NHMATA KAI NAMATA: ΜΙΑ ΕΙΚΟΣΑΧΡΟΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ *

Transcript

1 NHMATA KAI NAMATA: ΜΙΑ ΕΙΚΟΣΑΧΡΟΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ * Καθώς πλησίαζε η μέρα αυτή, προβληματιζόμουν για το τι, για ποιον να πρωτομιλήσω, για το τι να πρωτομοιραστώ μαζί σας. Δυσκολευόμουν να βρω ένα νήμα που θα με βοηθούσε να οργανώσω και να εκφράσω τις εικόνες, τα γεγονότα, τους συλλογισμούς και τις συγκινήσεις που συγκροτούν εμπειρίες τόσων χρόνων. Για ένα πράγμα ήμουνα σίγουρη. Δεν θεωρούσα σκόπιμο να απομονώσω όσα είχα να πω γύρω από την πορεία του Εργαστηρίου και τη δική μου. Ως επιστήμονες, δάσκαλοι, θεραπευτές και θεραπευόμενοι, γονείς, σύντροφοι και παιδιά, μέσα από τις συνεχείς ανατροπές του αιώνα που μόλις αφήσαμε πίσω μας, συνειδητοποιούμε όλο και πιο βαθιά ότι στην εποχή του Κυβερνοχώρου και της Παγκοσμιοποίησης όλα είναι αλληλένδετα. Τα φαινόμενα αποκτούν νόημα μόνο αν τα παρατηρήσουμε μέσα στο πλαίσιο στο οποίο ανήκουν. Δεν χρειάζεται να έχουμε θεωρητικές γνώσεις για την πληροφορική, την θεωρία του χάους και την κυβερνητική για να ξέρουμε ότι χρειαζόμαστε ευρυγώνιους φακούς όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε τι γίνεται μέσα μας και γύρω μας. Για να συνδεθεί ή για να συμπορευτεί κανείς με μια ομάδα δεν είναι απαραίτητο να ξέρει τι προηγήθηκε, πώς έπραξαν τα μέλη της ατομικά και συλλογικά. Δεν είναι οι επιμέρους πληροφορίες ούτε η γνώση των γεγονότων (αυτά που ο Helm Stierlin ονόμασε hard reality) που δημιουργούν και διατηρούν δεσμούς αλλά το διύλισμα των προσωπικών και συλλογικών βιωμάτων μας με τη συμμετοχή μας μέσα σε συγκινησιακά φορτισμένες επικοινωνιακές αλληλεπιδράσεις. Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που, ήδη από την δεκαετία του εξήντα, ήρθα σε επαφή με την συστημική θεώρηση. Η ολιστική αυτή οπτική μας εξόπλισε με ένα ανεκτίμητο εργαλείο. Ένα εργαλείο που μας επιτρέπει να βλέπουμε ολόκληρη την εικόνα όταν ψάχνουμε απαντήσεις για το ποιοι και τι συνέβαλε στο να ακολουθήσουμε αυτήν την πορεία, αυτές τις επιλογές και αυτούς τους προσανατολισμούς - τόσο τους προσωπικούς όσο και αυτούς των συστημάτων μέσα στα οποία είμαστε ενταγμένοι. * Εναρκτήρια ομιλία της Χ. Κατάκη στην Ημερίδα για τα 20 χρόνια λειτουργίας του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων

2 ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Το Εργαστήριο είναι ένας πολύπλευρος και πολυπρόσωπος οργανισμός ο οποίος διευρύνεται και διευρύνει συνεχώς τους προσανατολισμούς και τις δραστηριότητές του. Οι συνεργάτες του, μαζί με τα πρόσωπα, τις οικογένειες και τις ομάδες που το περιβάλλουν, συμμετέχουν σε μια επίπονη αλλά δημιουργική, ατομική και συλλογική πορεία ανάπτυξης. Εδώ και είκοσι χρόνια, με τους συνεργάτες μου, τους θεραπευόμενους και τους εκπαιδευόμενους, οι οποίοι συχνά περνούν από τον ένα ρόλο στον άλλο, αγωνιζόμαστε συλλογικά για την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, που διαλύει το νέφος, γκρεμίζει εσωτερικά και διαπροσωπικά τείχη, διευρύνει τους προσωπικούς και επαγγελματικούς ορίζοντες και προωθεί την υγεία και τη δημιουργική συνύπαρξη. Σκέφτηκα λοιπόν να μιλήσω για την εικοσάχρονη διαδρομή του Εργαστηρίου με βάση κάποια βασικά στοιχεία της ταυτότητας και του προορισμού του, γιατί πιστεύω ότι κάποια από αυτά αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά όλων των πλαισίων που ασχολούνται με τον άνθρωπο. Η δημιουργία, η ανοδική εξέλιξη του Εργαστηρίου και οι διαγραφόμενες τάσεις της μελλοντικής του πορείας έχουν θεμελιώσει πια τις βαθιά ριζωμένες καταβολές του. Η ύπαρξη και η εξέλιξη του Εργαστηρίου έχουν αφετηρία στην προϊστορία του - στη μακρόχρονη εμπειρία του ΑΚΜΑ και στη συμβολή των δασκάλων μου, πρωτεργατών της Ελληνικής Συστημικής Σκέψης, του Γιώργου και της Βάσως Βασιλείου, οι οποίοι έβαλαν τα θεμέλια για μια βαθιά τομή στο χώρο της Ψυχικής Υγείας στον τόπο μας. Όπως έχω συχνά αναφέρει, πιστεύω ότι η Ελληνική Συστημική Σκέψη αποτελεί μια σημαντική συμβολή στο χώρο της ψυχικής υγείας και γενικότερα στο χώρο της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης. Μετά από σαράντα χρόνια, ένας συνεχώς διευρυνόμενος κύκλος κοινωνικών επιστημόνων και επαγγελματιών ψυχικής υγείας διεισδύει αθόρυβα αλλά δυναμικά σε διάφορους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους που αφορούν στην υγεία -ψυχική και σωματική- την εκπαίδευση, την οικονομία, τον πολιτισμό. Οι ανθρώπινες ομάδες είναι σαν ποτάμια που κυλούν προς κάποια κατεύθυνση και αν αποφασίσει κανείς συνειδητά ή ασυνείδητα να ενταχθεί, να ενωθεί με τα νερά

3 του, να συμπορευτεί, θα διαποτιστεί από το νερό που αναβλύζει από τις πηγές που εκτείνονται στο χώρο και στο χρόνο πέρα από τα όρια της δικής του ζωής, από τα νάματα που ωθούν πρόσωπα, οικογένειες, μικρές και μεγάλες ανθρώπινες ομάδες σε μια σταθερή πορεία προς ανώτερα επίπεδα οργάνωσης. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι οι δικές μου οικογενειακές καταβολές, ταυτίσεις και πρότυπα συνδέονται, αφενός με την καταπολέμηση της ασθένειας και αφετέρου με την εκπαίδευση. Ο πατέρας μου ήταν γιατρός και η μητέρα μου δασκάλα στα δεκαεφτά της. Ούτε βέβαια είναι τυχαίο ότι η προϊστορία του Εργαστηρίου συνδέεται με το Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου, του οποίου οι ιδρυτές έχουν επίσης καταβολές και ταυτότητα που συνδέονται με την ιατρική και την εκπαίδευση. Για να είναι σε θέση το Εργαστήριο να εκπληρώσει τους σκοπούς του, βρίσκεται σε μια συνεχή διαδικασία αναζήτησης και ανάπτυξης θεωρήσεων και μεθόδων. Νομίζω όμως ότι ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν στην αποτελεσματικότερη παρατήρηση, κατανόηση και παρέμβαση στα πολύπλοκα συστήματα με τα οποία βρισκόμαστε σε αλληλεπίδραση είναι η βιωματική προσέγγιση που ακολουθείται σε όλα τα προγράμματα. Είναι για όλους μας πια πεποίθηση ότι η συναισθηματική συμμετοχή που χαρακτηρίζει την εμπειρία, οργανώνει τη σκέψη μας και τη συμπεριφορά μας. Μόνο ό,τι βιώνεται αποκτά νόημα και δημιουργεί γνώση γιατί τα λόγια πετούν ενώ τα βιώματα μένουν. Όπως ισχύει για τα περισσότερα συστήματα που ασχολούνται με την υγεία - ψυχική και σωματική- το Εργαστήριο αποτελείται, περιβάλλεται και στηρίζεται από άτομα και ομάδες που έχουν την προσφορά προς το συνάνθρωπο ως βασική προτεραιότητα στον τρόπο ζωής και στις επιλογές τους. Συγχρόνως όμως με την προσήλωση στην προσφορά και την αγωνιστική διάθεση, το Εργαστήριο χαρακτηρίζεται από μια αισιόδοξη στάση ζωής. Επιδιώκεται η κατάκτηση μιας ισορροπίας που να επιτρέπει τον αρμονικό συνδυασμό ανάμεσα στο δίνω και στο παίρνω, ανάμεσα στην προσφορά και την απόλαυση των υλικών, των ψυχικών και των πνευματικών προσωπικών και συλλογικών κεκτημένων.

4 Ένα άλλο βασικό στοιχείο της αυτοαναφοράς του Εργαστηρίου είναι μια εκφρασμένη, βιωμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη θέση, ότι η ανέλιξη προϋποθέτει αφενός την αναγνώριση των καταβολών και αφετέρου τη συνεχή αναθεώρηση των αντιλήψεων και την ανατροπή των ισορροπιών που δεν εξυπηρετούν πια τη λειτουργικότητα και την εξέλιξη του συγκεκριμένου συστήματος. Οι αλήθειες που κινούν τα νήματα της ύπαρξης και της συνύπαρξης είναι οι συνεχώς αναθεωρούμενες αντιλήψεις και πεποιθήσεις που εμείς οι ίδιοι κατασκευάζουμε, στη συνέχεια απορρίπτουμε και αναδημιουργούμε μέσα από τις εμπειρίες μας. Ένα ακόμη βασικό στοιχείο της ταυτότητας του Εργαστηρίου είναι η έμφαση που δίνεται στη διαφοροποίηση, βασική έννοια της συστημικής θεώρησης που προέρχεται από τη βιολογία. Η διαφοροποίηση των προσώπων, των ομάδων και των προγραμμάτων που το απαρτίζουν προωθείται συνειδητά και επίμονα. Η προσήλωση στην αξία της διαφοροποίησης βασίζεται στο σκεπτικό ότι ένας ζωντανός οργανισμός δεν μπορεί να συνεχίζει την ανοδική του πορεία, αν δεν επιτρέπει την ανάδειξη προσωπικών ταλέντων, ιδιομορφιών και γενικά διαφορετικών τρόπων σκέψης και πράξης. Είναι ακριβώς αυτή η αξιοποίηση των προσωπικών ικανοτήτων, γνώσεων και επιθυμιών που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη συνεχή εξεύρεση νέων, πιο δημιουργικών και πιο αποτελεσματικών τρόπων διεξαγωγής και προώθησης των επιμέρους προγραμμάτων και την επιδιωκόμενη διεύρυνση των δραστηριοτήτων του. Όμως ο σεβασμός της διαφορετικότητας συμβαδίζει με τη συντροφικότητα και τη συλλογικότητα. Η σημασία που δώσαμε πάντοτε στη δυνατότητα η διαφορετικότητα ΚΑΙ η συνεξέλιξη να θεωρηθούν ως δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, είναι ένα από τα μαγικά ΚΑΙ που πιστεύουμε ότι προωθούν θετικές διεργασίες στα ανθρώπινα συστήματα. Προσπαθήσαμε να περάσουμε αυτό το μήνυμα στον ευρύτερο χώρο του κλάδου της οικογενειακής θεραπείας το 1996, όταν το Εργαστήριο ανέλαβε να διοργανώσει το Διεθνές Συνέδριο Οικογενειακής Θεραπείας στην Αθήνα και επιλέξαμε ως κεντρικό του θέμα: «Πολυμορφία ΚΑΙ Ενότητα» Ομάδες

5 Αν έπρεπε να απομονώσω έναν παράγοντα που συνετέλεσε καθοριστικά στην εξέλιξη του Εργαστηρίου, θα έλεγα ότι είναι ο κεντρικός ρόλος που δόθηκε στη διεργασία των μικρών ομάδων, ήδη από τους πρωτοπόρους της Ελληνικής συστημικής σκέψης, το Γιώργο και τη Βάσω Βασιλείου. Η αναζωογονητική δύναμη της αλληλεπίδρασης μέσα σ αυτές τις ομάδες γίνεται πηγή ζωντάνιας και δημιουργικότητας. Τα πρόσωπα και οι οικογένειες που εντάσσονται στις ομάδες μας -εκπαιδευτικές και θεραπευτικές- αναβιώνουν βασικά χαρακτηριστικά των σχέσεων μέσα στις παραδοσιακές μικρές κοινότητες της πατρίδας μας που σφυρηλάτησαν τη σταθερότητα, την ανθεκτικότητα και τη δύναμή μας να αντιμετωπίζουμε τις αλλεπάλληλες κρίσεις σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής μας ζωής για αιώνες, Άλλωστε, η διάδοση αυτών των λιγότερο ή περισσότερο άτυπων ομαδοποιήσεων με μοναδικό σκοπό την αναζήτηση του εαυτού και τη βελτίωση της επικοινωνίας είναι εντυπωσιακή σε παγκόσμιο επίπεδο. Όλο και περισσότερα άτομα στρατολογούνται σε ομάδες ευαισθητοποίησης και αυτογνωσίας. Η άνθηση τέτοιων συναθροίσεων είναι ένα φαινόμενο με τεράστιες κοινωνικές προεκτάσεις, γιατί φαίνεται να είναι η απάντηση στη ανάγκη του ανθρώπου για ατομική για συλλογική συνειδητότητα και εξέλιξη. Όπως είπε ο Mayurama, μιλώντας γενικότερα για την εξέλιξη της ζωής: «Αυτός που επιβιώνει δεν είναι ο δυνατός αλλά αυτός που συμβιώνει». Ζούμε σε μια εποχή που καλούμαστε να επικοινωνήσουμε με όλο και περισσότερους ανθρώπους με τους οποίους δεν έχουμε κοινή ιστορία, κοινά πολιτισμικά βιώματα, μέσα σε ανθρώπινες ομάδες που δεν χαρακτηρίζονται από διάρκεια και σταθερότητα στο χώρο και στο χρόνο. Είναι λοιπόν θέμα επιβίωσης να βρούμε τρόπους να συνυπάρχουμε κάτω από συνθήκες πολυπλοκότητας, αστάθειας και ρευστότητας. Να μάθουμε να σεβόμαστε τις απόψεις των άλλων, να μοιραζόμαστε με τους άλλους εμπειρίες και συναισθήματα, να συμμετέχουμε συγκινησιακά στις αφηγήσεις και τα βιώματα των άλλων, να τους αξιοποιούμε για να προωθούμε την εσωτερική μας συγκρότηση. Στις ομάδες αυτές αναθεωρεί κανείς τον πανανθρώπινο μύθο ότι αυτό που παίρνει το στερεί από κάποιον άλλον, γιατί τελικά καταλαβαίνεις βιωματικά ότι αυτό που είναι καλό για σένα είναι καλό και για τον άλλον και αντίστροφα. Είναι λυτρωτικό να βιώνεις ότι ανήκεις και ότι συμμετέχεις σε μια

6 συλλογική προσπάθεια χωρίς να φορτώνεσαι το βάρος των άλλων. Με τρόπο που μοιάζει σχεδόν μαγικός, μαθαίνεις να παίρνεις την ευθύνη του εαυτού σου στα χέρια σου και συνειδητοποιείς ότι κανείς δεν μπορεί να σε προδώσει παρά μόνο εσύ ο ίδιος τον εαυτό σου. Βιώνεις ότι αντί να θυσιάζεις τη δική σου ζωή για τους ανθρώπους που αγαπάς, μπορείς να τους βοηθήσεις πιο αποτελεσματικά αν βοηθήσεις τον εαυτό σου. Μέσα από αυτήν την ενορχηστρωμένη διαδικασία μαθαίνεις ότι την πραγματική ελευθερία τη βρίσκεις μέσα στις δεσμεύσεις σου. Βέβαια για να πετύχεις κάτι τόσο σημαντικό, πρέπει να αλλάξεις πολλά. Γιατί όσα μάθαμε για να επιβιώνουμε, δεν μας βοηθούν να ζήσουμε. Η μακρόχρονη θητεία μου ως θεραπεύτρια με έχει πείσει ότι αυτοί που αποφασίζουν να ψάξουν τις λύσεις, γυρίζοντας το φακό στον εαυτό τους, λύνουν τέτοιους επικοινωνιακούς γόρδιους δεσμούς. Σταματούν να προβάλλουν τα δικά τους αδιέξοδα στους άλλους και εστιάζουν στο πώς οι ίδιοι θα μειώσουν το κόστος της θέσης που πήραν στην οικογενειακή σκακιέρα και κατ επέκταση στη ζωή. Η εδραίωση και η διάδοση και αυτών των σχολείων ζωής, όπως αποκαλώ τις θεραπευτικές ομάδες τα τελευταία χρόνια, μπορεί να εξηγηθεί μερικώς από το γεγονός ότι αξιοποιήθηκαν τα θετικότερα στοιχεία του πολιτισμικού μας εξοπλισμού: η κοινότητα και η οικογένεια και μάλιστα σε συνδυασμό. Ίσως δεν είναι τυχαίο -όπως έχω συχνά πει- ότι στην Ελλάδα διαφοροποιηθήκαμε από όλους τους συναδέλφους μας σε όλα τα μήκη και πλάτη που ασχολούνται με την οικογενειακή θεραπεία, εντάσσοντας την οικογένεια μέσα σε θεραπευτικές ομάδες με οικογενειακό προσανατολισμό. Προσπαθώντας να εξηγήσει κανείς γιατί η Ελληνική συστημική σκέψη οδηγήθηκε σε εφαρμογές που τοποθετούν την ομαδική θεραπεία ως κεντρικό άξονα της κλινικής μας δουλειάς, δεν μπορεί να μη συνδέσει αυτήν την καθοριστική επιλογή με τις πολιτισμικές μας καταβολές. Σε μας, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην οικογένεια και την κοινότητα δεν ήταν ποτέ σαφώς διαχωρισμένη και γι αυτό αντιστεκόμαστε ακόμα σθεναρά στην απομόνωση της πυρηνικής οικογένειας. Εξακολουθούμε να ζούμε σε σπίτια χωρίς τοίχους γιατί βρισκόμαστε σε στενή επαφή με τους συγγενείς και φίλους που αποτελούν τον κύκλο δικών. Ο Δημήτρης Γεώργας ονόμασε αυτόν τον ιδιότυπο συνδυασμό παραδοσιακών και αστικών προτύπων συμβίωσης, ευρεία αστική οικογένεια.

7 Άλλωστε, οι ευεργετικές θεραπευτικές ιδιότητες των ομαδικών συναθροίσεων είναι βαθύ βίωμα στον τόπο μας. Το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα ήταν ο χώρος που οι πολίτες, συμμετέχοντας στα δρώμενα επί σκηνής, διαπραγματεύονταν ατομικά και συλλογικά τις θεμελιακές οντολογικές και υπαρξιακές διαστάσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι και έφταναν στην κάθαρση. Πρόσφατα, στο πλαίσιο των θεωρητικών μας αναζητήσεων για τις πολιτισμικές καταβολές της ψυχοθεραπείας, δημιουργήσαμε μια ερευνητική ομάδα που αποτελείται από κοινωνικούς επιστήμονες που συμβάλλουν με τις εξειδικευμένες γνώσεις και εμπειρίες τους στην κατανόηση των αρχετύπων που μας συνδέουν με την κλασσική Ελλάδα και την Ορθοδοξία και που διατηρούν τη συνοχή και συνέχεια. της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Πριν λίγους μήνες που ο Γιάννης Τσέγκος μας επισκέφτηκε για να μιλήσει στους εκπαιδευόμενους και τους συνεργάτες μας γύρω από θέματα της δουλειάς μας, επέλεξε να μας μιλήσει για το αρχαίο θέατρο που όπως φαίνεται ήταν η ομαδική ψυχοθεραπεία των προγόνων μας. Ο Σαββόπουλος, (για να μην παραλείψω και αυτή τη φορά να μνημονεύσω τις ενορατικές ρήσεις του σύγχρονου τροβαδούρου μας) στο δικό του εθνικό ύμνο: Ας κρατήσουν οι χοροί εξυμνεί των Ελλήνων τις κοινότητες που έχουν παππού σε μέρη αυτόνομα και φτιάχνουν άλλο γαλαξία. Φαίνεται ότι οι θεραπευτικές ομάδες -αυτά τα κρυφά σχολεία της μετανεωτερικής Ελλάδας- προσφέρουν το σύγχρονο πλαίσιο μέσα στο οποίο τα πρόσωπα που συμμετέχουν καταφέρνουν αυτό που είναι το ζητούμενο για τις σύγχρονες κοινωνίες. Μέσα στη συγκινησιακά φορτισμένη αλληλεπίδραση μιας συμβολικής οικογένειας, απαλλαγμένης από τις αγκυλώσεις των πραγματικών οικογενειών, τα μέλη της διαπραγματεύονται, ατομικά και συλλογικά, τις νέες προδιαγραφές της ύπαρξης και της συνύπαρξης. Συμμετέχοντας σε τέτοιες ομάδες, βλέπει κανείς μπροστά στα μάτια του να φτιάχνεται η μικρογραφία ενός καλύτερου κόσμου. Στο Εργαστήριο, οι μικρές ομάδες αποτελούν το υπόβαθρο της καθημερινής μας εμπειρίας, των πράξεων, των επιλογών μας. Εδώ και δεκαετίες, συνιστούν τους παραπόταμους που ενώνονται μεταξύ τους και δημιουργούν όλο και μεγαλύτερα ποτάμια διοχετεύοντας τη γνώση και τα βιώματα σε όλο και ευρύτερες ανθρώπινες οντότητες στον τόπο μας.

8 Τα νήματα και τα νάματα που υφαίνουν την ανθρώπινη εμπειρία πάνω στον καμβά της αλληλεπίδρασης και της επικοινωνίας απεικονίζονται και εκφράζονται χρόνια τώρα μέσα από σύμβολα και κώδικες που συμπυκνώνουν την εμπειρία μας. Οι ανακατασκευές της πραγματικότητας που μεταλλάσσουν την αντίληψή μας για το τι αποτελεί λειτουργική ύπαρξη και συνύπαρξη, ανάβλυσαν από την πλούσια πηγή των ομάδων. Έγιναν τίτλοι βιβλίων, κεντρικοί άξονες για θεωρητικές κατασκευές, λογοτεχνικά κείμενα και βιβλία, έγιναν ποιήματα και τραγούδια, χορευτικά και εικαστικά θέματα, παραμύθια για μικρούς και μεγάλους. Θα κλείσω με μια ζωγραφιά που έφτιαξε η εννιάχρονη Αθηνά και τη χάρισε στη γιαγιά της που ήταν μέλος σε μια θεραπευτική ομάδα. Είχα ζητήσει τότε από την γιαγιά Αθηνά να γράψει το περιστατικό και να μας φέρει και τη ζωγραφιά της εγγονής της. Ζήτησα και πήρα την άδεια από την οικογένεια να αναφερθώ στην μικρή Αθηνά με το πραγματικό της όνομα. Η γιαγιά Αθηνά μάς διάβασε το παρακάτω κείμενο: Ήταν Κυριακή μεσημέρι. Σε λίγο θα μαζευόταν ολόκληρη η οικογένεια. Βρισκόμουν στην κουζίνα όταν άκουσα την εγγονή μου να με φωνάζει: - Γιαγιά έλα γρήγορα. Θέλω να σου δείξω κάτι. Άπλωσε το μικρό της χεράκι και μου έδωσε μια πολύπλοκη ζωγραφιά, λέγοντας: - Βλέπεις γιαγιά είναι ένας λαβύρινθος. Εκεί στην κορυφή είναι το σπίτι σου με πολλά παράθυρα. Βλέπεις που βγαίνει καπνός από τη καμινάδα; Εσύ στέκεσαι μπροστά στο σπίτι. Ακριβώς μπροστά σου ξεκινούν τέσσερα μονοπάτια. Το πρώτο καταλήγει στην κακιά μάγισσα. Είναι αδιέξοδο. Είπε όντως τη λέξη αδιέξοδο. Μετά συνέχισε. - Και το δεύτερο μονοπάτι είναι επικίνδυνο. Στην άκρη του βρίσκεται ο δράκουλας. Τα άλλα δύο μονοπάτια είναι τα πιο δύσκολα. Τα δύο μονοπάτια που στριφογύρισαν και ανεβοκατέβαιναν, συναντιόταν, χώριζαν, ξαναενωνόταν και κατέληγαν σε έναν κύκλο που στη μέση είχε γράψει τη λέξη: Σχολείο. Η μικρή Αθηνά, μάς λέει ότι, κρατώντας σφικτά στα χέρια μας το μίτο της Αριάδνης, μπορούμε να βγούμε από το λαβύρινθο. Η μικρή Αθηνά γίνεται η φωνή