Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ( π.χ.)

Transcript

1

2 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ( π.χ.) Πρακτικά Αρχαιολογικής Συνάντησης Θεσσαλονίκη, Μαΐου 2011 Επιμέλεια Μιχάλης Τιβέριος, Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Ελένη Μανακίδου, Άννα Αρβανιτάκη ΑRCHAIC POTTERY OF THE NORTHERN AEGEAN AND ITS PERIPHERY ( BC) Proceedings of the Archaeological Meeting Thessaloniki, May 2011 Edited by Michalis Tiverios, Vasiliki Misailidou-Despotidou, Eleni Manakidou, Anna Arvanitaki ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡ. 11 Θεσσαλονίκη / Τhessaloniki 2012

3 Οργανωτική Επιτροπή Συνάντησης: Μιχάλης Τιβέριος Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Ελένη Μανακίδου Κωνσταντία Κουσουλάκου Διόρθωση κειμένων: Άννα Αρβανιτάκη Ελένη Μανακίδου Αγγλικές περιλήψεις: Janet Koniordos Ελληνικές περιλήψεις: Ελένη Μανακίδου Εικόνα εξωφύλλου: Χιώτικος κάλυκας από το νεκροταφείο της αρχαίας Άφυτης ΙSBN Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2012 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή

4 Περιεχόμενα Χαιρετισμοί Προλογικό σημείωμα των επιμελητών Συντομογραφίες / Abbreviations Χάρτης / Map Διαλέξεις / Lectures Jean-Jacques Maffre Les coupes attiques des Petits-Maîtres à Thasos Αττικές μικρογραφικές κύλικες στη Θάσο Jean-Jacques Maffre Μιχάλης Α. Τιβέριος Αττικά αγγεία πολυτελείας στη Μακεδονία Luxury Attic Pottery in Macedonia Michalis A. Tiverios Τοπική κεραμική / Local Pottery Λίλλιαν Αχειλαρά Τα γκριζόχρωμα αγγεία από τo αρχαϊκό νεκροταφείο της Μυτιλήνης: η περίπτωση του οικοπέδου Χ. Κρικλάνη Δ. Κουτσοβίλη Grey Ware from the Archaic Cemetery of Mytilene: The Ch. Kriklani and D. Koutsovili Property Lillian Acheilara Anelia Bozkova, Peter Delev Archaic Pottery with Painted Geometric Decoration from South-Western Bulgaria Αρχαϊκή κεραμική με γραπτή γεωμετρική διακόσμηση από τη νοτιοδυτική Βουλγαρία Anelia Bozkova, Peter Delev Laura Danile Local Productions and Imports at Hephaestia (Lemnos) from the Early Iron Age to the Archaic Period Τοπική παραγωγή και εισαγωγές κεραμικής στην Ηφαιστία της Λήμνου από την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως την αρχαϊκή περίοδο Laura Danile Περιεχόμενα 5

5 Ευρυδίκη Κεφαλίδου Kεραμική από τη Νέα Καλλικράτεια στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Pottery from Nea Kallikrateia in the Archaeological Museum of Thessaloniki Eurydice Kefalidou Dragi Mitrevski Lower Vardar or Amphaxitis Pottery from the Iron Age Κεραμική από την περιοχή της Αμφαξίτιδος (κάτω Αξιός) κατά την Εποχή του Σιδήρου Dragi Mitrevski Άννα Παντή Τοπική κεραμική αρχαϊκών χρόνων από τα Λείβηθρα Archaic Local Pottery from Leibethra Anna Panti Jacques Perreault, Κατερίνα Περιστέρη, Francine Blondé Παράδοση, μίμηση και καινοτομία στην αρχαϊκή κεραμική του εργαστηρίου «Φαρί» Θάσου Tradition, Imitation and Innovation in the Archaic Pottery of the Phari Workshop in Thasos Jacques Perreault, Katerina Peristeri, Francine Blondé Martin Perron The Influences of East Greek Pottery on North Aegean Vase-Painting: A Group of Pyxides and Table Amphoras from Argilos Οι επιρροές της κεραμικής Ανατολικής Ελλάδας στην αγγειογραφία του Βόρειου Αιγαίου: μία ομάδα πυξίδων και επιτραπέζιων αμφορέων από την Άργιλο Martin Perron Θώμη Σαββοπούλου Πύραυνοι αρχαϊκών χρόνων από την Αξιούπολη Κιλκίς Archaic Pyraunoi from Axioupolis, Kilkis Thomi Savvopoulou ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Σβετλάνα Βιβντένκο, Παναγιώτης Μανούδης, Πρώτη προσέγγιση στη μελέτη των πυραύνων από τις ανασκαφές στην Αξιούπολη Εισηγμένη κεραμική / Imported Pottery Αττική / Attic... Σταμάτης Α. Φριτζίλας Αττική πελίκη με διονυσιακή παράσταση από τη Σαμοθράκη: ένα έργο του Ζωγράφου του Θησέα Attic Pelike with Dionysiac Scene from Samothrace: A Work by the Theseus Painter Stamatis A. Fritzilas Κωνσταντούλα Χαβέλα Αττική μελανόμορφη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης Attic Black-Figure Pottery from Toumba, Thessaloniki Konstantoula Chavela 6 Περιεχόμενα

6 Κορινθιακή / Corinthian... Cornelis Willem Neeft Corinthian Pottery in Thasos and Argilos: Preliminary Observations Κορινθιακή κεραμική από τη Θάσο και την Άργιλο: πρώτες παρατηρήσεις Cornelis Willem Neeft Λακωνική / Laconian... Μαρία Πιπιλή Λακωνική κεραμική στο Βόρειο Αιγαίο Laconian pottery from the Northern Aegean Maria Pipili Ανατολικής Ελλάδας / East Greek... Ζήσης Μπόνιας, Jacques Perreault, Σταύρος Πασπαλάς, Χριστίνα Τελεβάντου Ανδριώτικη κεραμική στην Άργιλο: ένα πρόγραμμα σε εξέλιξη Andrian Pottery at Argilos: A Program in progress Zisis Bonias, Jacques Perreault, Stavros Paspalas, Christina Televantou Δέσποινα Τσιαφάκη, Νικόλαος Καζάκης, Αναστάσιος Σακαλής, Νέστορας Τσιρλιγκάνης Ανδριώτικη (;) κεραμική στην Άργιλο: οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας Andrian (?) Pottery at Argilos: The First Two Phases of the Archaeometrical Study Despoina Tsiafaki, Nikolaos Kazakis, Anastasios Sakalis, Nestor Tsirliganis Δέσποινα Τσιαφάκη Κεραμική Ανατολικής Ελλάδας στο Καραμπουρνάκι East Greek Pottery at Karabournaki Despoina Tsiafaki Αναστασία Χρυσοστόμου, Παύλος Χρυσοστόμου Ιωνικά bucchero από τα νεκροταφεία του Αρχοντικού Πέλλας Ionian Bucchero Ware from the Cemeteries of Archontiko, Pella Anastasia Chrysostomou, Pavlos Chrysostomou Εμπορικοί αμφορείς / Transport Amphoras... Pierre Dupont, Eudokia Skarlatidou Archaic Transport Amphoras from the First Necropolis of Clazomenian Abdera Αρχαϊκοί εμπορικοί αμφορείς από την πρώτη νεκρόπολη των κλαζομενιακών Αβδήρων Pierre Dupont, Eudokia Skarlatidou Κωνσταντίνος Φίλης Ιωνικοί εμπορικοί αμφορείς στο Βόρειο Αιγαίο Ionian Transport Amphoras in North Aegean Konstantinos Filis Περιεχόμενα 7

7 Τοπική και εισηγμένη κεραμική σε ανασκαφικά σύνολα / Local and Imported Pottery from Excavation Context Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή Κλειστά σύνολα αρχαϊκής κεραμικής από το νεκροταφείο της Σουρωτής στον Νομό Θεσσαλονίκης και δείγματα αγγείων από τον οικισμό της Τούμπας στη Θεσσαλονίκη Archaic Pottery Groups from the Souroti Cemetery in the Prefecture of Thessaloniki and Selected Vases from the Toumba Settlement in Thessaloniki Victoria Allamani-Souri Στέφανος Γιματζίδης Αρχαϊκή κεραμική σε οικισμούς και ιερά της Μακεδονίας: η οικοσκευή των θνητών και των αθανάτων στη Σάνη της Παλλήνης Archaic Pottery in Settlements and Sanctuaries in Macedonia: Household Vessels of Mortals and Immortals at Sane in Pallene Stefanos Gimatzidis Γεώργιος Ζάχος Αρχαϊκή κεραμική από την Ερεσό της Λέσβου Archaic Pottery from Eresos, Lesbos Georgios Zachos Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Αντιγόνη Μαραγκού Αρχαϊκή κεραμική από τη θασιακή αποικία Οισύμη Archaic Pottery from the Thasian Colony of Οisyme Chaido Koukouli-Chrysanthaki, Antigoni Marangou Αστέριος Λιούτας, Στέφανος Γιματζίδης Αρχαϊκή κεραμική σε οικισμούς και νεκροταφεία της Μακεδονίας: η οικοσκευή των ζωντανών και των νεκρών στην αρχαία θέση της Πολίχνης Θεσσαλονίκης (Λεμπέτ) Archaic Pottery in Settlements and Cemeteries in Macedonia: Household Vessels of the Living and the Dead at the Ancient Site of Polichne, Thessaloniki (Lebet) Asterios Lioutas, Stefanos Gimatzidis Πηνελόπη Μάλαμα Κεραμική αρχαϊκών χρόνων από την αρχαία Γαληψό Archaic Pottery from Ancient Galepsos Penelope Malama Ελένη Μανακίδου Εισηγμένη κυκλαδική, κορινθιακή και αττική κεραμική αρχαϊκών χρόνων στην αρχαία Οισύμη Imported Archaic Cycladic, Corinthian and Attic Pottery in Ancient Oisyme Eleni Manakidou Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Η αρχαϊκή κεραμική από το νεκροταφείο της αρχαίας Άφυτης Archaic Pottery from the Cemetery of Ancient Aphytis Vasiliki Misailidou-Despotidou Σοφία Μοσχονησιώτη Αρχαϊκή κεραμική από το ιερό του Ποσειδώνα στο Ποσείδι της Χαλκιδικής Archaic Pottery from the Sanctuary of Poseidon at Poseidi, Chalkidike Sofia Moschonissioti 8 Περιεχόμενα

8 Ματθαίος Μπέσιος, Κωνσταντίνος Νούλας Αρχαϊκή κεραμική από την ακρόπολη της αρχαίας Μεθώνης Archaic Pottery from the Acropolis of Ancient Methone Matthaios Besios, Konstantinos Noulas Ελισάβετ Νικολάου, Αιμιλία Καλογιάννη, Φωτεινή Τσιούκα Νεκροταφείο του αρχαίου Θητωνίου: μία πρώτη προσέγγιση της κεραμικής The Cemetery of Ancient Thetonion: A First Approach to the Pottery Elisavet Nikolaou, Aimilia Kalogianni, Photini Tsiouka Aleksandra Papazovska-Sanev Pottery Imports and Local Imitations along the Vardar River Valley in the 6th and 5th Centuries BC Εισαγωγές κεραμικής και τοπικές μιμήσεις κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού Αξιού (Βαρδάρη) στον 6ο και 5ο αι. π.χ. Aleksandra Papazovska-Sanev Χρυσαφένια Παρδαλίδου Κεραμική αρχαϊκών χρόνων από το ιερό του Απόλλωνα στην αρχαία Ζώνη νομού Έβρου Archaic Pottery from the Sanctuary of Apollo at Ancient Zone Chrysafenia Pardalidou Κατερίνα Ρωμιοπούλου Νεκροταφείο αυτοχθόνων και αποίκων στην παραλία «Αϊ-Γιάννης» Σιθωνίας (7ος - 5ος αι. π.χ.) και ίχνη οικισμού στο νησί Καστρί: η κεραμική Archaic Cemetery with Native and Colonial Burials on the Coast of Ai-Yannis (Sithonia) (7th-5th c. B.C.) and Traces of a Settlement on the Island of Kastri: The Pottery Κaterina Romiopoulou Ευδοκία Σκαρλατίδου Κλειστά σύνολα με κορινθιακή και ιωνική κεραμική από το πρώιμο αρχαϊκό νεκροταφείο των Αβδήρων Selected Groups of Corinthian and Ionian Pottery from the Early Archaic Cemetery at Abdera Eudokia Skarlatidou Ευδοκία Σκαρλατίδου, Φώτης Γεωργιάδης, Άννα Παντή, Καλλιόπη Χατζηνικολάου Επείσακτη και εγχώρια αρχαϊκή κεραμική από το αρχαίο νεκροταφείο στη Θέρμη (Σέδες) Θεσσαλονίκης Archaic Imported and Local Pottery from the Ancient Cemetery at Thermi (Sedes), Thessaloniki Eudokia Skarlatidou, Fotis Georgiadis, Anna Panti, Kalliopi Chatzinikolaou Διαμαντής Τριαντάφυλλος, Μαρίνα Τασακλάκη Η κεραμική από δύο αρχαϊκά νεκροταφεία της αιγαιακής Θράκης Pottery from Two Archaic Cemeteries in Aegean Thrace Diamantis Triantaphyllos, Marina Tasaklaki Ελισάβετ Μπεττίνα Τσιγαρίδα, Δημήτριος Πάτης Αρχαϊκή κεραμική από το νεκροταφείο της αρχαίας Σκιώνης Archaic Pottery from the Cemetery at Αncient Skione Elisavet Bettina Tsigarida, Dimitrios Patis Περιεχόμενα 9

9 Προλογικό σημείωμα των επιμελητών Η ιδέα της διεξαγωγής ενός συνεδρίου που αφορά στην κεραμική των αρχαϊκών χρόνων του βορειοελλαδικού χώρου ξεκίνησε από παλιά, όταν από τις συζητήσεις μας στις ετήσιες συναντήσεις για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη φάνηκε καθαρά το ενδιαφέρον πολλών συναδέλφων για τα ζητήματα της αρχαϊκής εποχής υπό το φως των σημαντικών ευρημάτων αυτής της περιόδου που αποκαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια στις ανασκαφές. Η πρωτοβουλία, λοιπόν, του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών για την πραγματοποίηση ενός συνεδρίου βρήκε ευήκοα ώτα στον Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., και έτσι συνδιοργανώθηκε από το Α.Π.Θ. και το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού η πρώτη διεθνής συνάντηση για την «Κεραμική της αρχαϊκής εποχής στο Βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του ( π.χ.)». Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε στις Μαΐου 2011 στην Αίθουσα Τελετών του παλαιού κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Σκοπός της συνάντησης ήταν η παρουσίαση και η συζήτηση των θεμάτων που προκύπτουν από τη μελέτη της εγχώριας και της εισηγμένης αρχαϊκής κεραμικής στον ευρύ γεωγραφικό χώρο που ορίζεται από τα βόρεια παράλια του Αιγαίου και την ενδοχώρα τους, εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων. Τα αρχαϊκά χρόνια ήταν εποχή ακμής και δημιουργίας για τους οικισμούς στην ευρύτερη περιοχή του Βόρειου Αιγαίου. Η ίδρυση αποικιών στην αιγαιακή Μακεδονία και Θράκη, η επικοινωνία μέσω θαλάσσης και οι εμπορικές σχέσεις με τις πόλεις της νότιας και της ανατολικής Ελλάδας συνέβαλαν ιδιαίτερα στην οικονομική, πολιτιστική και καλλιτεχνική ανάπτυξη των περιοχών αυτών καθώς και στη διαμόρφωση ενός δικτύου ανταλλαγών των προϊόντων τους, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονταν και τα κεραμικά σκεύη. Χάρη στην ευημερία και την κινητικότητα που παρατηρείται στην αρχαϊκή εποχή, οι οικισμοί της υπό εξέτασης περιοχής ωφελούνται από την εισροή αγαθών και ιδεών, ανταποδίδοντας με τις δικές τους δημιουργίες. Η εντατική ανασκαφική έρευνα των τελευταίων δεκαετιών στο Βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του, έφερε στο φως έναν τεράστιο αριθμό κεραμικών προϊόντων, που προέρχονται τόσο από πολλά τοπικά εργαστήρια όσο και από διάφορα κέντρα του αιγαιακού χώρου με μεγάλη κεραμική παράδοση, όπως την Αθήνα, την Κόρινθο, τη Λακωνία, τα νησιά του Αιγαίου, την Ανατολική Ελλάδα. Η μελέτη της κεραμικής αυτής όχι μόνο διευρύνει την έρευνα σχετικά με τα μεγάλα εργαστήρια του αρχαιοελληνικού κόσμου και την παραγωγή τους, αλλά και δίνει την ευκαιρία να τεθούν νέα ερωτήματα προς συζήτηση, που αφορούν στην εμφάνιση, τη διάρκεια χρήσης, το εμπόριο και τη διασπορά των αρχαϊκών αγγείων στον παραπάνω γεωγραφικό χώρο, καθώς και τις επιδράσεις της επείσακτης κεραμικής στα εγχώρια αγγεία. Η σύγκριση των ποικίλων κατηγοριών κεραμικής που προέρχονται από έναν ή περισσότερους οικισμούς, ανεξάρτητα από το αν κατασκευάζονταν ή εισάγονταν εκεί, προσφέρει και μια ασφαλή βάση για την παράλληλη εξέταση τεχνολογικών ζητημάτων. Οι κεραμικές μαρτυρίες μάς επιτρέπουν, επίσης, να προσεγγίσουμε και άλλα ευρύτερα φαινόμενα, όπως της βιοτεχνικής παραγωγής, της οικονομικής ανάπτυξης, της κοινωνικής οργάνωσης, καθώς και των τελετουργικών και ταφικών πρακτικών που παρατηρούνται στους οικισμούς της περιοχής κατά την αρχαϊκή περίοδο. Οι εισαγωγές αγγείων καθώς και οι μετακινήσεις κεραμέων από άλλες περιοχές επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό την παραγωγή των τοπικών εργαστηρίων. Η καλή ποιότητα και η πολυμορφία των εγχώριων αγγείων φανερώνουν την ικανότητα των ντόπιων κεραμέων να ενσωματώνουν δημιουργικά στο έργο τους τόσο την προϋπάρχουσα παράδοση όσο και τις εξωτερικές επιρροές. Ως προς αυτό, είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι σχεδόν παντού, στους οικιστικούς χώρους, στα 13

10 ιερά και στα νεκροταφεία, τα εγχώρια σκεύη συνυπάρχουν με τα εισηγμένα σε μια διαλεκτική σχέση, καθώς η μία ομάδα συμπληρώνει την άλλη. Μόνο μέσα από τη συστηματική γνώση και μελέτη του πλούσιου αυτού υλικού μπορούν να εξεταστούν θέματα όπως π.χ. η ταξινόμηση των αγγείων που κατασκευάστηκαν στο Βόρειο Αιγαίο σε διάφορα κέντρα παραγωγής κατά την αρχαϊκή εποχή, η ερμηνεία των πολλαπλών χρήσεών τους, η διακίνηση και οι αλληλεπιδράσεις των κεραμικών προϊόντων από τη μια περιοχή στην άλλη. Στο τετραήμερο των εργασιών της συνάντησης συμμετείχαν δώδεκα αρχαιολόγοι από το εξωτερικό και 38 από την Ελλάδα (με ατομικές ή ομαδικές ανακοινώσεις). Για τη δημοσίευση των 39 μελετών στον παρόντα τόμο προτιμήθηκε η οργάνωσή τους κατά θέματα. Προηγούνται οι δύο διαλέξεις των καθηγητών J.J. Maffre και Μ. Τιβέριου, οι οποίοι έδωσαν τις κατευθυντήριες γραμμές στη σχετική έρευνα, και ακολουθούν οι μελέτες που αφορούν στην τοπική κεραμική, στην εισηγμένη κεραμική και στην κεραμική των ανασκαφικών συνόλων. Στο σύνολό τους οι εργασίες πραγματεύονται υλικό που προέρχεται από τα παράλια και την ενδοχώρα του βορειοελλαδικού χώρου (κυρίως από περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης) μαζί με τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου (Θάσος, Σαμοθράκη, Λήμνος, Λέσβος) καθώς και από θέσεις στη νότια Βουλγαρία και την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (FYROM). Ένα μεγάλο μέρος της κεραμικής προέρχεται από ταφικά σύνολα, καθώς οι ανασκαφές των νεκροταφείων υπερτερούν έναντι αυτών των οικισμών ή των ιερών. Ιδιαίτερα σημαντική θέση κατέχει, ωστόσο, η πραγμάτευση των κεραμικών ευρημάτων από ορισμένους ανασκαμμένους οικισμούς και ιερά. Σε κάθε περίπτωση, η εξεταζόμενη κεραμική περιλαμβάνει εμπορικούς αμφορείς για τη μεταφορά ποικίλων προϊόντων, ακόσμητα χρηστικά σκεύη και διακοσμημένα αγγεία «πολυτελείας». Αξίζει να τονιστεί ότι σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για αδημοσίευτο υλικό, τόσο από πρόσφατες όσο και από παλιότερες ανασκαφικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί σε διάφορες αρχαιολογικές θέσεις στο Βόρειο Αιγαίο. Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε με τη στήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και το προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως Πολιτισμού κ. Λίνας Μενδώνη. Καθοριστική υπήρξε και η χορηγία της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ. Η Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς κ. Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη συνέβαλε στην πραγματοποίησή του. Οι Διευθύντριες του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, κ.κ. Πολυξένη Αδάμ-Βελένη και Δέσποινα Μακροπούλου, οι επίτιμες Διευθύντριες της ΙΣΤʹ και Λʹ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κ.κ. Λίλιαν Αχειλαρά και Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, η τότε Διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού κ. Σουζάννα Χούλια καθώς και το προσωπικό του Αρχαιολογικού Μουσείου και το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης συνέβαλαν στην αρτιότερη διεξαγωγή του συνεδρίου. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, ο Πρύτανης κ. Ιωάννης Μυλόπουλος και η Αντιπρύτανης Έρευνας κ. Σοφία Κουίδου-Ανδρέου στήριξαν τη συνάντηση. Όλους τους ευχαριστούμε θερμά. Στη χρηματοδότηση του ΥΠΠΟΤ οφείλεται η έκδοση του παρόντα τόμου των Πρακτικών. Η έγκαιρη έκδοσή του, αποτέλεσμα της στενής και αρμονικής συνεργασίας του Α.Π.Θ., του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και των συγγραφέων του τόμου δικαιώνει τις προσπάθειές μας και εκπληρώνει, νομίζουμε, τον στόχο του συνεδρίου. Μιχάλης Τιβέριος, Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Ελένη Μανακίδου, Άννα Αρβανιτάκη 14

11 Συντομογραφίες / Abbreviations Σε όλα τα κείμενα του τόμου έχουν υιοθετηθεί οι συντομογραφίες του American Journal of Archaeology (AJA) και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (Richtlinien für Publikationen des DAI, Αbkürzungslisten), ενώ χρησιμοποιούνται επιπλέον και οι εξής: All texts of this volume have adopted the abbreviations of the American Journal of Archaeology (AJA) and of the German Archaeological Institute (Richtlinien für Publikationen des DAI, Abkürzungslisten); additionally the following have been used: ΑΔ ΑΕ ΑΕΜΘ 20 χρόνια Αρχαιολογικόν Δελτίον Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Θεσσαλονίκη Αιγαίο 2004 Π. Αδάμ-Βελένη Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια. Επετειακός τόμος, Θεσσαλονίκη Ν.Χ. Σταμπολίδης Α. Γιαννικουρή (επιμ.), Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Ρόδος 1-4 Νοεμβρίου 2002, Αθήνα Αμητός 1987 Σ. Δρούγου Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη Μ. Τιβέριος (επιμ.), Αμητός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Τρίτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, Σεπτεμβρίου 1977, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία IV Αρχαία Μακεδονία IV. Ανακοινώσεις κατά το Τέταρτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, Σεπτεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία V Αρχαία Μακεδονία V. Ανακοινώσεις κατά το Πέμπτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, Οκτωβρίου 1989, Στη μνήμη του Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία VI Αρχαία Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1996, Στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία VII Αρχαία Μακεδονία VII. Η Μακεδονία από την Εποχή του Σιδήρου έως το θάνατο του Φιλίππου Β. Ανακοινώσεις κατά το Έβδομο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη Θρεπτήρια 2012 Μ. Τιβέριος Π. Νίγδελης Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια. Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη Μνείας χάριν 1998 Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Μνείας χάριν. Τόμος στη μνήμη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη Μνήμη Δ. Λαζαρίδη 1990 Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη O. Picard (επιμ.), Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη. Πρακτικά Αρχαιολογικού Συνεδρίου, Καβάλα, 9-11 Μαΐου 1986, Θεσσαλονίκη Μύρτος 2000 Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Μύρτος. Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη Σίνδος 1985 I. Βοκοτοπούλου A. Δεσποίνη B. Μισαηλίδου M. Τιβέριος, Σίνδος. Κατάλογος της έκθεσης Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα Συντομογραφίες / Abbreviations 15

12 AEMTh 20 chronia ABL C.H.E. Haspels, Attic Black-Figured Lekythoi, Paris ABV J.D. Beazley, Attic Black-Figure Vase-Painters, Oxford AEMTh Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Thessaloniki Agora XII Agora XXIII Ancient Macedonia III Ancient Macedonia IV Ancient Macedonia V Ancient Macedonia VI Ancient Macedonia VII P. Adam-Veleni K. Tzanavari (eds.), Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια. Επετειακός τόμος, Thessaloniki B.A. Sparkes L. Talcott, The Athenian Agora XII. Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries B.C., Princeton Ν.J M.B. Moore M.Z. Pease-Philippides, The Athenian Agora XXIII. Attic Black-Figured Pottery, Princeton N.J Ancient Macedonia III. Papers read at the Third International Symposium held in Thessaloniki, September 21-25, 1977, Thessaloniki Ancient Macedonia IV. Papers read at the Fourth International Symposium held in Thessaloniki, September 21-25, 1983, Thessaloniki Ancient Macedonia V. Papers read at the Fifth International Symposium held in Thessaloniki, October 10-15, 1989, Thessaloniki Ancient Macedonia VI. Papers read at the Sixth International Symposium held in Thessaloniki, October 15-19, 1996, Τhessaloniki Ancient Macedonia VII. Macedonia from the Iron Age to the Death of Philipp II. Papers read at the Seventh International Symposium held in Thessaloniki, October, 14-18, 2002, Thessaloniki ARV 2 J.D. Beazley, Attic Red-Figure Vase-Painters, Oxford Paralipomena J.D. Beazley, Paralipomena, Oxford Beazley Addenda 2 Corinth VII Corinth VII/1 T.H. Carpenter T. Mannack M. Mendonça (eds.), Beazley Addenda. Additional References to ABV, ARV² and Paralipomena, Οxford D.A. Amyx P. Lawrence, Corinth VII. Archaic Corinthian Pottery and the Anaploga Well, Princeton N.J S. Weinberg, Corinth VII/1. The Geometric and Orientalizing Pottery, Princeton N.J Corinth VII/5 M. Risser, Corinth VII/5. Corinthian Conventionalizing Pottery, Princeton N.J Corinth ΧΙΙΙ Corinth XV/3 C.W. Blegen H. Palmer R.S. Young, Corinth XIII. The North Cemetery, Princeton N.J A.N. Stillwell J.L. Benson, Corinth XV/3. The Potter s Quarter. The Pottery, Princeton N.J Kerameikos IX U. Knigge, Kerameikos IX. Der Südhügel. Ergebnisse der Ausgrabungen, Berlin Klazomenai, Teos and Abdera 2004 Les céramiques de la Grèce de l Est 1978 Olynthos V Olynthos XIII A. Moustaka E. Skarlatidou M.-C. Tzannes Υ. Ersoy (eds.), Klazomenai, Teos and Abdera: Metropolis and Colony. Proceedings of the International Symposium, Abdera, October 2001, Thessaloniki Les céramiques de la Grèce de l Est et leur diffusion en Occident, Centre Jean Bérard, Institut Français de Naples, 6-9 Juillet 1976, Paris D.M. Robinson, Excavations at Olynthus V. Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931, Baltimore D.M. Robinson, Excavations at Olynthus XIII. Vases found in 1934 and 1938, Baltimore Συντομογραφίες / Abbreviations

13 Perachora II Samos VI/1 Tocra I Tocra II H. Payne T.J. Dunbabin (επιμ.), Perachora. The Sanctuaries of Hera Akraia and Limenia. Excavations of the British School of Archaeology at Athens, , II. Pottery, Ivories, Scarabs, and Other Objects from the Votive Deposit of Hera Limenia, Oxford E. Walter-Karydi, Samos VI/1. Samische Gefässe des 6. Jahrhunderts v. Chr., Bonn J. Boardman J. Hayes, Excavations at Tocra The Archaic Deposits I, BSA Suppl. 4, Oxford J. Boardman J. Hayes, Excavations at Tocra The Archaic Deposits II and Later Deposits, BSA Suppl. 10, Oxford Άλλες συντομογραφίες αδημ. αδημοσίευτη αι. αιώνας αρ. αριθμός-αριθμοί διάμ. διάμετρος διδ. διδακτορική εκ. εκατοστά εικ. εικόνα-εικόνες επιμ. επιμέλεια Ζ. Ζωγράφος κ.ά. και άλλοι κ.ε. και εξής κεφ. κεφάλαιο μ. μέτρο-μέτρα μετάφρ. μετάφραση ό.π. όπως παραπάνω πίν. πίνακας-πίνακες πρβλ. παράβαλε σελ. σελίδα-σελίδες σημ. (υπο)σημείωση στιχ. στίχος-στίχοι σχ. σχέδιο-σχέδια σωζ. σωζόμενος τμ. τετραγωνικά μέτρα ύψ. ύψος φωτ. φωτογραφία χλστ. χιλιοστά Other abbreviations c. century-centuries ca. cf. cm diss. ed. eds. et al. fig. figs. i.e. inv. l.c. m mm mm 2 n. note no. nos. pl. pls. circa confer centimeters dissertation editor editors et alii figure figures id est inventory loco citato meter-meters millimeters square millimeters number numbers plate plates unpubl. unpublished viz. vs videlicet versus Συντομογραφίες / Abbreviations 17

14 νεκροταφείο Χάρτης με τις θέσεις που αναφέρονται στον τόμο. 19

15 Ανδριώτικη (;) κεραμική στην Άργιλο: οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας Δρ. Δέσποινα Τσιαφάκη Δρ. Νικόλαος Καζάκης Δρ. Αναστάσιος Σακαλής Δρ. Νέστορας Τσιρλιγκάνης Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» Το αρχαιολογικό πρόβλημα της συσχέτισης της επονομαζόμενης «σιφνιακής» κεραμικής 1 που έχει εντοπιστεί στην Άργιλο με την αντίστοιχη κεραμική που έχει βρεθεί στη μητρόπολη της αποικίας, την Άνδρο, αποτελεί το αντικείμενο της αρχαιομετρικής έρευνας που διεξάγεται στο Ινστιτούτο Πολιτιστικής & Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας στην Ξάνθη 2 σε συνεργασία με τους ανασκαφείς από την Άργιλο (Ζ. Μπόνια και J. Perreault) και την Άνδρο (Σ. Πασπαλά και Χ. Τελεβάντου). Η έρευνα που ξεκίνησε στα τέλη του 2010, μετά από συζητήσεις και την παρότρυνση των ανασκαφέων της Αργίλου Ζ. Μπόνια και J. Perreault, είναι ακόμη σε εξέλιξη, και εδώ παρουσιάζονται οι δύο πρώτες φάσεις της. Το κύριο ερώτημα αφορά στην ταυτοποίηση της προέλευσης κεραμικών δειγμάτων από την περιοχή της Αργίλου και της Άνδρου, με απώτερο στόχο την επιβεβαίωση ή όχι της αρχαιολογικής άποψης, όπως εκτέθηκε στo κείμενο των Ζ. Μπόνια, J. Perreault, Σ. Πασπαλά και Χ. Τελεβάντου στον παρόντα τόμο. Για τον λόγο αυτόν αποφασίστηκε να γίνει ποσοτική στοιχειακή ανάλυση του πηλού των δειγμάτων. Λαμβάνοντας υπόψη θέματα χρόνου, κόστους και διατήρησης των κεραμικών, επιλέχθηκε για την έναρξη της έρευνας μία μη καταστρεπτική μέθοδος. Η ανάλυση των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση μικροφασματοσκοπίας φθορισμού ακτίνων Χ (μ-xrf) 3, ενώ η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων έγινε με δύο τρόπους: α) την ανάλυση κυρίων συνιστωσών (principal component analysis, PCA) και 1. Tocra I, Tocra II, Brock Mackworth Young 1949, Για αναλύσεις που έγιναν σ αυτήν την κατηγορία κεραμικής, βλ. Jones 1986, ΙΠΕΤ, «Αθηνά»: Ερευνητικό Κέντρο Καινοτομίας στις Τεχνολογίες της Πληροφορίας, των Επικοινωνιών & της Γνώσης ( 3. Gihwala κ.ά Mantler Schreiner 2000, Calliari κ.ά Mirti Davit, Barone κ.ά Papadopoulou κ.ά Casselato κ.ά Charalambous κ.ά β) την ανάλυση συστοιχίας (cluster analysis) 4. Η ίδια μη καταστρεπτική μέθοδος (μ-xrf) χρησιμοποιήθηκε και για τις δύο πρώτες φάσεις, κατά τις οποίες αναλύθηκαν συνολικά 92 δείγματα οστράκων. Οι παρατηρήσεις που προκύπτουν συνεισφέρουν στον σχεδιασμό και την οργάνωση των περαιτέρω φάσεων, που θα οδηγήσουν στην ολοκλήρωση της έρευνας. Πρώτη φάση Αντικείμενο της πρώτης φάσης ήταν η ποσοτική στοιχειακή ανάλυση του πηλού 68 συνολικά κεραμικών δειγμάτων που βρέθηκαν στην Άργιλο και την Άνδρο, ώστε να φανεί η πιθανή μεταξύ τους συσχέτιση. Από αυτά τα 42 ανήκουν στην κατηγορία της επονομαζόμενης «σιφνιακής» κεραμικής, ενώ τα υπόλοιπα αποτελούν, σύμφωνα με την αρχαιολογική παρατήρηση, προϊόντα τοπικής παραγωγής της Αργίλου. Κατά την πειραματική διαδικασία της πρώτης φάσης αναλύθηκαν δέκα δείγματα «σιφνιακής» κεραμικής που βρέθηκαν στην περιοχή της Αργίλου (Ομάδα Α), 32 δείγματα «σιφνιακής» κεραμικής που βρέθηκαν στην Άνδρο (Ομάδα Β), καθώς και 26 δείγματα αναφοράς που βεβαιωμένα θεωρούνται ως τοπική κεραμική της περιοχής της Αργίλου (ομάδα Ε) 5. Τα δείγματα της Άνδρου (Ομάδα Β) προέρχονται από τρεις αρχαιολογικούς χώρους: την Υψηλή (αρ. 1-21), την Παλαιόπολη (αρ ) και τη Ζαγορά (αρ ). Τα όστρακα που επιλέχθηκαν ανήκουν χρονολογικά στην ίδια περίοδο. Τα δείγματα διαχωρίστηκαν σε τρεις ομάδες σύμφωνα με την αρχαιολογική (οπτική) παρατήρηση, ενώ μία ακόμη ομάδα κεραμικών (Ομάδα Γ: κορινθιακή κεραμική που 4. Jolliffe Martens H. Martens M Ευχαριστίες οφείλουμε στον M. Perron για την επιλογή των δειγμάτων της ομάδας αυτής. 215

16 βρέθηκε στην Άργιλο) χρησιμοποιήθηκε για συγκριτικούς λόγους, κατά τη στατιστική ανάλυση των δειγμάτων: ΟΜΑΔΑ Α: «σιφνιακή» κεραμική που βρέθηκε στην Άργιλο ΟΜΑΔΑ Β: «σιφνιακή» κεραμική που βρέθηκε στην Άνδρο ΟΜΑΔΑ Γ: κορινθιακή κεραμική που βρέθηκε στην Άργιλο ΟΜΑΔΑ Ε: τοπική κεραμική Αργίλου (ομάδα αναφοράς) Ως πρότυπο αναφοράς για την ποσοτικοποίηση της στοιχειακής σύστασης των δειγμάτων χρησιμοποιήθηκε το Sarm69 υπό τη μορφή ταμπλέτας (pellet). Με ειδικό εργαλείο απομακρύνθηκε το εξωτερικό στρώμα (μερικά mm) της επιφάνειας του δείγματος, ώστε να γίνει λεία και να απομακρυνθούν πιθανές προσμίξεις (χώμα κλπ.). Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε η στοιχειακή ανάλυση των δειγμάτων, χρησιμοποιώντας τη μικροφασματοσκοπία φθορισμού ακτίνων Χ (μ-xrf). Σε κάθε δείγμα επιλέχθηκαν τρία σημεία στην επιφάνειά του σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερες αποστάσεις. Οι πειραματικές συνθήκες στις οποίες έγιναν οι μετρήσεις είναι οι εξής: Δυναμικό επιτάχυνσης: 40 kv Ρεύμα λυχνίας: 0.75 ma Χρόνος μέτρησης: 300 s Με κατάλληλο λογισμικό (WinAxil) έγινε επεξεργασία των μετρούμενων φασμάτων και έπειτα η στοιχειακή ανάλυση για κάθε σημείο των δειγμάτων που αναλύθηκε. Ως τελική στοιχειακή ανάλυση για τον πηλό του κάθε δείγματος λήφθηκε ο μέσος όρος της σύστασης των τριών μετρούμενων σημείων (πίν. 1). Η επεξεργασία των φασμάτων έδειξε ότι όλα τα δείγματα περιέχουν τα παρακάτω χημικά στοιχεία: Ca, Ti, Cr, Mn, Fe, Ni, Zn, K, Cu, Si. Ακολούθησε η σύγκριση των δειγμάτων βάσει της σύστασής τους, με τη χρήση κατάλληλου στατιστικού προγράμματος (STATISTICA 7). Στη συνέχεια έγινε η ανάλυση κύριων συνιστωσών για τις Ομάδες των δειγμάτων (διάγραμμα 1). Σύμφωνα με όσα φαίνονται στο διάγραμμα 1: Τα δείγματα κατηγοριοποιούνται σε τέσσερις ανεξάρτητες ομάδες, που εναρμονίζονται με αυτές της αρχαιολογικής παρατήρησης. Αξιοσημείωτη είναι η ομοιογένεια που εμφανίζουν τα δείγματα της κάθε ομάδας μεταξύ τους, με ιδιαίτερα έντονη αυτή των Ομάδων Α και Γ. Λιγότερο έντονη, αλλά υπαρκτή, είναι η ομοιογένεια των δειγμάτων στην Ομάδα Β. Εξαίρεση αποτελούν τα δείγματα 1, 2, 3, 4, 10 και 16, τα οποία θα πρέπει να σημειωθεί ότι προέρχονται όλα από την περιοχή της Υψηλής. Factor 2: 18.50% ΟΜΑ Α Α ΟΜΑ Α Β ΟΜΑ Α Γ ΟΜΑ Α Ε b 22R 11R 12R 19R 20R 06R R 29R 14R 09R 16R 23R13R R 10 15R 17R28bisR 24R 21R 25R 04R 05R 30bisR 07R 18R 10R 4 Factor 2 : 18.50% Cu Fe Ti NiCr Mn Si Ca K Zn Factor 1 : 41.30% Factor 1: 41.30% Διάγραμμα 1. Σύγκριση δειγμάτων Ομάδων Α («σιφνιακή» κεραμική από Άργιλο), Β («σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο), Γ (κορινθιακή κεραμική από Άργιλο) και Ε (τοπική κεραμική Αργίλου) με PCA. 216 Δέσποινα Τσιαφάκη, Νικόλαος Καζάκης, Αναστάσιος Σακαλής, Νέστορας Τσιρλιγκάνης

17 Πίνακας 1. Φάση Α: Συγκεντρώσεις στοιχείων για κάθε δείγμα χρησιμοποιώντας το πρότυπο Sarm69 (Ομάδες Α-Γ, Ε). ΟΜΑΔΑ Α ΟΜΑΔΑ Β Αριθμός δείγματος Ca Ti Cr ppm Mn Fe Ni ppm Zn ppm K Cu ppm Si Ανδριώτικη (;) κεραμική στην Άργιλο: οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας 217

18 Πίνακας 1. (συνέχεια) ΟΜΑΔΑ Γ ΟΜΑΔΑ Ε Αριθμός δείγματος Ca Ti Cr ppm Mn Fe Ni ppm Zn ppm K Cu ppm Si 18b R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R bisR R bisR Δέσποινα Τσιαφάκη, Νικόλαος Καζάκης, Αναστάσιος Σακαλής, Νέστορας Τσιρλιγκάνης

19 ΟΜΑ Α Α ΟΜΑ Α Β ΟΜΑ Α Γ ΟΜΑ Α Ε Linkage Distance R 08R 17R 09R 18R 16R 15R 06R 24R 12R 25R 05R 27R 23R 21R 04R 28bisR 29R 19R 11R 07R 20R 14R 13R 10R 2 30bisR b Διάγραμμα 2. Σύγκριση δειγμάτων κεραμικής από Άργιλο (Ομάδες Α και Γ), αναφοράς από Άργιλο (Ομάδα Ε) και κεραμικής από Άνδρο (Ομάδα Β) με cluster analysis. Η Ομάδα Γ είναι πλήρως διακριτή από τις υπόλοιπες ομάδες. Οι Ομάδες Α και Β φαίνεται να ανήκουν σε μια ευρύτερη ομάδα ως προς τη σύσταση του πηλού τους, Η Ομάδα αναφοράς από την Άργιλο (Ομάδα Ε: τοπική κεραμική Αργίλου) αποτελεί μια ανεξάρτητη ομάδα, χωρίς να εμφανίζει ομοιότητες στη σύσταση με τις Ομάδες Α και Β. Ανάλογη σύγκριση έγινε και με τη δεύτερη μέθοδο, την ανάλυση συστοιχίας των δειγμάτων, απ όπου προέκυψαν σε μορφή δενδρογράμματος, τα παρακάτω (διάγραμμα 2): Τα αναλυθέντα όστρακα κατηγοριοποιούνται σε τέσσερις ανεξάρτητες ομάδες που εναρμονίζονται με αυτές της αρχαιολογικής παρατήρησης. Οι Ομάδες Α, Γ και Ε παρουσιάζουν μεγάλη ομοιογένεια, όπως και στην PCA. Λιγότερο έντονη είναι η ομοιογένεια των δειγμάτων στην Ομάδα Β. Όπως και στην PCA, έτσι και εδώ εξαίρεση αποτελούν τα δείγματα 1, 2, 3, 4, 10 και 16. Η Ομάδα Α εμφανίζει μεγαλύτερες ομοιότητες στη σύσταση με την Ομάδα Β. Από τις παραπάνω παρατηρήσεις προκύπτει η παρακάτω αρχαιολογική ερμηνεία: Τα δείγματα της Ομάδας Α («σιφνιακή» κεραμική από Άργιλο) εμφανίζουν περισσότερες ομοιότητες στη σύσταση με την Ομάδα Β («σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο), παρά με την τοπική κεραμική της Αργίλου (Ομάδα Ε). Η ομοιογένεια της Ομάδας Α δείχνει ότι τα δείγματα ενδεχομένως κατασκευάστηκαν από το ίδιο εργαστήριο. Τα κεραμικά της Ομάδας Β είναι πιθανόν να προέρχονται από διαφορετικά εργαστήρια της ίδιας γεωγραφικής περιοχής, λόγω αυξημένης διασποράς. Επιπλέον, τα δείγματα 1-4, 10, 16 πρέπει να επανεξεταστούν από αρχαιολογικής άποψης λόγω της έντονης διαφοροποίησής τους από την υπόλοιπη Ομάδα Β. Τα κεραμικά της Ομάδας Ε (τοπική παραγωγή Αργίλου) ενδεχομένως προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο, λόγω της σχετικά αυξημένης ομοιογένειας που εμφανίζουν. Εφόσον η Ομάδα Α διαφοροποιείται από την ντόπια Ομάδα Ε, τότε πιθανόν δεν αποτελεί παραγωγή της Αργίλου. Οι Ομάδες Α και Β αποτελούν μια ενιαία διευρυμένη ομάδα, που μπορεί να έχει παραχθεί στην ίδια γεωγραφική περιοχή. Από την τελευταία παρατήρηση προέκυψε η υπόθεση ότι αν η Ομάδα Β είναι παραγωγή της Άνδρου, τότε θα μπορούσε να ισχύει κάτι ανάλογο και για την Ομάδα Α. Η διερεύνηση της ισχύος της υπόθεσης αυτής αποτέλεσε το κύριο αντικείμενο της δεύτερης φάσης της έρευνας. Ανδριώτικη (;) κεραμική στην Άργιλο: οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας 219

20 Δεύτερη φάση Κατά τη φάση αυτή αποφασίστηκε να γίνει σύγκριση των πηλών των Ομάδων Α και Β με όστρακα που θεωρούνται, αρχαιολογικά, παραγωγή των κεραμικών εργαστηρίων της Άνδρου. Οι περιορισμοί που τέθηκαν από την έλλειψη χρόνου και την απουσία γνώσης του πηλού της κεραμικής της Άνδρου δεν επέτρεψαν μια διεξοδική διερεύνηση της τοπικής κεραμικής παραγωγής, ώστε να υπάρξει η δυνατότητα να τεθούν συγκεκριμένα κριτήρια επιλογής υλικού. Για τον λόγο αυτόν έγινε μια πρώτη συλλογή τυχαίων δειγμάτων άβαφης κεραμικής που θεωρούνται αρχαιολογικά «ντόπια» παραγωγή και δόθηκαν για ανάλυση και σύγκριση. Πρόκειται για 24 όστρακα που προέρχονται από διαφορετικές περιοχές: Υψηλή, Παλαιόπολη, Σταυροπέδα και Απροβάτου. Τα όστρακα διαχωρίστηκαν σε επτά ομάδες ανάλογα με τη θέση που προέρχονται. Τα δείγματα χρονολογούνται στην ύστερη γεωμετρική περίοδο (βʹ μισό του 8ου αι. π.χ.), στα ύστερα ελληνιστικά και στα ρωμαϊκά χρόνια. Δεν είναι δηλαδή σύγχρονα με το προς σύγκριση υλικό. Ανάλογα με την προέλευση, τα δείγματα της τοπικής άβαφης κεραμικής της Άνδρου ταξινομήθηκαν στις παρακάτω ομάδες: ΟΜΑΔΑ ΣΤ1: κεραμική Άνδρου (Υψηλή) ΟΜΑΔΑ ΣΤ2: κεραμική Άνδρου (Υψηλή) ΟΜΑΔΑ Ζ: κεραμική Άνδρου (Παλαιόπολη) ΟΜΑΔΑ Η: κεραμική Άνδρου (Παλαιόπολη) ΟΜΑΔΑ Θ: κεραμική Άνδρου (Παλαιόπολη) ΟΜΑΔΑ Ι: κεραμική Άνδρου (Σταυροπέδα) ΟΜΑΔΑ Κ: κεραμική Άνδρου (Απροβάτου και βόρεια Υψηλής) Η διαδικασία που ακολουθήθηκε, τόσο για τον προσδιορισμό της σύστασης του πηλού των κεραμικών των παραπάνω ομάδων όσο και για τη σύγκρισή τους μέσω κατάλληλης στατιστικής ανάλυσης, είναι ακριβώς η ίδια με της προηγούμενης φάσης. Στον πίνακα 2, δίνεται η στοιχειακή σύσταση των δειγμάτων των ομάδων ΣΤ1-Κ. Πίνακας 2. Φάση Β: Συγκεντρώσεις στοιχείων για κάθε δείγμα χρησιμοποιώντας το πρότυπο Sarm69 (Ομάδες ΣΤ1-Κ). ΟΜΑΔΑ ΣΤ1 ΣΤ2 Ζ Η Θ Ι Κ Αριθμός δείγματος Ca Ti Cr ppm Mn Fe Ni ppm Zn ppm K Cu ppm Si ΦΩΛ1_Α ΦΩΛ1_Β ΦΩΛ2_Α ΦΩΛ2_Β ΦΩΛ2_Γ ΦΩΛ2_Δ ΠΑΛ1_Α ΠΑΛ1_Β ΠΑΛ1_Γ ΠΑΛ2_Α ΠΑΛ2_Β ΠΑΛ2_Γ ΠΑΛ3_Α ΠΑΛ3_Β ΠΑΛ3_Γ ΠΑΛ3_Δ ΣΤ ΣΤ ΣΤ ΣΤ ΑΠ ΑΠ ΑΠ ΑΠ Δέσποινα Τσιαφάκη, Νικόλαος Καζάκης, Αναστάσιος Σακαλής, Νέστορας Τσιρλιγκάνης

21 Factor 2: 19.82% ΟΜΑ Α ΣΤ1 ΟΜΑ Α ΣΤ2 ΟΜΑ Α Ζ ΟΜΑ Α Η ΟΜΑ Α Θ ΟΜΑ Α Ι ΟΜΑ Α Κ ΦΩΛ 2_ ΠΑΛ 1_Β ΦΩΛ 1_Α ΑΠ4 ΠΑΛ 2_Γ ΠΑΛ 3_Β ΦΩΛ1_Β ΦΩΛ 2_Β ΣΤ 1 ΠΑΛ 3_Γ ΠΑΛ 2_Β ΠΑΛ 3_ ΠΑΛ ΑΠ3 2_Α ΦΩΛ2_Γ ΠΑΛ ΑΠ2 1_Α ΦΩΛ2_Α ΠΑΛ 3_Α ΠΑΛ 1_Γ ΣΤ ΣΤ 4 ΣΤ ΑΠ Factor 1: 25.87% Factor 2 : 19.82% Cr Ni Ca Fe Ti Cu Zn Mn Si Fa ctor 1 : 25.87% K Διάγραμμα 3. Σύγκριση δειγμάτων από Άνδρο (Ομάδες ΣΤ1-Κ) με PCA. Η επεξεργασία των φασμάτων έδειξε ότι όλα τα δείγματα περιέχουν τα παρακάτω χημικά στοιχεία: Ca, Ti, Cr, Mn, Fe, Ni, Zn, K, Cu, Si. Οι παραπάνω ομάδες συγκρίθηκαν με τις παρακάτω ομάδες της πρώτης φάσης: ΟΜΑΔΑ Α: «σιφνιακή» κεραμική από Άργιλο ΟΜΑΔΑ Β: «σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο Οι στόχοι της φάσης αυτής ήταν: να εξακριβωθεί αν όντως τα δείγματα της τοπικής κεραμικής της Άνδρου κατατάσσονται στις παραπάνω αρχαιολογικά οριζόμενες ομάδες, με βάση την ομοιότητα στη σύσταση του πηλού τους και να διευκρινιστούν τα παρακάτω αρχαιολογικά ερωτήματα: ΟΜΑΔΕΣ ΣΤ1-Κ: σύγκριση μεταξύ όλων των ομάδων του νέου υλικού. ΟΜΑΔΑ Β: σύγκρισή της με τα κεραμικά της Άνδρου (Ομάδες ΣΤ1-Κ). ΟΜΑΔΑ Β: σύγκρισή της με τα κεραμικά της Άνδρου (Ομάδες ΣΤ1-Κ) και τη «σιφνιακή» κεραμική της Αργίλου (Ομάδα Α). Στο διάγραμμα 3 παρουσιάζεται η ανάλυση των δειγμάτων των Ομάδων ΣΤ1-Κ (τοπική παραγωγή Άνδρου). Η στατιστική ανάλυση των δειγμάτων των Ομάδων ΣΤ1-Κ (διάγραμμα 3) δείχνει ότι τα αναλυθέντα κεραμικά εμφανίζουν συσχέτιση, όσον αφορά στη σύστασή τους, και μπορούν να αποτελέσουν μια ευρύτερη ομάδα. Εξαίρεση αποτελούν τα δείγματα ΦΩΛ1_Α (Ομάδα ΣΤ1), ΦΩΛ2_Δ (Ομάδα ΣΤ2), ΠΑΛ1_Β (Ομάδα Η), ΣΤ3 (Ομάδα Ι) και ΑΠ1 (Ομάδα Κ), τα οποία δεν εμφανίζουν στενή συσχέτιση με τα υπόλοιπα. Σημειώνεται η ομοιογένεια που παρατηρείται μεταξύ των δειγμάτων της Ομάδας Θ, ενώ στις υπόλοιπες ομάδες υπάρχει μια σχετική διασπορά των δειγμάτων ανά ομάδα. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι: τα αναλυθέντα δείγματα των Ομάδων ΣΤ1-Κ έχουν κοινή προέλευση, και φαίνεται ότι έχουν κατασκευαστεί σε περισσότερα του ενός εργαστήρια. Με την προσθήκη στην ανάλυση κύριων συνιστωσών και της Ομάδας Β προκύπτει το διάγραμμα 4, η γενική εικόνα του οποίου ενισχύει τις παραπάνω υποθέσεις. Οι επιμέρους παρατηρήσεις που έγιναν στο προηγούμενο διάγραμμα ισχύουν και στην περίπτωση αυτή. Κύριο χαρακτηριστικό του διαγράμματος 4 είναι ότι τα δείγματα χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες. Μία με αυτά της Ομάδας Β (δεξιά, με κάποιες εξαιρέσεις) και μία με τις υπόλοιπες ομάδες (αριστερά, ΣΤ1-Κ). Η Ομάδα Β διαφοροποιείται από τις υπόλοιπες ομάδες με εξαίρεση τα δείγματα 1, 2, 3, 4, 10 και 16, τα οποία παρουσιάζουν συσχέτιση με τις ομάδες ΣΤ1-Κ από την Άνδρο. Επίσης, όπως και στο διάγραμμα 3, τα δείγματα Ανδριώτικη (;) κεραμική στην Άργιλο: οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας 221

22 Factor 2: 16.46% ΦΩΛ 2_ ΦΩΛ 1_Α ΠΑΛ 2_Γ 4 ΑΠ 4 ΠΑΛ ΠΑΛ 1_Β ΣΤ 12_Β ΦΩΛ 2_Β ΣΤ 3 ΦΩΛ 1_Β ΠΑΛ ΠΑΛ ΠΑΛ 3_Γ 2_Α 3_Β 16 ΦΩΛ102_Γ ΠΑΛ 1_Γ ΣΤ 2 ΑΠ 3 ΣΤ 4 ΠΑΛ 1_Α 2 ΦΩΛ ΑΠ 22_Α 3 ΠΑΛ 3_Α ΑΠ 1 1 ΠΑΛ 3_ Factor 2 : 16.46% ΟΜΑ Α ΣΤ1 ΟΜΑ Α ΣΤ2 ΟΜΑ Α Ζ ΟΜΑ Α Η ΟΜΑ Α Θ ΟΜΑ Α Ι ΟΜΑ Α Κ ΟΜΑ Α Β Cu Fe Ti Si K Ca Ni Cr Zn Mn Factor 1: 37.95% Factor 1 : 37.95% Διάγραμμα 4. Σύγκριση κεραμικών από Άνδρο (Ομάδες ΣΤ1-Κ) με «σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο (Ομάδα Β) με PCA. Factor 2: 17.86% ΦΩΛ2_ ΦΩΛ1_Α ΠΑΛ2_Γ ΑΠ ΠΑΛ1_Β 20 ΠΑΛ2_Β ΣΤ 1 19 ΦΩΛ2_Β ΣΤ ΦΩΛ1_Β ΠΑΛ3_Γ ΠΑΛ3_Β ΠΑΛ2_Α ΠΑΛ1_Γ ΦΩΛ2_Γ ΣΤ 2 ΑΠ 3 ΣΤ ΠΑΛ1_Α ΦΩΛ2_Α ΑΠ ΑΠ ΠΑΛ3_ ΠΑΛ3_Α 1 Factor 2 : 17.86% Fe Ti Si Cu ΟΜΑ Α ΣΤ1 ΟΜΑ Α ΣΤ2 ΟΜΑ Α Ζ ΟΜΑ Α Η ΟΜΑ Α Θ ΟΜΑ Α Ι ΟΜΑ Α Κ ΟΜΑ Α Β ΟΜΑ Α Α K Ni Cr Ca Zn Mn Factor 1: 36.09% Fa ctor 1 : 36.09% Διάγραμμα 5. Σύγκριση τοπικής κεραμικής Άνδρου (Ομάδες ΣΤ1-Κ) με «σιφνιακή» κεραμική από Άργιλο (Ομάδα Α) και «σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο (Ομάδα Β) με PCA. 222 Δέσποινα Τσιαφάκη, Νικόλαος Καζάκης, Αναστάσιος Σακαλής, Νέστορας Τσιρλιγκάνης

23 ΦΩΛ2_Δ (Ομάδα ΣΤ2) και ΠΑΛ1_Β (Ομάδα Η) απομακρύνονται ελάχιστα από τα υπόλοιπα δείγματα των ομάδων ΣΤ1-Κ της Άνδρου. Στο διάγραμμα 5 παρουσιάζεται η ανάλυση κύριων συνιστωσών με την προσθήκη στις παραπάνω ομάδες και της Ομάδας Α («σιφνιακή» κεραμική από Άργιλο). Στο διάγραμμα 5 διακρίνεται και πάλι ο σχηματισμός δύο ευρύτερων κατηγοριών. Η μία περιλαμβάνει τις Ομάδες ΣΤ1-Κ (τοπική κεραμική Άνδρου), ενώ η άλλη την Ομάδα Α («σιφνιακή» κεραμική από Άργιλο) και την Ομάδα Β («σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο). Όπως και στο προηγούμενο διάγραμμα (διάγραμμα 4), από την ομοιογένεια που παρουσιάζουν τα όστρακα των ομάδων ΣΤ1-Κ, εξαιρούνται τα δείγματα ΦΩΛ2_Δ (Ομάδα ΣΤ2) και ΠΑΛ1_Β (Ομάδα Η). Η συσχέτιση που είχε παρατηρηθεί ανάμεσα στις ομάδες Α και Β κατά την πρώτη φάση, επαναλαμβάνεται και στο διάγραμμα αυτό. Εξαίρεση αποτελούν τα δείγματα 1, 2, 3, 4, 10 και 16 της Ομάδας Β, τα οποία παρουσιάζουν τάση διαχωρισμού. Από αυτά τα 1, 2, 3, 10 και 16 εμφανίζουν συσχέτιση με την ευρύτερη κατηγορία που αποτελούν οι Ομάδες ΣΤ1-Κ (τοπική κεραμική Άνδρου). Το διάγραμμα 6 απεικονίζει την ανάλυση συστοιχίας των δειγμάτων των ομάδων ΣΤ1-Κ (τοπική κεραμική Άνδρου), με στόχο τη σύγκρισή τους και την εξαγωγή επιπλέον συμπερασμάτων σχετικά με την προέλευσή τους. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης φαίνεται να οδηγούν στις ίδιες παρατηρήσεις με την PCA. Από το δενδρόγραμμα φαίνεται ότι προκύπτουν δύο κύριες κατηγορίες με μικρή σχετικά διαφορά μεταξύ τους, όσον αφορά στη σύσταση του πηλού. Οι κατηγορίες αυτές περιλαμβάνουν υποκατηγορίες, που αποτελούνται από δείγματα όλων των αρχαιολογικά διαχωρισμένων ομάδων, όπως προέκυψε και στην PCA, γεγονός που ενισχύει την υπόθεση ότι τα δείγματα προέρχονται από την ίδια περιοχή (την Άνδρο, σύμφωνα με την αρχαιολογική πληροφορία), αλλά από περισσότερα του ενός εργαστήρια. Προσθέτοντας και την Ομάδα Β («σιφνιακή» κεραμική από Άνδρο) στο διάγραμμα 7, φαίνεται και πάλι ένας διαχωρισμός της από τις Ομάδες ΣΤ1-Κ (τοπική κεραμική Άνδρου), με εξαιρέσεις τα δείγματα 1, 2, 3, 10 και 16 της Ομάδας Β, που εμφανίζουν συσχέτιση με αυτά της Άνδρου. Εξαίρεση αποτελεί και το δείγμα 4 της Ομάδας Β, το οποίο, όπως και στο διάγραμμα 5, απομακρύνεται από το σύνολο της ομάδας του. Συμπεράσματα Οι δύο πρώτες φάσεις της έρευνας για την προέλευση της λεγόμενης «σιφνιακής» κεραμικής που βρέθηκε στην Άργιλο, αφορούν στη μελέτη της σύστασης του πηλού της κατηγορίας αυτής που βρέθηκε στην Άργιλο Linkage Distance ΟΜΑ Α ΣΤ1 ΟΜΑ Α ΣΤ2 ΟΜΑ Α Ζ ΟΜΑ Α Η ΟΜΑ Α Θ ΟΜΑ Α Ι ΟΜΑ Α Κ ΑΠ 1 ΠΑΛ 1_Β ΣΤ 4 ΣΤ 3 ΑΠ 4 ΠΑΛ 1_Γ ΦΩΛ 2_ ΠΑΛ 2_Γ ΠΑΛ 2_Β ΦΩΛ 2_Β ΠΑΛ 3_Β ΠΑΛ 3_ ΦΩΛ 1_Β ΣΤ 2 ΑΠ 2 ΠΑΛ 3_Α ΠΑΛ 1_Α ΦΩΛ 2_Γ ΦΩΛ 2_Α ΣΤ 1 ΠΑΛ 3_Γ ΠΑΛ 2_Α ΑΠ 3 ΦΩΛ 1_Α Διάγραμμα 6. Σύγκριση τοπικής κεραμικής Άνδρου (Ομάδες ΣΤ1-Κ) με cluster analysis. Ανδριώτικη (;) κεραμική στην Άργιλο: οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας 223