ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΥΓΡΟΒΙΟΤΟΠΟΥ ΠΡΕΣΠΩΝ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΥΓΡΟΒΙΟΤΟΠΟΥ ΠΡΕΣΠΩΝ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΑΤΖΗΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΡΑΜΑ 2008 ΝΤΟΒΑ ΕΥΜΟΡΦΙΑ ΤΣΟΥΡΗ ΕΥΓΕΝΙΑ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σε μια χώρα που περιβάλλεται στις τρεις πλευρές από θάλασσα, είναι λίγοι αυτοί που θυμούνται ότι και η βόρεια Ελλάδα έχει το υδάτινο μερίδιο της. Ποτάμια που δεν στερεύουν το καλοκαίρι και λίμνες που σε οποιαδήποτε άλλη χώρα θα αποτελούσαν πόλο έλξης για παραθεριστές. Οι λίμνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα στη Δυτική Μακεδονία είναι περιτριγυρισμένες από ψηλά βουνά, προσελκύουν τόσα πολλά είδη πουλιών και περιέχουν τόσα ασυνήθιστα φυτά και ζώα που ανακηρύχτηκαν σε εθνικό πάρκο, και μάλιστα το πιο μεγάλο της Ελλάδας με 250 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Η αίσθηση που νιώθει κανείς φτάνοντας στην Πρέσπα ( στην ευρύτερη περιοχή των δύο ακριτικών λιμνών ) είναι απόλυτη και καθηλωτική. Καμιά περιγραφή όσο ατμοσφαιρική ή λεπτομερείς και αν είναι, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις εικόνες της Πρέσπας. Το βορειοδυτικό άκρο της Ελλάδας είναι ένας τόπος εντελώς ξεχωριστός, βρίσκεται σε ύψος 850 μέτρων και οφείλει να τον επισκεφτεί τουλάχιστον μια φορά καθένας που θέλει να λέγεται Έλληνας. Η Πρέσπα είναι ο μεγαλύτερος εθνικός δρυμός της Ελλάδας, ένα από τα ελάχιστα καταφύγια για πουλιά και ζώα, πολλά από τα οποία είναι υπό εξαφάνιση. Μοναδικά πουλιά όπως οι ροδοπελεκάνοι, οι ερωδιοί και οι κορμοράνοι αγωνίζονται να επιβιώσουν σε ένα τοπίο ασύγκριτης ομορφιάς. Όταν φτάνει κανείς στην Πρέσπα ατενίζει από ψηλά ακίνητες εκτάσεις νερού μέσα σε ένα καταπράσινο τοπίο, νησάκια, χωριά κρυμμένα στη βλάστηση. Μια απέραντη ησυχία βασιλεύει και ο νόμος είναι η ηρεμία. Παρ όλα αυτά ο τόπος δεν είναι καθόλου παρθένος. Ακόμη και στην τελευταία πέτρα υπάρχουν ανθρώπινα ίχνη. 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 Α)Υγρότοποι στην Ελλάδα...7 Τύποι υγροτόπων...8 Λειτουργίες και αξίες υγροτόπων 15 Σημασία μικρών υγροτόπων 20 Επιπτώσεις των ανθρώπινων έργων και δραστηριοτήτων στα υγροτοπικά οικοσυστήματα 20 Β) Προστασία των Υγροτόπων : Σύμβαση Ramsar.25 Σύμβαση Ramsar 25 Η πρωτοβουλία MedWet...26 Το δίκτυο Natura Προστατευόμενες περιοχές-εθνική νομοθεσία...27 Προστατευόμενες περιοχές-διεθνούς σημασίας.28 Γ) Εθνικός Δρυμός.28 Εθνικοί Δρυμοί της Ελλάδας Προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Εθνικοί Δρυμοί.30 Δ) Εθνικά πάρκα.32 ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ΔΡΥΜΟ ΠΡΕΣΠΩΝ 1. Γεωμορφολογικοί παράγοντες Τοπογραφική ορεογραφική διαμόρφωση Υδρολογική κατάσταση Γεωλογική ιστορία Γεωλογικά στοιχεία Εδαφολογικά στοιχεία Κλιματικοί παράγοντες Βλάστηση Χλωρίδα Πανίδα 2.1. Βλάστηση Εθνικού Δρυμού Πρεσπών Βλάστηση υδάτινων οικοσυστημάτων Λιμναίες υδρόβιες και ελόβιες διαπλάσεις..38 2

4 Υδρόφιλη βλάστηση παραλίμνιας κ ορεινής ζώνης Βλάστηση χερσαίων οικοσυστημάτων Βλάστηση φυσικών οικοσυστημάτων Βλάστηση ανθρωπογενών οικοσυστημάτων ή βλάστηση ειδικών βιοτόπων Χλωρίδα Εθνικού Δρυμού Πρεσπών Πανίδα Εθνικού Δρυμού Πρεσπών Ψάρια Αμφίβια Ερπετά Πουλιά Θηλαστικά Ανθρώπινες δραστηριότητες Δραστηριότητες πρωτογενούς τομέα Δραστηριότητες δευτερογενούς τομέα Δραστηριότητες τριτογενούς τομέα Περιγραφή περιοχής των Πρεσπών Ιστορικό σημείωμα Οικισμοί και αρχιτεκτονική Παραδοσιακές τέχνες κ τοπικά προϊόντα Πολιτισμός Πολιτισμικό περιβάλλον Κηρυγμένοι Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία Πολιτιστικές εκδηλώσεις Πανηγύρια Κοινωνικά χαρακτηριστικά Δημογραφικά στοιχεία Προστασία της περιοχής Γενικά Η προστασία της Πρέσπας Εθνικός Δρυμός Πρεσπών Φορέας διαχείρησης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών Διασυνοριακό Πάρκο Πρεσπών Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών.73 3

5 5.7. Πρόγραμμα Life Φύση ( )..82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Χάρτες περιοχής..89 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. Φωτογραφίες περιοχής 94 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 105 4

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο υδάτινος όγκος των Πρεσπών ενώνει τρεις χώρες, την Ελλάδα, την Αλβανία και τη Δημοκρατία των Σκοπίων. Μέσα του κλείνει τον φυσικό πλούτο και την απόλυτη γαλήνη που κυριαρχούν σε τούτη την ξεχωριστή γωνιά της Δυτικής Μακεδονίας. Στο βορειοδυτικό άκρο της Ελλάδας, μέσα σε μια πελώρια βουνίσια αγκαλιά φυλάσσεται η ομορφιά της Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας. Μια τεράστια υψίπεδη λιμνολεκάνη 300 τετραγωνικών χιλιομέτρων περικλείεται ανατολικά από τον ορεινό όγκο του Βαρνούντα, δυτικά από το όρος Βροντερό, νότια από τις κατάφυτες πλαγιές του Τρικλάριου και στον μακρινό βόρειο ορίζοντα από τα συνήθως χιονισμένα βουνά της Αλβανίας και της Δημοκρατίας των Σκοπίων. Η Μεγάλη Πρέσπα, η μεγαλύτερη λίμνη των Βαλκανίων, βρίσκεται σε υψόμετρο 853μ. και έχει μέγιστο βάθος 50μ. Καλύπτει έκταση 288 τ.χλμ., από τα οποία τα 37 ανήκουν στη χώρα μας. Ένας στενός λαιμός ξηράς, με μήκος 5 χλμ. και φάρδος που κυμαίνεται από 8 έως 1000μ., χωρίζει την Μεγάλη Πρέσπα από την αδελφή λίμνη, την Μικρή Πρέσπα, η Βρυγηίδα σύμφωνα με την αρχαία ονομασία. Η Μικρή Πρέσπα έχει έκταση 44 τ.χλμ. και ένα μικρό μόνο τμήμα της ανήκει στην Αλβανία. Ο υγρότοπος της Πρέσπας αποτελεί έναν από τους 11 ελληνικούς υγρότοπους διεθνούς σημασίας καθώς από το 1974 η περιοχή έχει χαρακτηριστεί Εθνικός Δρυμός και είναι ο μεγαλύτερος και μοναδικός δρυμός που περικλείει κατοικημένη περιοχή δηλαδή τα 12 μικρά χωριά που βρίσκονται γύρω από τις λίμνες. Στις δασωμένες πλαγιές των γύρω βουνών και στους καλαμώνες των νερών του Δρυμού υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 1300 είδη φυτών, 15 είδη ψαριών, 11 είδη αμφιβίων, 40 θηλαστικών και 260 είδη πτηνών. Σε αυτών τον μοναδικό «επίγειο παράδεισο» φωλιάζουν και αναπαράγονται μερικά από τα σπανιότερα είδη του ζωικού βασιλείου. Τις λίμνες των Πρεσπών περιβάλλουν υγρά λιβάδια, δηλαδή παραλίμνιες περιοχές με χαμηλή βλάστηση, οι οποίες, ορισμένες εποχές του χρόνου, καλύπτονται από νερό. Συνήθως η στάθμη του νερού αρχίζει να ανεβαίνει από τα μέσα του χειμώνα και φτάνει στο μέγιστο ύψος της στα τέλη της άνοιξης, διατηρώντας έτσι πλημμυρισμένα τα υγρά λιβάδια όλο αυτό το διάστημα. Το φυσικό περιβάλλον των Πρεσπών απειλείται από δραστηριότητες όπως η λαθροθηρία, η λαθραλιεία και η παράνομη υλοτομία. Αυτές έχουν ως αποτέλεσμα 5

7 την εξαφάνιση διαφόρων ειδών πουλιών και τη συνεχή μείωση πληθυσμών σπάνιων ζώων. Σκοπός των τοπικών φορέων και των κατοίκων της περιοχής είναι να επιτύχουν την ανάπτυξη του Δήμου Πρεσπών, χωρίς να αλλοιωθεί το φυσικό και το πολιτιστικό περιβάλλον του. Αυτό προϋποθέτει οι οικολογικές πρωτοβουλίες να συνυπάρχουν με δραστηριότητες όπως η γεωργία, η κύρια απασχόληση των κατοίκων, η κτηνοτροφία, η αλιεία και ο τουρισμός. Με αυτόν τον σκοπό ιδρύθηκε το 1991 η Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, με πρωτοβουλία του Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση (WWF) και των Φίλων των Πρεσπών. Η εταιρεία ασχολείται με τη διαφύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος και όχι μόνο. 6

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Υγρότοποι είναι φυσικές ή τεχνητές περιοχές αποτελούμενες από έλη γενικώς, από μη αποκλειστικώς ομβροδίαιτα έλη με τυρφώδες υπόστρωμα από τυρφώδεις γαίες, ή από νερό. Οι περιοχές αυτές είναι μονίμως ή προσωρινώς κατακλυζόμενες με νερό, το οποίο είναι στάσιμο ή ρέον, γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό. Οι περιοχές αυτές επίσης περιλαμβάνουν και εκείνες που καλύπτονται με θαλασσινό νερό, το βάθος του οποίου κατά την αμπώτιδα δεν υπερβαίνει τα 6 μέτρα. Στους υγρότοπους μπορεί να περιλαμβάνονται και οι παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που γειτονεύουν με υγρότοπους ή με νησιά ή με θαλάσσιες υδατοσυλλογές και που είναι βαθύτερες μεν από 6 μέτρα κατά την αμπώτιδα, αλλά βρίσκονται μέσα στα όρια του υγροτόπου όπως αυτός καθορίζεται παραπάνω. Α. Οι Υγρότοποι της Ελλάδας Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 400 μικροί και μεγάλοι υγρότοποι, συνολικού εμβαδού πάνω από στρέμματα. Πολλοί από αυτούς αποτελούν μεγάλα συστήματα μικρότερων υγροτόπων, όπως τα Δέλτα Αξιού-Αλιάκμονα, Νέστου και Έβρου και οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου και Αμβρακικού. Πριν από δύο γενιές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων. Το 1991, το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, γνωστό ως ΕΚΒΥ, ξεκίνησε την απογραφή των ελληνικών υγροτόπων που ολοκληρώθηκε το 1994 και εκδόθηκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων ως φυσικών πόρων: Πρώτη προσέγγιση». Σ αυτό το βιβλίο περιλαμβάνονται 378 καταχωρήσεις και περιγράφονται οι υγρότοποι με διάφορα φυσικά και τεχνικά χαρακτηριστικά, αξίες, χρήσεις, κίνδυνοι και καθεστώς προστασίας. Οι έρευνες συνεχίζονται σε συνεργασία με ξένους επιστήμονες (πρωτοβουλία MedWet) και από το 1999 έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια ηλεκτρονικής καταγραφής των υγροτόπων και καταχώρησής τους στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων MedWet. Παρακάτω αναφέρονται μόνο οι 11 μεγαλύτεροι και προστατευόμενοι από την συνθήκη Ramsar υγρότοποι της Ελλάδας: Δέλτα του Έβρου Λίμνη Μητρικού και σύμπλεγμα λιμνών 7

9 Λίμνη Βιστωνίδα-Πόρτο Λάγος Δέλτα Νέστου Τεχνητή λίμνη Κερκίνης Λίμνες Κορώνεια και Βόλβη Δέλτα ποταμών Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα, Αλυκή Κίτρους Λίμνη Μικρή Πρέσπα (επίσης και Εθνικός Δρυμός) Αμβρακικός κόλπος Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου Λιμνοθάλασσα Κοτύχι και δάσος Στροφυλιάς Τύποι Υγροτόπων Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ταξινόμησης των υγροτόπων σε τύπους, ανάλογα με τη ρέουσα ή στάσιμη φύση των νερών, την αλατότητα του νερού, τη γειτνίασή τους με θάλασσα, το υπόστρωμά τους, με το αν είναι φυσικοί ή τεχνητοί κλπ. Οι πολύ γενικές κατηγορίες στις οποίες συνηθίζεται να χωρίζονται οι υγρότοποι στην Ελλάδα είναι: δέλτα, έλη, λίμνες, λιμνοθάλασσες, πηγές, εκβολές, ποταμοί, τεχνητές λίμνες. 1. Δέλτα Δέλτα ονομάζονται οι εκτάσεις που σχηματίζονται από τα στερεά υλικά που μεταφέρουν οι ποταμοί και τα εναποθέτουν στις εκβολές τους. Μολονότι όλοι οι ποταμοί μεταφέρουν στερεά υλικά, δεν έχουν όλοι τη δυνατότητα να σχηματίζουν δέλτα. Για να σχηματιστεί ένα δέλτα, πρέπει να υπάρχει ευνοϊκός συνδυασμός παραγόντων που σχετίζονται με τα γνωρίσματα του ποταμού, της λεκάνης απορροής του ποταμού και της θαλάσσιας ακτής καθώς και με τις βροχοπτώσεις κλπ. Δέλτα, για παράδειγμα, μπορεί να σχηματίσουν και ποταμοί που εκβάλλουν σε λίμνες. Ένα δέλτα, παρόλο που συνηθίζεται να θεωρείται συνολικά υγρότοπος, στην πραγματικότητα αποτελείται από μωσαϊκό διαφόρων τύπων υγροτόπων αλλά και χερσαίων τοποθεσιών. Τα δέλτα είναι ευρύτερες μονάδες τοπίου, οι οποίες περικλείουν επιμέρους τύπους υγροτόπων. Οι μονάδες αυτές έχουν προέλθει είτε από φυσικές διεργασίες είτε από αποξηράνσεις. Σε δέλτα μπορεί κάποιος να συναντήσει, εκτός από κοίτες ποταμών (τις περισσότερες φορές διευθετημένες εγκιβωτισμένες), λιμνοθάλασσες, παράκτια 8

10 αλοέλη (δηλαδή αλμυρά έλη), υγρολίβαδα, παρόχθια δάση και παρόχθιους θαμνώνες, αλυκές, ορυζώνες, στραγγιστικές τάφρους, αρδευτικές διώρυγες κλπ. που δεν έχουν πάντα σαφώς διακριτά όρια, αποτελούν μωσαϊκό. Αυτή ακριβώς η εν είδει μωσαϊκού χωροδιάταξη των οικοσυστημάτων και η ποικιλότητά τους καθιστά τα δέλτα ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα από άποψη μελέτης, χαρτογράφησης, χωρισμού σε επιμέρους διαχειριστικές ενότητες και λήψης μέτρων διαχείρισης. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μονάδων ενός δέλτα οφείλονται κυρίως στους παράγοντες υδατικό καθεστώς και ορνιθοπανίδα. Το νερό στις διάφορες τοποθεσίες ενός δέλτα μπορεί να είναι γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό. Η αλατότητα κυμαίνεται από έτος σε έτος και από εποχή σε εποχή του έτους. Τα οικοσυστήματα των ελληνικών δέλτα καταπονούνται από την έλλειψη ικανής ποσότητας γλυκού νερού κατά το θέρος, διότι το γλυκό νερό των ποταμών οδηγείται στα αρδευτικά δίκτυα. Ουσιαστικά έχει σχεδόν διακοπεί η φυσική διεργασία του εμπλουτισμού των δελταϊκών πεδιάδων με θρεπτικά στοιχεία, τα οποία μετέφερε στις πεδιάδες αυτές κάθε έτος το πλημμυρικό νερό των ποταμών. Η καταπόνηση μπορεί να μειωθεί αισθητά με την εφαρμογή σύγχρονων προσεγγίσεων που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των αρδεύσεων. 2. Έλη Έλη είναι πολύ ρηχές υδατοσυλλογές με μόνιμη ή περιοδική κατάκλιση νερού (συνήθως περιοδική). Οι ελώδεις εκτάσεις της Ελλάδος καλύπτουν σήμερα ελάχιστο ποσοστό εκείνων που υπήρχαν πριν από τις μεγάλες αποξηράνσεις της δεκαετίας του 1920 και μετέπειτα. Τα έλη (και τα συνώνυμά τους τέλματα και βάλτοι) έχουν συνδεθεί επί εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια με κάτι ανθυγιεινό, δυσάρεστο και επικίνδυνο (ελονοσία, ελώδης πυρετός, κλπ.). Στην καλύτερη περίπτωση θεωρούνταν ως άχρηστοι τόποι για τους οποίους η σωστότερη διαχείριση ήταν η αποξήρανση. Πράγματι τα έλη, πριν από την ευρεία εφαρμογή του εντομοκτόνου DDT στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ευθύνονται για τη μάστιγα της ελονοσίας. Η εχθρική αυτή στάση έναντι των ελών στην Ελλάδα συνεχίστηκε αμείωτη έως τα τέλη της δεκαετίας του

11 Σήμερα τα έλη που μας απέμειναν προστατεύονται από εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς κανονιστικές πράξεις ως πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα με μεγάλη ποικιλότητα ειδών. Οι αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας αλλάζουν. Τα έλη μπορούν να χωριστούν σε παράκτια και εσωτερικά. Τα παράκτια χωρίζονται σε υφάλμυρα και αλμυρά (αλοέλη). Η αλατότητα του νερού των αλοελών μπορεί το θέρος να υπερβαίνει εκείνη του νερού της θάλασσας. Τα αλμυρά και υφάλμυρα έλη βρίσκονται ως επί το πλείστον δίπλα σε λιμνοθάλασσες και φιλοξενούν είδη φυτών προσαρμοσμένων σε συνθήκες υψηλής αλατότητας (αλόφυτα), όπως αυτά του γένους Salicornia. Η αλοφυτική βλάστηση παρουσιάζει εντυπωσιακή ζώνωση σε πολλά έλη όπως στο παράκτιο έλος του Αγίου Μάμα Χαλκιδικής. Πολλά έλη γλυκού νερού σχηματίζονται στη συμβολή δύο ρεουσών υδατοσυλλογών και δίπλα από εσωτερικές λίμνες γλυκού νερού. 3. Λίμνες Αντίθετα με τα έλη οι ελληνικές λίμνες ήταν πάντα τόποι αγαπητοί εξαιτίας της υψηλής οικονομικής σημασίας τους: αλιεύματα, πόσιμο και αρδευτικό νερό, ηπιότερο κλίμα. Τα πολύ παλιά χρόνια κτίζονταν και κατοικίες μέσα σε λίμνες (στηριζόμενες σε ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στον πυθμένα) για προστασία απέναντι σε άγρια ζώα, εύκολη αλιεία κλπ. Οι περισσότερες λίμνες είναι λίμνες γλυκού νερού και σχηματίζονται κατά το πλείστον μακριά από τις ακτές της θάλασσας ως αποτέλεσμα τεκτονικών ή ηφαιστειακών δυνάμεων ή από τη δράση των παγετώνων. Λιμνοθάλασσες μπορούν να μετατραπούν σε λίμνες γλυκού νερού, όταν για κάποιο λόγο διακοπεί η εισροή αλμυρού νερού από τη θάλασσα και υπάρχει ικανοποιητική εισροή γλυκού νερού από ρέουσες υδατοσυλλογές. Υπάρχουν και λίμνες με αλμυρό ή υφάλμυρο νερό, όταν το υπόστρωμά τους περιέχει πολλά διαλυτά άλατα ή όταν δέχονται εισροές αλμυρού νερού. Οι λίμνες θεωρούνται ότι έχουν πεπερασμένη διάρκεια ζωής ακόμη και όταν μένουν ελεύθερες από κάθε ανθρώπινη κακομεταχείριση. Έλληνες επιστήμονες από διάφορους χώρους (π.χ. Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΧΩΔΕ, Πανεπιστήμιο Πατρών, ΕΚΒΥ) έχουν επισημάνει την ανάγκη μελέτης της εξελικτικής πορείας των λιμνών μας. Ως εκ τούτου είναι εύλογο το θέμα αυτό να απασχολήσει μεσοπρόθεσμα τους φορείς διαχείρισης που έχουν την ευθύνη για λιμναίους υγροτόπους. 10

12 4. Λιμνοθάλασσες Λιμνοθάλασσες είναι αβαθείς παράκτιες υδατοσυλλογές που επικοινωνούν με τη θάλασσα μέσω ενός, συνήθως, διαύλου. Ευνοϊκές συνθήκες σχηματισμού τους είναι οι εξής: επίπεδες και αμμώδεις ακτές, εκβολή ποταμού και κατάλληλη δράση των θαλασσίων ρευμάτων. Το νερό των λιμνοθαλασσών προέρχεται από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, από ποταμούς ή χειμάρρους και από τη θάλασσα. Πρόκειται για εξαιρετικώς δυναμικά συστήματα. Οι υδρολογικές συνθήκες και η αλατότητα του νερού μεταβάλλονται ταχύτατα. Μεταβολές, αλλά βραδύτερες, υφίσταται και η γεωμορφολογία τους. Οι λιμνοθάλασσες θεωρούνται από τα πιο παραγωγικά οικοσυστήματα σε ψάρια υψηλής εμπορικής αξίας. Επιτελούν σε υψηλό βαθμό πολλές φυσικές λειτουργίες και ιδίως τη λειτουργία της εξαγωγής τροφής (στη γειτονική θαλάσσια ζώνη). Οποιαδήποτε, έστω και μικρή, ανθρώπινη παρέμβαση στις λιμνοθάλασσες μπορεί να έχει δυσανάλογα μεγάλες συνέπειες στην ισορροπία τους ως προς την υδρολογία, την αλατότητα και τη βιωτή τους. Ως εκ τούτου η μελέτη των παραγόντων αυτών προκειμένου να εκπονηθεί το σχέδιο διαχείρισής τους πρέπει να βασίζεται σε πολυετή δεδομένα. Επίσης η παρακολούθηση των απαραίτητων γνωρισμάτων τους πρέπει να γίνεται σε πυκνά χρονικά διαστήματα, ιδίως κατά τα πρώτα έτη εφαρμογής του διαχειριστικού σχεδίου. 5. Πηγές Πηγές καλούνται οι τοποθεσίες από τις οποίες συμβαίνει ελεύθερη εκροή υπόγειου νερού. Συνήθως στην Ελλάδα οι τοποθεσίες αυτές έχουν εμβαδόν πολύ λίγων τετραγωνικών μέτρων και, σπανιότερα, μερικών εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων. Πρέπει να τονιστεί όμως ότι στην οικολογία των υγροτόπων με τον όρο πηγή υποδηλώνεται όχι απλώς ο τόπος από όπου αναβλύζει νερό αλλά όλο το υγροτοπικό οικοσύστημα, του οποίου η δημιουργία και η διατήρηση οφείλεται σε αυτό το αναβλύζον, το πηγαίο νερό. Τα οικοσυστήματα των πηγών είναι από τα σπανιότερα στην Ελλάδα και συνολικά καλύπτουν ελάχιστη έκταση. Αυτό οφείλεται τόσο στη σχετική σπανιότητα των τοποθεσιών από όπου αναβλύζουν υπόγεια νερά αξιόλογου όγκου όσο και στο γεγονός ότι τα πηγαία νερά είναι γενικά υψηλής ποιότητας, οπότε χρησιμοποιούνται κατά προτεραιότητα ως πόσιμα. Εντούτοις υπάρχουν ακόμη 11

13 πολύτιμα οικοσυστήματα πηγών που διατηρούνται παρά τη μείωσή τους σε έκταση και τις αλλοιώσεις που έχουν υποστεί από τεχνικά έργα (υδρευτικά, τουριστικά). Μια ιδιαίτερη κατηγορία πηγών είναι οι θερμοπηγές. Το νερό πολλών θερμοπηγών χρησιμοποιείται για θέρμανση χώρων ή για ιαματικούς σκοπούς. 6.Εκβολές Το χαμηλότερο και πιο διαπλατυσμένο τμήμα της κοίτης ενός ποταμού, εκεί όπου συμβαίνει μείξη του ποτάμιου νερού με το θαλασσινό ονομάζεται εκβολή, ή συνηθέστερα εκβολές. Ο ορισμός όμως αυτός δεν είναι ούτε εντελώς σαφής ούτε αποδεκτός σε όλες τις χώρες. Μείξη δεν συμβαίνει μόνο μέσα στην κοίτη του ποταμού αλλά και στην αμέσως γειτονική παραλιακή θαλάσσια ζώνη, άρα και αυτή η ζώνη πρέπει λογικά να περιλαμβάνεται στον όρο εκβολή. Ας σημειωθεί ότι στις ακτές της Μεσογείου, σε αντίθεση με τις ακτές που βρέχονται από τον Ατλαντικό, οι παλίρροιες είναι αδύναμες, οπότε ελάχιστο ρόλο παίζουν στη ρύθμιση της μείξης γλυκού και θαλάσσιου νερού και στη δημιουργία εκβολικών οικοσυστημάτων. Η κατανομή της αλατότητας σε μια εκβολή επηρεάζεται από παράγοντες όπως η ροή του ποταμού, ο πυθμένας και το σχήμα της εκβολής, η εξάτμιση, ο άνεμος. Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την ανάπτυξη ενιαίας μεθόδου απογραφής και χαρτογράφησης των υγροτόπων όλης της Μεσογείου δεν έχουν ακόμη καταλήξει σε τελικά συμπεράσματα. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το κύριο γνώρισμα που είναι υπεύθυνο για την ιδιαιτερότητα των εκβολικών οικοσυστημάτων είναι η ανάμειξη γλυκού νερού στον χώρο και στον χρόνο. Από την άποψη αυτή υπάρχουν μεγάλες ομοιότητες μεταξύ εκβολών και λιμνοθαλασσών με κύρια διαφορά ότι στις εκβολές η επικοινωνία με τη θάλασσα είναι πιο ελεύθερη. Υπάρχει και η γνώμη ότι οι λιμνοθάλασσες και οι εκβολές πρέπει να αποτελούν ενιαία κατηγορία υγροτόπων. 7. Ποταμοί Ποταμός είναι μια επιμήκης υδατοσυλλογή με τρεχούμενο νερό, το οποίο ρέει προς τα κατάντη με τη βαρύτητα. Υπάρχουν ποταμοί με συνεχή ροή και άλλοι με περιοδική ροή. Στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές συναντά κανείς πολλούς ποταμούς με περιοδική ροή, και μάλιστα εντελώς ακανόνιστη, ιδίως όταν το υπόστρωμά τους αποτελείται από ασβεστολιθικά υλικά. 12

14 Οι όροι ποταμός και ρυάκι δεν είναι σαφώς διαχωρισμένοι, διότι σε περιοχές με λίγες βροχοπτώσεις ο όρος ποταμός αποδίδεται και σε ρέουσες υδατοσυλλογές με στενή κοίτη και μικρή παροχή. Το νερό των ποταμών προέρχεται κυρίως απευθείας από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και από την επιφανειακή απορροή. Υπάρχουν περιπτώσεις τροφοδοσίας ποταμών και με υπόγεια νερά ή με νερό λιμνών. Οι κύριοι φυσικοί παράγοντες που ρυθμίζουν την ποιότητα του νερού ενός ποταμού είναι η φύση της κοίτης του και της λεκάνης απορροής του (τύποι και κλίσεις εδαφών, μορφές κάλυψης γης) και το καθεστώς των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων. Ως εκ τούτου η ποιότητα διαφέρει πολύ από εποχή σε εποχή και κατά μήκος της κοίτης. Για παράδειγμα, η διαύγεια του νερού μπορεί να μειωθεί δραστικά λίγες ώρες ύστερα από μια καταρρακτώδη βροχή που δέχτηκε η λεκάνη απορροής του. Τεράστιες και αναγνωρισμένες από τα πανάρχαια χρόνια είναι οι οικονομικές αξίες τους: υδρευτική, αρδευτική, μεταφορική. Εντονότατες και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις που δέχθηκαν: μετατόπιση κοίτης, εκβαθύνσεις, εγκιβωτισμός κοίτης, φράγματα, λιμάνια, εισροή λυμάτων. Η αναγνώριση όμως όλων των αξιών των ποταμών έχει ιστορία λίγων αιώνων (ιδιαίτερα του 20 ου αιώνα). Η μελέτη των ποτάμιων μορφών ζωής και της θεώρησης των ποταμών ως οικοσυστημάτων έχει ακόμη πιο πρόσφατη ιστορία. Ποτάμια οικοσυστήματα, υπό τη στενή έννοια, είναι εκείνα των οποίων οι οργανισμοί είναι προσαρμοσμένοι σε συνθήκες συνεχούς ροής του νερού. Συχνά, όμως, τα ποτάμια οικοσυστήματα εξετάζονται από κοινού με τα παραποτάμια, δηλαδή, με εκείνα των οποίων το υδατικό καθεστώς του εδάφους τους εξαρτάται, κατ εξοχήν από το ποτάμιο νερό (εποχική υπερχείλιση, πλάγια διήθηση). Για λίγους ποταμούς της Ελλάδας υπάρχουν φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών που έχουν στην αρμοδιότητά τους όλο το μήκος της κοίτης και τη λεκάνη απορροής τους. Το γεγονός αυτό, καθώς και το ότι υπάρχουν σπουδαίοι ποταμοί στη βόρεια Ελλάδα που είναι διασυνοριακοί, επιβάλλει την ευρεία συνεργασία σε διεθνές επίπεδο. Η Οδηγία 2000/60/ΕΕ επιβάλλει ευρύτερη θεώρηση της διαχείρισης των ποτάμιων οικοσυστημάτων με βάση το υδατικό διαμέρισμα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ορίσει επιστημονικό πλαίσιο για την παρακολούθηση της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων 13

15 υδάτων, το οποίο στην περίπτωση των ποτάμιων υδάτων παρουσιάζει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες βιολογικές πλευρές. Η εφαρμογή του πλαισίου αυτού απαιτεί περισσότερους εξειδικευμένους επιστήμονες από όσους υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα. 8. Τεχνητές λίμνες Οι τεχνητές λίμνες είναι η σπουδαιότερη κατηγορία τεχνητών υγροτόπων της Ελλάδος τόσο από την άποψη της έκτασης που καλύπτουν όσο και από την άποψη του αριθμού και των αξιών που έχουν αποκτήσει. Ονομάζονται και τεχνητοί ταμιευτήρες. Η λέξη ταμιευτήρας δείχνει και τους περιορισμένους αρχικά σκοπούς που είχαν τεθεί κατά τον σχεδιασμό και τη διαχείρισή τους. Οι σκοποί αυτοί ήταν να αποταμιεύσουν νερό ποταμών, ρυακιών ή και χειμάρρων ώστε να αποκτήσουν οι ταμιευτήρες αξία αντιπλημμυρική, υδρευτική, αρδευτική, υδροηλεκτρική ή, συνηθέστερα, συνδυασμό αυτών των αξιών. Το γεγονός ότι οι περισσότερες τεχνητές λίμνες στηρίζουν λιγότερο ή περισσότερο πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα και έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου και άλλες αξίες, π.χ. βιολογική, αλιευτική, αναψυχής, δεν ήταν απόρροια ηθελημένου σχεδιασμού αλλά «παρέμβασης» της φύσης. Η κατασκευή τεχνητών λιμνών με φράγματα σε ποταμούς είχε ως αποτέλεσμα να προστεθούν οικοσυστήματα στο ελληνικό υγροτοπικό κεφάλαιο αλλά και να υποστούν αλλοιώσεις κατάντη οικοσυστήματα (ποτάμια, παραποτάμια, εκβολικά κλπ.). Οι τεχνητές λίμνες είναι εφοδιασμένες με κατασκευές (θυρίδες, αναχώματα), μέσω των οποίων ρυθμίζεται η στάθμη του νερού τους για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί. Σήμερα στις ανάγκες αυτές περιλαμβάνεται και η ανάγκη να διατηρούνται τα υγροτοπικά οικοσυστήματα που οι τεχνητές λίμνες συντηρούν. Προφανώς, όπως δείχνει το παράδειγμα της Τεχνητής Λίμνης Κερκίνης, η πλήρης ικανοποίηση όλων των αναγκών των ανθρώπων και της φύσης είναι αδύνατη. Μια ισορροπημένη ικανοποίηση αυτών των αναγκών μπορεί να επιτύχει ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης. Η επιτυχία είναι θέμα αρμονικής συνεργασίας όλων των χρηστών και επίλυσης του σοβαρού προβλήματος της αυξανόμενης εναπόθεσης φερτών υλικών στον πυθμένα. 14

16 Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων Οι υγρότοποι επιτελούν διάφορες λειτουργίες και από αυτές απορρέουν οι διάφορες αξίες (αν και κατά κανόνα ανθρωποκεντρικές) που αποδίδουμε σε αυτούς: Οι ανθρώπινες κοινωνίες αναπτύσσονται σχεδόν πάντα κοντά σε περιοχές με υδάτινες συγκεντρώσεις. Όσον αφορά τους υγρότοπους, αυτοί, αν και αποτελούσαν σημαντική πηγή τροφής (κυνήγι, ψάρεμα, κλπ), γενικά, θεωρούνταν τόποι ανοίκειοι, γεμάτοι προκαταλήψεις (στοιχειωμένα μέρη) και κινδύνους (ελονοσία, κίνδυνοι πνιγμών στον βούρκο, κλπ), με λίγα λόγια θεωρούνταν άχρηστοι και επικίνδυνοι. Αυτό οδήγησε στην χωρίς ενδοιασμούς αποξήρανση των περισσοτέρων, με την προοπτική να μετατραπούν σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις για τους ακτήμονες και τους πρόσφυγες του 1922 και στην κατά συνέπεια δραματική συρρίκνωσή τους. Αρκετά μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο και κάτω από την επικείμενη απειλή οικολογικών καταστροφών άρχισε να γίνεται κατανοητή η πολυδιάστατη σημασία των υγροτόπων στις ευαίσθητες οικολογικές ισορροπίες και άρχισε να αλλάζει και η στάση απέναντί τους, τόσο από τους κατοίκους των πόλεων, όσο και από τους ντόπιους. Μετά από πολυετείς έρευνες διαπιστώθηκαν οι παρακάτω λειτουργίες των υγροτόπων: 1. Εμπλουτισμός των υπόγειων νερών Εφόσον το έδαφος το επιτρέπει, τα συγκεντρωμένα νερά σε έναν υγρότοπο σιγάσιγά διεισδύουν στο υπέδαφος και εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Το πόσο σημαντική είναι αυτή η λειτουργία έχει φανεί από τις αποξηράνεις της λίμνης Κάρλας και των Τεναγών των Φιλίππων που φτώχυναν δραματικά τους υπόγειους υδροφορείς. 2. Τροποποίηση πλημμυρικών φαινομένων - Παγίδευση ιζημάτων Οι υγρότοποι λειτουργούν σαν αποθήκες νερού και μπορούν να μειώνουν έτσι την ένταση των πλημμυρικών φαινομένων λόγω κατακράτησης μέρους του νερού των πλημμύρων, μείωσης της ροής του από την υπάρχουσα βλάστηση και διοχέτευσής του προς τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Υλικά σωματίδια που παρασύρονται από τα νερά της βροχής εναποτίθενται στους πυθμένες των υγροτόπων σαν ιλύς. 15

17 3. Απορρόφηση Διοξειδίου του Άνθρακα Γενικά τα υδάτινα συστήματα και κατά συνέπεια και οι υγρότοποι είναι οι σπουδαιότεροι ρυθμιστές της περιεκτικότητας της ατμόσφαιρας σε διοξείδιο του άνθρακα. Μέρος αυτού δεσμεύεται από τους υδρόβιους αυτότροφους οργανισμούς και από τα ιζήματα. 4. Αποθήκευση και ελευθέρωση θερμότητας Όπως όλα τα υδάτινα συστήματα, έτσι και οι υγρότοποι, λόγω των θερμικών ιδιοτήτων του νερού, αποτελούν σημαντικούς ρυθμιστές της θερμοκρασίας των παράκτιων περιοχών, διατηρώντας τις ημερήσιες και εποχιακές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας σε ήπια επίπεδα. Αν και δεν έχουν γίνει οι απαιτούμενες πολυετείς έρευνες προς αυτή την κατεύθυνση, υπάρχουν μαρτυρίες των κατοίκων από περιοχές που αποξηράνθηκαν οι υγρότοποι. Σύμφωνα λοιπόν με αυτές, μετά τις αποξηράνσεις, οι χειμώνες έγιναν ψυχρότεροι και τα καλοκαίρια θερμότερα με δυσμενείς επιπτώσεις στις καλλιέργειες. 5. Δέσμευση ηλιακής ακτινοβολίας και στήριξη τροφικών αλυσίδων. Οι διάφοροι αυτότροφοι οργανισμοί (κυρίως υδρόβια φυτά και φυτοπλαγκτόν) δεσμεύουν διοξείδιο του άνθρακα, ηλιακή ακτινοβολία και θρεπτικά στοιχεία και τα αποδίδουν ως οργανική ουσία (βιομάζα, βλάστηση, όσον αφορά τα φυτά). Αυτή χρησιμοποιείται ποικιλοτρόπως (τροφή, καταφύγια, φωλεοποίηση, κλπ) από τους ετερότροφους οργανισμούς. (τα ζώα δηλαδή). Κατά συνέπεια, οι υγρότοποι αποτελούν πόλους έλξης μεγάλου αριθμού ειδών της πανίδας. Άλλα είδη μένουν μόνιμα σε αυτούς, άλλα τους επισκέπτονται για να βρουν τροφή, άλλα τους χρησιμοποιούν σαν τόπους ανάπαυσης κατά τα μεταναστευτικά τους ταξίδια, ή χώρους φωλεοποίησης και αναπαραγωγής. Ανάλογα με το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά τους, οι υγρότοποι στηρίζουν μακριές τροφικές αλυσίδες που αποτελούν πολύπλοκα τροφικά πλέγματα. Οι υγρότοποι και, γενικά, τα αβαθή νερά θεωρούνται ως μερικά από τα παραγωγικότερα σε βιομάζα οικοσυστήματα του πλανήτη, λόγω της συνεχούς εισροής θρεπτικών υλικών σε αυτούς. Από τις λειτουργίες αυτές απορρέουν και οι αξίες που αποδίδουμε σε αυτούς: 1. Βιολογική ποικιλότητα Την βιολογική ποικιλότητα την διακρίνουμε σε τρεις κατηγορίες: α) την γενετική ποικιλότητα, δηλ. ποικιλότητα γονιδίων και χρωματοσωμάτων, β) ποικιλότητα ειδών, δηλ. αριθμό ειδών ζώων και φυτών και γ) οικολογική ποικιλότητα, δηλ. αριθμό φυτοκοινοτήτων, ζωοκοινοτήτων (συνδυασμοί ειδών ζώων ή φυτών που απαντάν σε ένα οικοσύστημα) και οικοσυστημάτων. 16

18 Η σημασία της βιοποικιλότητας, όχι μόνο στους υγρότοπους αλλά σε κάθε οικοσύστημα, είναι τεράστια διότι από αυτήν εξαρτώνται πολλές οικολογικές διεργασίες και συστήματα που στηρίζουν τη ζωή γενικά, αλλά και πολλές ανάγκες και δραστηριότητες του ανθρώπου (τροφή, φάρμακα, γενετικό υλικό, αναψυχή, κλπ) Η βιοποικιλότητα διαταράσσεται από πολλά αίτια. Πολύ ευάλωτα είναι τα είδη που βρίσκονται στις κορυφές της τροφικής αλυσίδας, τα οποία ουσιαστικά «ελέγχουν» τους πληθυσμούς των υπόλοιπων οργανισμών που είναι πολυπληθέστεροι, για δύο κυρίως λόγους: διότι ο αριθμός των ατόμων είναι εκ φύσεως μικρότερος, ειδικά όσο πιο ψηλά βρίσκονται στην τροφική αλυσίδα και λόγω του φαινομένου της «βιοσυσσώρευσης» τοξικών ουσιών έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να δηλητηριαστούν θανάσιμα. Βιοσυσσώρευση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο σε μια τροφική αλυσίδα τα ζώα θηρευτές, εμφανίζουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις τοξικών ουσιών στον οργανισμό τους από αυτές των θηραμάτων τους Γενικά, η ορνιθοπανίδα βρίσκεται στα ανώτερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας. Συνεπώς, η ποικιλία των ειδών της ορνιθοπανίδας αποτελεί «ενδείκτη της κατάστασης ενός υγρότοπου», είναι δηλαδή ένδειξη υγείας ή υποβάθμισης του οικοσυστήματος. Γι αυτό και αποτελούν και «σύμβολα» των υγροτόπων, πέρα από την εντυπωσιακή εμφάνισή τους. Βέβαια ότι δεν είναι σωστό να θεωρούμε σπουδαιότερα κάποια είδη από κάποια άλλα, γιατί όλα αποτελούν κρίκους ενός ιδιαίτερα πολύπλοκου και δυναμικού συστήματος με έντονη αλληλεξάρτηση. Πάνω από 200 είδη πουλιών συνδέονται με τους ελληνικούς υγρότοπους. Η ελληνική επικράτεια αποτελεί επίσης «αεροδιάδρομο» και χώρο ξεχειμωνιάσματος των μεταναστευτικών πουλιών που αναπαράγονται στις Βόρειες χώρες και όλα τα δίκτυα των υγροτόπων έχουν τεράστια σημασία για αυτά. Χαρακτηριστικά πουλιά των υγροτοπικών περιοχών είναι οι πάπιες, οι πελεκάνοι, οι ερωδιοί, οι πελαργοί, οι φαλαρίδες, τα φλαμίγκο, οι χουλιαρομύτες, οι τρίγγες, οι κορμοράνοι, κλπ. Οι υγρότοποι είναι και βιότοποι μερικών θηλαστικών, όπως η πολύ σπάνια βίδρα και ο μυοκάστορας, καθώς και πολλών ερπετών, αμφιβίων (νεροχελώνες, νερόφιδα, δενδροβάτραχοι, κλπ), ψαριών (γουλιανός, γριβάδι, κλπ) και ασπόνδυλων (έντομα, οστρακόδερμα, κλπ.). Πολλοί πληθυσμοί από αυτά τα είδη είναι ενδημικοί, δηλ. υπάρχουν μόνο στην ελληνική επικράτεια, ή αποκλειστικά σε έναν υγρότοπο, όπως το ψάρι Λιπαριά (Alosa macedonica) που υπάρχει μόνο στην Βόλβη. Πολλά 17

19 παγκοσμίως απειλούμενα είδη πουλιών, είτε ξεχειμωνιάζουν είτε φωλιάζουν στην Ελλάδα. Χαρακτηριστικό τέτοιο πουλί είναι ο Αργυροπελεκάνος. Στην Ελλάδα (Πρέσπες, Αμβρακικός) φωλιάζει περίπου το 13% του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους που απαριθμεί περίπου ζευγάρια. 2. Αποθήκευση αρδευτικού νερού Όλες οι φυσικές υδατοσυλλογές χρησιμοποιούνται για την άρδευση των χωραφιών, Το νερό, είτε χρησιμοποιείται απευθείας με άντληση, είτε μέσω καναλιών, είτε με την δημιουργία φραγμάτων σε ποτάμια. Δυστυχώς, στην χώρα μας γίνεται αλόγιστη διαχείριση των υδάτινων πόρων με συνέπειες καταστροφικές: Είναι γνωστές οι συνέπειες της υπεράντλησης νερών, είτε απευθείας από τις λίμνες, είτε από τους υδροφόρους ορίζοντες που τροφοδοτούν αυτές: α) υφαλμύρωση των υπόγειων νερών, λόγω διείσδυσης θαλασσινού, β) πτώση της στάθμης των λιμνών και γ) αύξηση της συγκέντρωσης των τυχόν υπαρχόντων ρύπων (τραγικό παράδειγμα η προστατευόμενη από την συνθήκη Ramsar λίμνη Κορώνεια που έχει απομείνει η μισή από ότι ήταν πριν 10 περίπου χρόνια). 3. Παραγωγή αλιευμάτων-βόσκηση αγροτικών ζώων Ανάλογα με το μέγεθος και τα διάφορα οικολογικά χαρακτηριστικά τους, πολλοί υγρότοποι μπορεί να είναι πλούσιοι σε ιχθυοπανίδα. Πάντως, σε γενικές γραμμές, αυτή περιορίζεται κυρίως για τοπική κατανάλωση διότι το σύνολο σχεδόν των καταναλούμενων αλιευμάτων προέρχεται από τη θάλασσα. Οποιεσδήποτε όμως προσπάθειες εμπλουτισμού των υγροτόπων με γόνους ή δημιουργίες υδατοκαλλιεργειών (εκτροφή ψαριών ή οστρακόδερμων) πρέπει να γίνεται μετά από έρευνες για τυχόν επιπτώσεις, διότι ελλοχεύουν κίνδυνοι αλλοίωσης των υγροτοπικών χαρακτηριστικών. Τα λιβάδια των υγροτόπων ήταν ανέκαθεν ιδανικοί χώροι για βόσκηση των αγροτικών ζώων. Χαρακτηριστικό ζώο των υγροτοπικών βοσκότοπων ήταν παλαιότερα το βουβάλι, το οποίο όμως έχει περιοριστεί πλέον δραματικά σε ελάχιστα εναπομείναντα κοπάδια στον Αξιό, Γαλλικό, Βόλβη, Πρέσπες, Κερκίνη, Νέστο και Βιστωνίδα. 18

20 Όταν γίνεται υπερβόσκηση των λιβαδιών μειώνεται η αξία τους και απειλούνται τα διάφορα είδη που βρίσκουν καταφύγιο και τροφή στη βλάστηση. Προκαλείται αποσταθεροποίηση των όχθων, διατάραξη των χώρων ωοτοκίας των ψαριών, θραύση των τροφικών αλυσίδων, καταστροφή φωλιών ζώων που φωλιάζουν κοντά στο έδαφος, κλπ. Αντιθέτως, και η εγκατάλειψη τέτοιων βοσκότοπων που χρησιμοποιούνταν εδώ και αιώνες, εικάζεται ότι μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην υπάρχουσα κατάσταση ενός υγρότοπου. 4. Βελτίωση της ποιότητας του νερού-δέσμευση Διοξειδίου του Άνθρακα Με πολύπλοκες φυσικές διεργασίες η φυτική βλάστηση των υγροτόπων και τα ιζήματα παίζουν σπουδαίο ρόλο στην κατακράτηση και απομάκρυνση διαφόρων τύπων ρύπων και λειτουργώντας έτσι σαν φίλτρα, καθαρίζουν το νερό. Όμως δεν πρέπει, λόγω τέτοιων ιδιοτήτων, να ρίχνουμε λύματα σε αυτούς. Σ' αυτές τις ιδιότητες βασίζεται και ο βιολογικός καθαρισμός με την δημιουργία τεχνητών υγροτόπων. Οι υγρότοποι, δεσμεύουν διοξείδιο του άνθρακα. Αν και από ότι φαίνεται, οι ανθρωπογενείς εκπομπές σε συνδυασμό με την καταστροφή των δασών έχουν ξεπεράσει τις δυνατότητες δέσμευσής του από τα διάφορα οικοσυστήματα, δεν παύουν και αυτοί να αποτελούν ένα «φρένο» στην δημιουργία του φαινομένου του θερμοκηπίου. 5. Αναψυχή - Εκπαίδευση - Έρευνα Οι υγρότοποι προσφέρονται για διαφόρου είδους δραστηριότητες αναψυχής, όπως κολύμπι, βαρκάδα, πεζοπορία, ποδηλασία, παρατήρηση και φωτογράφηση ζώων και φυτών. Αποτελούν στην κυριολεξία ένα ζωντανό μουσείο με τεράστιο ερευνητικό και εκπαιδευτικό ενδιαφέρον. Στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα συνεχώς ανερχόμενο ενδιαφέρον προς αυτή την κατεύθυνση με την ανάπτυξη του Οικοτουρισμού. Επειδή όμως η αναμενόμενη μεγάλη προσέλευση επισκεπτών ίσως αποβεί ζημιογόνος για τα ευαίσθητα οικοσυστήματα χρειάζονται να ληφθούν ορισμένα μέτρα και να θεσπιστούν ειδικοί κανονισμοί συμπεριφοράς των επισκεπτών. Τέτοια μέτρα έχουν ήδη ληφθεί σε ορισμένες τέτοιες περιοχές (Πρέσπες, Δαδιά, κλπ) 19

21 Σημασία των μικρών υγροτόπων Η σημασία των μικρών υγροτόπων μόλις πρόσφατα έγινε αντιληπτή. Η ύπαρξή τους αγνοούνταν έως πρόσφατα ακόμα και από τις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες. Πρόσφατες έρευνες όμως έδειξαν ότι, πέρα από την οποιαδήποτε τοπική σημασία (ψάρεμα, αναψυχή, κλπ), ακόμα και αυτοί αποτελούν σημαντικά καταφύγια των πουλιών κατά τη διάρκεια των μετακινήσεών τους. Λειτουργούν σαν προσωρινοί χώροι ανάπαυσης σε περιόδους μετακινήσεων λόγω βαρυχειμωνιάς ή ξηρασίας, είτε λειτουργούν σαν προσωρινά βοηθητικά καταφύγια στην ευρύτερη περιφέρεια των μεγάλων υγροτόπων. Επιπτώσεις των ανθρώπινων έργων και δραστηριοτήτων στα υγροτοπικά οικοσυστήματα Οι λειτουργίες των υγροτόπων που αναφέρθηκαν είναι στενά αλληλένδετες μεταξύ τους. Οποιαδήποτε κατάχρηση κάνει ο άνθρωπος σε μία από αυτές, αυτόματα επηρεάζει το οικοσύστημα στο σύνολό του. Επίσης, οι υγρότοποι βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και με άλλα περιβάλλοντα οικοσυστήματα. είτε μακρινά, είτε κοντινά και μπορούν να επηρεαστούν άμεσα από οποιοσδήποτε μεταβολές και επεμβάσεις σε αυτά. Από αυτό βγαίνει και το ανησυχητικό συμπέρασμα ότι δεν αρκούν μόνο οι οριοθετήσεις προστατευμένων περιοχών, και μια συνειδητοποίηση από μέρους μας της σημασίας τους, γιατί η ρύπανση και οι μεγάλες επεμβάσεις δεν γνωρίζουν σύνορα, ούτε κρατικά, ούτε προστατευτικά. από την αλόγιστη χρήση των αξιών. 1. Επιπτώσεις από μεταβολές στην ροή και ποσότητα των νερών Σύμφωνα με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία έργα, όπως τα φράγματα, οι εκτροπές ποταμών, τα αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα έχουν ποικίλες δυσάρεστες επιπτώσεις. α) Φράγματα Η δημιουργία μεγάλης κλίμακας φραγμάτων και ταμιευτήρων, πρώτα από όλα απαιτεί σημαντικές καταστροφικές επεμβάσεις στον χώρο ανέγερσης (υλοτομίες, ανατινάξεις τεράστιων βράχινων όγκων, διανοίξεις δρόμων, άντληση και εκτροπή 20

22 του υπάρχοντος νερού, κλπ. Ήδη από αυτή τη φάση το τοπίο αλλάζει δραματικά. Στη συνέχεια, μετά την κατασκευή του φράγματος, το ποτάμι με το ρέον νερό μετατρέπεται σε βαθιά λίμνη με απότομα πρανή, αλλάζοντας τελείως τα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, με συνέπεια να εξαφανιστούν οι περισσότεροι ζωικοί και φυτικοί οργανισμοί που ήταν προσαρμοσμένοι στα προηγούμενα. Ελαττώνεται η ποσότητα νερού και φερτών υλικών προς τα κατάντη, με συνέπεια να απειλούνται τα δελταϊκά οικοσυστήματα του ποταμού (διάβρωση των ακτών και καταστροφή της βλάστησης, αύξηση της αλατότητας των ελών, με καταστροφικές συνέπειες για την πανίδα). Οι εποχιακές μεταβολές της στάθμης του νερού μπορεί να καταστρέψει τα πρανή και τη γύρω βλάστηση και να εμποδίζει τα διάφορα ζώα να τραφούν και να αναπαραχθούν. Τα φράγματα, λόγω του μεγάλου μήκους της σχηματιζόμενης βαθιάς λίμνης, αποκόβουν τις μετακινήσεις τόσο των ψαριών κατά μήκος των ποταμών, όσο και των χερσαίων ζώων κατά πλάτος του ποταμού, χωρίζοντας στην κυριολεξία στα δύο τους προηγούμενους ενιαίους βιότοπους. Δυστυχώς στην χώρα μας η ΔΕΗ έχει κατασκευάσει και συνεχίζει αλόγιστα και απερίσκεπτα να κατασκευάζει μεγάλης κλίμακας φράγματα αδιαφορώντας για τις όποιες μελλοντικές συνέπειες στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. β) Εκτροπές ποταμών Οι εκτροπές ποταμών έχουν όλες τις παραπάνω επιπτώσεις γιατί, ειδικά σε μεγάλα ποτάμια, απαιτείται η κατασκευή πολλαπλών φραγμάτων, σηράγγων, κλπ και μάλιστα αρκετά μεγενθυμένες μια και η ροή προς τα κατάντη πλέον περιορίζεται δραματικά. γ) Αντιπλημμυρικά έργα Τα αντιπλημμυρικά έργα με την ευθυγράμμιση και τον εγκιβωτισμό της κοίτης καταστρέφουν τις ζώνες κατάκλισης του ποταμού, τους μαιάνδρους κλπ., με συνέπεια την εξαφάνιση της παρόχθιας βλάστησης και της ποικιλομορφίας της κοίτης, όπου έβρισκαν καταφύγιο και τροφή πληθώρα ζωικών ειδών. Με τον καιρό παρατηρείται μια ανάκαμψη της βλάστησης, αλλά αυτή είναι σαφώς φτωχότερη σε βιοποικιλότητα. δ) Αποστραγγιστικά έργα Στην Ελλάδα, μέσω των αποστραγγιστικών έργων, έχει εξαφανιστεί το μεγαλύτερο μέρος των υγροτόπων και μέρος τους έχει αποδοθεί σε καλλιέργειες, κατά κανόνα εντατικές. Το υπόλοιπο αποξηραμένο μέρος τους έμεινε χέρσο, διότι 21

23 λόγω υψηλής αλατότητας ήταν ακατάλληλο για καλλιέργειες. Η υγροτοπική χλωρίδα και πανίδα έχει περιοριστεί στα δίκτυα των αποστραγγιστικών τάφρων και αυτή υφίσταται πιέσεις λόγω των φυτοφαρμάκων και των απαιτούμενων κατά περιόδους καθαρισμού των. 2. Επιπτώσεις από την οικιστική ανάπτυξη και τον Τουρισμό Το επίπεδο ανάγλυφο των υγροτοπικών περιοχών προσφέρεται για πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες, κατά κανόνα οικιστικές και αγροτικές. Αυτό σχεδόν πάντα ισοδυναμεί με αποστράγγιση και εκχέρσωση, αν όχι του συνόλου του υγρότοπου, πάντως μεγάλου μέρους του για την κατασκευή των έργων υποδομής για τις διάφορες χρήσεις (αεροδρόμια, βιομηχανίες, κατοικίες, ξενοδοχεία και συνεπαγόμενοι χώροι αθλητισμού και αναψυχής). Στις τουριστικές περιοχές σχεδόν όλο το μήκος των ακτών είναι δομημένο με νόμιμα ή παράνομα χτίσματα και οι ελάχιστες νησίδες υγροτοπικών περιοχών δέχονται πλέον σημαντικές πιέσεις όπως απόρριψη σκουπιδιών και λυμάτων, ρύπανση των υπόγειων νερών λόγω βόθρων, όχληση των πουλιών, υφαλμύρωση των υπόγειων υδροφόρων λόγω υπεράντλησης, καταστροφή χώρων φωλεοποίησης από τους λουόμενους κλπ. Γενικά, κάθε μεγαλεπήβολο ανθρώπινο έργο, όπως τα φράγματα, οι εκτροπές ποταμών και η οικιστική ανάπτυξη προκαλεί πάντα μεγάλες και πολλές φορές απρόβλεπτες καταστροφές στο φυσικό περιβάλλον που συχνά είναι μεγαλύτερες από τις όποιες ωφέλειές του. Γι αυτό είναι προτιμότερο να αποφεύγονται και να προτιμούνται εναλλακτικές προτάσεις και μικρότερης κλίμακας έργα. Όπως και να έχει η κατάσταση, και στην περίπτωση των φραγμάτων, και στην περίπτωση της οικιστικής ανάπτυξης πρέπει να εκπονούνται πριν την έναρξη των εργασιών Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Μ.Π.Ε.) συνολικές και όχι επιμέρους, δηλαδή να λαμβάνονται υπόψη και οι επιπτώσεις σε μεγάλες αποστάσεις από το έργο και να παρουσιάζονται όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα οι διάφοροι αλληλεξαρτώμενοι παράγοντες των οικοσυστημάτων και όχι αυτές να περιορίζονται αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο. Το κυνήγι αποτελούσε παράγοντα διατροφής εδώ και αιώνες. Τώρα όμως έχει μετατραπεί σε «σπορ» και «δραστηριότητα ψυχαγωγίας» από σημαντικό αριθμό κατοίκων των αστικών περιοχών που διεξάγεται με αρκετά μαζικό τρόπο και με 22

24 υπερσύγχρονα όπλα. Συνεπώς, αν κάποτε δεν ήταν και τόσο επιβλαβής δραστηριότητα, τώρα αποτελεί σημαντικό παράγοντα καταστροφής των υγροτόπων, ειδικά όσον αφορά τους πληθυσμούς των ζώων. Δεν θα αναφερθούμε στις καταστροφές που προκαλεί η λαθροθηρία, αυτές είναι αυτονόητες, ολέθριες και καταδικαστέες, τουλάχιστον από τα επίσημα όργανα των κυνηγών. Δεν πρέπει όμως να αγνοούμε ότι η λαθροθηρία είναι άμεση συνέπεια της ύπαρξης και διεξαγωγής αυτής της αμφιβόλου πλέον χρησιμότητας, δραστηριότητας του κυνηγιού. Οι σημαντικότερες επιπτώσεις του κυνηγιού, κυρίως στην ορνιθοπανίδα είναι η όχληση και η μολυβδίαση από τα σκάγια καθώς και από κάποιες συναφείς με το κυνήγι δραστηριότητες. Η παρουσία μεγάλου αριθμού κυνηγών σε έναν υγρότοπο, σε συνδυασμό με τον θόρυβο των πυροβολισμών, διατηρούν τα πουλιά σε μια κατάσταση εγρήγορσης και πανικού, εμποδίζοντάς τα να τραφούν. Το κυνήγι, δυστυχώς, και παρ όλους τους περιορισμούς, διεξάγεται σε περιόδους κρίσιμες για την φυσική κατάσταση των πουλιών. Ειδικά, μάλιστα, σε περιόδους άφιξης από, ή εκκίνησης για μετανάστευση, οι συνέπειες του κυνηγιού μπορεί να αποβούν ολέθριες για την ζωή και την υγεία των πουλιών. Στην μεν άφιξη, που ίσως να συμπίπτει με παγωνιές, τα πουλιά έχουν άμεση ανάγκη εύρεσης τροφής, στις δε παραμονές εκκίνησης του αποδημητικού ταξιδιού έχουν ανάγκη διαρκούς ανάπαυσης και τροφής για να συσσωρεύσουν το απαιτούμενο λίπος που θα τους δώσει την απαιτούμενη ενέργεια. Και στις δύο περιπτώσεις, αλλά και γενικά τη χειμερινή περίοδο που το βιοσύστημά τους βρίσκεται σε χαμηλό ενεργειακό επίπεδο, οι όποιες δυσκολίες ομαλής διατροφής προκαλούν θανάτους από εξάντληση και προσβολή από παράσιτα. Η όχληση επηρεάζει εξίσου θηρεύσιμα και απαγορευμένα είδη. Η θνησιμότητα ζώων από το κυνήγι μπορεί να έχει επιπτώσεις στους πληθυσμούς ορισμένων ειδών και μπορεί και να σκοτώνονται και σπάνια είδη που απλώς μοιάζουν με κάποια θηρεύσιμα. Η μολυβδίαση είναι μια άλλη σημαντική επίπτωση του κυνηγιού. Τα σκάγια κατακάθονται στην λάσπη, και πολλά από αυτά τα καταπίνουν τα πουλιά καθώς αναζητούν τροφή σε αυτή, ο μόλυβδος των σκαγιών μεταφέρεται έτσι στους ιστούς τους και προκαλεί τοξικά και θανατηφόρα συμπτώματα. Με το φαινόμενο της βιοσυσσώρευσης μπορεί να πληγούν πολύ περισσότερο είδη που βρίσκονται σε ανώτερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας (αρπακτικά πουλιά) Συναφείς με το κυνήγι δραστηριότητες είναι η απελευθέρωση θηραμάτων και η καταπολέμηση των επιβλαβών. 23

25 Και οι δύο δραστηριότητες, και ειδικά η τελευταία, έχουν σημαντικές επιπτώσεις στους πληθυσμούς των ειδών σε έναν υγρότοπο. Οι μεν απελευθερώσεις θηραμάτων, μπορεί να προκαλέσουν γενετικές αλλοιώσεις και αναπαραγωγικά προβλήματα στους υπάρχοντες πληθυσμούς. Όσον αφορά τον όρο «επιβλαβή» αυτός είναι σχετικός και υποκειμενικός. Ζώα τα οποία προκαλούσαν κάποιες ζημιές σε ανθρώπινες ιδιοκτησίες καταδιώχθηκαν απηνώς και τώρα που ελαττώθηκαν σημαντικά οι πληθυσμοί τους έγινε φανερός ο ρόλος τους στα οικοσυστήματα. (πχ, αρπακτικά πουλιά). Πολλοί ψαράδες και στη θάλασσα και στη λίμνη θεωρούν τα ψαροφάγα πουλιά «ανταγωνιστές» τους και τα κυνηγούν με αποτέλεσμα να εξοντώνονται και πολλά σπάνια είδη (τυπικά τέτοια παραδείγματα είναι ο ψαραετός και ο θαλασσαετός). Επίσης η καταπολέμηση των επιβλαβών γίνεται με φόλες, μια πρακτική που προκαλεί μαζικούς θανάτους κατά μήκος της τροφικής αλυσίδας σε ένα οικοσύστημα. Είναι μια απαγορευμένη πρακτική, αλλά είναι ένα συχνό φαινόμενο που δύσκολα ελέγχεται. Δεν είναι δεοντολογικό να προταθεί γενικά απαγόρευση του κυνηγιού για πολλούς λόγους. Απλώς, πρέπει να γίνονται όλο και πιο αυστηρά τα μέτρα περιορισμών (αριθμού θηραμάτων ανά κυνηγό, απαγόρευση περισσότερων ειδών για θήρευση, ελάττωση της περιόδου διεξαγωγής του, αύξηση των απαγορευμένων για το κυνήγι περιοχών, κλπ). 3. Επιπτώσεις της ρύπανσης Δυστυχώς, γενικά τα υδάτινα συστήματα θεωρούνται πάντα αποδέκτες κάθε είδους λυμάτων και απορριμμάτων με τις γνωστές συνέπειες της ρύπανσης και υποβάθμισής τους. Οι ρύποι είναι κυρίως βιομηχανικά και αστικά απόβλητα, γεωργικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα. Αυτά συνήθως περιέχουν τοξικές ουσίες και βαρέα μέταλλα που περνούν στην τροφική αλυσίδα και ανάλογα με τις περιστάσεις προσβάλουν κυρίως τους ανώτερους θηρευτές (βιοσυσσώρευση). Τα γεωργικά λιπάσματα περιέχουν νιτρικές και φωσφορικές ενώσεις που αποτελούν θρεπτικά συστατικά για μικροφύκη, τα οποία αναπαράγονται έτσι ραγδαία στο νερό και προκαλούν το επικίνδυνο φαινόμενο του «ευτροφισμού». Αυτός προκαλεί αύξηση της θολερότητας (το νερό παίρνει ένα αδιαφανές πράσινο χρώμα, είναι η λεγόμενη 24

26 «άνθηση του νερού»), δραματική ελάττωση του διαλυμένου οξυγόνου, και σε μερικές περιπτώσεις έκλυση τοξινών (τοξικό φυτοπλαγκτόν, ένα συχνό φαινόμενο στον Θερμαϊκό κόλπο). Με την ρύπανση μπορεί να μεταβληθεί και η οξύτητα του νερού και να επιδεινωθεί σε συνδυασμό με την υπεράντληση του νερού για άρδευση. Όλες αυτές οι αλλαγές της φυσικοχημικής κατάστασης του νερού μπορεί να προκαλέσουν μαζικούς θανάτους ψαριών αλλά και πουλιών. Τα λύματα από βιομηχανίες και αστικά κέντρα (σημειακές πηγές ρύπανσης) μπορούν να περιορίσουν τις επιβλαβείς τους συνέπειες με βιολογικό καθαρισμό. Αντίθετα, η ρύπανση από μη σημειακές πηγές, όπως είναι η εντατική γεωργία, είναι δύσκολο να περιορισθεί, παρά μόνο με μια ριζική αλλαγή του χαρακτήρα της (στροφή προς βιολογικές καλλιέργειες). Β. Προστασία των Υγροτόπων: Η Σύμβαση Ramsar Η Σύμβαση Ramsar Η σημασία των υγροτόπων, όχι μόνο για τον άνθρωπο, αλλά και για τις ισορροπίες στο φυσικό περιβάλλον του πλανήτη, οδήγησε στην μελέτη τους και στη θέσπιση μέτρων προστασίας τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Σύμβαση Ramsar (υπογράφτηκε στην ομώνυμη πόλη του Ιράν το Φεβρουάριο του 1971), είναι διεθνής και έχει υπογραφτεί και από τη χώρα μας. Σύμφωνα με αυτήν οι υγρότοποι χωρίζονται σε διεθνούς και εθνικής σημασίας. Σαν διεθνούς σημασίας χαρακτηρίζεται ένας υγρότοπος: α) αν φιλοξενεί τουλάχιστον το 1% του μεταναστευτικού πληθυσμού της βιογεωγραφικής περιοχής, (όρος που χρησιμοποιείται από τους ορνιθολόγους οι οποίοι έχουν χωρίσει την γη σε διάφορες ζώνες για την ευκολότερη μελέτη της ορνιθοπανίδας) από ένα υδρόβιο είδος, φτάνει ο αριθμός των πουλιών να μην είναι μικρότερος από 100 άτομα, β) αν σταματούν εκεί τουλάχιστον πάπιες ή φαλαρίδες και γ) αν φιλοξενεί ένα σημαντικό αριθμό ζώων και φυτών που βρίσκονται σε κίνδυνο. Σαν υγρότοπος εθνικής σημασίας χαρακτηρίζεται αυτός στον οποίο : α) σταματούν εκεί τουλάχιστον υδρόβια πουλιά, 25

27 β) σταματούν εκεί τουλάχιστον το 1% του ολικού πληθυσμού της χώρας από ένα υδρόβιο είδος. Στην Ελλάδα υπάρχουν 11 υγρότοποι διεθνούς σημασίας που έχουν προαναφερθεί και πάνω από 100 εθνικής σημασίας. Από αυτούς, οι 8 διεθνούς σημασίας και πάνω από 60 εθνικής, βρίσκονται στη Βόρεια Ελλάδα. Η πρωτοβουλία MedWet Η μεσογειακή επιτροπή για τους υγρότοπους (MedWet) είναι μια πρωτοβουλία που γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 90 και εξελίχθηκε σε μια προσπάθεια μακροπρόθεσμης συνεργασίας ανάμεσα σε κυβερνήσεις, διεθνείς συμβάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), περιβαλλοντικές οργανώσεις, ιδρύματα και οργανισμούς καθώς και μεμονωμένα άτομα για την προστασία, μελέτη και διαχείριση υγροτόπων της μεσογειακής λεκάνης και τελεί υπό την αιγίδα της Σύμβασης Ramsar με την υποστήριξη της Ε.Ε. Το Νοέμβριο του 1996 καθορίστηκαν οι προτεραιότητες δράσης της επιτροπής που είναι οι κάτωθι: Να γίνουν γνωστές οι λειτουργίες και οι αξίες των υγροτόπων για τον άνθρωπο, τόσο σε εκείνους που παίρνουν τις αποφάσεις, όσο και στο ευρύτερο κοινό. Να προωθηθεί η ολοκληρωμένη διαχείριση σημαντικών περιοχών Να ενδυναμωθούν οι θεσμοί διαχείρισης των υγροτόπων, ειδικά μέσω της κατάρτισης. Να ενθαρρυνθεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση των υγροτόπων, λαμβάνοντας υπόψη τα ενδιαφέροντα όλων των εμπλεκόμενων μερών. Στην πρώτη συνάντηση της επιτροπής (Θεσ/νίκη, Μάρτιος 1998) προτάθηκε να ενσωματωθούν αυτές οι προτεραιότητες σε επίπεδο Μεσογείου, σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο. Στις αρχές της Διακήρυξης της Βενετίας η επιτροπή τόνισε ότι: Οι προσπάθειες για την διατήρηση της βιοποικιλότητας θα πρέπει να λάβουν υπόψη τις ανάγκες των τοπικών πληθυσμών μέσα στο πλαίσιο της αειφορικής χρήσης των φυσικών πόρων των υγροτόπων. Οι υγρότοποι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του υδατικού κύκλου στη λεκάνη απορροής τους 26

28 Μια πολύπλευρη προσέγγιση διαχείρισης που εμπλέκει όλους τους ενδιαφερόμενους, συμπεριλαμβανομένων των τοπικών πληθυσμών, είναι ο καλύτερος τρόπος για τη διατήρηση των υγροτόπων και τη συνετή διαχείριση των υγροτοπικών πόρων. Το Δίκτυο Natura 2000 Το δίκτυο Natura 2000 είναι το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ειδικών Ζωνών Διατήρησης και προβλέπεται από το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής οδηγίας 92/43/ΕΟΚ της 21/2/1992 για την διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Αυτό το δίκτυο δεν αφορά βέβαια μόνο υγρότοπους, αλλά και όλες τις άλλες μορφές οικοσυστημάτων (ορεινά, δασικά, θαλάσσια, νησιώτικα, κλπ) Η ελληνική πρόταση για το δίκτυο περιλαμβάνει 264 τόπους, άλλους ήδη προστατευόμενους από την ελληνική νομοθεσία, άλλους που είναι ήδη αντικείμενο μελετών και περιλαμβάνονται σε αντίστοιχα χρηματοδοτικά προγράμματα, καθώς και διάφορες άλλες περιοχές που παρουσιάζουν αξιόλογα οικολογικά χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες. ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Οι κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών φυσικού περιβάλλοντος, σύμφωνα με την υφιστάμενη εθνική νομοθεσία, είναι οι ακόλουθες: Εθνικοί Δρυμοί (Ν. 996/71) Εθνικά Πάρκα (Ν. 1650/86) Αισθητικά Δάση (Ν. 996/71) Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης (Ν. 996/71) Καταφύγια Άγριας Ζωής (Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/98) Ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές (Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/98) Εκτροφεία θηραμάτων (Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/98) Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης (Ν. 1650/86) Περιοχές Προστασίας της Φύσης (Ν. 1650/86) Προστατευόμενοι Φυσικοί Σχηματισμοί και Τοπία (Ν. 1650/86) 27