραδοσιακή αγροτική κοινωνία και έφερε στο προσκήνιο μια νέα εξισωτική ηθική, με βάση την οποία όλα τα μέλη της θεωρούνταν ανθρώπινες ηθικές οντότητες με ίσα δικαιώματα και ίσο σεβασμό. Η νέα αυτή εξισωτική ηθική εκφράστηκε κλασικά από τον Γάλλο πολιτικό και στοχαστή Alexis de Tocqueville: «.. τη στιγμή που η αριστοκρατία χάνει την εξουσία, βλέπουμε να εξαφανίζεται καθετί το 4 DeMause L., The History of Childhood, Northvale, New Jersey, Jason Aronson,1995 (1974). 18

6 19 αυστηρό, το συμβατικό και το νόμιμο στην πατρική εξουσία και ένα είδος ισότητας εγκαθίσταται στην οικογενειακή εστία (..). Νομίζω ότι όσο τα ήθη και οι νόμοι γίνονται πιο δημοκρατικοί οι σχέσεις του πατέρα με το παιδί γίνονται πιο οικείες και πιο ήπιες» 5 Η δημοκρατική δυναμική, ως αποτέλεσμα των μεγάλων καινοτομιών της νεωτερικότητας, προκάλεσε λοιπόν μια τεράστιας εμβέλειας αλλαγή στον χώρο της οικογένειας η οποία είχε ως αποτέλεσμα την αναγνώριση της ισότητας σε όλα τα μέλη της. Έτσι, η παραδοσιακή κεντρική και ηγετική θέση του πατέρα στην οικογένεια, η οποία μεταξύ άλλων συνδεόταν με την άνευ όρων και συχνά άνευ ορίων- αναγνώριση της πατρικής εξουσίας τόσο επί της συζύγου όσο και επί των παιδιών, έδωσε τη θέση της σε μια πιο δημοκρατική σχέση όπου οι δύο γονείς θεωρούνται ίσοι και ταυτόχρονα συνυπεύθυνοι και εξίσου αρμόδιοι για την επιμέλεια και την αγωγή των παιδιών. Αυτή η αλλαγή στο εσωτερικό της οικογένειας μεταφράστηκε σε μια σταδιακή έννομη αναγνώριση των δικαιωμάτων όλων των μελών της στη βάση της ηθικής ισότητας, της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας, συνεπώς και στην αναγνώριση του παιδιού ως ανθρώπινης οντότητας που έχει τα ίδια δικαιώματα με τους ενήλικες. Οι μεταβολές στον χώρο της παραγωγής είχαν όμως και άλλες συνέπειες για το παιδί, κυρίως θεσμικού χαρακτήρα. Έτσι, η μείωση του χρόνου που η μητέρα (αλλά κυρίως ο πατέρας) διέθετε για το παιδί εξαιτίας της ένταξής της στην παραγωγή, οδήγησε στην υιοθέτηση κρατικών πολιτικών που είχαν ως αντικείμενό τους την προστασία και τη δημιουργία ειδικών θεσμών για το παιδί (π.χ. παιδικοί σταθμοί, σχολεία, παιδικά νοσοκομεία, παιδικά σωφρονιστήρια, κ.λπ.). Σήμερα, ωστόσο, είναι αναγκαίο και οι δύο γονείς να συμμετέχουν, εφόσον αυτό είναι εφικτό, στο μεγάλωμα του παιδιού και να αναλαμβάνουν αναλογικά τα βάρη της οικογένειας, διότι έτσι το παιδί μπορεί να αναπτυχθεί ισόρροπα και να αντιληφθεί ήδη από μικρό και στο πλαίσιο του οικογενειακού θεσμού τη σημασία της δημοκρατικής ισότητας, της υπευθυνότητας και της αλληλεγγύης. 5 Tocqueville, A. de, De la Démocratie en Amérique, Paris, Flammarion, 1981, ( ), τ. ΙΙ, σ

7 20 Οι διεθνείς ιδεολογικο-πολιτικές εξελίξεις Κατά δεύτερο λόγο, το ενδιαφέρον για το παιδί και για τα δικαιώματά του ήταν απότοκο των εξελίξεων στο ιδεολογικο-πολιτικό επίπεδο. Το αυξημένο ενδιαφέρον για το παιδί ήταν αποτέλεσμα της ευαισθητοποίησης και της συνειδητοποίησης της δυτικής αλλά και της διεθνούς κοινής γνώμης για την προστασία και τα δικαιώματα που πρέπει να απολαμβάνει το παιδί ως ηθική οντότητα, δηλαδή ως ανθρώπινη οντότητα που διαβιώνει σε συνθήκες ισότητας, ελευθερίας και αξιοπρέπειας όπως ακριβώς ισχύει για τους ενήλικες. Το ενδιαφέρον αυτό υπήρξε το αποτέλεσμα των ιδεολογικο-πολιτικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα κυρίως μετά τον β παγκόσμιο πόλεμο σε διεθνές επίπεδο. Η Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου του 1948, υπήρξε όχι μόνο μια συμβολική πράξη καταγγελίας της ναζιστικής βαρβαρότητας, αλλά και ένας σταθμός για τη διεθνή αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γεγονός που έκανε ορισμένους να μιλούν για «διεθνή επανάσταση των δικαιωμάτων» 6. Η συνειδητοποίηση αυτή συνδέθηκε λοιπόν πρωτίστως με την ανάπτυξη της ηθικής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του αντίστοιχου πολιτικού λόγου που έλαβε χώρα σε διεθνές επίπεδο, κυρίως στις δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες, αλλά και με τα αιτήματα για σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ανθρώπινης προσωπικότητας που αναδύθηκαν μέσα από την οδυνηρή εμπειρία του β' παγκοσμίου πολέμου και την καταδίκη των εγκλημάτων που διέπραξε ο ναζισμός. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ανάμεσα στα εκατομμύρια των θυμάτων του ναζιστικού Ολοκαυτώματος υπήρξαν και εκατοντάδες χιλιάδες αθώα παιδιά, κυρίως παιδιά Εβραίων και Ρομά, εκ των οποίων ελάχιστα επέζησαν 7, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τις διαδικασίες σε διεθνές και εθνικό επίπεδο για την προστασία του παιδιού, αποκορύφωμα της οποίας ήταν η υπογραφή το 1989 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του παιδιού από τα κράτη μέλη του Ο.Η.Ε. Ας σημειωθεί εδώ ότι η πρωτοβουλία, η οποία ανήκει στην πολωνική κυβέρνηση για λόγους που θα δούμε στη συνέχεια, για την υπογραφή της εν λόγω Σύμβασης εξέφρασε ακριβώς την παγκόσμια ηθική συνείδηση κατά των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν εις βάρος των παιδιών στη διάρκεια του β 6 Ιγκνάτιεφ Μ., Τα ανθρώπινα δικαιώματα ως πολιτισμός και ως ειδωλολατρία, Αθήνα, Καστανιώτης, 2004, σ

8 21 παγκοσμίου πολέμου. Πιο πρόσφατα, οι διαδικασίες αυτές καθώς και αντίστοιχα αιτήματα για το παιδί τροφοδοτήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις πληροφορίες που διαδόθηκαν από τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, αλλά και χάρη στη δράση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (Μ.Κ.Ο.), καθώς και διεθνών οργανισμών, κυρίως της UNICEF και της Διεθνούς Αμνηστίας, για τον πόλεμο, τη φτώχεια και εν γένει για τις άθλιες συνθήκες ζωής στις φτωχές χώρες του Τρίτου κόσμου. Αυτές οι πληροφορίες συνοδεύτηκαν επιπλέον από τη συνειδητοποίηση της διεθνούς κοινής γνώμης όχι μόνο των συνεπειών που έχουν η φτώχεια και ο πόλεμος για τη ζωή των παιδιών, αλλά και των συνεπειών που έχουν για έναν κόσμο πιο ειρηνικό, πιο δίκαιο και πιο ανθρώπινο. Μια παγκόσμια συνείδηση για το παιδί, τα δικαιώματα και τις ανάγκες του έχει λοιπόν διαμορφωθεί σήμερα χάρη στην ενημέρωση για τα πάσης φύσεως ανθρωπιστικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν και διαπράττονται ακόμα και σήμερα κατά του παιδιού, η οποία μεταφράζεται σε αυξημένο ενδιαφέρον για συνεργασία μεταξύ όλων των κρατών του πλανήτη ώστε να βελτιωθεί η ζωή των παιδιών όλου του κόσμου χωρίς διακρίσεις. Τα κινήματα για τα δικαιώματα του παιδιού Τα κινήματα για το παιδί και τα δικαιώματά του έκαναν την εμφάνισή τους στις αρχές του 19 ου αιώνα, ως αποτέλεσμα των τεράστιων κοινωνικών προβλημάτων που προκάλεσε στις δυτικές κοινωνίες η βιομηχανική επανάσταση (μεγάλος αριθμός ορφανών παιδιών, παιδική πορνεία, παιδική εργασία). Μια από τις πρωτοπόρες προσπάθειες που έγιναν στον τομέα αυτό ήταν το σχολείο που ίδρυσε ο Robert Owen, ένας από τους πιο γνωστούς «ουτοπικούς» σοσιαλιστές, στο Νέο Λάναρκ της Αγγλίας το 1816, το οποίο έφερε τον τίτλο «Νέος θεσμός για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα» και υποδεχόταν παιδιά και νέους από 3 έως 25 ετών 8. Ο R. Owen πίστευε ότι η εκπαίδευση απελευθερώνει τον άνθρωπο από τους καταναγκασμούς που επιβάλλει η κοινωνική ζωή και ειδικά η εργασιακή ζωή, και, συνεπώς, επιτρέπει στον εργάτη να διαμορφώσει τη 7 Βλ. ενδεικτικά Rousset Jean, Les enfants dans les camps de concentration, Lyon, Le crocodile, Βλ. Owen R., Μια νέα θεώρηση της κοινωνίας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια,

9 22 γνώμη του για τη ζωή, να μπορεί να καταγγέλλει τις καταχρήσεις και να γνωρίσει τα δικαιώματά του. Για τους οπαδούς της κοινωνικής ουτοπίας, στους οποίους συγκαταλέγεται ο R. Owen, το παιδί θεωρείται ξεχωριστή οντότητα, με επιθυμίες, δικαιώματα και καθήκοντα, πράγμα που συνεπάγεται ότι η εκπαίδευση πρέπει να κατατείνει στη διαμόρφωση ενός παιδιού που αυτοπειθαρχεί, που είναι ελεύθερο και μαθαίνει να ασκεί την ελευθερία του σεβόμενο την ελευθερία των άλλων σε μια κοινωνία με ισχυρούς δεσμούς φιλίας και αγάπης 9. Λίγο αργότερα, σε πολλές αμερικανικές πόλεις δημιουργήθηκαν ιδρύματα ή οργανώσεις για την προστασία των παιδιών, όπως η Children s Aid Society στη Μασσαχουσέτη (1852) και η National Child Labor Committee (1890), χάρη στην οποία επιχειρήθηκε για πρώτη φορά η ρύθμιση της παιδικής εργασίας στις Ηνωμένες Πολιτείες προς το συμφέρον του παιδιού 10. Ωστόσο, τα κινήματα για το παιδί άρχισαν να πολλαπλασιάζονται από τις αρχές του 20 ου αιώνα, κυρίως στις δυτικές κοινωνίες και τις κομμουνιστικές χώρες, ενώ από τον β παγκόσμιο πόλεμο και μετά εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Στις αρχές του 20 ου αιώνα αναπτύχθηκαν κινήματα για το παιδί στα πλαίσια του διεθνούς εργατικού κινήματος. Τα κινήματα αυτά αποσκοπούσαν πρωτίστως στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών για τη διαμόρφωση μιας σοσιαλιστικής ηθικής και στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού. Μεταπολεμικά, και κυρίως στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, τα κινήματα αυτά αναπτύχθηκαν αρχικά στις χώρες του σοβιετικού Συνασπισμού και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στις δυτικές χώρες μέσα από τις οργανώσεις νέων των κομμάτων της κομμουνιστικής αριστεράς. Οι οργανώσεις αυτές, έθεσαν ζητήματα πολιτικής ισότητας και αυτονομίας, αλλά κυρίως επικέντρωσαν τη δράση τους σε θεματικές για την παιδική εργασία, την εκπαίδευση και την ειρήνη μεταξύ των λαών που αναπτύχθηκαν στις κομμουνιστικές χώρες και επηρέασαν αντίστοιχα κινήματα στις δυτικές χώρες. Πρωταγωνιστικό ρόλο σε διεθνές επίπεδο διαδραμάτισε η Διεθνής Επιτροπή του Κινήματος των Παιδιών και των Εφήβων (C.I.M.E.A.). Η οργάνωση αυτή δραστηριοποιήθηκε σε 39 χώρες του κόσμου και ανέπτυξε δεσμούς με την UNESCO, τη UNICEF αλλά και τον Ο.Η.Ε., τις δράσεις του οποίου επηρέασε σημαντικά μέσα από την ενσωμάτωση των θεματικών της στα διεθνή κείμενα του 9 Paquot Th., Utopie et utopistes, Paris, La Découverte,

10 23 Οργανισμού. Μέσα από την ενσωμάτωση των παραπάνω θεματικών στις πολιτικές του Ο.Η.Ε. και των άλλων διεθνών οργανισμών και με την επικύρωση της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού από το σύνολο σχεδόν των κρατών μελών του Οργανισμού το 1989, τα κινήματα αυτά φαίνεται να διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην έννομη αναγνώριση των δικαιωμάτων του παιδιού από τα δυτικά αλλά και πολλά μη δυτικά κράτη. Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι τα κινήματα για το παιδί, κυρίως στις δεκαετίες του 1970 και 1980, επηρέασαν και τις παιδαγωγικές αντιλήψεις στον δυτικό κόσμο, όπου αναπτύχθηκαν θεωρίες σχετικά με τα δικαιώματα και τις ανάγκες του παιδιού καθώς και για μια προοδευτική παιδαγωγική που θα απελευθερώνει το παιδί και θα οδηγεί στη χειραφέτησή του (π.χ. J. Holt. R. Gloton, F. Deligny, κ.ά.). Οι μεγάλοι παιδαγωγοί Ένας άλλος παράγοντας που εξηγεί το σύγχρονο ενδιαφέρον για το παιδί, ειδικά της κοινής γνώμης των δυτικών δημοκρατικών κοινωνιών, είναι ο ρόλος και η συμβολή της σκέψης των μεγάλων παιδαγωγών και στοχαστών στην ισόρροπη ηθική και πνευματική ανάπτυξη του παιδιού καθώς και στην αναγνώριση της ιδιαιτερότητας και της σημασίας της παιδικής ηλικίας για την οικοδόμηση μιας πιο ελεύθερης και πιο δημοκρατικής κοινωνίας. Αν και η διαδικασία συνειδητοποίησης της δυτικής κοινής γνώμης για την ανάγκη μιας νέας αντιμετώπισης του παιδιού υπήρξε εντονότερη μεταπολεμικά, στην πραγματικότητα εντάσσεται στις ευρύτερες εξελίξεις και τάσεις της δυτικής σκέψης και των δυτικών πνευματικών παραδόσεων, ειδικά σε σχέση με το παιδί και την παιδικότητα, οι οποίες ανάγονται στα τέλη του 19 ου αιώνα ή και νωρίτερα. Έτσι, μπορεί να υποστηριχθεί ότι στη συνειδητοποίηση αυτή συνέβαλαν ορισμένοι μεγάλοι κοινωνικοί στοχαστές και παιδαγωγοί του δυτικού κόσμου, οι οποίοι, από τον Locke, τον Rousseau, τον Pestalozzi, τον Kant, τον Owen και τον Durkheim μέχρι τον Piaget, τον Dewey, τον Paolo Freire και πολλούς άλλους, κατέστησαν δυνατή με το έργο τους την επινόηση και ανάδυση της παιδικότητας και την οριοθέτηση της παιδικής ηλικίας ως 10 Hawes J. M, The Children s Rights Movement: A History of Advocacy and Protection, Boston, Twayne Publishers,

11 24 καθοριστικής περιόδου για την ηθικο-πνευματική ανάπτυξη του παιδιού και, κατ επέκταση, ως καθοριστικής για τη διαμόρφωση του πολίτη και την ανάπτυξη των δημοκρατικών κοινωνιών. Ένα από τα πλέον κρίσιμα ζητήματα που έθεσαν οι μεγάλοι παιδαγωγοί ήταν το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στον «κόσμο» του παιδιού και στον «κόσμο» των ενηλίκων, δηλαδή ανάμεσα στην παιδική οντότητα και στους υφιστάμενους κοινωνικούς θεσμούς τους οποίους αντιπροσωπεύει ο κόσμος των ενηλίκων. Από τη σχέση αυτή απορρέουν μια σειρά ερωτημάτων: Πόσο ελεύθερο είναι (ή πρέπει να είναι) ένα παιδί να δεχτεί ή να μη δεχτεί ό,τι του επιβάλλεται με τα μέσα ή τους μηχανισμούς που «ο κόσμος των ενηλίκων» επιστρατεύει για την κοινωνικοποίησή του; Ποια παιδαγωγική μέθοδος είναι πιο αποτελεσματική και για το συμφέρον τίνος οφείλει να ασκείται κατά προτεραιότητα; Για το συμφέρον του παιδιού ή για το συμφέρον της κοινωνίας, δηλαδή μιας κοινωνίας ήδη υφιστάμενης και για τη δημιουργία της οποίας το παιδί δεν είχε απολύτως καμιά δυνατότητα ή ευκαιρία να συμβάλει ή να ασκήσει την επιρροή του έστω κατά το ελάχιστο; Επίσης, κατά πόσο τα συμφέροντα του παιδιού και της κοινωνίας συμπίπτουν και κατά πόσο πλήττονται ή ικανοποιούνται τα καλώς νοούμενα συμφέροντα του παιδιού, δηλαδή τα δικαιώματά του, μέσα από την εκμάθηση ή την επιβολή στο παιδί μιας συγκεκριμένης κουλτούρας ή μιας ορισμένης ηθικής από την κοινωνία των ενηλίκων, ειδικά της οικογένειας; Ποια μέσα ενδείκνυνται για τη μετάδοση των αξιών που οι ενήλικες επιθυμούν ή οφείλουν να μεταδώσουν στα παιδιά τους; Είναι ηθικά και παιδαγωγικά επιτρεπτή η σωματική βία ή η σωματική τιμωρία που ασκείται από τους γονείς, και μάλιστα από την πλειονότητά τους ακόμα και σήμερα; Τα σχετικά ερωτήματα είναι πολλά και θέτουν καίρια ηθικά, φιλοσοφικά, παιδαγωγικά, κοινωνικά ή ακόμα και πολιτικά ζητήματα γύρω από το παιδί, τα δικαιώματά του και την έννοια της παιδικότητας. Τα ερωτήματα αυτά θέτουν πρωτίστως το πρόβλημα της ανθρώπινης ελευθερίας και των ορίων της, αλλά πρωτίστως των όρων της, οι οποίοι, στην περίπτωση του παιδιού, είναι ιδιαιτέρως επίμαχοι εξαιτίας της δυσκολίας να οριστεί με βεβαιότητα η στιγμή που το παιδί αποκτά την ηθικο-πνευματική του ανεξαρτησία, άρα και την ικανότητά του να ασκήσει τις ελευθερίες και να απολαύσει τα δικαιώματά του. Αυτό ακριβώς το ζήτημα βρέθηκε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στον πυρήνα του 24

12 25 παιδαγωγικού στοχασμού που αναπτύχθηκε στις δυτικές κοινωνίες κατά τους τελευταίους δύο αιώνες. Από τον Locke και τον Comenius που έθεσαν το ζήτημα της διαπαιδαγώγησης του ελεύθερου ανθρώπου, τον Rousseau που έθεσε το ζήτημα της αυτονομίας, της ελευθερίας και της ισότητας, μέχρι τον Alexander Sutherland Neil που άνοιξε ένα σχολείο για τη διδασκαλία της ελευθερίας στα τέλη του 19 ου αιώνα και όλους τους σύγχρονους παιδαγωγούς, η θεματική της ελευθερίας βρέθηκε στο κέντρο του παιδαγωγικού στοχασμού 11. Επιπλέον, από τις αρχές του 19 ου αιώνα εμφανίστηκαν τα πρώτα σχολεία και οι αντίστοιχες παιδαγωγικές θεωρίες που έθεσαν υπό αμφισβήτηση το παραδοσιακό σχολείο που εμπνεόταν από την πατριαρχική εξουσία, την καταστολή και τις βαριές τιμωρίες και συνδεόταν με το εργοστάσιο και την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας, μέσα από ένα σύστημα ποινών και τιμωριών, όπως το περιέγραψε ο Κάρολος Ντίκενς στα «Δύσκολα Χρόνια» 12. Είναι προφανές ότι κατά ένα γενικό τρόπο η σχέση μεταξύ του «κόσμου» του παιδιού και του «κόσμου» των ενηλίκων είναι συνυφασμένη με τη δυνατότητα του παιδιού να αναπτύξει την ελευθερία βούλησης, αλλά και με τα όρια αυτής της ελευθερίας σε αντιστοιχία με την ηθική και πνευματική ανάπτυξή του, στη βάση της οποίας οφείλουν να πραγματοποιηθούν οι στόχοι της ηθικής αγωγής και να σφυρηλατηθεί η ελεύθερη βούληση του παιδιού. Η όλο και μεγαλύτερη αναγνώριση στο παιδί της ικανότητάς του να ασκεί την ελευθερία του οδήγησε στην αναγνώριση του δικαιώματός του για αυτονομία και αυτοκαθορισμό, δηλαδή στην αναγνώριση των όρων της ελευθερίας του, εξ ορισμού όμως περιορισμένης και ανάλογης με τον βαθμό της ηθικοπνευματικής του ωριμότητας. Η ελευθερία του παιδιού είναι, πολύ περισσότερο από αυτή του ενήλικα, περιορισμένη, αλλά περιορισμένη από τους κανόνες και τους σκοπούς της αγωγής και από τις ανάγκες για την εκμάθησή της. Υπ αυτή την έννοια, η μάθηση της ελευθερίας, ως σκοπός της ηθικής αγωγής, είναι βαθιά συνυφασμένη με την προβληματική των δικαιωμάτων του παιδιού και προπάντων με την εκμάθηση του σεβασμού τους όχι μόνο από την κοινωνία των ενηλίκων, αλλά και από τα ίδια τα παιδιά. Διότι η εκμάθηση της ελευθερίας και η εκμάθηση του σεβασμού των δικαιωμάτων και 11 Βλ. σχετικά κείμενα στο Houssaye J. (επιμ.), Δεκαπέντε παιδαγωγοί, Αθήνα, Μεταίχμιο,

13 26 των ελευθεριών των άλλων είναι βαθιά αλληλένδετες, εφόσον η μία προϋποθέτει την άλλη. Η αντίληψη για μια κανοναρχημένη και ορθολογική ελευθερία ανάγεται προφανώς στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, για τον οποίο το κεντρικό πρόβλημα ήταν αυτό της αγωγής ως μέσου για την ανάπλαση της κοινωνίας στην κατεύθυνση της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα δεσμά του ανορθολογισμού, της καταπίεσης και του ευτελισμού του ανθρώπινου προσώπου. Το παιδί και το παιδικό μυαλό θεωρήθηκε από τους Διαφωτιστές παιδαγωγούς ως κάτι που μπορεί να διαμορφωθεί, επομένως η αγωγή θα μπορούσε να αποτελέσει το μέσο για την ηθική εξίσωση των ανθρώπων και για την οικοδόμηση μιας νέας, πιο ανθρώπινης κοινωνίας 13. Κατ αυτόν τον τρόπο, το κίνημα του Διαφωτισμού ήταν ένα κίνημα για την ανάπλαση της κοινωνίας και του ανθρώπου, και, κατά συνέπεια, το κίνημα αυτό έθεσε στο επίκεντρό του το παιδί και την παιδικότητα που, ανάλογα με τον τρόπο που θα αντιμετωπιστούν από τους ενήλικες, αποτελούν, σύμφωνα με την καθιερωμένη ρήση, «το μέλλον της κοινωνίας». Έτσι, η αναγνώριση του παιδιού και της δυνατότητας να διαμορφωθεί η προσωπικότητά του και, κατ επέκταση, οι ηθικές του ικανότητες σηματοδότησε την αναγνώριση της δυνατότητας για τη δημιουργία ελεύθερων ανθρώπων μέσω της αγωγής. Όμως, ταυτόχρονα σηματοδότησε την αναγνώριση των καλώς νοούμενων συμφερόντων του παιδιού ως θεμελιώδους κοινωνικής αξίας και ως θεμελιώδους αρχής της έννομης τάξης των δημοκρατικών κοινωνιών -μιας ιδέας που είναι βαθιά συνυφασμένη με την έννοια των -ανθρωπίνων- δικαιωμάτων του παιδιού και εν γένει των ιδεωδών του σύγχρονου δημοκρατικού προγράμματος. Διότι ο κοινός σκοπός όλων των μεγάλων παιδαγωγών, τόσο εκείνων του Διαφωτισμού όσο και των μεταγενέστερων, ήταν η επινόηση των παιδαγωγικών μεθόδων και η ανάπτυξη των εκπαιδευτικών μέσων για την επίτευξη της ισόρροπης ανάπτυξης του παιδιού προς το συμφέρον τόσο του ίδιου όσο και της κοινωνίας: η ευτυχισμένη παιδική ηλικία, η οποία είναι αδιανόητη χωρίς τον σεβασμό του προσώπου του παιδιού, άρα και των δικαιωμάτων του, είναι στην ουσία προϋπόθεση για τη συλλογική ευτυχία, δηλαδή για την ευτυχία της κοινωνίας. Είναι ταυτόχρονα προϋπόθεση για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας δίκαιης και δημοκρατικής, 12 Για τα παραπάνω ζητήματα βλ. Μπαλής Ν. (επιμ.), Η ιδεολογία της εκπαίδευσης και η μάθηση της ελευθερίας, Αθήνα, Καστανιώτης,

14 27 τα μέλη της οποίας πρέπει να απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα χωρίς διακρίσεις. Η «ανακάλυψη» της παιδικότητας: η συμβολή του Philippe Ariès. Η «ανακάλυψη» της παιδικότητας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες διαδραμάτισε έναν αποφασιστικό ρόλο στην αναγνώριση του παιδιού ως οντότητας χρήζουσας ιδιαίτερης μεταχείρισης από την κοινωνία και το κράτος και στη συνειδητοποίηση της ανάγκης το παιδί να απολαμβάνει τουλάχιστον ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα. Είναι κατ αρχάς προφανές ότι η αναγνώριση της παιδικότητας υπό την παραπάνω έννοια δεν ήταν το αποτέλεσμα των πνευματικών ή κοινωνικών διεργασιών μιας μικρής περιόδου ή προϊόν ενός σημαντικού γεγονότος, αλλά μια πολύπλοκη διαδικασία που διήρκεσε αιώνες και συνδέθηκε στενά με τις γενικότερες κοινωνικο-οικονομικές και πνευματικές εξελίξεις στις δυτικές κοινωνίες. Επιπλέον, η διαδικασία αυτή δεν ήταν ούτε γραμμική ούτε πάντα «προοδευτική», αλλά περιείχε αντιστάσεις, θυλάκους συντήρησης ή ακόμα και πισωγυρίσματα, όπως δείχνει για παράδειγμα η ακύρωση από τον Ναπολεόντειο αστικό κώδικα του 1803 (άρθρα ) των ευνοϊκών για το παιδί προνοιών της Γαλλικής Επανάστασης και η επαναφορά των παραδοσιακών εξουσιών του πατέρα. Στο κλασικό βιβλίο του για την παιδική ηλικία L enfant et la vie familiale sous l Ancien Regime 14 ο Philippe Ariès περιγράφει την ιστορία της εξέλιξης και της ανακάλυψης της παιδικής ηλικίας, δηλαδή της ανάδυσης της ιδέας του παιδιού ως ιδιαίτερης και διακριτής οντότητας με ειδικά και εξατομικευμένα χαρακτηριστικά. Ο Ariès υποστήριξε ότι στη μεσαιωνική κοινωνία το αίσθημα της παιδικότητας δεν υπάρχει, πράγμα που δεν σημαίνει ότι το παιδί είναι εντελώς παραμελημένο ή ότι οι σχέσεις αγάπης με τους γονείς του είναι εντελώς ανύπαρκτες. Τα στοιχεία και οι πληροφορίες που έχουμε στη διάρκεια του μεσαίωνα για το παιδί είναι ελάχιστες και ανεπαρκείς και αντλούνται κυρίως από τη λογοτεχνία και την τέχνη. Ο Ariès αντλεί υλικό και στοιχεία για να περιγράφει την εξέλιξη της παιδικής ηλικίας κυρίως μέσα από 13 Κυπριανός Π. Συγκριτική ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004, σ

15 28 την απεικόνιση του παιδιού και της οικογένειας στη ζωγραφική, κυρίως στη ζωγραφική που είχε ως θέμα της τη Θεία βρεφική ηλικία. Μέσα από τη ζωγραφική, το παιδί φαίνεται ότι είναι αντιληπτό ως μια μινιατούρα των ενηλίκων χωρίς διαφορές ούτε ως προς τα σωματικά χαρακτηριστικά, με εξαίρεση το ύψος, ούτε ως προς το ντύσιμο. Σύμφωνα με τον Ariès, η ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας αρχίζει τον 13 ο αιώνα και γίνεται όλο και πιο σαφής στους επόμενους αιώνες, με αποκορύφωμα την εικονογραφία του 17 ο αιώνα, στιγμή κατά την οποία το παιδί αρχίζει να θεωρείται -και να απεικονίζεται- χωριστά από τους ενήλικες, αλλά και τους συνομηλίκους του (την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν επίσης και χωριστοί τάφοι για παιδιά). Μέσα κυρίως από τη θρησκευτική ζωγραφική, η οποία στον 16 ο αιώνα θα εξελιχθεί σε λαϊκή εικονογραφία, εκφραζόταν στη συλλογική συνείδηση του 14 ου και του 15 ου αιώνα το συναίσθημα για το παιδί, αλλά σπανίως για το παιδί μόνο του: η απεικόνιση του παιδιού γινόταν πάντα στην αγκαλιά της μητέρας ή δίπλα της, στο πλαίσιο της οικογένειας, στο παιχνίδι με τους συντρόφους του ή στο πλήθος 15. Το παιδί δεν ήταν δηλαδή αντιληπτό, όπως σήμερα, σαν μια ξεχωριστή οντότητα με ιδιαίτερες ανάγκες για προσοχή και φροντίδα, αλλά ήταν αντιληπτό σαν μια μονάδα ενταγμένη οργανικά σε κοινωνικά σύνολα ή ομάδες, όπως η κοινότητα. Η σταδιακή «απόσχιση» του παιδιού από τα σύνολα αυτά και η συνεπαγόμενη αυτονόμησή του συναρτάται όχι μόνο με την αναγνώριση της ιδιαιτερότητας της παιδικής ηλικίας και με ό,τι αυτή συνεπάγεται στο επίπεδο των δικαιωμάτων και της ελευθερίας του παιδιού, αλλά και με την «επιστροφή» του στον χώρο της οικογένειας. Η «ανακάλυψη» της παιδικής ηλικίας σηματοδότησε, σύμφωνα με τον Ariès, την «επιστροφή» του παιδιού στην οικογένεια από τον 17 ο αιώνα και μετά, δηλαδή την κατάκτηση της θέσης του παιδιού κοντά στους γονείς. Η επιστροφή αυτή συνοδεύτηκε όμως και από ενός είδους χωρισμό από την οικογένεια και την υπόλοιπη κοινωνία, ο οποίος έλαβε τη μορφή της ένταξης του παιδιού στο σχολείο 16 και της μετατόπισης ενός σημαντικού μέρους της ευθύνης για το παιδί από την οικογένεια στο κράτος. Σηματοδότησε επίσης την ανάδυση ενός νέου συναισθήματος των ενηλίκων για την 14 Ariès Ph., L enfant et la vie familiale sous l Ancien Régime, Paris, Editions du Seuil, 1973 (ελληνική μετφρ. Αιώνες παιδικής ηλικίας, Αθήνα, Γλάρος, 1990, απ όπου και οι παραπομπές). 15 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

16 29 παιδικότητα, μιας «αγάπης» που οι γονείς όφειλαν στα παιδιά τους, η οποία, κατά τον Ariès, ήταν ιδιαίτερα αποδυναμωμένη στον Μεσαίωνα. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η άποψη αυτή του Ariès είναι συζητήσιμη και μάλλον είναι δύσκολο να γίνει πλήρως αποδεκτή, διότι δεν είναι δυνατόν να αποδειχθεί ότι οι γονείς δεν είχαν ισχυρά συναισθήματα για τα παιδιά τους, παρά το γεγονός ότι η παραμέληση των παιδιών και η παιδοκτονία αποτελούν συνήθεις πρακτικές σε όλο τον αρχαίο και μεσαιωνικό κόσμο 17. Ούτε είναι δυνατόν να αποδειχθεί ότι η αγάπη των γονέων προς τα παιδιά τους αποτελεί κυρίως χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας, όπως υποστήριξε ο Ariès. Απλώς, αυτό που είναι εύλογο να αποδεχθεί κανείς είναι ότι στις παραδοσιακές κοινωνίες η αγάπη και η μέριμνα των γονέων εκδηλώνονταν με πιο αποστασιοποιημένο και λιγότερο «θεσμικό» τρόπο. Συχνά, η αποστασιοποίηση αυτή σήμαινε μια παραίτηση των γονέων από την επιμέλεια του παιδιού και την ανάθεσή της σε τρίτους, εν προκειμένω στην ευρύτερη κοινότητα. Η παραίτηση όμως αυτή, αν και ήταν κοινωνικά αποδεκτή και ευρέως διαδεδομένη όχι μόνο στις παραδοσιακές προνεωτερικές αλλά, αν και σε πολύ μικρότερο βαθμό, και στις σύγχρονες νεωτερικές κοινωνίες, μπορούσε να οδηγήσει στην παραμέληση ή ακόμα και στον θάνατο του παιδιού, πράγμα που σήμερα συμβαίνει σε μικρότερο βαθμό αφενός εξαιτίας της πυρηνικής δομής της οικογένειας και αφετέρου εξαιτίας των θεσμικών εγγυήσεων και των νέων πολιτισμικών και θεσμικών πραγματικοτήτων. Σε αντίθεση λοιπόν με τους προηγούμενους αιώνες, κατά τους οποίους το παιδί ανήκε κατά κάποιο τρόπο στην ευρύτερη κοινότητα, όπου οι κοινωνικές συναναστροφές και τα ήθη απαιτούσαν την αναγνώριση της εμπιστοσύνης σε τρίτους για τη φροντίδα του παιδιού, τον 17 ο αιώνα η οικογένεια διαφοροποιείται από την υπόλοιπη κοινότητα και αποκτά, ως ξεχωριστή ομάδα ανθρώπων, μια δική της αυθύπαρκτη αξία και οντότητα. Στο πλαίσιο της οικογένειας το παιδί αποκτά σημασία, η οικογένεια μετατρέπεται σε πραγματική εστία για το παιδί και γεννιέται το αίσθημα του «σπιτικού» και της οικογενειακής ζωής. Ταυτόχρονα, ενισχύονται τα καθήκοντα των γονέων απέναντι στα παιδιά και εξισορροπούνται κατά κάποιο τρόπο με τα παραδοσιακά 17 Βλ. π.χ. τις θέσεις του Lett D., L enfant des miracles. Enfance et société au Moyen Âge, Paris, Aubier,

17 30 καθήκοντα των παιδιών απέναντι στους γονείς, γεγονός που υποδηλώνει μια σημαντική αλλαγή των ηθών και των πρακτικών στους κόλπους της οικογένειας. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται αρχικά στις αριστοκρατικές και τις αστικές οικογένειες προς τα τέλη του 18 ου αιώνα, όπου το παιδί αποκτά τον δικό του ξεχωριστό χώρο στο σπίτι και αρχίζει δειλά να γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα των παιδιών 18. Ωστόσο, η νέα αυτή φυσιογνωμία της οικογενειακής εστίας εξαπλώνεται σταδιακά, κυρίως στη διάρκεια του 19 ου αιώνα, σε όλη την κοινωνία και υιοθετείται από τα ευρύτερα φτωχά εργατικά στρώματα, τα οποία μέχρι τότε ήταν συνδεδεμένα με τα αφεντικά και διέμεναν συχνά στην κατοικία τους, συνήθως στις αγροτικές περιοχές, προσφέροντας κάθε είδους εργασίες. Η αναγνώριση ορισμένων δικαιωμάτων στο παιδί κατά την περίοδο αυτή αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα αν ληφθεί υπόψη ότι στις παραδοσιακές, προ-νεωτερικές κοινωνίες το παιδί ήταν αντιληπτό ως ένα μικρό πράγμα, η ζωή του οποίου συχνά δεν είχε ιδιαίτερη αξία, συνεπώς δεν ήταν αντικείμενο ιδιαίτερης αφοσίωσης και αγάπης εκ μέρους των ενηλίκων, και, κυρίως, θεωρούνταν ότι δεν διέθετε δικαιώματα που έπρεπε να γίνουν σεβαστά. Αυτό όμως που προκύπτει από την ανάλυση του Ariès είναι πρωτίστως ότι το παιδί αποκτά δικαιώματα στην εποχή της νεωτερικότητας, δηλαδή αποκτά δικαιώματα παράλληλα με την «ανακάλυψη» της παιδικής ηλικίας και την «επιστροφή» του παιδιού στην οικογένεια, γεγονός που θεωρείται ότι ενίσχυσε τους δεσμούς μεταξύ του παιδιού και των γονέων του καθώς και τα συναισθήματα της γονικής αγάπης έναντι του παιδιού. Ωστόσο, αν και η περιγραφή και η ανάλυση του Ariès σε ό,τι αφορά την ενίσχυση των δικαιωμάτων του παιδιού και των οικογενειακών δεσμών στη νεωτερικότητα φαίνεται θεμιτή, εξαιτίας των κοινωνικών και πνευματικών αλλαγών κατά την περίοδο αυτή, η θέση του ότι απουσίαζαν τα γονικά ή τα κοινωνικά συναισθήματα της αγάπης και της φροντίδας για το παιδί καθόλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, και πάντως πριν τη νεωτερικότητα, είναι αμφισβητήσημη και για έναν άλλο λόγο. Στην πραγματικότητα, κατά την περίοδο αυτή και ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η πατρική εξουσία διατηρεί τα παραδοσιακά δικαιώματά της επί του παιδιού, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η γονική αγάπη και το ενδιαφέρον για το παιδί δεν απουσιάζει από τις προ-νεωτερικές κοινωνίες, 18 Ariès Ph., L enfant et la vie familiale sous l Ancien Régime, όπ. π., σ

18 31 ειδικά για τα παρατημένα παιδιά για τα οποία αναπτύσσεται ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την κοινωνία και ειδικά από τα μοναστήρια για λόγους που έχουν να κάνουν πιθανότατα με τη μείωση του πληθυσμού τους 19. Σε κάθε περίπτωση και ανεξάρτητα από τα αμφισβητούμενα σημεία της, η έρευνα του Ariès έφερε στην επιφάνεια το ζήτημα της παιδικότητας και της γονικής αγάπης που τη συνοδεύει, αλλά κυρίως της αναγνώρισης ορισμένων βασικών δικαιωμάτων στο παιδί ως αποτέλεσμα της νέας αντίληψης για το καθεστώς της παιδικότητας που ανέδειξε η νεωτερικότητα. Από το γνώριμο παρελθόν σε ένα άδηλο μέλλον; Είναι αλήθεια ότι πριν από δύο αιώνες, στις ίδιες τις δυτικές κοινωνίες, τα παιδιά αντιμετωπίζονταν από την κοινωνία σαν βάρος, σαν αναγκαίο κακό και γι αυτό η μεταχείρισή τους, ακόμα και στον χώρο της οικογένειας, ήταν οπωσδήποτε πολύ χειρότερη σε σχέση με το σήμερα. Μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα δεν υπήρχε σχεδόν καμιά κοινωνική ή κρατική μέριμνα για τα παιδιά, ιδίως των φτωχών εργατικών οικογενειών. Η απλήρωτη παιδική εργασία ήταν ένα από τα μεγάλα κοινωνικά δράματα του 19 ου αιώνα, και το δράμα αυτό συνεχίζεται και σήμερα με άλλες, λιγότερο οδυνηρές και, συνήθως, κρύφιες και ενίοτε καλυμμένες από τη νομοθεσία μορφές, όπως θα στο τρίτο κεφάλαιο. Η φτώχεια συνεχίζει, ακόμα και στις πλούσιες χώρες, να πλήττει το επίπεδο ζωής και τα δικαιώματα του παιδιού, υπονομεύοντας έτσι τις προσπάθειες και τις προσδοκίες για βελτίωση της θέσης του παιδιού στην κοινωνία. Οι διακηρύξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η γαλλική του 1789 ή η Οικουμενική του 1948, η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού του 1989 καθώς και οι κάθε είδους αναφορές στα επίσημα κείμενα διεθνών οργανισμών δεν μπόρεσαν -και προφανώς δεν θα μπορέσουν- να βελτιώσουν άμεσα τη ζωή και δεν έδωσαν ουσιαστικά δικαιώματα στα φτωχά στρώματα του πληθυσμού, ούτε οδήγησαν τις κυβερνήσεις στην άμεση λήψη μέτρων πρόνοιας για τα παιδιά. Ωστόσο, τα κείμενα αυτά, επειδή απηχούν τις διεργασίες που συντελούνται στις κοινωνίες, συνέβαλαν και 19 Boswell J., The Kindness of Strangers: The Abandonment of Children in Western Europe from Late Antiquity to the Renaissance, Chicago, University of Chicago Press,

19 32 συμβάλλουν σε σημαντικό βαθμό στη διαμόρφωση των συνειδήσεων στο επίπεδο της κοινής γνώμης, αλλά και στην ανάληψη δράσεων εκ μέρους των πολιτικών προσώπων, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, αλλά και του ίδιου του κράτους, συμβάλλοντας ως ένα βαθμό στη βελτίωση της ζωής του παιδιού. Η βελτίωση των συνθηκών ζωής και ανάπτυξης του παιδιού άρχισε να γίνεται σταδιακά από τα τέλη του 19 ου αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα χάρη στην ανάπτυξη της δημοκρατίας και των δημοκρατικών ηθών, κυρίως σε ό,τι αφορά ηθικά ζητήματα στους κόλπους της οικογένειας. Για παράδειγμα, στις δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες η εμπέδωση της υπευθυνότητας και του σεβασμού στον άλλο αποτελεί πλέον αυτονόητη πρακτική, όπως και η κοινωνική καταδίκη της παιδοφιλίας ή των διαφόρων μορφών παιδικής κακοποίησης πράγμα που δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι συνιστούσε, ακόμα και στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν, μια όαση δικαιοσύνης για τα παιδιά. Ταυτόχρονα, η βελτίωση της ζωής των παιδιών υπήρξε αποτέλεσμα της προνοιακής πολιτικής του κράτους, μέσω του οποίου λαμβάνονταν μέτρα προστασίας και μέριμνας για τις λεγόμενες αδύναμες ομάδες του πληθυσμού, όπως οι γέροι και τα παιδιά. Η ανάληψη όλο και περισσότερων πρωτοβουλιών και μέτρων από το κράτος για τις αδύναμες ομάδες του πληθυσμού στηρίχθηκε στην ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους και στην ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης, σύμφωνα με την οποία η κοινωνία οφείλει να μεριμνά για τα μέλη της χωρίς καμιά διάκριση, ώστε όλοι να απολαμβάνουν μια αξιοπρεπή διαβίωση ή να έχουν ίσες ευκαιρίες στη ζωή μέσα από δημόσιες πολιτικές που αποσκοπούν στην αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου και στη θέσπιση περισσότερων ίσων ευκαιριών. Η ιδέα αυτή, αν και δεν είχε την τύχη που προσδοκούσαν οι εμπνευστές της, παραμένει μια από τις ιδέες - πυλώνες της δημοκρατικής ηθικής και είναι ανάγκη να διατηρηθεί ως βασικό στοιχείο κάθε σχεδιασμού που αποσκοπεί στην προώθηση των δικαιωμάτων του παιδιού. Ωστόσο, ας το επαναλάβουμε, οι διεθνείς Διακηρύξεις και Συμβάσεις δεν λύνουν τα προβλήματα. Για παράδειγμα, τα περισσότερα από τα κράτη που υπέγραψαν και επικύρωσαν τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού δεν σεβάστηκαν όχι μόνο την υπογραφή τους, αλλά ούτε και την ίδια τη νομοθεσία τους, εφόσον με την επικύρωση η Σύμβαση αυτή έχει μετατραπεί σε εσωτερικό τους δίκαιο. Τα περισσότερα μουσουλμανικά κράτη την υπέγραψαν τυπικά και τίποτε το ουσιαστικό δεν έπραξαν 32

20 33 έκτοτε με ελάχιστες εξαιρέσεις. Οι λόγοι είναι πολλοί, και πρωτίστως η υπανάπτυξη και η φτώχεια. Η φτώχεια στις χώρες αυτές είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες: Πώς θα εξασφαλιστούν στα παιδιά οι προϋποθέσεις για καλή υγεία όταν δεν υπάρχουν πόροι για νοσοκομεία; Πώς μπορεί να προσφερθεί εκπαίδευση όταν δεν υπάρχουν πόροι για σχολεία; Πώς θα οργανωθούν αυτές οι υπηρεσίες όταν το επίπεδο της πολιτικής και της οργανωτικής ανάπτυξης πολλών χωρών δεν το επιτρέπει; Η δράση της UNICEF και άλλων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων είναι σημαντική και φαίνεται να συμβάλλει στη βελτίωση της κατάστασης, κυρίως στις φτωχές αφρικανικές χώρες. Ωστόσο, η υπανάπτυξη και η φτώχεια δεν είναι οι μόνες αιτίες. Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες, όπως οι πόλεμοι, οι πολιτισμικές διαφορές σε ό,τι αφορά την αντίληψη της ίδιας της έννοιας του δικαιώματος, του παιδιού, της οικογένειας, του συμφέροντος του παιδιού, κ.λπ., αλλά και οι θρησκευτικές προκαταλήψεις. Για παράδειγμα, στη Σαουδική Αραβία, σύμφωνα με αναφορές της Διεθνούς Αμνηστίας, δεκατέσσερα μικρά κορίτσια κάηκαν ζωντανά στο σχολείο τους που έπιασε πυρκαγιά επειδή ο θρησκευτικός νόμος απαγορεύει την παρέμβαση των ανδρών της πυροσβεστικής υπηρεσίας χωρίς της παρουσία των πατεράδων των νεαρών κοριτσιών 20. Στις ΗΠΑ υπήρξε άρνηση για θεραπευτική αγωγή, δηλαδή ουσιαστικά άρνηση του δικαιώματος στη ζωή σε παιδιά από γονείς που ανήκαν σε θρησκευτικές σέκτες, ο ηθικός κώδικας των οποίων απαγορεύει αιματολογικές εξετάσεις 21. Τέλος, στη γειτονική μας Τουρκία, με δικαιολογία την ασφάλεια του τουρκικού κράτους, τα παιδιά των Κούρδων δεν έχουν ουσιαστικά δικαίωμα στη μόρφωση εφόσον τους στερείται το δικαίωμα να μάθουν τη γλώσσα τους και να διδαχθούν τον πολιτισμό τους. Από την άλλη μεριά, ο πόλεμος σε πολλές χώρες του κόσμου οδηγεί από νωρίς σε θάνατο χιλιάδες παιδιά, ενώ η -στις περισσότερες περιπτώσεις- βίαιη και καταναγκαστική επιστράτευση εκατοντάδων χιλιάδων παιδιών κάθε χρόνο τους στερεί στοιχειώδη δικαιώματα προστασίας (διότι τα δικαιώματα - ελευθερίες θα ήταν μάλλον πολυτέλεια για τα παιδιά αυτά). Η έλλειψη νερού είναι κάθε χρόνο η αιτία για πάνω από ένα εκατομμύριο θανάτους μικρών παιδιών, ενώ το Έητζ θερίζει γονείς και παιδιά στις 20 Μπάλιας Στ., Ανθρώπινα δικαιώματα και πολιτισμοί: με αφορμή την πρόσφατη διεθνή κρίση και τα προβλήματα εφαρμογής των κειμένων του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, Τετράδια Πολιτικής Επιστήμης, 2008, τ. 5, σ , σ

21 34 περισσότερες Αφρικανικές χώρες. Τα παραδείγματα είναι αναρίθμητα και ο κόσμος μοιάζει να αγνοεί σε αυτές τις χώρες τα πιο στοιχειώδη δικαιώματα του παιδιού. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με τη UNICEF 22, κάθε 30 δευτερόλεπτα ένα παιδί στην Αφρική πεθαίνει από ελονοσία, παιδιά πάσχουν από Έϊτζ, ενώ τα από αυτά δεν έχουν πρόσβαση σε κάποια θεραπευτική αγωγή. Επίσης, υπολογίζεται ότι μεταξύ 100 και 140 εκατομμύρια κοριτσιών και γυναικών στον κόσμο έχουν υποστεί κάποιας μορφής ακρωτηριασμό των γεννητικών τους οργάνων, ενώ στην υπασαχάρια Αφρική, την Αίγυπτο και το Σουδάν, τρία περίπου εκατομμύρια κορίτσια και γυναίκες υφίστανται την πρακτική αυτή κάθε χρόνο. Όπως επισημάναμε, η κατάσταση για το παιδί δεν αφορά μόνο τις φτωχές χώρες του Τρίτου Κόσμου, αλλά και τις πλούσιες δημοκρατικές κοινωνίες. Στις πλούσιες δημοκρατικές κοινωνίες, πέρα από τη φτώχεια και την ανεργία που οδηγεί ευρέα στρώματα του πληθυσμού στον κοινωνικό αποκλεισμό με τραγικές συνέπειες κυρίως για τα παιδιά, η ομάδα του πληθυσμού που στερείται ακόμα και των στοιχειωδέστερων δικαιωμάτων είναι τα παιδιά των μεταναστών, τα οποία υφίστανται συχνά τις διακρίσεις και τις ρατσιστικές συμπεριφορές ενός μέρους του πληθυσμού των χωρών υποδοχής. Όμως, είναι και τα παιδιά των πιο πλούσιων οικογενειών που είναι θύματα κακοποίησης εκ μέρους των γονέων, συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής κακοποίησης. Για παράδειγμα, περίπου παιδιά κάτω των 15 ετών παθαίνουν κάθε χρόνο στις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. από κακομεταχείριση 23, ενώ οδικά ατυχήματα, πνιγμοί, πτώσεις, φωτιές και δηλητηριάσεις με ευθύνη των γονέων ανεβάζουν τον αριθμό αυτόν σε πάνω από θανάτους κάθε χρόνο 24. Στη χώρα μας είναι γνωστή η κακή διατροφή και το παθητικό κάπνισμα των παιδιών με ευθύνη των γονέων, ενώ πολλά παιδιά γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης με την ανοχή ή τη συνέργεια των γονέων. Είναι φανερό ότι η εικόνα του σημερινού κόσμου δεν είναι όπως θα τη θέλαμε και όπως επιβάλλεται από τον σύγχρονο δημοκρατικό ανθρωπισμό. Οι Διακηρύξεις και τα νομικά κείμενα προφανώς δεν αρκούν για να αλλάξουν τη μοίρα των παιδιών και κατ επέκταση των κοινωνιών και, ακόμα περισσότερο, του κόσμου. 21 Aναφ. από τον Birch Η. A., Concepts & Theories of Modern Democracy, London - N. York, Routledge, 2002, σ Στοιχεία του 2002, βλ Innocenti report 2003, Unicef, Innocenti Center, Florance. 34

22 35 Όμως, οι Διακηρύξεις στις οποίες αναφερθήκαμε διαμόρφωσαν μια δυναμική, δημιούργησαν μια νέα παγκόσμια συνείδηση και ευαισθητοποίησαν περισσότερο τον κόσμο απέναντι στα παιδιά. Τον έκαναν να συνειδητοποιήσει περισσότερο ότι η δυστυχία στον κόσμο δεν θα πάψει να υπάρχει αν δεν δοθούν στα παιδιά, δηλαδή στις νέες γενιές, οι προϋποθέσεις για να βελτιωθεί η ζωή τους και έτσι να γίνουν καλύτερες και πιο ευημερούσες οι κοινωνίες μας. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως και τα δικαιώματα του παιδιού, όπως πιστεύουν ορισμένοι είναι απλά λόγια χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα, είναι ιδεώδη με ουτοπικό περιεχόμενο και ανεδαφικούς σκοπούς. Είναι όμως και μια από τις μεγαλύτερες ηθικές κατακτήσεις του ανθρώπινου πολιτισμού που επηρέασε την εξέλιξη του σημερινού κόσμου. Είναι το μέσο για να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε άνθρωποι, ότι είμαστε δηλαδή ηθικές οντότητες που αξίζουμε τον σεβασμό, την αξιοπρέπεια, το δικαίωμα στην ασφάλεια, στη ζωή και εντέλει στην ευτυχία. Είναι ένα μέσο για να αγωνιστούμε όλοι, και κυρίως οι εκπαιδευτικοί, για μια πιο ανθρώπινη και πιο δημοκρατική κοινωνία. Για να προσπαθήσουμε για κάτι που έχει νόημα για τη ζωή, γιατί χωρίς τον αγώνα για τα δικαιώματα του παιδιού δεν έχουμε πιθανότητες να χτίσουμε την καλύτερη και πιο ανθρώπινη δημοκρατική κοινωνία που προσδοκούμε όσοι τουλάχιστον πιστεύουμε σ αυτή. Αυτή η προσπάθεια και αυτός ο αγώνας για τα δικαιώματα του παιδιού είναι αναγκαίο να συνεχιστεί. Γιατί διαφορετικά το τίμημα θα είναι μεγάλο τόσο για την ανθρωπότητα όσο και για τις φιλελεύθερες δημοκρατικές κοινωνίες. Ήδη το τίμημα είναι μεγάλο σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά περισσότερο στις φτωχές χώρες του πλανήτη. Είναι ένας αγώνας για τη δικαίωσή μας ως ανθρώπων, ένας αγώνας ενάντια στην αδικία και στην ταπείνωση των ανθρώπων, ένας αγώνας για τη συνεργασία και την ειρήνη στον κόσμο. Η εκπαίδευση έχει ένα ρόλο να παίξει σε αυτή την κατεύθυνση; Τι έχει γίνει μέχρι σήμερα στον χώρο της εκπαίδευσης, τόσο στις ευρωπαϊκές χώρες όσο και στη δική μας, και τι μπορεί να γίνει ώστε να υπάρξει μια ουσιαστική παρέμβαση των παραγόντων της εκπαίδευσης στον τομέα αυτό; Κατ' αρχάς, η θέσπιση ορισμένων εκδηλώσεων, όπως το έτος παιδιού ή η ημέρα 24 Innocenti report 2001, Unicef, Florance, Innocenti Center. 35

23 36 του παιδιού (η οποία είναι η 20ή Νοεμβρίου, δηλαδή η ημέρα ψήφισης της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού), δίνουν την ευκαιρία στους εκπαιδευτικούς, στα παιδιά και στους γονείς να αποκτήσουν ορισμένες γενικές πληροφορίες κυρίως για την κοινωνική κατάσταση των παιδιών στις φτωχές χώρες του κόσμου, ή για τα παιδιά που ανήκουν σε μη προνομιούχες ομάδες του πληθυσμού (τσιγγάνοι, μετανάστες, άνεργοι), οι οποίες υφίστανται τον κοινωνικό αποκλεισμό στερούμενες από βασικά αγαθά που προσφέρει η σημερινή κοινωνία. Οι εκδηλώσεις αυτές συμβάλλουν σε μια ορισμένη συνειδητοποίηση του προβλήματος, αλλά είναι φανερό ότι δεν αρκούν. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, τα δικαιώματα του παιδιού (όπως και τα ανθρώπινα δικαιώματα εν γένει) αποτελούν εδώ και αρκετά χρόνια αντικείμενο διδασκαλίας, συνδυαζόμενης σε πολλές περιπτώσεις με παρεμβάσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων καθώς και κρατικών θεσμών ή ακόμα και με προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όλες αυτές οι δραστηριότητες μπορούν ενδεχομένως να βελτιώσουν ορισμένες πλευρές της ζωής των παιδιών, να τα προστατέψουν καλύτερα από την παραβίαση των δικαιωμάτων τους και να βελτιώσουν τις συνθήκες της ζωής τους. Ωστόσο, η εκπαίδευση αποτελεί το καλύτερο ίσως μέσο για μια τελεσφόρα παρέμβαση στον τομέα των δικαιωμάτων του παιδιού, υπό ορισμένες όμως προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές πρέπει κατά τη γνώμη μας να περιλαμβάνουν τους εξής άξονες: 1. Η ύπαρξη σαφούς πολιτικής βούλησης από τη μεριά του κράτους να στηρίξει μια συντονισμένη προσπάθεια όλων των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων (σχολείων, συλλόγων γονέων και κηδεμόνων, τοπικής αυτοδιοίκησης, Γραμματείας Νέας Γενιάς, Εθνικής Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Συνηγόρου του παιδιού, Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων) ενισχύοντάς την ταυτόχρονα με τους απαραίτητους υλικούς πόρους στο πλαίσιο ενός μακρόπνοου προγράμματος με συγκεκριμένες δράσεις. Ο πρωταρχικός σκοπός θα πρέπει να είναι καταρχάς η προστασία του παιδιού και η παροχή των υλικών μέσων για μια ποιοτική διαβίωση καθώς και για απόλαυση των βασικών δικαιωμάτων, σύμφωνα με τις προβλέψεις της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία, μετά την επικύρωσή της από την ελληνική Βουλή το 36