Περίληψη : Χρονολόγηση. Γεωγραφικός Εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Περίληψη : Από τα μέσα του 7ου αιώνα οι Άραβες διενεργούσαν συνεχείς επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς ς. Οι Βυζαντινοί αντέδρασαν στην απειλή οργανώνοντας ένα δίκτυο πληροφοριών και έγκαιρης προειδοποίησης, οχυρώνοντας τις πόλεις στο εσωτερικό της Μικράς ς και αναπτύσσοντας τακτικές για την εξουδετέρωση των επιδρομέων. Οι επιδρομές διήρκεσαν έως τη δεκαετία του 960, οπότε οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν τα χαμένα εδάφη στην Κιλικία και τη Συρία και απομάκρυναν τον κίνδυνο. Χρονολόγηση μέσα 7ου αι. - δεκαετία 960 Γεωγραφικός Εντοπισμός Μικρά 1. Ιστορικό πλαίσιο Το 634 οι Άραβες εισέβαλαν στις βυζαντινές επαρχίες της Παλαιστίνης και της Συρίας και έως το 645 τις είχαν καταλάβει μαζί με την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Ήδη από το 640 άρχισαν να επιδράμουν στο εσωτερικό της Μικράς ς. Οι λόγοι για τους οποίους οι Άραβες διενεργούσαν σχεδόν ετήσιες επιδρομές εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς ς ήταν, εκτός από τα κέρδη από τα λάφυρα και τη λεηλασία, κυρίως ιδεολογικοί και στρατηγικοί. Ο ένοπλος αγώνας εναντίον των απίστων ήταν θρησκευτικό καθήκον για τους μουσουλμάνους, ενώ μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για εσωτερική κατανάλωση, αυξάνοντας το κύρος των ηγετών του αραβικού κόσμου. Παράλληλα, οι συνεχείς επιδρομές και λεηλασίες αποδυνάμωναν τους Βυζαντινούς και προσέφεραν ασφάλεια στις παραμεθόριες περιοχές των Αράβων. 1 Έως τις αρχές του 8ου αιώνα οι επιδρομές αυτές οργανώνονταν από τους χαλίφες με στόχο την αποδυνάμωση του αντιπάλου και την κατάληψη πόλεων και νήσων για να χρησιμοποιηθούν ως βάσεις με απώτερο σκοπό την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και όλης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Όταν οι απόπειρες των Αράβων να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη απέτυχαν, και κυρίως μετά τα μέσα του 9ου αιώνα, οι επιδρομές συνεχίσθηκαν και προσέλαβαν έναν εποχιακό χαρακτήρα, κατά μήκος του σταθεροποιημένου πλέον ανατολικού συνόρου, το οποίο ξεκινούσε από την Κιλικία και την οροσειρά του Ταύρου, ακολουθούσε τον Αντίταυρο, τη δυτική όχθη του Ευφράτη και τα όρη του Πόντου και κατέληγε στη Μαύρη Θάλασσα. 2 Σύμφωνα με τις αραβικές πηγές, το έτος χωριζόταν σε τρεις περιόδους επιδρομών. Η χειμερινή περίοδος ήταν η πιο σπάνια και διαρκούσε από τα τέλη Φεβρουαρίου έως τις αρχές Μαρτίου. Η εαρινή περίοδος επιδρομών άρχιζε στις 10 Μαΐ ου και διαρκούσε έως τις 10 Ιουνίου, ενώ στη διάρκεια της θερινής περιόδου (10 Ιουλίου-8 Σεπτεμβρίου) οργανώνονταν οι επιδρομές μεγαλύτερης κλίμακας. 3 Το ορεινό ανάγλυφο του ανατολικού συνόρου ανάγκαζε τους επιδρομείς να χρησιμοποιούν μικρό αριθμό ορεινών περασμάτων (κλεισούρες, όπως τις ονόμαζαν οι Βυζαντινοί, οι οποίες αργότερα οργανώθηκαν σε αυτόνομες στρατιωτικές διοικήσεις), τα σημαντικότερα από τα οποία ήταν, από νότο προς βορρά, οι Κιλίκιες Πύλες, η δίοδος του Αδατά και η δίοδος της Μελιτηνής Πολεμική τακτική των συγκρούσεων 2.1. Πρώτη φάση: άμυνα Οι συνεχείς επιδρομές των Αράβων στα βυζαντινά εδάφη από τον 7ο αιώνα είχαν σφυρηλατήσει ένα πλέγμα στρατιωτικής Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 1/11

2 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. οργάνωσης και τακτικών ειδικά σχεδιασμένων για την αντιμετώπιση των επιδρομέων, ειδικά των μικρής κλίμακας επιδρομών, που ήταν πολύ πιο επιζήμιες σε τοπικό επίπεδο από τις μεγάλης κλίμακας εισβολές, διότι ήταν αιφνιδιαστικές και δεν άφηναν μεγάλα περιθώρια αντίδρασης στους Βυζαντινούς. Η αμυντική ζώνη των Βυζαντινών ξεκινούσε από τη συνοριακή γραμμή, όπου ήδη από τον 7ο αιώνα ορισμένες κλεισούρες είχαν τεθεί υπό στρατιωτική διοίκηση. Καθήκον των κλεισουραρχών και των τουρμαρχών της παραμεθορίου ήταν η επιτήρηση του συνόρου και η ενημέρωση των προϊσταμένων κλιμακίων για τυχόν επιδρομές. Έφιππες περίπολοι, σκοποί και καμινοβίγλια τοποθετούνταν ανά διαστήματα σε υψώματα για να μεταδίδουν πληροφορίες στον στρατηγό του θέματος. 5 Ο στρατηγός είχε καθήκον, παράλληλα με τη συγκέντρωση των στρατευμάτων του για την αντιμετώπιση των εισβολέων, και την προστασία του άμαχου πληθυσμού. Ειδικοί αξιωματικοί, οι εξπηλάτορες, αποστέλλονταν στις κατοικημένες περιοχές του θέματος και συντόνιζαν τη μεταφορά των αμάχων στις οχυρωμένες πόλεις ή τα βουνά. Έως το 10ο αιώνα είχε αναπτυχθεί επίσης στη Μικρά ένα δίκτυο οχυρών και φρουρίων για την προστασία του τοπικού πληθυσμού Δεύτερη φάση: επίθεση Παράλληλα με τη μετακίνηση των αμάχων σε ασφαλή μέρη, ο τουρμάρχης της περιοχής ακολουθούσε τους εισβολείς κατά πόδας, αναμένοντας τις ενισχύσεις του στρατηγού. Αν είχε αριθμητική υπεροχή, προσπαθούσε με το ιππικό του να περιορίσει τις κινήσεις των επιδρομέων και το εύρος των λεηλασιών τους. Αλλιώς, οι τακτικές των Βυζαντινών επέβαλλαν τη χρήση πεζικού και ενεδρών. Οι Βυζαντινοί απέφευγαν τις εκ παρατάξεως μάχες και προτιμούσαν να παγιδεύουν τους επιδρομείς σε ορεινά περάσματα και εκεί να τους εξοντώνουν. 7 Μάλιστα τα βυζαντινά εγχειρίδια συμβούλευαν τους στρατηγούς να μην αντιμετωπίζουν τους Άραβες αμέσως μόλις εισέβαλλαν, αλλά να καταλαμβάνουν τις παραμεθόριες κλεισούρες και να αναμένουν εκεί τους επιδρομείς να επιστρέψουν. Η αποτελεσματικότητα της τακτικής αυτής οφειλόταν στο ότι οι επιδρομείς είχαν χάσει πλέον τις δυνάμεις τους από τη μακροχρόνια εκστρατεία, αλλά και την ευελιξία τους λόγω των λαφύρων και των αιχμαλώτων που έφερναν μαζί τους. Το 950, το 958 και το 960 (στην κλεισούρα της Ανδρασού) οι Βυζαντινοί νίκησαν με αυτό τον τρόπο σε ενέδρες τον Άραβα ηγέτη Σαΰ φ αντ-ντάουλα (Sayf ad-dawlah), ο οποίος επέστρεφε στη Συρία ύστερα από επιτυχημένες επιδρομές στη Μικρά. Όπως είναι φυσικό, η τακτική αυτή προκαλούσε δυσκολίες στους αμάχους, τους οποίους ο στρατός άφηνε επίτηδες εκτεθειμένους στις λεηλασίες του εχθρού. Οι αραβικές επιδρομές στη Μικρά έπαψαν τη δεκαετία του 960, όταν οι Βυζαντινοί υπό τον Νικηφόρο Φωκά κατέλαβαν την Κιλικία και μέρος της Συρίας, στερώντας έτσι από τους Άραβες τις βάσεις από τις οποίες εξορμούσαν οι επιδρομείς. Σημαντικό ρόλο στην αντεπίθεση αυτή των Βυζαντινών έπαιξε, βεβαίως, η ανατροπή τής σε βάρος τους ισορροπίας δυνάμεων με την επιτυχή αντιμετώπιση των αραβικών επιδρομών επί τρεις αιώνες. 3. Συνέπειες Οι συνεχείς συγκρούσεις στο αραβοβυζαντινό σύνορο επέδρασαν καθοριστικά στη στρατιωτική οργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η φύση τους ανάγκασε το Βυζάντιο να διασπείρει τις δυνάμεις του σε όλη την επικράτεια, αναπτύσσοντας το θεσμό των θεμάτων. Επιπλέον, η ανάγκη για μεγάλες δυνάμεις ιππικού για την αντιμετώπιση των ευκίνητων επιδρομέων αύξησε τη σημασία του και μείωσε τη σημασία του πεζικού. Παράλληλα, η συνεχής εφαρμογή της τακτικής του πολέμου ελιγμών μείωσε την ικανότητα του βυζαντινού στρατού να διεξάγει μάχες εκ παρατάξεως. 8 Σημαντικότερες ήταν οι συνέπειες για τη Μικρά στον οικονομικό και δημογραφικό τομέα. Λόγω των συνεχών λεηλασιών και καταστροφών, καθώς και της επακόλουθης ανασφάλειας μεταξύ των ντόπιων πληθυσμών, τα επίπεδα της αγροτικής παραγωγής και της κτηνοτροφίας μειώθηκαν στη Μικρά. Επίσης, οι πολεμικές συγκρούσεις διατάραξαν το διαμετακομιστικό εμπόριο και το περιόρισαν σε τοπικό επίπεδο. Μεγάλες ζημιές στις τοπικές οικονομίες των περιοχών της Μικράς ς προκαλούσαν και οι στρατιωτικές μετακινήσεις, εχθρών και φίλων, καθώς και οι ολοένα αυξανόμενες οικονομικές απαιτήσεις του κράτους για την αντιμετώπιση των εισβολέων. 9 Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 2/11

3 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Σημαντικές ήταν και οι συνέπειες στον δημογραφικό τομέα. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η περίοδος από τον 7ο έως τον 10ο αιώνα άλλαξε ριζικά τη Μικρά. Ενισχύθηκε σημαντικά ο πληθυσμός περιοχών που κινδύνευαν λιγότερο από τις επιδρομές, όπως ο Πόντος και η Ιωνία. 10 Όμως, αν και οι τοπικοί πληθυσμοί δεν εγκατέλειψαν μαζικά τις εστίες τους, στο μεγαλύτερο μέρος της Μικράς ς παρατηρείται μια δημογραφική κάμψη. Για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση αυτή, ορισμένοι αυτοκράτορες κατέφυγαν στο μέτρο της εγκατάστασης νέων πληθυσμών στα βυζαντινά εδάφη, κυρίως Αρμενίων, ενώ εχθρικοί πληθυσμοί μεταφέρονται από την παραμεθόριο σε άλλα μέρη της αυτοκρατορίας. 11 Τα μέτρα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την αλλαγή της δημογραφικής σύστασης της περιοχής. Η εμφανέστερη αλλαγή παρατηρείται στις πόλεις, πολλές από τις οποίες αποδυναμώνονται, ενώ άλλες εξαφανίζονται εντελώς. Οι περισσότερες επιβιώνουν μόνον ως διοικητικά κέντρα περιορισμένης έκτασης. Η δημογραφική καταστροφή της υπαίθρου και η αποδυνάμωση των πόλεων είναι οι συνέπειες των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων με τη μεγαλύτερη σημασία για τη Μικρά Canard, M., Byzantium and the Muslim World to the Middle of the Eleventh Century, στο The Cambridge Medieval History 2 4:1 (Cambridge 1966), σελ Haldon, J.F. Kennedy, H., The Arab - Byzantine Frontier in the Eighth and Ninth Centuries, Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 19 (1980), σελ Ο Kennedy υποστηρίζει επίσης ότι ίσως οι μικρής κλίμακας επιδρομές κατά τη διάρκεια του θέρους να ήταν ένοπλες προσπάθειες των Αράβων κτηνοτρόφων των πεδιάδων της Κιλικίας να εκμεταλλευτούν τα ορεινά βοσκοτόπια των Βυζαντινών. 2. Lilie, R.-J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd. (Miscellanea Byzantina Monacensia 22, München 1976), σελ Canard, M., Byzantium and the Muslim World to the Middle of the Eleventh Century, στο The Cambridge Medieval History 2 4:1 (Cambridge 1966), σελ Canard, M., Byzantium and the Muslim World to the Middle of the Eleventh Century, στο The Cambridge Medieval History 2 4:1 (Cambridge 1966), σελ. 697 Toynbee, A.J., Constantine Porphyrogenitus and His World (London 1973), σελ Ahrweiler, H., L'Asie Mineure et les invasions arabes (VIIè - IXè siècles), Revue Historique 227 (1962), σελ. 8-9 Toynbee, A.J., Constantine Porphyrogenitus and His World (London 1973), σελ Περί Παραδρομής Πολέμου, Dennis, G.T. (ed.), Three Byzantine Military Treatises (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 25, Washington 1985), : «Τοὺ ς τῶν μεγάλων ἀ κριτικῶν θεμάτων τὴ ν πρόνοιαν ἀναδεχομένους, καὶ ὑ πὸ τὴ ν αὑ τῶν ἐ πικράτειαν τὰς κλεισούρας ἔ χοντας, πάσῃ μηχανῇ καὶ προθέσει καὶ ἀγρύπνῳ ἐ πιμελείᾳ προσήκει σπουδάζειν καὶ ἀγωνίζεσθαι τὰς τῶν Ρωμαίων χώρας διαφυλάττειν τῆ ς τῶν πολεμίων ἐπιδρομῆ ς ἀσινεῖ ς καὶ ἀνεπηρεάστους, βιγλάτορας ἐ φιστῶντας ῥ ωμαλέους καὶ ἐ πιτηδείους, καὶ τὰς ὁδοὺ ς εἰ ς ἄκρον ἐ πισταμένους. καὶ εἰ μὲ ν ὄ ρη εἰ σὶ ν ὑ ψηλὰ καὶ δύσβατα διορίζοντα τὴ ν πολεμίαν, ἐ ν τούτοις τὰς βίγλας ἵ στασθαι ἀπέχειν δὲ τὰς στάσεις διὰ τῶν βιγλατόρων ἄχρι μιλίων γ ἢ δ. καὶ ἡ νίκα τοὺ ς ἐ χθροὺ ς ἐ ξερχομένους θεάσονται, δρομαίως ἀπέρχεσθαι εἰ ς τὸ ἕ τερον στασίδιον καὶ ἀπαγγέλλειν ἃ ἐθεάσαντο, κἀκείνους πάλιν πρὸς τὸ ἕ τερον στασίδιον σπουδῇ πολλῇ καὶ οὕ τω καθεξῆ ς μηνύεσθαι τὰ τῶν καβαλλαρίων στασίδια εἰ ς τοὺ ς ἐφωμάλους τόπους ἱ στάμενα, καὶ δι αὐ τῶν ἀναμανθάνειν τὸν στρατηγὸν τὴ ν τῶν ἐ θνῶν ἔ φοδον». 6. Foss, C. Winfield, D., Byzantine Fortifications: An Introduction (Pretoria 1986), σελ Πρβλ. την περιγραφή της τακτικής του Λέοντος Φωκά κατά τη μάχη της Ανδρασού: Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C.B. (ed.), Leonis Diaconi Caloensis historiae libri decem (Bonn 1828), : «τοῦ τον τὸν στρατηγὸν Λέοντα Ρωμανὸς ὁ αὐ τοκράτωρ εἰ ς τὴ ν Ἀσίαν διεβιβάσατο, εἴ πως ἀλλὰ τάς τε τῶν βαρβάρων ἐ πιδρομὰς ἀναστείλειε, καὶ τὰς ἀναίδην τολμωμένας ἀναχαιτίσοι ἐ παγωγάς. ὁ δὲ στρατηγὸς, ἐ πεὶ τῆ ς Εὐ ρώπης ἀπάρας τὴ ν Ἀσίαν κατείληφε, καὶ τὸ αὔ θαδες καὶ ἀτέραμνον τοῦ Χαμβδᾶν ἠ νωτίζετο, καὶ νεὼς καὶ κώμας πεπυρπολημένας ἑ ώρα, καὶ φρουρίων κατασκαφὰς, ἐ ρημίαν τε τῶν κατοίκων καὶ βιαίαν ἀπαγωγὴ ν, ἔ γνω, μὴ ἐ ς προῦ πτον κίνδυνον ἐ νιέναι τὴ ν στρατιὰν, μηδὲ τῷ βαρβαρικῷ εἰ ς τοὐ μφανὲ ς ἀντιπαρατάττεσθαι πλήθει, πολλὰς μὲ ν ἐ πανῃ ρημένῳ νίκας, ταῖ ς δὲ παρ ἐλπίδα γαυριῶντι τύχαις, μυριανθρώπους τε καὶ ἐ ς τὸ ἀκριβὲ ς καθωπλισμένας ἐ πιφερομένῳ τὰς φάλαγγας καὶ μάλιστα εὐ αρίθμητόν τε τὴ ν στρατιὰν καὶ οὐ κ ἀξιόχρεων αὐ τὸς ἐπαγόμενος, κατεπτηχυῖ άν τε τὰς τῶν Ἀγαρηνῶν εὐ ημερίας καὶ τὰ καθ ἑκάστην τρόπαια κατειληφέναι δὲ μᾶλλον τὰ ἐ πικαιρότατα καὶ κρημνώδη τῶν χώρων καὶ προλοχίζειν κατὰ ταῦ τα, καὶ τὰς διεξόδους ὑ ποτηρεῖ ν ὑ παντιάζειν τε τοῖ ς βαρβάροις ἐ ν τοῖ ς ἐ πισφαλέσι καὶ ἀμφιταλάντοις τῶν ἀταρπιτῶν, καὶ καρτερῶς ἀγωνίζεσθαι, ὁπηνίκα καὶ διοδεύοιεν». 8. Haldon, J.F., Warfare, State and Society in the Byzantine World (London 1999), σελ Ahrweiler, H., L'Asie Mineure et les invasions arabes (VIIè - IXè siècles), Revue Historique 227 (1962), σελ Toynbee, A.J., Constantine Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 3/11

4 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Porphyrogenitus and His World (London 1973), σελ Το μεγαλύτερο μέρος του Πόντου δεν επλήγη από αραβικές επιδρομές διότι προστατευόταν από την οροσειρά των Ποντικών Ορέων, τα οποία κάνουν σχεδόν αδύνατη την πρόσβαση στην περιοχή από νότο. Η Ιωνία βρισκόταν μακριά από τις κύριες οδούς εισβολής των Αράβων και σπάνια οι επιδρομείς κατάφερναν να προωθηθούν σε τόσο μεγάλη απόσταση από τα σύνορα. 11. Παραδείγματα μεταφοράς πληθυσμών από και προς την παραμεθόριο αποτελούν οι Παυλικιανοί, τους οποίους ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε ( ) μετέφερε από τη Μελιτηνή και τη Γερμανίκεια στη Θράκη, καθώς και οι Αρμένιοι, οι οποίοι από τα τέλη του 9ου αιώνα εγκαθίστανται στην Κιλικία και τη Μεσοποταμία, όπου θα ιδρυθούν τα λεγόμενα «αρμενικά θέματα», ενώ η αρμενική παρουσία στην Κιλικία θα παραμείνει έντονη έως τον 13ο αιώνα. Αντιστοίχως, η παρουσία Παυλικιανών στη Θράκη θα οδηγήσει στη δημιουργία της αίρεσης του Βογομιλισμού στη Βουλγαρία και τη Σερβία. 12. Ahrweiler, H., L'Asie Mineure et les invasions arabes (VIIè - IXè siècles), Revue Historique 227 (1962), σελ , Βιβλιογραφία : Canard M., Histoire de la dynastie des H'amdanides de Jazîra et de Syrie, Paris 1953, Publications de la Faculté des lettres d'alger, 2. sér., t. 21 Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert, München 1976, Miscellanea Byzantina Monacensia 22 Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia, Leipzig 1883 Toynbee A., Constantine Porphyrogenitus and his World, OUP, London New York Toronto 1973 Haldon J.F., Warfare, State and Society, in the Byzantine World , London 1999 Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C.B. (ed.), Leonis Diaconi Caloensis Historiae libri decem et liber de velitatione bellica Nicephori Augusti, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βοnn 1828 Brooks E.W., "The Arabs in Asia Minor ( ), from Arabic Sources", Journal of Hellenic Studies, 18, 1898, Canard M., "Byzantium and the Muslim World to the Middle of the Eleventh Century", The Cambridge Medieval History, 4:1, Cambridge 1966, Winfield D., Foss C., Byzantine Fortifications. An Introduction, Pretoria 1986 Ahrweiler H., "L Asie Mineure et les invasions arabes (VIIè - IXè siècles)", Revue Historique, 227, 1962, 1-32 Haldon J.F., Kennedy H., "The Arab-Byzantine Frontier in the Eighth and Ninth Centuries", Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta, 19, 1980, Περί παραδρομής πολέμου, Dagron, G. Mihaescu, H. (eds), Le traité sur la guérila (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas ( ), Paris 1986 Περί παραδρομής πολέμου, Dennis, G.T. (ed.), Three Byzantine Military Treatises, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 25, Washington 1985 Ostrogorsky G., Iστορία του βυζαντινού κράτους, 1-2, Αθήνα Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 4/11

5 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Δικτυογραφία : Military Intelligence in Arabo-Byzantine Naval Warfare Ninth-century Byzantine Army Warfare, State and Society in the Byzantine World, Γλωσσάριo : εξπηλάτωρ, ο Βυζαντινός αξιωματούχος των θεμάτων της Μικράς ς, επιφορτισμένος με τη μεταφορά του αμάχου πληθυσμού κατά τη διάρκεια επιδρομών και την ασφάλισή του σε οχυρά ή όρη (λατ. expelator: φυγαδευτής). επαρχία, η 1) Διοικητική μονάδα στη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Εδραιώνεται ως θεσμός στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και αναδιοργανώνεται ριζικά επί Διοκλητιανού, ο οποίος καταργεί τη διάκριση μεταξύ αυτοκρατορικών και συγκλητικών επαρχιών και αυξάνει τον αριθμό τους διαιρώντας τις μεγάλες επαρχίες σε μικρότερες ενότητες. Επιπλέον ο Διοκλητιανός διαίρεσε το κράτος σε 12 «διοικήσεις» (dioecesis), στις οποίες υπάγονταν περισσότερες επαρχίες. Με τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις στους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους οι επαρχίες αυξήθηκαν αριθμητικά, ενώ μειώθηκαν ανάλογα τα γεωγραφικά τους όρια. Επιβίωσαν ως θεσμός μέχρι την επικράτηση του διοικητικού συστήματος των «θεμάτων» περί τα τέλη του 7ου αιώνα. Ο όρος απαντάται ωστόσο σε σφραγίδες κομερκιαρίων μέχρι τον 9ο αιώνα, καθώς και σε γραπτές πηγές από τον 11ο και 12ο αιώνα ως συνώνυμο του θέματος. 2) Στην εκκλησιαστική ορολογία ο όρος επαρχία σημαίνει επισκοπική περιφέρεια. καμινοβίγλιον, το Σκοπιά η οποία χρησιμοποιούσε φωτιά ή καπνό για να ειδοποιήσει για τυχόν επιδρομές. κλεισούρα, η (clausura) Βυζαντινός στρατιωτικός όρος. Η κλεισούρα, αρχικά ορεινό πέρασμα, από τον 7ο αιώνα και εξής είναι η στρατιωτική μονάδα που ασχολείται με την άμυνα του περάσματος. Κατ επέκταση, ο όρος χρησιμοποιείται για μικρότερη (από το θέμα) διοικητική-στρατιωτική ενότητα. Η μόνιμη έδρα της βρισκόταν σε δύσβατη συνοριακή περιοχή και μπορούσε να είναι οικονομικά και διοικητικά ανεξάρτητη από το στρατηγό του θέματος. Θεωρείται εξέλιξη της τούρμας. κλεισουράρχης, ο Επίσης, κλεισουριάρχης. Βυζαντινός όρος για το διοικητή κλεισούρας ή κλεισαρχίας. Η τελευταία ήταν στρατιωτική μονάδα με καθήκον την άμυνα ορεινού περάσματος ο όρος χρησιμοποιείται επίσης για να δηλώσει διοικητική μονάδα μικρότερη από το θέμα. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. τουρμάρχης, ο Πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής τούρμας, υποδιαίρεσης του θέματος. χαλίφης, ο O ανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός αρχηγός των μουσουλμάνων, θεωρούμενος διάδοχος του Mωάμεθ (αραβ. khalifa = τοποτηρητής). Ήταν ο επικεφαλής του χαλιφάτου, του θρησκευτικού κράτους των Αράβων. Πηγές Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ , 26 27, , , , , Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C.B. (ed.), Leonis Diaconi Caloensis historiae libri decem (Bonn 1828), σελ Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 5/11

6 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Περί Παραδρομής Πολέμου, Dennis, G.T. (ed.), Three Byzantine Military Treatises (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 25, Washington 1985), σελ , , , 4.5 9, , Παραθέματα Αναφορές του Βυζαντινού χρονογράφου Θεοφάνη σε αραβικές επιδρομές: α. Τούτῳ τῷ ἔτει ἐπεστράτευσαν οἱ Ἄραβες κατὰ Ρωμανίας καὶ πολλοὺς ᾐχμαλώτευσαν καὶ τόπους πλείστους ἠρήμωσαν. [Στη διάρκεια αυτού του έτους οι Άραβες επέδραμαν εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας και αιχμαλώτισαν πολλούς ανθρώπους και ερήμωσαν πολλές περιοχές.] Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ β. Τούτῳ τῷ ἔτει ἐπεστράτευσε πάλιν Βουσοὺρ τὴν Ρωμανίαν καὶ ἐλυμήνατο τὰ μέρη Ἑξαπόλεως, καὶ Φαδαλᾶς ἐκεῖ ἐχείμασεν. [Στη διάρκεια αυτού του έτους ο Βουσούρ επέδραμε και πάλι εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας και λεηλάτησε την περιοχή της Εξάπολης, ενώ ο Φαϋντάλ διαχείμασε εκεί.] Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ γ. Τούτῳ τῷ ἔτει ἐπεστράτευσεν Ἀβδελᾶς Ρωμανίαν, καὶ πολιορκήσας Τάραντον καὶ μηδὲν ἀνύσας ὑπέστρεψε καὶ ᾠκοδόμησε τὴν Μομψουεστίαν καὶ ἔθετο ἐν αὐτῇ φύλακας. [Κατά το έτος αυτό ο Αμπντάλλα επέδραμε εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας και πολιόρκησε την Τάραντο. Χωρίς να καταφέρει τίποτα, επέστρεψε και οχύρωσε τη Μοψουεστία, εγκαθιστώντας σε αυτήν φρουρά.] Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Ο χρονογράφος Θεοφάνης περιγράφει τη βυζαντινή αντίδραση στις αραβικές επιδρομές (μέσα 8ου αι.): Τούτῳ τῷ ἔτει μηνὶ Μαΐῳ ἰνδικτιῶνος η ἐπεστράτευσε Σουλεϊμὰν τήν Ρωμανίαν ἐν μυριάσιν θ, στρατηγοῖς τε δ, ὧν Γάμερ ἡγεῖτο λοχίζων ἐν μυρίοις μονοζώνοις τὰ τῆς Ἀσιάτιδος γῆς μέρη, καὶ τούτου ἐχόμενοι Μελὶχ καὶ Βατὰλ ἐν δισμυρίοις ἱππεῦσι περὶ τὸν Ἀκροϊνόν καὶ μετὰ τούτους Σουλεϊμὰν ἐν ἑξακισμυρίοις περὶ τὴν τῶν Καππαδόκων Τύανον. ἀλλ οἱ μὲν κατὰ τὴν Ἀσίαν καὶ Καππαδοκίαν πολλὴν ἅλωσιν ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν καί κτηνῶν ποιησάμενοι ἀβλαβεῖς ἀνέστρεψαν, οἱ δὲ περὶ τὸν Μελὶχ καί Βατὰλ ἐν τῷ Ἀκροϊνῷ καταπολεμηθέντες ὑπὸ Λέοντος καὶ Κωνσταντίνου ἡττήθησαν. καὶ οἱ μὲν πλείους ὅπλοις ὤλοντο σὺν τοῖς δυσὶν ἄρχουσιν ὀκτακόσιοι δέ που μαχηταὶ ἐξ αὐτῶν πρὸς ἓξ χιλιάδας ἐνστάντες εἰς Σύναδα καταφεύγουσι καὶ διασωθέντες συνήφθησαν τῷ Σουλεϊμὰν καὶ ἀνέκαμψαν εἰς Συρίαν. [Κατά τη διάρκεια αυτού του έτους, τον μήνα Μάιο της όγδοης ινδικτιώνος, επέδραμε εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας ο Σουλεϊμάν με άνδρες και τέσσερις στρατηγούς. Προηγείτο ο Γάμερ με ελαφρούς στρατιώτες, ο οποίος επέδραμε στα μέρη της επαρχίας Ασίας, ακολουθούσαν οι Μελίχ και Βατάλ με ιππείς που έφτασαν έως τον Ακροϊνό. Μετά από αυτούς ερχόταν ο Σουλεϊμάν με και επιτέθηκε στα Τύανα της Καππαδοκίας. Αλλά, ενώ όσοι επέδραμαν στην Ασία και την Καππαδοκία αιχμαλώτισαν πολλούς άνδρες και γυναίκες και ζώα και επέστρεψαν χωρίς απώλειες, οι άνδρες του Μελίχ και του Βατάλ συγκρούστηκαν στον Ακροϊνό με τον Λέοντα και τον Κωνσταντίνο και ηττήθηκαν. Οι περισσότεροι σκοτώθηκαν, μαζί και οι δύο στρατηγοί, και μόνο στρατιώτες διέφυγαν στα Σύναδα και σώθηκαν. Από εκεί ενώθηκαν με τον Σουλεϊμάν και επέστρεψαν στη Συρία.] Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Περιγραφή των βυζαντινών τακτικών κατά των αραβικών επιδρομών από τον χρονογράφο Θεοφάνη: Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 6/11

7 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Τούτῳ τῷ ἔτει θυμωθεὶς ὁ τῶν Ἀράβων ἀρχηγὸς Μαδὶ πέμπει τὸν Ἄσαν μετὰ δυνάμεως πολλῆς Μαυροφόρων τε καὶ τῶν τῆς Συρίας καὶ Μεσοποταμίας, καὶ κατῆλθεν ἕως τοῦ Δορυλαίου. ὁ δὲ βασιλεὺς διετάξατο τοῖς στρατηγοῖς μὴ πολεμῆσαι αὐτοὺς δημόσιον πόλεμον, ἀλλ ἀσφαλίσασθαι τὰ κάστρα καὶ λαὸν εἰσενεγκεῖν πρὸς παραφυλακὴν αὐτῶν, ἀπολύσας καὶ ἄρχοντας μεγάλους κατὰ κάστρον, αὐτοὺς δὲ ἐπᾶραι ἐπιλέκτους στρατιώτας ἀνὰ τριῶν χιλιάδων καὶ παρακολουθεῖν αὐτοῖς πρὸς τὸ μὴ σκορπίσαι κοῦρσα καὶ προκαίειν πυρὶ τάς τε νομὰς τῶν ἀλόγων, καὶ εἴ που εὑρίσκοιτο δαπάνη. καθεσθέντων δὲ αὐτῶν ἐν τῷ Δορυλαίῳ ἡμέρας ιε καὶ λειφθέντων αὐτῶν τὰ πρὸς τὴν χρείαν, ἐπτώχευσαν τὰ ἄλογα αὐτῶν καὶ πολλὴ ἅλωσις ἐγένετο εἰς αὐτά. καὶ ὑποστρέφοντες παρεκάθισαν τὸ Ἀμῶριν ἡμέραν μίαν, καὶ ἰδόντες αὐτὸ ὠχυρωμένον καὶ πολλὴν ἐξόπλισιν ἔχον ὑπέστρεψαν μηδὲν ἀνύσαντες. [Το έτος αυτό ο Μαχντί, ο αρχηγός των Αράβων, κατελήφθη από μεγάλο θυμό και έστειλε τον Χασάν με μεγάλη δύναμη από στρατεύματα του Χωρασάν (Μαυροφόρους), της Συρίας και της Μεσοποταμίας. Ο Χασάν έφτασε έως το Δορύλαιον. Ο αυτοκράτορας διέταξε τους στρατηγούς να μην αντιμετωπίσουν τους επιδρομείς σε μάχη εκ παρατάξεως, αλλά να φροντίσουν για την ασφάλεια των οχυρωμένων οικισμών και να τους εφοδιάσουν με στρατό για τη φρούρησή τους, ενώ έστειλε και υψηλόβαθμους αξιωματούχους σε κάθε οχυρό. Διέταξε, επίσης, τους στρατηγούς να αναλάβουν ο καθένας τη διοίκηση επίλεκτων στρατιωτών και να ακολουθήσουν το αραβικό εκστρατευτικό σώμα κατά πόδας, ώστε να μην διασκορπιστούν για λεηλασία. Παράλληλα, διέταξε να βάλουν φωτιά στις τροφές για τα άλογα και όπου αλλού υπήρχαν εφόδια. Οι Άραβες πολιόρκησαν το Δορύλαιο για 15 ημέρες αλλά, επειδή εξαντλήθηκαν τα εφόδιά τους, τα άλογά τους πείνασαν και πολλά πέθαναν. Επιστρέφοντας πολιόρκησαν το Αμόριο για μία ημέρα, αλλά είδαν ότι ήταν οχυρωμένο και καλά εξοπλισμένο, οπότε επέστρεψαν χωρίς να καταφέρουν τίποτα.] Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Η αραβική εκστρατεία του 782 και τα αντίμετρα των Βυζαντινών, όπως περιγράφονται στο χρονογραφικό έργο του Θεοφάνη: τοῦ δὲ λαοῦ τῶν Ρωμαίων ἀσχολουμένου ἐν τούτοις, ἐξέρχεται Ἀαρών, υἱὸς Μαδί, μετὰ δυνάμεως καὶ ἐξοπλίσεως ὑπερβαλλούσης ἀπό τε Μαυροφόρων καὶ πάσης Συρίας καὶ Μεσοποταμίας καὶ τῆς ἐρήμου, καὶ ἔρχεται ἕως Χρυσοπόλεως, καταλιπὼν τὸν Βούνουσον πολιορκεῖν τὴν Νακώλειαν καὶ φυλάττειν τὰ νῶτα αὐτοῦ. ἀπέστειλε δὲ καὶ τὸν Βουρνιχὲ εἰς Ἀσίαν μετὰ λʹ χιλιάδων, ὃς καὶ πολεμήσας τὸν Λαχανοδράκοντα σὺν τῷ θέματι τῶν Θρακησίων ἐν τόπῳ λεγομένω Δαρηνῷ, καὶ αὐτῶν λ χιλιάδων ὄντων ιε χιλιάδας ἀπέκτεινεν. ἡ δὲ βασίλισσα πέμψασα Ἀντώνιον τὸν δομέστικον σὺν τοῖς τάγμασιν ἐκράτησεν τὴν Βανὴν καὶ ἀπέκλεισεν αὐτούς. προσέφυγε δὲ αὐτοῖς Τατζάτιος, ὁ τῶν Βουκελλαρίων στρατηγός, μίσει τῷ πρὸς Σταυράκιον, τὸν πατρίκιον καὶ λογοθέτην τοῦ δρόμου, τὸν εὐνοῦχον, πρωτεύοντα πάντων τῶν τηνικαῦτα ὄντων καὶ τὰ πάντα διοικοῦντα. καὶ δοὺς αὐτοῖς βουλήν, ᾐτήσαντο εἰρήνην. ἐξελθόντων δὲ ἐπὶ τοῦτο Σταυρακίου καὶ Πέτρου μαγίστρου καὶ Ἀντωνίου δομεστίκου, οὐκ ἠκριβολογήσαντο λόγον λαβεῖν καὶ τέκνα τῶν πρωτευόντων, ἀλλὰ ἀσκόπως ἐξελθόντες ἐκρατήθησαν ὑπ αὐτῶν καὶ ἐπεδήθησαν, καὶ ἐβιάσθησαν ἀμφότερα τὰ μέρη τοῦ ποιῆσαι εἰρήνην καὶ ἐδωρήσαντο ἀλλήλοις ἥ τε Αὐγούστα καὶ ὁ Ἀαρὼν ξένια πολλά, στοιχήσαντες καὶ <φόρους> κατὰ καιρὸν τελεῖν αὐτοῖς καὶ γενομένης εἰρήνης ἀνεχώρησαν ἀφήσαντες καὶ τὸ κάστρον Νακωλείας. ἐπῆρε δὲ καὶ ὁ Τατζάτης τὴν γυναῖκα ἑαυτοῦ καὶ πᾶσαν ὑπόστασιν. [Ενώ ο βυζαντινός στρατός ήταν απασχολημένος με αυτά, εκστρατεύει ο Χαρούν, ο γιος του Μαχντί, με μεγάλο στράτευμα αποτελούμενο από στρατιώτες του Χωρασάν (Μαυροφόρους) και όλης της Συρίας και Μεσοποταμίας και Βεδουΐνους. Ο Χαρούν έφτασε έως τη Χρυσόπολη, αφήνοντας τον Βούνουσο να πολιορκεί τη Νακώλεια και να καλύπτει τα νώτα του στρατεύματος. Έστειλε, επίσης, τον Βουρνιχέ στην επαρχία της Ασίας με Ο Βουρνιχέ έδωσε μάχη με τον Λαχανοδράκοντα, επικεφαλής του θέματος Θρακησίων, σε ένα μέρος που λεγόταν Δαρηνός, και σκότωσε από τους Βυζαντινούς. Η αυτοκράτειρα έστειλε τον δομέστικο των σχολών Αντώνιο με τα τάγματα. Αυτός παρατάχθηκε στη λίμνη Βαάνους και περικύκλωσε τους Άραβες. Τότε αυτομόλησε στους Άραβες ο στρατηγός του θέματος των Βουκελλαρίων Τατζάτης, εξαιτίας του μίσους του για τον πατρίκιο και λογοθέτη του δρόμου Σταυράκιο τον ευνούχο, ο οποίος τότε ήταν ανώτερος όλων και είχε μεγάλη εξουσία. Ο Τατζάτης συμβούλευσε τους Άραβες να ζητήσουν ειρήνη. Για το λόγο αυτόν ήλθαν να διαπραγματευθούν ο Σταυράκιος, ο μάγιστρος Πέτρος και ο δομέστικος Αντώνιος. Αυτοί, όμως, αμέλησαν να ζητήσουν εγγυήσεις και τα παιδιά των Αράβων αρχόντων ως ομήρους, αλλά ήλθαν ανέμελοι, συνελήφθησαν και φυλακίσθηκαν. Τα δύο μέρη έσπευσαν τότε να συνάψουν ειρήνη. Η αυτοκράτειρα και ο Χαρούν αντάλλαξαν δώρα και συμφώνησαν για την απόδοση φόρων. Μετά τη σύναψη ειρήνης οι Άραβες αποχώρησαν, αφήνοντας και την πόλη της Νακώλειας. Ο δε Τατζάτης πήρε μαζί του τη σύζυγό του και όλη του την περιουσία.] Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 7/11

8 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Αναφορά του Θεοφάνη σε αραβική επιδρομή (έτος 788): Τούτῳ τῷ ἔτει ἐξῆλθεν κοῦρσον τῶν Ἀράβων κατὰ Ρωμανίας μηνὶ Σεπτεμβρίῳ, καὶ εἰσῆλθεν εἰς τὸ τῶν ἀνατολικῶν θέμα, εἰς τόπον λεγόμενον Κοπιδνάδον. καὶ ἐπισυναχθέντες οἱ τῶν Ρωμαίων στρατηγοὶ ἐπολέμησαν μετ αὐτῶν, καὶ ἡττήθησαν, καὶ ἀπέθανον πολλοί, καὶ ἐκ τῶν ἐξορισθέντων δὲ σχολαρίων οὐκ ὀλίγοι. ἔπεσε δὲ καὶ Διογένης, ὁ τῶν ἀνατολικῶν τουρμάρχης ἱκανός, καὶ τοῦ Ὀψικίου ἄρχοντες. [Στη διάρκεια αυτού του έτους ένα αραβικό σώμα επιδρομέων εισέβαλε στο θέμα των Ανατολικών τον μήνα Σεπτέμβριο και έφτασε στο Κοπιδνάδον. Οι στρατηγοί των Βυζαντινών συγκεντρώθηκαν και έδωσαν μάχη εναντίον τους, στην οποία ηττήθηκαν. Πολλοί σκοτώθηκαν, στους οποίους περιλαμβάνονταν και αρκετοί στρατιώτες των ταγμάτων που είχαν εξορισθεί. Σκοτώθηκε, επίσης, ο τουρμάρχης των Ανατολικών Διογένης, καθώς και αξιωματικοί του θέματος Οψικίου.] Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Ο Βυζαντινός ιστορικός Λέων Διάκονος περιγράφει την τακτική του Λέοντος Φωκά πριν από τη μάχη των στενών της Ανδρασού (960): τοῦτον τὸν στρατηγὸν Λέοντα Ρωμανὸς ὁ αὐτοκράτωρ εἰς τὴν Ἀσίαν διεβιβάσατο, εἴ πως ἀλλὰ τάς τε τῶν βαρβάρων ἐπιδρομὰς ἀναστείλειε, καὶ τὰς ἀναίδην τολμωμένας ἀναχαιτίσοι ἐπαγωγάς. ὁ δὲ στρατηγὸς, ἐπεὶ τῆς Εὐρώπης ἀπάρας τὴν Ἀσίαν κατείληφε, καὶ τὸ αὔθαδες καὶ ἀτέραμνον τοῦ Χαμβδᾶν ἠνωτίζετο, καὶ νεὼς καὶ κώμας πεπυρπολημένας ἑώρα, καὶ φρουρίων κατασκαφὰς, ἐρημίαν τε τῶν κατοίκων καὶ βιαίαν ἀπαγωγὴν, ἔγνω, μὴ ἐς προῦπτον κίνδυνον ἐνιέναι τὴν στρατιὰν, μηδὲ τῷ βαρβαρικῷ εἰς τοὐμφανὲς ἀντιπαρατάττεσθαι πλήθει, πολλὰς μὲν ἐπανῃρημένῳ νίκας, ταῖς δὲ παρ ἐλπίδα γαυριῶντι τύχαις, μυριανθρώπους τε καὶ ἐς τὸ ἀκριβὲς καθωπλισμένας ἐπιφερομένῳ τὰς φάλαγγας καὶ μάλιστα εὐαρίθμητόν τε τὴν στρατιὰν καὶ οὐκ ἀξιόχρεων αὐτὸς ἐπαγόμενος, κατεπτηχυῖάν τε τὰς τῶν Ἀγαρηνῶν εὐημερίας καὶ τὰ καθ ἑκάστην τρόπαια κατειληφέναι δὲ μᾶλλον τὰ ἐπικαιρότατα καὶ κρημνώδη τῶν χώρων καὶ προλοχίζειν κατὰ ταῦτα, καὶ τὰς διεξόδους ὑποτηρεῖν ὑπαντιάζειν τε τοῖς βαρβάροις ἐν τοῖς ἐπισφαλέσι καὶ ἀμφιταλάντοις τῶν ἀταρπιτῶν, καὶ καρτερῶς ἀγωνίζεσθαι, ὁπηνίκα καὶ διοδεύοιεν. [Αυτόν τον στρατηγό Λέοντα ο αυτοκράτορας Ρωμανός τον διέταξε να περάσει στη Μικρά Ασία μήπως μπορέσει και καταστείλει τις αραβικές επιδρομές και αναχαιτίσει τις εισβολές τους που γίνονταν με τόσο θράσος και αναίδεια. Ο στρατηγός πέρασε από τα ευρωπαϊκά εδάφη στη Μικρά Ασία και, μαθαίνοντας για την αλαζονεία και τη σκληρότητα του Χαμβδά και βλέποντας πυρπολημένες εκκλησίες και χωριά, κατεστραμμένα οχυρά και τις συμφορές των κατοίκων και την αιχμαλωσία τους, αποφάσισε να μην εκθέσει το στράτευμα σε άμεσο κίνδυνο, ούτε να αντιμετωπίσει το στρατό των Αράβων σε μάχη εκ παρατάξεως, διότι οι Άραβες, έχοντας πετύχει πολλές νίκες, είχαν υψηλό ηθικό από τις αναπάντεχες επιτυχίες. Επιπλέον, ήταν πολλοί και καλά οπλισμένοι, ενώ το δικό του στράτευμα ήταν λίγο και όχι καλά εξοπλισμένο, ενώ το ηθικό του είχε πέσει από τις αλλεπάλληλες επιτυχίες των Αράβων. Αποφάσισε, λοιπόν, να καταλάβει τα πιο ψηλά και απόκρημνα σημεία της περιοχής, να στήσει ενέδρες και να φυλάει τα περάσματα. Εκεί, να αναχαιτίσει τους Άραβες, μέσα στις στενές και επικίνδυνες ατραπούς, και να τους επιτεθεί ορμητικά όταν θα προσπαθήσουν να περάσουν.] Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C.B. (ed.), Leonis Diaconi Caloensis historiae libri decem (Bonn 1828), σελ Πολεμικό εγχειρίδιο του τέλους του 10ου αιώνα περιγράφει τις τακτικές του Βυζαντινού στρατού: α. Το δίκτυο αναγνωρίσεως των Βυζαντινών στην αραβική μεθόριο: Τοὺς τῶν μεγάλων ἀκριτικῶν θεμάτων τὴν πρόνοιαν ἀναδεχομένους, καὶ ὑπὸ τὴν αὑτῶν ἐπικράτειαν τὰς κλεισούρας ἔχοντας, πάσῃ μηχανῇ καὶ προθέσει καὶ ἀγρύπνῳ ἐπιμελείᾳ προσήκει σπουδάζειν καὶ ἀγωνίζεσθαι τὰς τῶν Ρωμαίων χώρας διαφυλάττειν τῆς τῶν πολεμίων ἐπιδρομῆς ἀσινεῖς καὶ ἀνεπηρεάστους, βιγλάτορας ἐφιστῶντας ῥωμαλέους καὶ ἐπιτηδείους, καὶ τὰς ὁδοὺς εἰς ἄκρον ἐπισταμένους. καὶ εἰ μὲν ὄρη εἰσὶν ὑψηλὰ καὶ δύσβατα διορίζοντα τὴν πολεμίαν, ἐν τούτοις τὰς βίγλας ἵστασθαι ἀπέχειν δὲ τὰς στάσεις διὰ τῶν βιγλατόρων ἄχρι μιλίων γ ἢ δ. καὶ ἡνίκα τοὺς ἐχθροὺς ἐξερχομένους θεάσονται, Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 8/11

9 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. δρομαίως ἀπέρχεσθαι εἰς τὸ ἕτερον στασίδιον καὶ ἀπαγγέλλειν ἃ ἐθεάσαντο, κἀκείνους πάλιν πρὸς τὸ ἕτερον στασίδιον σπουδῇ πολλῇ καὶ οὕτω καθεξῆς μηνύεσθαι τὰ τῶν καβαλλαρίων στασίδια εἰς τοὺς ἐφωμάλους τόπους ἱστάμενα, καὶ δι αὐτῶν ἀναμανθάνειν τὸν στρατηγὸν τὴν τῶν ἐθνῶν ἔφοδον. [Όσοι έχουν τη διοίκηση των μεγάλων συνοριακών θεμάτων και την ευθύνη για τα ορεινά περάσματα πρέπει να μελετούν συνέχεια και να προετοιμάζονται ανά πάσα στιγμή και να αγωνίζονται να διατηρήσουν τα βυζαντινά εδάφη σώα και αβλαβή από τις επιδρομές των εχθρών, τοποθετώντας σκοπούς εύρωστους και ικανούς, που να γνωρίζουν τέλεια το οδικό δίκτυο. Όταν στα σύνορα υπάρχουν ψηλά βουνά, οι σκοπιές να τοποθετούνται εκεί και να απέχουν τρία ή τέσσερα μίλια η μία από την άλλη. Όταν δουν τους εχθρούς να έρχονται, να τρέξουν στην άλλη σκοπιά και να ενημερώσουν για όσα είδαν. Αυτοί πρέπει να σπεύσουν στην επόμενη σκοπιά έως ότου, από σκοπιά σε σκοπιά, ειδοποιηθούν οι έφιππες περίπολοι στα πεδινά μέρη και από αυτές ενημερωθεί ο στρατηγός για την επιδρομή των βαρβάρων.] 1985), σελ β. Η χρήση σημάτων καπνού από τους Βυζαντινούς: Ἀναγκαία δὲ ἡ τῶν καμινοβιγλατόρων ὑπάρχει ὠφέλεια. καὶ χρὴ τὸν στρατηγὸν καὶ τούτων πολλὴν ποιεῖσθαι τὴν ἐπιμέλειαν, καὶ ἐν ἐπιτηδείοις τόποις ἐφιστᾶν τὰ καμινοβίγλια ὅπως, ἡνίκα κίνησις τῶν ἐχθρῶν γένηται, καὶ οἱ βιγλάτορες ταύτης αἴσθωνται διὰ τῶν καμινοβίγλων, καὶ ὁ στρατηγὸς τὴν ἐξέλευσιν τῶν ἐχθρῶν προγινώσκῃ, καὶ ποίαν ὁδὸν ἐξελθεῖν μέλλωσι, καὶ αἱ χῶραι δι αὐτῶν τε καὶ τῶν ἐκσπηλατόρων καταμηνυόμεναι, τοῖς ὀχυρώμασι καταφεύγωσι καὶ τὰ τούτων θρέμματα. [Η χρησιμότητα των φυλακίων είναι μεγάλη. Ο στρατηγός πρέπει να φροντίζει με μεγάλη επιμέλεια για τα φυλάκια και να τα τοποθετεί σε κατάλληλα σημεία ώστε, όποτε οι εχθροί βρίσκονται σε κίνηση, οι περίπολοι να το μαθαίνουν από τα φυλάκια και να ειδοποιείται και ο στρατηγός για την επιδρομή των εχθρών και από ποιο δρόμο σκοπεύουν να εισβάλουν. Έτσι και η ύπαιθρος θα εκκενωθεί, ειδοποιημένη από τα φυλάκια και τους φυγαδευτές, και οι κάτοικοι θα καταφύγουν στα οχυρά μαζί με τα ζωντανά τους.] 1985), σελ γ. Τρόποι αντιμετώπισης των αραβικών επιδρομών (μέσα 10ου αι.): Ἀναδιδασκόμενος δὲ ὁ στρατηγὸς τὰς τῶν ἐχθρῶν κινήσεις, ὀφείλει καὶ αὐτὸς τὸν ἴδιον λαὸν ἐπισυνάγειν καὶ ἐξοπλίζειν, καὶ πρὸς τὰς ἄκρας παραγίνεσθαι, καὶ τὸ πεζικὸν ἅπαν ἐπισυνάγειν πρὸς τὴν ὁδὸν, καθ ἣν ὁρμήσουσιν οἱ πολέμιοι ἐξελθεῖν. καὶ εἰ μὲν μετ ὀλίγης δυνάμεως τοὺς ἐχθροὺς ἐξέρχεσθαι ἀναμάθῃ, σπευσάτω προσυπαντῆσαι αὐτοῖς, καὶ καταπολεμῆσαι μετὰ τοῦ πεζικοῦ λαοῦ καὶ τῶν ἱππέων, εἴ γε τὸ τῶν πεζῶν στράτευμα συναγαγεῖν καὶ συστῆσαι δεδύνηται. [Όταν ο στρατηγός ειδοποιηθεί για την πορεία του εχθρού, θα πρέπει και αυτός να συγκεντρώσει και να εξοπλίσει τα στρατεύματά του και να προωθηθεί στα σύνορα. Το πεζικό πρέπει να το συγκεντρώσει στην οδό από την οποία σχεδιάζουν να εισβάλουν οι εχθροί. Αν μάθει ότι ο εχθρός εισέβαλε με μικρή δύναμη, να σπεύσει να τους αναχαιτίσει και να συνάψει μάχη με το ιππικό του και τους πεζούς μαζί, αν βέβαια έχει καταφέρει να συγκεντρώσει και να οργανώσει το πεζικό του.] 1985), σελ δ. Οι τακτικές που ακολουθούσαν οι Βυζαντινοί στο ανατολικό σύνορο: Χρὴ δὲ καὶ τοῦτο διὰ σκοποῦ καὶ μελέτης ἔχειν τὸν στρατηγόν, καὶ πᾶσαν σπουδὴν τίθεσθαι, λάθρα καὶ ἀδοκήτως, εἰ οἷόν τε, τὰς τῶν ἐχθρῶν ἐπιθέσεις ποιεῖσθαι. τοῦ γὰρ τοιούτου ἐπιτηδεύματος τυγχάνων ὁ στρατηγὸς καὶ μετ ὀλιγοστοῦ λαοῦ πολλοὺς τῶν πολεμίων κατατροπώσεται. Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 9/11

10 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. [Ο στρατηγός πρέπει πάντα να έχει στο μυαλό του και να σχεδιάζει το πώς θα επιτεθεί στους εχθρούς κρυφά και αιφνιδιαστικά. Αν καταφέρει να φέρει σε πέρας ένα τέτοιο εγχείρημα, ο στρατηγός θα κατατροπώσει πολλούς αντιπάλους, ακόμα και αν έχει μικρό αριθμό στρατιωτών.] 1985), σελ ε. Η οργάνωση των αραβικών επιδρομών: Παρασκευὴν δὲ καὶ κίνησιν μεγάλου φοσσάτου ἀκούων, ἐν ᾧ καιρῷ μάλιστα εἴωθει τὰ μεγάλα συναθρίζεσθαι φοσσάτα, ἤγουν τῷ Αὐγούστῳ μηνί. ἐν γὰρ τῷ τοιούτῳ καιρῷ ἀπό τε Αἰγύπτου, Παλαιστίνης τε καὶ Φοινίκης, καὶ τῆς Κοίλης Συρίας, πλήθη ἀνήρχοντο ἐν Κιλικίᾳ, καὶ ἐν ταῖς χώραις Ἀντιοχείας, τοῦ Χάλεπε, καὶ προσλαμβάνοντες καὶ Ἄραβες τῷ Σεπτεμβρίῳ μηνὶ τὴν κατὰ Ρωμαίων ἐποιοῦντο ἐξέλευσιν. [Ο στρατηγός πρέπει να έχει το νου του για ειδήσεις περί ετοιμασίας και κινήσεως μεγάλου εκστρατευτικού σώματος, ειδικά την εποχή που συνήθως προετοιμάζονται τα μεγάλα εκστρατευτικά σώματα, δηλαδή τον μήνα Αύγουστο. Διότι την εποχή αυτή πολλοί έρχονται από την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, τον Λίβανο και τη νότια Συρία στην Κιλικία, την περιοχή γύρω από την Αντιόχεια και το Χαλέπι και, προσθέτοντας στη δύναμη τους κατοίκους της αραβικής χερσονήσου, εισβάλλουν στη Μικρά Ασία τον Σεπτέμβριο.] 1985), σελ στ. Οι μεθοριακές δίοδοι που χρησιμοπούσαν οι Άραβες επιδρομείς: Ὑποστρεφόντων δὲ τῶν πολεμίων καὶ τὴν ἰδίαν ἐπειγομένων καταλήψεσθαι, δέον τὰς πεζικὰς δυνάμεις πρὸς τὰς κλεισούρας προαποστεῖλαι, καὶ τὰς ὁδούς, δι ὧν μέλλουσι διελθεῖν, κατασχεῖν. δι οἵας γὰρ ὁδοῦ διελθεῖν βουληθῶσιν, ἀπό τε τῶν ἐν Σελευκείᾳ κλεισουρῶν καὶ τοῦ τῶν Ἀνατολικῶν θέματος, καθὰ τὰ Ταυρικὰ ὄρη τήν τε Κιλικίαν διορίζουσι, Καππαδοκίαν τε καὶ Λυκαντόν πρὸς τούτοις καὶ τὰ παρακείμενα Γερμανίκειάν τε καὶ Ἀδατᾶν, καὶ τὸ Καησοῦν καὶ τοῦ Δανουθᾶ, Μελιτήνην τε καὶ τὰ Καλούδια καὶ τὰ πέραθεν τοῦ Εὐφράτου ποταμοῦ διορίζοντα τήν τε τοῦ Χανζῆτι λεγομένην χώραν καὶ τὴν πολεμίαν ἄχρι Ρωμανουπόλεως. ἐν ὅλοις τοῖς τοιούτοις θέμασι, δι οἵας ἄν ὁδοῦ ὑποστρέφοντες διελθεῖν πρὸς τὴν ἰδίαν βουληθῶσιν, ἀδιστάκτως τῇ τοῦ Θεοῦ βοηθείᾳ τὸν κατ αὐτῶν ἐπείχθητι διαθέσθαι πόλεμον, καὶ τὴν νικῶσαν εὑρήσεις τῇ αὐτοῦ χάριτι. [Όταν οι εχθροί επιστρέφουν και βιάζονται να φτάσουν στα εδάφη τους, πρέπει να στείλεις από πριν το πεζικό στα ορεινά περάσματα και να καταλάβεις τις διόδους από τις οποίες πρόκειται να περάσουν. Η οδός που σκοπεύουν να πάρουν πιθανόν να περνά από τα ορεινά περάσματα του θέματος Σελευκείας ή των Ανατολικών, όπου η οροσειρά του Ταύρου χωρίζει την Κιλικία από την Καππαδοκία και τη Λυκανδό. Επιπλέον, υπάρχουν και τα περάσματα κοντά στη Γερμανίκεια και τον Αδατά, καθώς και στο Καησούν και το Δανουθά, τη Μελιτηνή και τα Καλούδια, όπως και εκείνα στην άλλη όχθη του Ευφράτη, τα οποία χωρίζουν την περιοχή του Χανζήτι από τα εχθρικά εδάφη έως τη Ρωμανούπολη. Σε όλα αυτά τα θέματα, λοιπόν, από οποιονδήποτε δρόμο και αν θέλουν να επιστρέψουν για να βρεθούν στα εδάφη τους, με τη βοήθεια του Θεού βιάσου να επιτεθείς εναντίον τους χωρίς δισταγμό. Με την ευχή του Θεού θα βρεις τη νίκη.] 1985), σελ Χρονολόγιο μέσα 7ου αι.: Οι Άραβες αρχίζουν τις επιδρομές τους στη Μικρά Ασία τέλη 7ου αι.: Σταθεροποίηση του ανατολικού συνόρου μέσα 9ου αι.: Παύση των μεγάλων αραβικών επιδρομών, οργανωμένων από την κεντρική εξουσία. Μικρότερης Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 10/11

11 , 7ος-10ος αι., Πολεμική Τακτική», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. κλίμακας επιδρομές σε τοπικό επίπεδο δεκαετία του 960: Αρχίζει η μεγάλη αντεπίθεση των Βυζαντινών στην Κιλικία και τη Συρία. Παύση των αραβικών επιδρομών Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 11/11