Επίδραση της οικονομικής κρίσης στους νέους Έλληνες αγρότες

Transcript

1 Επίδραση της οικονομικής κρίσης στους νέους Έλληνες αγρότες Ιωάννης Παπαδόπουλος* και Μάριος Τρίγκας** *Καθηγητής, Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου, Τ.Κ , Καρδίτσα, **Επιστημονικός Συνεργάτης, Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου, Τ.Κ , Καρδίτσα, e- mail: Περίληψη Η παρούσα έρευνα εξετάζει την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί σήμερα στην αγροτική οικονομία και ειδικότερα τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης στους νέους αγρότες, καθώς και τις μεθόδους που αυτοί εφαρμόζουν για να ξεπεράσουν τις όποιες δυσκολίες για την επιβίωση και την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Για το σκοπό της έρευνας συντάχθηκαν ειδικά και πρωτότυπα ερωτηματολόγια που συγκεντρώθηκαν την περίοδο Σεπτέμβριος 2011 έως τον Ιανουάριο 2012 στις αγροτικές περιοχές Σερρών, Ελασσόνας και Κορίνθου, στα οποία έγινε στατιστική ανάλυση με τη χρήση του προγράμματος SPSS. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι, αν και στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι ελληνικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις των παραπάνω περιοχών έχουν επηρεαστεί αρνητικά από την πρόσφατη οικονομική κρίση, υπάρχει όμως κι ένα μικρό ποσοστό που έχει επηρεαστεί θετικά. Για την αντιμετώπιση της κρίσης οι νέοι αγρότες προτίθενται να εστιάσουν περισσότερο τη στρατηγική του μάρκετινγκ στη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων τους, αντί να μειώσουν την τιμή τους. Keywords: Οικονομική κρίση, νέοι αγρότες, αγροτικές εκμεταλλεύσεις, στρατηγικές μάρκετινγκ, αντιμετώπιση της κρίσης. The effects of Ecomomic crisis influence on new Greek farmers Ioannis Papadopoulos* and Marios Trigkas** *Professor of Wood and Furniture Design and Technology TEI Larisa, PC , Karditsa, **Επιστημονικός Συνεργάτης, of Wood and Furniture Design and Technology TEI Larisa, PC , Karditsa, Abstract The present study is dealing with the existing situation in Greek agricultural economy and especially with the effects of the economic crisis to young farmers, as long as with the initiatives that they are undertaking in order to overcome the existing difficulties regarding their survivor and development. 1

2 For the purpose of the study, specially constructed and prototype questionnaires were developed and gathered, during the period September 2011 till January 2012, form young farmers in the regions of Serres, Elassona and Korinthos, which were processed and analyzed with the use of the statistical package SPSS. The results have shown that, although, Greek agricultural mixed farming of the selected regions has been affected in their majority negatively by the recent economic crisis, however there is a small percentage of them that has been affected positively. Regarding the crisis confrontation, young farmers are focusing mainly towards their marketing strategy and the improvement of their products quality, instead of the reduction of their products prices. Keywords: Economic crisis, young farmers, agricultural mixed farming, marketing strategies, crisis confrontation. 1. Εισαγωγή 1.1. Η κατάσταση του αγροτικού τομέα στην Ελλάδα και η οικονομική κρίση. Αναζητώντας τα αίτια τα οποία οδήγησαν τη χώρα μας στη δεινή οικονομική θέση την οποία βρίσκεται σήμερα, μπορεί κανείς να πει πως οφείλονται σε δύο βασικές κατηγορίες παραγόντων (Arghyrou and Tsoukalas, 2011; Kouretas and Vlamis, 2010). Σε αυτή που αφορά εξωγενείς παράγοντες και εστιάζει κυρίως στη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και τις δομικές αδυναμίες της Ευρωπαϊκής πολιτικής και νομισματικής Ένωσης, και σε αυτή που αφορά ενδογενείς παράγοντες της ελληνικής οικονομικής και πολιτικής πραγματικότητας (Featherstone, 2010; Buiter and Rahbari, 2010). Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία, κυρίαρχη θέση κατέχει ο έντονος δανεισμός από τις αγορές ο οποίος κατευθύνθηκε εξολοκλήρου στην κατανάλωση, με στόχο την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των νοικοκυριών. Στην όλη διαδικασία υπερδανεισμού της χώρας συνέβαλλαν επίσης, και η πολύ εύκολη χορήγηση κεφαλαίων από την Ε.Ε. και η άμετρη πολιτική χορήγησης σημαντικών ποσών για ενισχύσεις σε επιμέρους τομείς της οικονομίας (Kouretas and Vlamis, 2010). Ερευνητές (Nechio, 2011; Hallerberg, 2011; Bosworth and Kollintzas, 2001; Fotopoulos, 1992) υποστηρίζουν ότι ειδικά για την Ελλάδα η έξοδος μπορεί να προέλθει μετά από δομικές μεταρρυθμίσεις της οικονομίας της χώρας και την υιοθέτηση ενός νέου αναπτυξιακού μοντέλου. O αγροτικός τομέας αποτελεί ένα ζωτικό πεδίο εφαρμογής δομικών μεταρρυθμίσεων και, με επαναπροσδιορισμό του ρόλου του, μπορεί να συμβάλλει στην οικονομική ανάκαμψη της χώρας. 2

3 1.2. Δείκτες αγροτικής οικονομίας Σύμφωνα με σχετική έρευνα του Ι.Ο.Β.Ε. (Βεντούρης και Τσακανίκας 2011) για την ανταγωνιστικότητα του πρωτογενή τομέα, ο αγροτικός τομέας στην Ελλάδα αποτελεί διαχρονικά σημαντικό πυλώνα της οικονομίας. Παρά την πτωτική τάση που παρατηρείται την τελευταία 20ετία, το ποσοστό συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στη διαμόρφωση του εθνικού προϊόντος είναι σταθερά υψηλότερο στην Ελλάδα (4% το 2009) σε σχέση με τον μέσο όρο των χωρών της ΕΕ-27 (1,6% το ίδιο έτος). Επιπλέον, το μερίδιο του αγροτικού τομέα στη συνολική απασχόληση της οικονομίας στην Ελλάδα (11,3%) είναι σημαντικά υψηλότερο σε σχέση με το μέσο όρο των χωρών της ΕΕ-27 (4,7%), γεγονός που δείχνει ότι συγκριτικά μεγαλύτερο ποσοστό του εργατικού δυναμικού απασχολείται στον πρωτογενή τομέα σε σχέση με αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες. Σύμφωνα με στοιχεία της Πανελλήνιας Ένωσης Νέων Αγροτών-ΠΕΝΑ (2012) έχουν δημιουργηθεί και λειτουργούν στην Ελλάδα 33 Ενώσεις Νέων Αγροτών, ενώ οι κατ εξοχήν επαγγελματίες αγρότες ανέρχονται στους περίπου (αποτελούν το 35% του ενεργού πληθυσμού της χώρας) και εισπράττουν 2 δις από το σύνολο της αγροτικής παραγωγής που ανέρχεται σε 9,7 δις (τα υπόλοιπα 7,7 δις τα εισπράττουν οι ετεροαπασχολούμενοι). Στόχο της ΠΕΝΑ αποτελεί η προσέλκυση στο επάγγελμα νέων αγροτών. Επιπλέον, οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων αποτελούν κατά μέσο όρο το 28% των συνολικών εξαγωγών της χώρας για την περίοδο , γεγονός που δείχνει τον βαρύνοντα ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει ο πρωτογενής τομέας στην ενίσχυση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της οικονομίας. Ωστόσο, παρά την πρώτη «θετική ανάγνωση» της συμβολής του αγροτικού τομέα στην Ελληνική οικονομία ο εγχώριος πρωτογενής τομέας αντιμετωπίζει μεγάλα και χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα που έχουν οδηγήσει μεταξύ άλλων στη συρρίκνωση του πραγματικού αγροτικού εισοδήματος τα τελευταία χρόνια (κατά 17% από το 2000 έως το 2009). Το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο αγροτικών προϊόντων αυξήθηκε με μέσο ετήσιο ρυθμό 11% την περίοδο , αποτυπώνοντας την εντεινόμενη απώλεια ανταγωνιστικότητας του τομέα, ενώ η συμβολή του στο συνολικό εμπορικό έλλειμμα διατηρείται σταθερή (στο 7% κατά μέσο όρο την περίοδο ). Η ανάλυση των στατιστικών δεδομένων (ΕΣΥΕ 2012) δείχνουν: Α) είκτες εισροών και εκροών στη γεωργία και την κτηνοτροφία (2 ος 2012) Ο Γενικός είκτης Τιµών Εκροών του μηνός Φεβρουαρίου του 2012 σε σχέση με τον αντίστοιχο του 2011 μειώθηκε κατά 3,8%. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο δείκτης αυτός σε σχέση με το έτος βάσης 2005 έχει αυξηθεί μόνο κατά 7,7%. 3

4 Αντίστοιχα ο Γενικός είκτης Τιµών Εισροών του μηνός Φεβρουαρίου του 2012 σε σχέση με τον αντίστοιχο του 2011 αυξήθηκε κατά 3,4%. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο δείκτης αυτός σε σχέση με το έτος βάσης 2005 έχει αυξηθεί κατά 33,2%! Σύμφωνα πάντα με την ίδια έρευνα του Ι.Ο.Β.Ε., οι βασικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στην επιδείνωση της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενούς τομέα είναι: α) η αύξηση του μοναδιαίου εργατικού κόστους, β) η χαμηλή παραγωγικότητα του μηχανολογικού εξοπλισμού, γ) η ανισομερής κατανομή μεταξύ φυτικής & ζωικής παραγωγής, δ) η υψηλή εξάρτηση της αγροτικής παραγωγής από επιδοτήσεις, ε) το μικρό μέγεθος των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, στ) το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και ζ) η έλλειψη διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Το πραγματικό κατά κεφαλήν εισόδημα των Ελλήνων αγροτών κατέγραψε σημαντική πτώση τα τελευταία χρόνια λόγω της μεγάλης πτώσης της αγροτικής παραγωγής και της ταυτόχρονης διατήρησης της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα σε σχετικά υψηλό επίπεδο. Μάλιστα, παρατηρείται ήδη μικρή αύξηση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα, ως αποτέλεσμα της τρέχουσας αδυναμίας σημαντικών τομέων της οικονομίας να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας και να απορροφήσουν το εργατικό δυναμικό. Η ανάλυση των παραπάνω παραγόντων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο αγροτικός τομέας στην Ελλάδα θα πρέπει να εκσυγχρονιστεί το συντομότερο, προκειμένου να γίνει ανταγωνιστικός. Δεδομένου ότι οι δημοσιονομικές δυνατότητες της χώρας τα επόμενα χρόνια θα είναι εξαιρετικά περιορισμένες προκειμένου να υποκαταστήσουν τις Ευρωπαϊκές ενισχύσεις, οι Έλληνες αγρότες θα πρέπει να αναζητήσουν τρόπους ενίσχυσης του εισοδήματός τους κα να εκσυγχρονίσουν την παραγωγή τους ώστε να συμβάλλουν στην ανάπτυξη του κλάδου Σκοπός της έρευνας Προκειμένου να διερευνηθούν οι επιδράσεις της οικονομικής κρίσης στις εκμεταλλεύσεις των νέων αγροτών, να αναζητηθούν οι τρόποι αντιμετώπισης αυτής, να ξεπεραστούν τα εμπόδια του ανταγωνισμού και της ανάπτυξής τους, ελήφθη η πρωτοβουλία διεξαγωγής της πρωτότυπης παρούσας έρευνας. Επιπλέον, επιχειρήθηκε να εντοπιστούν οι στρατηγικές του μάρκετινγκ που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν άμεσα. Η ιδέα πραγματοποίησης της παρούσας έρευνας τέθηκε κατά τη διάρκεια υλοποίησης, εντός του 2011, του ερευνητικού προγράμματος με τίτλο «Επιστημονική υποστήριξη νέων αγροτών» με φορέα υλοποίησης το ΤΕΙ Λάρισας και φορέα χρηματοδότησης τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς (2011), που είχε κατά γενική ομολογία μεγάλη επιτυχία. 4

5 2. Μέθοδος έρευνας Για τη συγκέντρωση των δεδομένων της πρωτογενούς αυτής έρευνας χρησιμοποιήθηκε ως μέθοδος αυτή της σύνταξης, συλλογής και επεξεργασίας ειδικά δομημένων ερωτηματολογίων για τους νέους αγρότες, εφαρμόζοντας τις βασικές αρχές της έρευνας μάρκετινγκ, δηλαδή της υπευθυνότητας, της διαφάνειας, της αξιοπιστίας, της διορατικότητας και της σύνδεσης με τη στρατηγική (Gordon and Langmaid, 1988; Tull and Hawkins, 1990; Doyle, 1998; Aaker et al. 2004). Για τη δομή του ερωτηματολογίου ακολουθήθηκε αυτό αντίστοιχης έρευνας σε επιχειρήσεις ξύλου και επίπλου (Papadopoulos et al 2010). Η συγκέντρωση των ερωτηματολογίων έγινε με προσωπική επαφή με τους νέους αγρότες και υποστηρίχθηκε από τις Ενώσεων Νέων Αγροτών. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε τυχαίο δείγμα 52 νέων αγροτών από τις αγροτικές περιοχές των Σερρών (48,1%), της Ελασσόνας του Ν. Λάρισας (26,9%) και της Κορίνθου (25,0%). Επιλέχτηκαν δηλ. 3 περιοχές από τη Βόρεια, Κεντρική και Νότια Ελλάδα. Η χρονική διάρκεια συλλογής των ερωτηματολογίων ήταν Σεπτέμβριος Δεκέμβριος του Επισημαίνεται μόνο η δυσκολία συλλογής μεγαλύτερου αριθμού ερωτηματολογίων, καθώς δεν υπήρξε η αναμενόμενη προθυμία συμπλήρωσής τους από τους νέους αγρότες. Πριν από την έναρξη διεξαγωγής της έρευνας, πραγματοποιήθηκε έλεγχος της εγκυρότητας του περιεχομένου του ερωτηματολογίου (content validity). Ο έλεγχος αυτός συμπεριέλαβε συζητήσεις με γνώστες της αγροτικής πολιτικής και τις ενώσεις των νέων αγροτών. Το ερωτηματολόγιο είχε πιλοτικά εφαρμοσθεί σε πέντε νέους αγρότες και από την προδειγματοληψία αυτή εντοπίστηκαν τα σημεία εκείνα των ερωτήσεων που ήθελαν περισσότερες διευκρινήσεις και έτσι βελτιώθηκε η ποιότητα του ερωτηματολογίου και έλαβε την τελική του μορφή. (Dillman, 2000) Τα δεδομένα καταχωρήθηκαν, επεξεργάστηκαν και αναλύθηκαν μέσω του ειδικού στατιστικού προγράμματος SPSSWIN ver 17.0 και έγιναν οι σχετικοί έλεγχοι: συχνοτήτων (Frequencies), περιγραφικής στατιστικής (Descriptives), διασταυρώσεων, (Crosstabs), ανεξαρτησίας μεταξύ των μεταβλητών με το κριτήριο X 2, ανάλυση συσχέτισης (Correlation analysis) και ανάλυσης διακύμανσης (Analysis of variance) - T-test (Norusis, 2007; Howitt and Cramer, 2003). Ο έλεγχος της εγκυρότητας της δομής των ερευνητικών παραγόντων (construct validity) υλοποιήθηκε με την πραγματοποίηση ελέγχου της μονοδιάστατης δομής των στοιχείων που αποτελούν τον κάθε ερευνητικό παράγοντα, καθώς και ο έλεγχος της αξιοπιστίας του κάθε παράγοντα ξεχωριστά. Για τον παραπάνω έλεγχο εφαρμόστηκε η 5

6 διερευνητική παραγοντική ανάλυση (Factor analysis) με τη μέθοδο ανάλυσης των βασικών συνιστωσών. Για την εκτίμηση της αξιοπιστίας των ερευνητικών παραγόντων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό μέτρο Cronbach Alpha (Σιώμκος και Βασιλικοπούλου 2005, Χατζούδης κα 2009, Σαρηγιαννίδης κά 2009). 3. Αποτελέσματα 3.1. Επίδραση της οικονομικής κρίσης στους νέους αγρότες Στο σύνολό τους οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν την άποψη ότι ο ελληνικός αγροτικός τομέας έχει επηρεαστεί αρνητικά από την οικονομική κρίση σε ποσοστό 53,8% και πολύ αρνητικά σε ποσοστό 30,8%. Σε ένα μικρό ποσοστό όμως (11,6%) θεωρούν ότι ο τομέας αυτός έχει βελτιωθεί (Σχήμα 1). Αυτό μπορεί να οφείλεται στην είσοδο νέων προσώπων, στην αναδιάρθρωση κάποιων καλλιεργειών (ρόδι, μανιτάρι, ιπποφαές, σαλιγκάρια κλπ) στην αύξηση των γεωργικών εξαγωγών κλπ. Αντίστοιχα όμως διερευνήθηκαν και οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στις ίδιες τις αγροτικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις των νέων αγροτών που συμμετείχαν στην έρευνα. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν ότι οι αρνητικές συνέπειες αφορούν το 57,7% αυτών των εκμεταλλεύσεων, ενώ οι θετικές μόνο το 13,5% αυτών (Σχήμα 2). Σχήμα 1. Επηρεασμός του ελληνικού αγροτικού τομέα από την πρόσφατη οικονομική κρίση, σύμφωνα με την άποψη των νέων αγροτών. 6

7 Σχήμα 2. Βαθμός επηρεασμού των ελληνικών αγροτικών εκμεταλλεύσεων από την πρόσφατη οικονομική κρίση, σύμφωνα με την άποψη των νέων αγροτών. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται αναλυτικά οι μεταβολές βασικών οικονομικών χαρακτηριστικών των αγροτικών εκμεταλλεύσεων ανά γεωγραφική περιοχή, σύμφωνα με τις δηλώσεις των ιδίων των νέων αγροτών. Στο σύνολό τους φαίνεται ότι το μέσο ποσοστό των πωλήσεων των αγροτικών τους προϊόντων δεν παρουσίασε καμία μεταβολή, αν και το εύρος τους κυμάνθηκε μεταξύ -17,5% έως +38,8%. Το αντίστοιχο όμως ποσοστό των κερδών τους μειώθηκε κατά -6,0% (εύρος -10% έως -55%). Στο σημείο αυτό γίνεται φανερό ότι η επίδραση της οικονομικής κρίσης δεν έχει μεγάλες αρνητικές επιπτώσεις στις πωλήσεις και τα κέρδη των νέων αγροτών συγκριτικά πάντα με άλλους ελληνικούς κλάδους, όπως πχ. Οικοδομικός (μείωση 60,3% σε την περίοδο ), επίπλου (δείκτης βιομηχανικής παραγωγής -73,1% για την ίδια περίοδο) κλπ (Papadopoulos et al 2012). Με βάση τις απαντήσεις που δόθηκαν και παρουσιάζονται στον Πίνακα 1, έχει μεγάλο ενδιαφέρον να διερευνηθούν οι λόγοι που οδήγησαν τις κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις της Ελασσόνας σε τόσο μεγάλη αύξηση των πωλήσεων και των κερδών τους. Πίνακας 1. Μεταβολές πωλήσεων και κερδών για τις ελληνικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΠΩΛΗΣΕΩΝ % ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΕΡΔΩΝ % Σέρρες 15,0% (Ν=9) -20,5% (Ν=10) Ελασσόνα 38,8% (Ν=8) 35,8% (Ν=6) Κόρινθος -17,5% (Ν=10) -16,5% (Ν=10) ΣΥΝΟΛΟ 0,0% (Ν=27) -6,0% (Ν=26) Οι προβλέψεις που γίνονται από τις ίδιες τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις για το πώς θα διαμορφωθεί η κατάσταση του αγροτικού τομέα το αμέσως προσεχές έτος δείχνουν να διακατέχονται αυτές από μια απαισιοδοξία. Το 65,4% αυτών διαβλέπουν ότι η κατάσταση θα χειροτερέψει (το 9,6% εκτιμά ότι θα χειροτερέψει πολύ). Σχεδόν το 1/5 αυτών θεωρούν ότι η 7

8 κατάσταση δεν θα μεταβληθεί και θα παραμείνει στα ίδια με επίπεδα του 2011, ενώ αντίθετα το 14,5% αυτών διαβλέπουν μια μικρή βελτίωση (Σχήμα 3). Σχήμα 3. Πρόβλεψη διαμόρφωσης της κατάστασης του αγροτικού τομέα το έτος Ενέργειες αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης Οι άμεσες ενέργειες που έχουν λάβει οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις της έρευνας, για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης είναι πρωτίστως η αύξηση της παραγωγής των προϊόντων τους κατά 50,0% και η μείωση των τιμών τους σε ποσοστό 38,5% και λιγότερο η σύναψη δανείων (17,3%) και η αύξηση τιμών (15,4%). Στην ανοιχτή ερώτηση των προτεινόμενων ενεργειών, από τους ίδιους τους νέους αγρότες, έχουν δοθεί ενδιαφέρουσες απαντήσεις και αφορούν κυρίως τη μείωση των προσωπικών εξόδων των ίδιων των νέων αγροτών, την παραγωγή αγροτικών προϊόντων καλύτερης ποιότητας, την πραγματοποίηση νέων συνεργασιών και ενεργειών για άμεση αποπληρωμή τους από τους εμπόρους. Για το άμεσο μέλλον οι ενέργειες στις οποίες προτίθενται να προβούν οι νέοι αγρότες αφορούν κυρίως συνεργασίες με άλλες αγροτικές εκμεταλλεύσεις σε ποσοστό 36,5%, καθώς και νέες συνεργασίες και υποστήριξη από φορείς όπως Παν/μια, ΤΕΙ, ερευνητικά κέντρα, Δ/νσεων Αγροτικής Ανάπτυξης κ.λ.π. σε ποσοστό 11,5%. Το ίδιο ποσοστό σκέφτεται σοβαρά την πώληση της αγροτικής του εκμετάλλευσης και μόνο το 3,8% είναι τόσο απογοητευμένο που εξετάζει το ενδεχόμενο εγκατάλειψης του επαγγέλματος του αγρότη. Επιπροσθέτως προτείνονται: η ενασχόλησή τους με εναλλακτικές καλλιέργειες, η μεταποίηση του γάλακτος και η αφιέρωση περισσότερου χρόνου εργασίας στην εκμετάλλευσή τους. Σε σχετική ερώτηση με την πρόθεση των νέων αγροτών να τροποποιήσουν τις σημερινές τους αγροτικές καλλιέργειες, το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών (59,6%) δηλώνουν ότι θα την αυξήσουν, το 25,0% θα την τροποποιήσουν, το 3,8% θα την μειώσουν και το 5,8% δεν θα κάνει καμία απολύτως αλλαγή! 8

9 Η πρόθεση τροποποίησης ή όχι των σημερινών καλλιεργειών των νέων αγροτών φαίνεται να σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με τη γεωγραφική περιοχή που αυτοί δραστηριοποιούνται (Pearson Χ 2 = , Cramer s V = για επίπεδο σημαντικότητας μεγαλύτερο από το 95% Approx. Sig= 0,021). Το μεγαλύτερο ποσοστό δηλαδή των νέων αγροτών που προτίθενται να αυξήσουν τις σημερινές τους καλλιέργειες προέρχονται από τη Β. Ελλάδα (Σέρρες), ενώ αντίθετα αυτοί που δεν θα προβούν σε καμία μετατροπή δραστηριοποιούνται στη Νότια Ελλάδα (Κόρινθος). Οι βασικότερες στρατηγικές του μάρκετινγκ που φαίνεται να ακολουθούν οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις της έρευνας είναι η επίτευξη υψηλότερης ποιότητας των παραγόμενων αγροτικών προϊόντων (69,2%), η διάθεση αυτών σε χαμηλότερες τιμές (40,4%), η συνεχής βελτίωση των προϊόντων τους (38,5%) και η εφαρμογή της βιολογικής καλλιέργειας (30,8%) (Σχήμα 4). Σχήμα 4. Βασικότερες στρατηγικές μάρκετινγκ των αγροτικών εκμεταλλεύσεων Η ανάλυση συσχέτισης με το κριτήριο συσχέτισης του Pearson σχετικά με τις βασικές στρατηγικές μάρκετινγκ που εφαρμόζουν οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις των νέων αγροτών για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, έδειξε ότι όσο περισσότερο εφαρμόζουν ως στρατηγική τους την είσοδο σε αγορές με μεγάλη ανάπτυξη, τόσο περισσότερο εξάγουν τα παραγόμενα αγροτικά τους προϊόντα (Συντελεστής συσχέτισης του Pearson = σε επίπεδο σημαντικότητας συσχέτισης 0,01-2-tailed). Τα κυριότερα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων των νέων αγροτών εστιάζονται κυρίως στην ποιότητα των αγροτικών τους προϊόντων, στην εξυπηρέτηση των πελατών τους και στις καλές τους σχέσεις με αυτούς (Πίνακας 2, 2 η στήλη). Ο έλεγχος X 2 έδειξε ότι οι παρακάτω μεταβλητές ως ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα σχετίζονται στατιστικά σημαντικά με τη γεωγραφική περιοχή όπου αυτοί δραστηριοποιούνται: 9

10 α) Γνώση της αγοράς (Pearson Χ 2 = 16,555, για a <0,1). Μεγαλύτερο πλεονέκτημα θεωρείται από τους νέους αγρότες της Ν. Ελλάδας και μικρότερο από αυτούς της Β. Ελλάδας. β) Δυνατότητα εύρεσης χρηματοοικονομικών πόρων (Pearson Χ 2 = 27,236, για a <0,005). Μεγαλύτερο πλεονέκτημα θεωρείται από τους νέους αγρότες της Β. Ελλάδας και μικρότερο από αυτούς της Ν. Ελλάδας. Επειδή λίγο έως πολύ οι 16 παράγοντες που παρουσιάζονται στον Πίνακα 2 επηρεάζονται μεταξύ τους, έγινε ανάλυση συσχέτισης με το κριτήριο συσχέτισης του Pearson και στα αποτελέσματα φαίνεται ότι: Όσο μεγαλύτερη είναι η εξυπηρέτηση των πελατών τόσο καλύτερη γίνεται η σχέση μαζί τους (Συντελεστής συσχέτισης του Pearson = 0,765 σε επίπεδο σημαντικότητας συσχέτισης 0,01-2-tailed). Η καλύτερη ποιότητα των αγροτικών προϊόντων και οι ανταγωνιστικότερες τιμές οδηγούν σε καλύτερη εξυπηρέτηση πελατών (Συντελεστές συσχέτισης του Pearson = 0,777 και 0,638 αντίστοιχα σε επίπεδο σημαντικότητας συσχέτισης 0,01). Οι περισσότερες γνώσεις και ικανότητες των νέων αγροτών οδηγούν στην παραγωγή καλύτερης ποιότητας αγροτικών προϊόντων (Συντελεστής συσχέτισης του Pearson = 0,606 σε επίπεδο σημαντικότητας συσχέτισης 0,01-2-tailed). Η μεγαλύτερη ικανότητα διοίκησης οδηγεί σε ανταγωνιστικότερες τιμές αγροτικών προϊόντων (Συντελεστής συσχέτισης του Pearson = 0,522 σε επίπεδο σημαντικότητας συσχέτισης 0,01-2-tailed). Όσο καλύτερη είναι η ποιότητα των αγροτικών προϊόντων τόσο μεγαλύτερες εγγυήσεις είναι δυνατόν να δοθούν στους πελάτες (Συντελεστής συσχέτισης του Pearson = 0,765 σε επίπεδο σημαντικότητας συσχέτισης 0,01-2-tailed). Ο έλεγχος αξιοπιστίας (Cronbach s Alpha = 0,888) για τη σημαντικότητα των προτάσεων αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης των νέων αγροτών έδειξε ότι οι προσδιοριστικές μεταβλητές (απαντήσεις) που δημιουργήθηκαν αποτελούν συμπαγείς και αξιόπιστες δομές, ικανές να συνεισφέρουν στη μέτρηση του παράγοντα στον οποίο ανήκουν. Στην παρούσα έρευνα αναδείχθηκαν τα χαρακτηριστικά των νέων αγροτών που οι ίδιοι δηλώνουν και παρουσιάζονται στον παρακάτω Πίνακα 3. Η έρευνα αυτή έδειξε ότι οι νέοι αγρότες αξιολογούν τις 5 σημαντικότερες προτάσεις ως εξής κατά φθίνουσα σειρά (βαθμολόγηση από 1-7 με σημαντικότερο το 7): Πώληση καλύτερης ποιότητας προϊόντων αντί της μείωσης του κόστους παραγωγής (5,50) > Καλύτερος & αποτελεσματικότερος 10

11 έλεγχος σε όλα τα στάδια της παραγωγής & διάθεσης των προϊόντων (5,36) > Αλλαγή του τρόπου λειτουργίας της εκμετάλλευσης (5,22) > Συνειδητοποίηση των νέων κανόνων της αγοράς (5,00) > Συγκράτηση των τιμών σε ρεαλιστικά επίπεδα (4,89). Η ανάλυση παραγόντων (Factor analysis) έδειξε ύστερα από την περιστροφή της μήτρας παραγόντων, ότι οι 4 παράγοντες που περιγράφουν τις προτάσεις για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης είναι: Η οργάνωση παραγωγής και το μάρκετινγκ (1,2,3,4,7,8,10,11,13,14,15,16,17,18 μεταβλητές), η καινοτομία & τιμολόγηση (5,6 μεταβλητές), αναδιάρθρωση καλλιεργειών (μεταβλητή 12) και ανταγωνιστικότητα (μεταβλητή 9). Η ερμηνεία των 4 παραπάνω παραγόντων ανέρχεται σε ποσοστό 70,9% της συνολικής διακύμανσης (Eigenvalues). Η αλλαγή του τρόπου λειτουργίας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων των νέων αγροτών, ο καλύτερος και αποτελεσματικότερος έλεγχος σε όλα τα στάδια παραγωγής και η καλύτερη αξιοποίηση των ιστοσελίδων επιλέγονται περισσότερο από τους νέους αγρότες της Β. Ελλάδας ως μέσα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, (Pearson Χ 2 = 13,728, για a <0,1, Pearson Χ 2 = 29,884, για a <0,001 και Pearson Χ 2 = 28,428, για a <0,005 αντίστοιχα). Η συνειδητοποίηση των νέων κανόνων της αγοράς είναι μέτρια για τους νέους αγρότες της Ν. Ελλάδας και μεγαλύτερη γι αυτούς της Β. Ελλάδας (Pearson Χ 2 = 20,183, για a <0,051). Η δημιουργία cluster αγροτών, η πιστοποίηση των παραγόμενων προϊόντων σύμφωνα με τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς και η διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων τους, προτείνονται περισσότερο για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης από τους νέους αγρότες της Β. και Κ. Ελλάδας και λιγότερο απ αυτούς της Ν. Ελλάδας (Pearson Χ 2 = 31,192, για a <0,005, Pearson Χ 2 = 25,018, για a <0,05 και Pearson Χ 2 = 18,944, για a <0,01 αντίστοιχα). Η μεγαλύτερη έμφαση στο αποτελεσματικό μάρκετινγκ επιλέγεται περισσότερο από τους νέους αγρότες της Κ. Ελλάδας, της Β. Ελλάδας και λιγότερο της Ν. Ελλάδας, ως μέσο για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης (Pearson Χ 2 = 33,195, για a <0,001). 11

12 Πίνακας 2: Συντελεστής συσχέτισης του Pearson των κυριότερων ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων των αγροτικών εκμεταλλεύσεων των νέων αγροτών ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ Σημαντ t-test ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ικότητα *** Γνώσεις και ικανότητες 5,47 27,79 1,459**,510**,432**,307*,306*,179,151,582**,368*,300*,606**,366*,526**,178,613** 2. Οργάνωση της 5,13 33,27,459** 1,369*,181,424**,059 -,040,379*,363*,386**,467**,570**,603**,425**,160,362* εκμετάλλευσης 3. Στρατηγικός 4,79 25,56,510**,369* 1,168,167,239,165,182,465**,181,343*,249,328*,237,024,205 σχεδιασμός/προγραμματι σμός 4. Ικανότητα 4,11 18,41,432**,181, ,210,333*,353* -,116,088,136 -,035,146,170,062,265,314* προσέλκυσης ικανών εργατών 5. Γνώση της αγοράς 5,40 26,01,307*,424**,167 -,210 1,031 -,153,319*,346*,220,444**,437**,453**,356*,041, Διαθεσιμότητα 3,95 15,88,306*,059,239,333*,031 1,813** -,093,278,566**,003,078,000,136,357*,318* χρηματοοικονομικών πόρων 7. Δυνατότητα εύρεσης 3,77 12,99,179 -,040,165,353* -,153,813** 1 -,011,034,247 -,189,019 -,087,193,212,227 χρηματοοικονομικών πόρων 8. Σχέσεις με τους 5,91 30,65,151,379*,182 -,116,319* -,093 -,011 1,014,111,293,493**,489**,765**,095,224 πελάτες 9. Τεχνογνωσία 5,72 33,77,582**,363*,465**,088,346*,278,034,014 1,427**,362*,437**,219,232,114,512** 10. Εξοπλισμός 5,63 33,43,368*,386**,181,136,220,566**,247,111,427** 1,365*,385**,266,204,530**,305* 11. Ικανότητα διοίκησης 5,73 32,72,300*,467**,343* -,035,444**,003 -,189,293,362*,365* 1,482**,522**,278,026, Ποιότητα προϊόντων 6,37 45,42,606**,570**,249,146,437**,078,019,493**,437**,385**,482** 1,531**,677**,076,514** 13. Ανταγωνιστική τιμή 5,77 34,26,366*,603**,328*,170,453**,000 -,087,489**,219,266,522**,531** 1,638**,189,332* προϊόντων 14. Εξυπηρέτηση πελατών 6,02 29,86,526**,425**,237,062,356*,136,193,765**,232,204,278,677**,638** 1,099,398** 15. Δίκτυο διανομής 5,07 24,23,178,160,024,265,041,357*,212,095,114,530**,026,076,189,099 1,261 προϊόντων / υπηρεσιών 16. Εγγυήσεις προϊόντων 5,62 26,58,613**,362*,205,314*,245,318*,227,224,512**,305*,295,514**,332*,398**,261 1 ** Συσχέτιση σε επίπεδο σημαντικότητας 0,01 (2-tailed). * Συσχέτιση σε επίπεδο σημαντικότητας 0.05 (2-tailed). *** Σημαντικότητα από 1-7 με σημαντικότερο το 7 12

13 Πίνακας 3. Σημαντικότερες προτάσεις για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις των νέων αγροτών (σημαντικότητα από 1-7 με σημαντικότερο το 7) α/α Χαρακτηριστικά Σπουδαιότητα St.dev Ν 1 Πώληση καλύτερης ποιότητας προϊόντων αντί της 5,50 1, μείωσης του κόστους παραγωγής 2 Καλύτερος & αποτελεσματικότερος έλεγχος σε όλα τα 5,36 1, στάδια της παραγωγής & διάθεσης των προϊόντων 3 Αλλαγή του τρόπου λειτουργίας των εκμεταλλεύσεων 5,22 1, Συνειδητοποίηση των νέων κανόνων της αγοράς 5,00 1, Συγκράτηση των τιμών σε ρεαλιστικά επίπεδα 4,89 1, Έμφαση στην καινοτομία 4,82 1, Πιστοποίηση των παραγόμενων προϊόντων σύμφωνα 4,70 1, με τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς 8 Παροχή πρόσθετων ωφελειών (εγγυήσεις κά) για τους 4,65 1, πελάτες αντί για μείωση τιμής 9 Διαφοροποίηση από τον ανταγωνισμό 4,64 0, Συμπίεση του περιθωρίου κέρδους 4,54 1, Διασφάλιση της ποιότητας με εισαγωγή ISO 9000, 4,43 1, Αλλαγή καλλιεργειών 4,36 1, Απασχόληση κατάλληλων εργατών 4,24 1, Μεγαλύτερη έμφαση στο αποτελεσματικό μάρκετινγκ 4,21 1, Δημιουργία συνεργασιών πχ σε ένα cluster αγροτών 4,15 1, Συμμετοχή σε μια διαδικτυακή έκθεση 4,09 2, Μεγαλύτερη αξιοποίηση της ιστοσελίδας 3,79 1, Απολύσεις εργατών 2,93 1, Συμπεράσματα Προτάσεις Στην μεγάλη τους πλειοψηφία ο ελληνικός αγροτικός τομέας φαίνεται να έχει επηρεαστεί από την πρόσφατη οικονομική κρίση, όμως οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις των νέων αγροτών της έρευνας δεν έχουν επηρεαστεί αισθητά, ενώ έχουν υποστεί μια μικρή μείωση στα κέρδη και τις πωλήσεις τους. Σχετικά απαισιόδοξες είναι και οι προβλέψεις για την οικονομική κατάσταση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων για το έτος 2012, αφού υπάρχουν δείγματα επιδείνωσης. Λιγότερο από το 1/7 των ερωτηθέντων βλέπει με σχετική αισιοδοξία το μέλλον και θεωρεί ότι η κατάσταση αυτή θα ανατραπεί και θα βελτιωθούν οι πωλήσεις και τα κέρδη τους και αυτοί είναι οι νέοι αγρότες της Β. Ελλάδας. Οι κυριότερες ενέργειες στις οποίες έχουν προβεί οι νέοι αγρότες για να αντιμετωπίσουν την όποια δυσχερή κατάσταση λόγω της οικονομικής κρίσης, είναι: η αύξηση της παραγωγής τους, η μείωση των τιμών των προϊόντων τους προκειμένου να αυξηθεί η ζήτησή τους και η μείωση του εργατικού προσωπικού που απασχολείται στις εκμεταλλεύσεις τους. Οι κυριότερες στρατηγικές μάρκετινγκ οι οποίες εφαρμόζονται από τις παραπάνω αγροτικές εκμεταλλεύσεις εστιάζονται κυρίως: στην υψηλότερη ποιότητα σε συνδυασμό με τις χαμηλές τιμές, σε ενέργειες όλο και μεγαλύτερης βελτίωσης των χαρακτηριστικών των 13

14 προϊόντων τους και στην έμφαση στις βιολογικές καλλιέργειες. Η έρευνα έδειξε ότι η καλύτερη ποιότητα σε συνδυασμό με ανταγωνιστικότερες τιμές οδηγούν στην καλύτερη εξυπηρέτηση των πελατών, με αποτέλεσμα την αυξημένη κατανάλωση και τη δημιουργία επώνυμων αγροτικών προϊόντων. Οι εξαγωγές των προϊόντων επιλέγεται ως στρατηγική από το 1/6 των συμμετεχόντων στην έρευνα. Άλλωστε ο αγροτικός τομέας έχει μεγάλη παράδοση στην εξαγωγική δραστηριότητα. Οι νέοι ενεργοί αγρότες θα πρέπει να δώσουν έμφαση στην απόκτηση γνώσεων και τη βελτίωση των ικανοτήτων τους γιατί αυτό οδηγεί στην παραγωγή καλύτερης ποιότητας προϊόντων. Αυτή άλλωστε είναι και η διαπίστωση των Kotler και Caslione (2009) που μεταξύ άλλων αναφέρουν ότι «.οι επιχειρήσεις που κατασκευάζουν προϊόντα κατώτερης ποιότητας της αναμενόμενης ή προσφέρουν υπηρεσίες όχι κορυφαίας ποιότητας θα εξαφανίζονται γρηγορότερα από κάθε άλλη φορά». Η ρήση αυτή είναι πολύ πιθανόν να ισχύει και για τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Η οργάνωση παραγωγής, το μάρκετινγκ, η καινοτομία με την τιμολόγηση, η αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και η ανταγωνιστικότητα, αποτελούν τους βασικούς τομείς στους οποίους θα πρέπει να δοθεί έμφαση από τους νέους αγρότες προκειμένου να βγουν αλώβητοι από την οικονομική ύφεση. Οι νέοι έλληνες αγρότες θα πρέπει να στηριχθούν στις δικές τους δυνάμεις, στη διορατικότητά τους, στην πληροφόρηση και τη γνώση, να μπορούν να υπολογίζουν το πραγματικό κόστος παραγωγής τους και όλα αυτά χωρίς να χάνεται πολύτιμος χρόνος, αναμένοντας το σχεδιασμό της αγροτικής πολιτικής από την Πολιτεία. Η Πολιτεία θα πρέπει να επενδύσει στη γεωργία και την κτηνοτροφία μικρών και μικρομεσαίων αγροτικών εκμεταλλεύσεων, τους στυλοβάτες της ελληνικής υπαίθρου και οικονομίας. Θα πρέπει να θεσπίσει το όραμα, να αναπτύξει μια καινοτόμα στρατηγική και να θέσει τους υψηλούς της στόχους. Επιπρόσθετα θα πρέπει να δώσει ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργία ευνοϊκού εξωτερικού περιβάλλοντος στους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας, του νομικού πλαισίου, της αντικειμενικής πληροφόρησης, του κοινωνικού περιβάλλοντος και της ηθικής, της τεχνολογίας και του ανταγωνισμού, ώστε να αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο ο πρωτογενής τομέας προς κοινό όφελος. Τα βασικά όπλα της που είναι η τεχνογνωσία και το υψηλού επιπέδου επιστημονικό προσωπικό είναι διαθέσιμα απομένει μόνο να δοθεί το έναυσμα για να βγουν από τα οικονομικά και κοινωνικά τους αδιέξοδα οι νέοι της χώρας μας. Περαιτέρω έρευνα θα μπορούσε να γίνει σε όλη την επικράτεια της Χώρας, αλλά και σε διεθνές επίπεδο, ώστε να υπάρχουν συγκριτικά στοιχεία για την κατάσταση και τους 14

15 τρόπους αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης από αγροτικές εκμεταλλεύσεις άλλων περιοχών και άλλων ευρωπαϊκών χωρών. 5. Βιβλιογραφία Aaker D. Kumar V. and Day G. S. (2004) Marketing research, 8th edition. New York: John Wiley & Sons, Inc. Arghyrou M. and Tsoukalas J. (2011), The Greek Debt Crisis: Likely Causes, Mechanics and Outcomes, Journal of The World Economy, Volume 34, Issue 2, pp Βεντούρης, Ν., Τσακανίκας, Α., (2011), Αγροτικά Μηχανήματα και Ανταγωνιστικότητα του Πρωτογενούς Τομέα, Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (Ι.Ο.Β.Ε.), Αθήνα Bosworth B.and Kollintzas T. (2001) Economic Growth in Greece: Past Performance and Future Prospects Buiter W. and Rahbari E. (2010) Greece and the fiscal crisis in the EMU, Citigroup Centre, Canada Square, Canary Wharf London E14 5LB, UK Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς (2011). ad5676c207d8 Dillman D.A. (2000) Mail and Internet Surveys: The Tailored Design Method. John Wiley & Sons, New York, NY. Doyle P. (1998) Marketing Management and Strategy. 2 nd edition, Prentice-Hall Europe, Chapter 3 ΕΣΥΕ (2012), 02_2012_01_P_GR.pdf Featherstone K. (2011) The Greek Sovereign Debt Crisis and EMU: A Failing State in a Skewed Regime. Journal of Common Market Studies, Vol. 49, Issue 2, pp Fotopoulos T. (1992) Economic restructuring and the debt problem: the Greek case, Journal of International Review of Applied Economics, Volume 6, Issue 1, p.p Gordon, W. and Langmaid R. (1988) Qualitative Market Research: A Practitioner s and Buyer s Guide, Gower, Aldershot. Hallerberg M. (2011) Fiscal federalism reforms in the European Union and the Greek crisis, Journal of European Union Politics, Vol. 12, No. 1, pp Howitt D. and Cramer D. (2003) Statistics with SPSS 11 for WINDOWS, Kleidarythmos Eds, Athens, p Kotler P. and Caslione J. (2009) ΧΑΟΣ-Οι επιχειρήσεις στην εποχή των αναταράξεων. Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ, Αθήνα. Kouretas G. and Vlamis P. (2010) The Greek Crisis: Causes and Implications, Journal of PANOECONOMICUS, Issue 4, pp

16 Nechio F. (2011) Long-Run Impact of the Crisis in Europe: Reforms and Austerity Measures, FRBSF Economic Letter. Norusis M. (2007) A guide of data analysis with SPSS 12.0, Kleidarythmos Eds, Athens. Πανελλήνια Ένωση Νέων Αγροτών (2012). Papadopoulos I., Trigkas M. and Karagouni G. (2010) The Effects of Economic Crisis on Greek Wood and Furniture Sector and Ways to Confront it. Book Proceedings of the 3rd Annual International EuroMed Conference of Business Developments Across Countries And Cultures, ISBN: , Nicosia Cyprus, Oral presentation, November 4-5, 2010, pp Papadopoulos, I., Efthimiou, I., Trigkas, M., Papadopoulou, A., Marketing strategies of furniture enterprises during economic crisis. Proceedings of MIBES-ESDO International Conferences 2012, (Larisa, 25-27/5/2012), pp Σαρηγιαννίδης Λ. Μπασούρη Ζ. Χατζόγλου Π. και Χατζούδης Δ. (2009) Η επίδραση του outsourcing στην οργανωσιακή απόδοση και τους επιχειρησιακούς στόχους των ελληνικών ξενοδοχειακών μονάδων, Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου ΕΣΔΟ, σελ Σιώμκος Γ.Ι και Βασιλικοπούλου Α.Ι. (2005) Εφαρμογή Μεθόδων Ανάλυσης στην Έρευνα Αγοράς, Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα, Κεφάλαιο 7, σελ Tull D.S, and Hawkins D.I (1990) Marketing Research, Measurement, and Method, Macmillan, New York, NY. Χατζούδης Δ., Βελισσαρίδου Α. και Σαρηγιαννίδης Λ. (2009) Η επίδραση της διαχείρισης της γνώσης στην απόδοση των νέων προϊόντων: η περίπτωση των ελληνικών βιομηχανιών, Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου ΕΣΔΟ, σελ