Περιεχόμενα. Πρόλογος 11

Transcript

1

2 Περιεχόμενα Πρόλογος Γιατί διδάσκω δημιουργική γραφή Το ήμισυ του παντός: το γράψιμο έρχεται γράφοντας Μην το λες. Δείξ το Του κυνηγού και του ψαρά το πιάτο δέκα φορές είναι αδειανό και μια φορά γεμάτο Έβλεπε ο Όμηρος σινεμά; Ή πώς ο κινηματογράφος άλλαξε μια για πάντα το μυθιστόρημα Περί εμπνεύσεως και άλλων δαιμονίων: ο λογοτεχνικός ήρωας και άλλα αναπάντητα ερωτήματα Ιστορία και λογοτεχνία. Ή πώς μια βαρετή διατριβή μπορεί να γίνει ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα Λογοτεχνία και εμπειρία. Ή πώς η ζωή γίνεται βιβλίο Μια φορά κι έναν καιρό. Ο μυθιστορηματικός χρόνος και άλλα τινά 121

3 [ 10 ] ΠΩΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ 10. Η έμμονη ιδέα. Πώς έρχονται καμιά φορά οι λέξεις Η λέξη που αρχίζει από π και άλλα συγγραφικά ερωτήματα Συγγραφικό αντάρτικο Με τις λέξεις των άλλων Ι Με τις λέξεις των άλλων ΙΙ Κάποια πράγματα που διάβασα για τη γραφή 165 Ενδεικτική βιβλιογραφία 179

4 Πρόλογος Άρχισα να διδάσκω δημιουργική γραφή με άγνοια κινδύνου. Το 2002 με κάλεσε ο Μίμης Σουλιώτης στην Πρέσπα, μαζί με τον Θανάση Βαλτινό, για ένα σεμινάριο. Δεν είχα και πολλή ιδέα περί τίνος πρόκειται. Υπήρξε ξεσηκωτική εμπειρία. Έκτοτε επαναλήφθηκε αρκετές φορές, με την ίδια σύνθεση διδασκόντων. Στα χρόνια που μεσολάβησαν δίδαξα δημιουργική γραφή σε διαφορετικές ηλικίες και ποικίλες περιστάσεις: σε εξειδικευμένα σεμινάρια του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Δημιουργικής Γραφής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας από την ίδρυσή του το 2008 ως το 2013, με δυο εργαστηριακά μαθήματα κάθε χρόνο και στενή συνεργασία με τον εμπνευστή, ιδρυτή και διευθυντή του Προγράμματος, αείμνηστο ποιητή και πανεπιστημιακό δάσκαλο, Μίμη Σουλιώτη στο Εργαστήρι Βιβλίου του ΕΚΕΒΙ ( ) και στα σεμινάρια του Οξυγόνου των εκδόσεων Μεταίχμιο (από το 2013). Διδάσκω δημιουργική γρα-

5 [ 12 ] ΠΩΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ φή στο σχολείο: στο πλαίσιο πιλοτικού προγράμματος, εξειδικευμένου Ομίλου, αλλά και του καθ ημέραν μαθήματος. Θα είμαι ειλικρινής δεν θα χαράμιζα τον χρόνο μου στο συγκεκριμένο αντικείμενο, αν δεν κέρδιζα συγγραφικά από τη διδασκαλία. Ο φόβος κάθε συγγραφέα τουλάχιστον ο δικός μου είναι να μην αναλωθώ σε δραστηριότητες που θα με εκτρέψουν από τη συγγραφή ή θα τραυματίσουν τον συγγραφικό μηχανισμό. Η συγγραφή δεν είναι χόμπι του Σαββατοκύριακου, ούτε μηχανή ψυχοθεραπείας. Είναι ο τρόπος μου να ζω τη ζωή μου. Ακόμα πιο απλά: ο τρόπος μου να αντιλαμβάνομαι τα πράγματα, να τα ονομάζω, να τα κατανοώ. Δεν πιστεύω ότι η συγγραφή διδάσκεται, ούτε ότι υπάρχουν συγκεκριμένες οδηγίες πλεύσης. Πιστεύω όμως ότι η τεχνική συζητείται, κυρίως με την εργαστηριακή μέθοδο της δοκιμής και της πλάνης. Τα μαθήματα δημιουργικής γραφής προσφέρουν το αυτονόητο: κάποιοι άλλοι, επαγγελματίες συγγραφείς (που έχουν τρίψει λίγο περισσότερο τα μούτρα τους και έχουν εργαστεί συγγραφικά περισσότερες εργατοώρες), ακούν και διαβάζουν τα κείμενα των ανθρώπων που συμμετέχουν στη διαδικασία, το ίδιο κάνει και η υπόλοιπη «τάξη». Συζητούν, παρεμβαίνουν,

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ [ 13 ] σχολιάζουν. Ο επίδοξος συγγραφέας παίρνει το βάπτισμα του πυρός: δέχεται την πρώτη του κριτική και την πρώτη του επιμέλεια. Αποδέχεται ή απορρίπτει. Δοκιμάζει και δοκιμάζεται. Μουλαρώνει ή διορθώνει. Όπως, αν φτιάχναμε καρέκλες: κάποιος έχει φτιάξει εκατό, κάποιος λιγότερες, κάποιος καμία κάποιος είναι πιο λεπτολόγος στη δουλειά του, άλλος πιο γρήγορος, άλλος πειραματίζεται περισσότερο. Μαζευόμαστε, κοιτάμε τις καρέκλες που φτιάξαμε, φτιάχνουμε καινούργιες, συζητάμε τα εργαλεία και τους τρόπους κατασκευής, τα μικρά μυστικά της τέχνης και της τεχνικής μας. Και όχι, το ταλέντο δεν διδάσκεται. Αυτό που μου έμαθαν τα χρόνια της διδασκαλίας του αντικειμένου είναι πως το πιο αστραφτερό μυαλό δεν γράφει απαραιτήτως το καλύτερο κείμενο. Όπως η σκληρή δουλειά δεν αντικαθιστά το ταλέντο, έτσι και το ταλέντο αδύνατον να παρακάμψει τη σκληρή δουλειά. Η δημιουργική γραφή, τουλάχιστον κατά τη δική μου συγγραφική αντίληψη και διδακτική πρακτική, δεν είναι οδηγίες φασόν. Δεν υπάρχει ένας και μόνον ενδεδειγμένος τρόπος για να φτάσει κανείς στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Αυτή είναι άλλω-

7 [ 14 ] ΠΩΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ στε η γοητεία της λογοτεχνίας: τα ανοιχτά ενδεχόμενα, οι παρακαμπτήριες οδοί, οι εναλλακτικές τεχνικές. Κάθε κείμενο υπαγορεύει τον τρόπο του και τη φωνή του. Αυτό που μπορεί να κάνει ένας πιο έμπειρος συγγραφέας ή ένας προικισμένος επιμελητής είναι να υποδείξει, δοκιμαστικά πάντα και με τη σώφρονα επιφύλαξη της πλάνης, εναλλακτικές λύσεις, αναδιατάξεις λέξεων και φράσεων, τρύπες της πλοκής, αδυναμίες στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων ή φάλτσα στη φωνή των ηρώων, πύκνωση ή ανάπτυξη του λόγου, την αναπνοή της στίξης που χαρίζει στο κείμενο τον βηματισμό του, την επιλογή μιας πιο δραστικής λέξης κ.ο.κ. Καθένας βέβαια είναι ο συγγραφικός εαυτός του. Έχει αγαπημένες ή απεχθείς λέξεις, συγγραφικές εμμονές, υφολογικές και αφηγηματολογικές αναζητήσεις, αρέσκειες και απαρέσκειες. Διαμορφώνει τις δικές του συγγραφικές συνήθειες, τρόπους να εξορύσσει τη γραφή και να τη σμιλεύει. Το βιβλίο απευθύνεται στους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τη συγγραφή. Δεν αριθμεί οδηγίες, ούτε δίνει χρησμό. Προσπαθεί, με έναν πιο ελευθεριακό τρόπο, να προσφέρει ιδέες και ερεθίσματα, να ανοίξει τη βεντάλια πολλών και διαφορετικών συγγραφικών λύσεων. Ο επίδοξος συγγραφέας

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ [ 15 ] κρατά ό,τι ταιριάζει στο ταμπεραμέντο του και πετά τα υπόλοιπα. Γιατί αυτό το καλό έχει η λογοτεχνία: εκεί μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας. Με προσωπεία, που αναδεικνύουν τα πρόσωπα. Χωρίς καλολογίες. Μόνο εμείς, οι λέξεις και τα πράγματα.

9

10 1 Γιατί διδάσκω δημιουργική γραφή

11

12 Η διδασκαλία σε μαθήματα που αφορούν τη συγγραφική τέχνη και την τεχνική είναι εργαστηριακή: βασίζεται στη συγγραφική εμπειρία. Η θεωρητική σκευή ακολουθεί, ενίοτε ερμηνεύει. Αυτό που αντιλαμβάνονται διδάσκοντες και διδασκόμενοι, με τον πλέον έκτυπο τρόπο, είναι πως τα συγγραφικά προβλήματα μπορεί να είναι κοινά, όμως οι λύσεις όχι. Αυτό ενεργοποιεί τον αφηγηματικό δόλο. Καθώς οι λογοτεχνικές δοκιμές και τα σχεδιάσματα συζητούνται διεξοδικά στην ομάδα στο πλαίσιο μιας άτυπης, για ορισμένους βάναυσης, συγγραφικής δημοκρατίας, όπου αυτό που μετράει είναι το δοκιμαζόμενο κάθε φορά κείμενο και όχι το ονοματεπώνυμο και το εργογραφικό του επίδοξου συγγραφέα γίνεται αντιληπτό πως συνταγές δεν υπάρχουν και όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά. Όταν συζητούνται θέματα συγγραφικής ταυτότητας και ιδεολογίας, η συγγραφική συνείδηση εμπεδώνεται. Η τεχνική

13 [ 20 ] ΠΩΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ και η επινοητικότητα δοκιμάζονται. Αποκαλύπτονται και συζητιούνται τα παράδοξα της συγγραφής, για παράδειγμα η χρησιμότητα της τεμπελιάς. Το να μη γράφεις, σε αρκετές περιπτώσεις, αποτελεί σημαντικό κομμάτι του γραψίματος. Το να ξαπλώνεις στο κρεβάτι σου και να σκέφτεσαι με το μυαλό τις εμπειρίες και τη γλώσσα των ηρώων σου αποτελεί συγγραφική πράξη. Στις συζητήσεις μας, οι προτάσεις που δοκιμάζονται στο κείμενο μπορεί να είναι από ασύμβατες έως και αντίθετες. Οι λύσεις υπαγορεύονται από τη δυναμική των κειμένων και όχι από την εξωκειμενική βιβλιογραφία. Όλες δοκιμάζονται στην πράξη. Επιλέγονται ή απορρίπτονται. Δεν τα γνωρίζεις όλα αυτά ως συγγραφέας; θα ρωτήσετε. Τα γνωρίζεις. Υπνώττουν μέσα σου και αναδύονται με τη συζήτηση. Συμπληρώνονται, αλλάζουν. Η συγγραφική πρακτική σμιλεύεται. Αποκτά συνομιλητές και αντιπάλους. Κάτι ακόμα: δεν χάνεται η μαγεία της γραφής, όταν φωτίζεται με ενδελεχείς συζητήσεις; Αν ήμουν έξω από τον χορό, θα έλεγα ναι. Η διδακτική μου εμπειρία στον τομέα της Δημιουργικής Γραφής με έπεισε για το αντίθετο. Το απόσταγμα της εμπειρίας μου είναι οι ώρες που περά-

14 Γιατί διδάσκω δημιουργική γραφή [ 21 ] σαμε με τις ομάδες της δημιουργικής γραφής (μαθητές, μεταπτυχιακούς φοιτητές, συμμετέχοντες σε σεμινάρια) δουλεύοντας. Βλέπετε, η λογοτεχνία είναι πράξη. Εδώ δεν μετράει η προϋπηρεσία, η επετηρίδα, ο ΑΣΕΠ. Όποιος γράφει καλύτερα κόβει το νήμα. Τρομακτικό και την ίδια στιγμή παρήγορο. Στη λογοτεχνία είμαστε αυτό που κάνουμε. Όλα τα υπόλοιπα είναι προθέσεις. Και οι προθέσεις δεν αφορούν κανέναν, ούτε καν τον συγγραφέα.

15

16 2 Το ήμισυ του παντός: το γράψιμο έρχεται γράφοντας

17

18 Oι επιστήμονες είναι ευτυχείς. Ξέρουν από πού ν αρχίσουν. Υπάρχει λογικοφανής δομή, καθώς και η σωτήρια βιβλιογραφία. Μικρές νησίδες παραπομπών, όπου πατάει με ασφάλεια ο μελετητής, για να μη βυθιστεί. Ο τρόμος της λευκής σελίδας δεν τους αφορά. Ο συγγραφέας ξεκινάει από το μηδέν. Κάθε φορά, είτε είναι το πρώτο είτε το εκατοστό του βιβλίο. Λες και δεν γράφτηκαν ποτέ τα προηγούμενα. Όσα χαρτάκια με σημειώσεις και να έχει στοιβάξει, όσο πραγματολογικό υλικό και να έχει συγκεντρώσει, όσες ιδέες και να έχει σημειώσει, η πρώτη σελίδα τον θέτει ενώπιον στρατηγικών αποφάσεων: ο αφηγηματικός χρόνος, ο αφηγηματικός τόνος, η οπτική γωνία, το ύφος, ο αφηγητής. Ο Άμος Οζ στο βιβλίο του Η αρχή της ιστορίας θεωρεί ότι οι πρώτες σελίδες ενός βιβλίου αποτελούν ένα είδος σιωπηρού συμβολαίου ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη: ειλικρινές ή ανειλικρινές, ελαστικό, αυστηρό ή απαγορευτικό, το

19 [ 26 ] ΠΩΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ συμβόλαιο αυτό λειτουργεί άλλοτε ως δόλωμα κι άλλοτε ως αποτροπή. Τις πιο πολλές φορές καλεί τον αναγνώστη να προχωρήσει στην επόμενη σελίδα, σπανιότερα του βάζει δύσκολα σαν να του λέει: αν δεν έχεις τα κότσια, μη με διαβάσεις. Δεν κάνουμε εκπτώσεις εδώ. Η πρώτη φράση του βιβλίου λειτουργεί σαν φάρος. Συχνά οδηγεί την αφήγηση. Μπορεί στη συνέχεια, καθώς το κείμενο αναπτύσσεται, κάποιες συγγραφικές επιλογές να αναδιαταχθούν ή να μεταλλαχθούν. Πάντως, η πρώτη σελίδα ρίχνει τα θεμέλια της αφήγησης. Χαρίζει στην ιστορία τη φόρα της. Από πού θα ξεκινήσω να αφηγούμαι; Από την αρχή; Από τη μέση; Απ το τέλος; (Αν και οι πιο πολλές ιστορίες αρχίζουν απ τη μέση. Η αρχή είναι ένα νοητό σημείο που χάνεται στον μακρινό ορίζοντα της αφήγησης.) Κι ύστερα: ποιος μιλάει; Ένα πρωτοπρόσωπο εγώ που ξέρει τα γεγονότα από πρώτο χέρι; Ένας παντογνώστης αφηγητής που στέκεται έξω απ την ιστορία και σχολιάζει τα πάντα; Ένα συλλογικό υποκείμενο που κρίνει και γνωμοδοτεί; Η συγκεκριμένη επιλογή καθορίζει όχι μόνο την οπτική της αφήγησης αλλά και τη θερμοκρασία των λέξεων. Ακολουθεί η ανάπτυξη της φράσης, ο αφηγηματικός ρυθ-

20 Το ήμισυ του παντός: το γράψιμο έρχεται γράφοντας [ 27 ] μός: κοφτός και αγχωτικός, με ισχυρά σημεία στίξης και μικρές φράσεις, με βασικά δομικά υλικά τα ουσιαστικά και τα ρήματα; Στακάτος με σταθερό μπιτ; Υπνωτιστικός, με μακρόσυρτες δευτερεύουσες προτάσεις και δαιδάλους υποταγμένου λόγου; Ό,τι και να έχει στο μυαλό του ο συγγραφέας, όσα νοερά σχεδιάσματα και να καταστρώσει, το γράψιμο έρχεται γράφοντας. Ένα βιβλίο στο κεφάλι του είναι ένα βιβλίο που δεν γράφτηκε ποτέ. Με την πρώτη φράση, όταν ο κέρσορας θ αρχίσει να αναβοσβήνει πλάι στις γραμμένες λέξεις, θα αναγκαστεί να κάνει μια σειρά από επιλογές. Γιατί αυτή η λέξη κι όχι η συνώνυμή της; Γιατί το κόμμα κι όχι το συνδετικό και στη φράση; Με ποια σειρά θα συναρμοστούν οι λέξεις; Θα υπακούν σε κάποιον ρυθμό και σε ποιον; Τι θα ειπωθεί, τι θα υπονοηθεί, τι θα μείνει άρρητο κι ανείπωτο; Αυτές οι σκέψεις μπορεί να μπλοκάρουν τον συγγραφικό μηχανισμό. Κανείς δεν σκέφτεται πώς ακριβώς λειτουργεί η μηχανή του αυτοκινήτου, απλώς βάζει μπρος και ξεκινά. Οι συγγραφικές αποφάσεις ποτέ δεν λαμβάνονται στη σφαίρα της θεωρίας (αν και οι συγγραφείς βρίσκουμε πάντα μια ωραία ιστορία να διηγηθούμε, όταν εξ υστέρων μας ρωτούν σχετικά). Τα πάντα δοκιμάζονται στο word (ή στο χαρτί). Εκεί οι λαμπρές

21 [ 28 ] ΠΩΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ιδέες σκοντάφτουν σε αδιέξοδο και οι ξεσηκωτικές επιλογές ξεφουσκώνουν γρήγορα. Το χτίσιμο του κειμένου μπορεί να μοιάζει με παζλ. Κάποιες φορές χρειάζεται να μετακινηθεί μια φράση, άλλες φορές μπορεί ν αναζητούμε ώρες ή μέρες το κομμάτι που λείπει: αυτό και μόνο αυτό (ναι, αλλά ποιο είναι;) θα συμπληρώσει την αφήγηση.

22 Και τώρα, δουλειά Στην πρώτη συνάντηση, παίζουμε ένα παιχνίδι συναναστροφής: ακούμε και σχολιάζουμε φράσεις που σχετίζονται με ζητήματα έμπνευσης, ταλέντου και συγγραφικού βλέμματος. Αυτός, μαζί με ένα σύντομο σχόλιο που συστήνει τη σχέση μας με τη γραφή, αποδεικνύεται ένας πιο ουσιαστικός τρόπος γνωριμίας των μελών της ομάδας, στηριγμένος στο κοινό αντικείμενο. Οι ιστορίες συμβαίνουν σ αυτούς που μπορούν να τις διηγηθούν. Πολ Όστερ Η έμπνευση θα σε επισκεφθεί στο γραφείο σου, αν ξέρει ότι θα σε βρει εκεί, Στίβεν Κινγκ Ταλέντο είναι μακρά υπομονή. Σατωμπριάν

23 Και τώρα, δουλειά Γράψε τις πρώτες 100 λέξεις της ιστορίας σου, έτσι ώστε να θέλουμε να διαβάσουμε τη συνέχεια. Αν έχεις τίτλο, να τον σημειώσεις. Μπορείς να ξεκινήσεις: α. με μια φράση του ήρωα, β. με μια πράξη του, γ. με μια περιγραφή τόπου ή προσώπου, δ. με κάτι άλλο.

24