Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Η έννοια της κριτικής και η κριτική της πολιτικής οικονομίας Jacques Rändere

Transcript

1 από τα "Χειρόγραφα του 1844" στο "Κεφάλαιο" (μέρος Γ)του μετάφραση Χρήστος Βαλλιάνος και Βίκυ Παπαοικονόμου 2. Δομή της διαδικασίας και πρόσληψη της διαδικασίας Α) Η ανάπτυξη των μορφών και η αντιστροφή Έχουμε ορίσει μια πρώτη έννοια που εκφράζει τη σχέση του εσωτερικού προσδιορισμού της διαδικασίας με τις μορφές εμφάνισης (ή εκδήλωσης) της: την έννοια της συγκάλυψης. Παράλληλα, αφήσαμε προσωρινά αδιευκρίνιστη τη δεύτερη έννοια που ορίζει αυτή τη σχέση: την έννοια της αντιστροφής (Verkehrung). Μελετώντας την αλλαγή μορφής που μετατρέπει την αξία της εργασιακής δύναμης σε αξία της εργασίας, ο Μαρξ δηλώνει: «Αυτή η μορφή εμφάνισης καθιστά αόρατη την πραγματική σχέση και δείχνει μάλιστα το αντίθετο της» (MEW 23, σελ. 562). «Η έννοια της αξίας στην έκφραση αξία της εργασίας δεν έχει μόνο πλήρως εξαφανιστεί, αλλά και έχει αντιστραφεί στο αντίθετο της» (MEW 23, σελ. 559). Σε τι συνίσταται αυτή η αντιστροφή; Αυτό που φαίνεται στη μορφή του μισθού είναι ότι ο εργάτης πληρώνεται για όλη την εργάσιμη ημέρα του, χωρίς καμιά διάκριση, ενώ ο μισθός του στην πραγματικότητα αντιστοιχεί στην αξία της εργασιακής δύναμης, επομένως, στο μέρος της εργάσιμης ημέρας κατά τη διάρκεια του οποίου ο εργάτης αναπαράγει την αξία της προσωπικής του εργασιακής δύναμης. Μ' αυτό τον τρόπο, η βάση της κατανόησης της υπεραξίας, (η διαίρεση της εργάσιμης ημέρας) βρίσκεται μέσα στην αντιστροφή. Ένα από τα βασικότερα σημεία της επανάστασης που επέφερε ο Μαρξ στην πολιτική οικονομία συνίσταται στο ότι απεκάλυψε στο πεδίο της αυτή τη σχέση αντιστροφής μεταξύ του επιστημονικού προσδιορισμού και της φαινόμενης μορφής, που αποτελεί γι' αυτόν ένα γενικό νόμο της επιστημονικότητας. «Το ότι στα φαινόμενα τα πράγματα παρίστανται (sich darstellen) συχνά αντεστραμμένα είναι γνωστό σε όλες τις επιστήμες με εξαίρεση την πολιτική οικονομία» (MEW 23, σελ. 559). Η αντιστροφή των εσωτερικών δομικών προσδιορισμών, που μαρτυρούν για το χαρακτήρα της συγκρότησης των παραγωγικών σχέσεων, στις αντίστοιχες μορφές εμφάνισης αυτών των προσδιορισμών εμφανίζεται κατ' αυτόν τον τρόπο ως θεμελιώδες χαρακτηριστικό της διαδικασίας. Αυτός ακριβώς ο νόμος προσδιορίζει την ανάπτυξη των μορφών της. Από το επίπεδο της απλής χρηματικής κυκλοφορίας μας προσφέρεται ένα επεξηγηματικό παράδειγμα. Το χρήμα αποτελεί πράγματι μια μορφή ύπαρξης ' της αξίας των εμπορευμάτων και η χρηματική κυκλοφορία μια μορφή κίνησης των αντιφάσεων των εμπορευμάτων. Αν όμως εξετάσουμε την εμπορευματική κυκλοφορία, όπως αυτή προσφέρεται από την κοινή εμπειρία, τα πράγματα παρουσιάζονται διαφορετικά. «Η κυκλοφορία του χρήματος είναι η συνεχής, μονότονη επανάληψη της ίδιας διαδικασίας. Το εμπόρευμα είναι πάντα από την πλευρά του πωλητή, το χρήμα πάντα από την πλευρά του αγοραστή ως μέσο αγοράς. Λειτουργεί ως μέσο αγοράς με το να πραγματοποιεί την τιμή του εμπορεύματος. Πραγματοποιώντας την, το χρήμα μεταφέρει το εμπόρευμα από τον πωλητή στον αγοραστή, ενώ ταυτόχρονα το ίδιο μετακινείται από τον δεύτερο στον πρώτο, για να επαναλάβει την ίδια διαδικασία με ένα άλλο εμπόρευμα. Το ότι αυτή η μονομερής μορφή κίνησης του χρήματος πηγάζει από την αμφιμερή μορφή κίνησης του εμπορεύματος είναι συγκαλυμμένο. Η ίδια η φύση της κυκλοφορίας εμπορευμάτων προκαλεί την αντίθετη εντύπωση» (MEW 23, σελ. 129). «Το αποτέλεσμα της εμπορευματικής κυκλοφορίας, αντικατάσταση εμπορευμάτων από άλλα εμπορεύματα, δεν φαίνεται συνεπώς να διαμεσολαβείται από τη δική του αλλαγή μορφής, αλλά από τις λειτουργίες του χρήματος Σελίδα 1 / 18

2 ως μέσου κυκλοφορίας που κάνει να κυκλοφορούν τα - αφ' εαυτών ακίνητα - εμπορεύματα, και τα μεταφέρει από αυτόν για τον οποίο δεν αποτελούν αξία χρήσης σ' εκείνον για τον οποίο αποτελούν αξία χρήσης, σε μια κατεύθυνση που είναι πάντα αντίθετη με τη δική του πορεία. Απομακρύνει συνεχώς τα εμπορεύματα από τη σφαίρα της κυκλοφορίας, τιθέμενο συνεχώς στη θέση τους στην κυκλοφορία και έτσι απομακρύνεται από το δικό του σημείο αφετηρίας. Αν και η κίνηση του χρήματος αποτελεί μόνο έκφραση της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, φαίνεται αντιθέτως η κυκλοφορία των εμπορευμάτων ως αποκλειστικό αποτέλεσμα της κίνησης του χρήματος» (MEW 23, σελ. 130). Ο Μαρξ διακρίνει εδώ δύο κινήσεις: μια πραγματική κίνηση, που είναι η κίνηση της αξίας, κίνηση που συγκαλύπτεται στην επανάληψη της διαδικασίας κυκλοφορίας, και μια φαινόμενη κίνηση, που επιβεβαιώνεται από την καθημερινή εμπειρία, και που παριστά το αντίστροφο της πραγματικής κίνησης. Αυτή η σχέση αντιστροφής βλέπουμε ότι επιβεβαιώνεται καθώς περνάμε από τις πλέον αφηρημένες και λιγότερο ανεπτυγμένες μορφές της καπιταλιστικής διαδικασίας στις πλέον ανεπτυγμένες και συγκεκριμένες μορφές της. Η ανάπτυξη αυτών των «συγκεκριμένων μορφών (...), τις οποίες γεννά η διαδικασία κίνησης τον κεφαλαίου, θεωρούμενη ως όλο» (MEW 25, σελ. 33), μορφών που προσδιορίζονται από την ενότητα της διαδικασίας παραγωγής και της διαδικασίας κυκλοφορίας στη συνολική διαδικασία του κεφαλαίου, αποτελεί ακριβώς το αντικείμενο του Τόμου III του Κεφαλαίου. Η ανάπτυξη αυτή περατώνεται στις μορφές που εκδηλώνονται στην επιφάνεια της καπιταλιστικής παραγωγής, τις μορφές υπό τις οποίες συγκρούονται τα διάφορα κεφάλαια στον ανταγωνισμό και τις οποίες αντιλαμβάνονται στην καθημερινή τους εμπειρία τα οικονομικά υποκείμενα, τα οποία ο Μαρξ αποκαλεί φορείς της παραγωγής. Η ανάπτυξη των μορφών της διαδικασίας διέπεται επομένως από το νόμο της αντιστροφής: οι μορφές υπό τις οποίες παρουσιάζεται ή εμφανίζεται η καπιταλιστική παραγωγική διαδικασία είναι αυστηρά αντεστραμμένες σε σχέση με τον εσωτερικό τους καθορισμό. Παρουσιάζουν μια συνάφεια πραγμάτων (Zusammenhang der Sache), αντίστροφη της εσωτερικής συνάφειας (innerer Zusammenhang) μια φαινόμενη κίνηση αντίστροφη της πραγματικής κίνησης της καπιταλιστικής παραγωγής. Αυτή ακριβώς η μορφή της φαινόμενης κίνησης ή της συνάφειας πραγμάτων προσφέρεται στην αντίληψη των φορέων της παραγωγής 1. Θα μελετήσουμε αυτόν το νόμο σ' ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: τη θεωρία των «λόγων αντιστάθμισης» που παρουσιάζεται από τον Μαρξ στον Τόμο III (MEW 25, σελ 218 επ.). Ωστόσο, πριν να περάσουμε στη μελέτη του κειμένου, πρέπει να γίνουν δύο προκαταρκτικές παρατηρήσεις. 1) Η ανάλυση των λόγων αντιστάθμισης περιγράφει την εφαρμογή του εξής κειμένου από τον Τόμο Ι: «Οι γενικές και αναγκαίες τάσεις του κεφαλαίου πρέπει να διακρίνονται από τις μορφές εμφάνισης τους. Εδώ δεν έχουμε να εξετάσουμε πώς οι ενδοφυείς νόμοι της καπιταλιστικής παραγωγής αντανακλώνται στην εξωτερική κίνηση των κεφαλαίων και επιβάλλονται ως καταναγκαστικοί νόμοι του ανταγωνισμού και συνεπώς συνειδητοποιούνται από τον ατομικό καπιταλιστή ως κινητήρια αίτια, αλλά πρέπει να αποσαφηνισθεί κάτι εκ των προτέρων: η επιστημονική ανάλυση του ανταγωνισμού είναι δυνατή μόνο όταν έχει ήδη κατανοηθεί ακριβώς η εσωτερική φύση του κεφαλαίου. Κατά τον ίδιο τρόπο που η φαινόμενη κίνηση των ουρανίων σωμάτων γίνεται αντιληπτή μόνον από αυτόν που αντιλαμβάνεται την πραγματική τους αλλά αισθητηριακά μη αντιληπτή κίνηση» (MEW 23, σελ. 335). Στη σχέση αυτών των τριών όρων: ενδοφυείς νόμοι της καπιταλιστικής παραγωγής (πραγματική κίνηση), κίνηση των ατομικών κεφαλαίων (φαινόμενη κίνηση) και κίνητρα των καπιταλιστών, βλέπουμε να σκιαγραφείται μια θεωρία της καπιταλιστικής υποκειμενικότητας, μια θεωρία των κινήτρων και των ελατηρίων, η οποία διαφοροποιείται θεμελιακά από εκείνη των Χειρογράφων. Μέσω των φαινομένων του ανταγωνισμού, εσωτερικεύονται από τους καπιταλιστές ως κινητήρια αίτια οι ίδιες οι τάσεις του κεφαλαίου, οι δομικοί νόμοι της καπιταλιστικής παραγωγής. Σελίδα 2 / 18

3 Στον Τόμο Ι, το πρόβλημα αυτό μπορούσε να τεθεί μόνο παρενθετικά. Αντίθετα, στον Τόμο III, η ανάλυση της εσωτερικής φύσης του κεφαλαίου φτάνει στο σημείο όπου ο Μαρξ είναι σε θέση, χωρίς να προχωρήσει στην ανάλυση του ανταγωνισμού καθ' εαυτόν, να θέσει το θεμέλιο του: τον προσδιορισμό της σχέσης μεταξύ πραγματικής κίνησης και φαινόμενης κίνησης. 2) Η ανάλυση των λόγων αντιστάθμισης αποτελεί μέρος της μελέτης της εξίσωσης του ποσοστού κέρδους μέσω του ανταγωνισμού. Η κατανόηση της απαιτεί να θυμηθούμε σε γενικές γραμμές τη μετατροπή της υπεραξίας σε κέρδος και την αποκατάσταση ενός μέσου ποσοστού κέρδους. α) Υπεραξία και κέρδος Ας ξεκινήσουμε από τον τύπο: c (σταθερό κεφάλαιο) + ν (μεταβλητό κεφάλαιο) + m (υπεραξία) στον οποίο εκφράζεται η αξία των εμπορευμάτων. Βλέπουμε ότι το ποσοστό υπεραξίας είναι ίσο με m v. H ποσότητα m v εκφράζει αυτό που ο Μαρξ αποκαλεί εννοιακή σχέση. Εκφράζει την προέλευση της υπεραξίας ως σχέση της μη πληρωμένης εργασίας προς την πληρωμένη εργασία. Στο επίπεδο των συγκεκριμένων φαινομένων της συνολικής διαδικασίας του κεφαλαίου, η υπεραξία δεν εμφανίζεται καθόλου. Αυτό που εμφανίζεται είναι μια μορφή εμφάνισης της υπεραξίας: το κέρδος. Το κέρδος, όπως και κάθε μορφή εμφάνισης, είναι ταυτόχρονα και μορφή συγκάλυψης. Εδώ δεν εξετάζουμε πλέον την εννοιακή σχέση της υπεραξίας με το μεταβλητό κεφάλαιο, αλλά τη μη εννοιακή (begriffslose) σχέση της με το συνολικό κεφάλαιο, μια σχέση όπου εξαφανίζεται η διαφορά με τα συστατικά του στοιχεία, όπου δηλ., σύμφωνα με τον Μαρξ, «η ίδια η υπεραξία απαρνείται την προέλευση της, χάνει το χαρακτήρα της, γίνεται αγνώριστη» (MEW 25, σελ. 177). Το ποσοστό κέρδους εκφράζεται από τη σχέση: p (κέρδος) k (τιμή κόστους ή τιμή παραγωγής) που παριστά στην πραγματικότητα το m v, αφού η μάζα του κέρδους είναι ίση με τη μάζα της υπεραξίας και το άθροισμα c+v καθορίζει την τιμή παραγωγής. β) Σχηματισμός τον μέσον ποσοστού κέρδους Αντίθετα με ό,τι ισχύει για το ποσοστό υπεραξίας, το ποσοστό κέρδους επηρεάζεται από τις μεταβολές του σταθερού κεφαλαίου. Ανεξάρτητα από το ποσοστό της υπεραξίας και τη μάζα του κέρδους, το ποσοστό κέρδους θα μεταβάλλεται ανάλογα με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία του σταθερού κεφαλαίου σε σχέση με το μεταβλητό κεφάλαιο (που είναι το μόνο που παράγει υπεραξία). Αν η οργανική σύνθεση ενός κεφαλαίου είναι μικρότερη από τη μέση σύνθεση, αν δηλ. το μέρος του σταθερού κεφαλαίου c είναι μικρότερο από το μέσο όρο, το ποσοστό κέρδους θα αυξηθεί, και αντιστρόφως. Σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού, θα προκληθεί μια ροή κεφαλαίων προς τον κλάδο όπου το ποσοστό κέρδους είναι ανώτερο από το μέσο όρο. Αυτή η ροή κεφαλαίων θα προκαλέσει στους παραπάνω κλάδους μια διόγκωση της προσφοράς σε σχέση με τη ζήτηση, και το αντίστροφο πράγμα στους κλάδους απ' όπου αντλήθηκαν αυτά τα κεφάλαια. Μ' αυτό τον τρόπο θα αποκατασταθεί μια ισορροπία: «Μ' αυτό το συνεχές πήγαινε έλα, με μια λέξη με τη διανομή του μεταξύ των διαφόρων σφαιρών ανάλογα με το αν το ποσοστό κέρδους πέφτει εκεί και αυξάνει εδώ, το κεφάλαιο προκαλεί μια τέτοια σχέση μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, ώστε το μέσο ποσοστό κέρδους να είναι το ίδιο στις διάφορες σφαίρες παραγωγής, εξ ου ο μετασχηματισμός των αξιών σε τιμές παραγωγής» 2 (MEW 25, σελ. 206). Κατά συνέπεια, τα κεφάλαια του ιδίου μεγέθους θα δώσουν ίσα κέρδη, ανεξάρτητα από την οργανική τους σύνθεση. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο νόμος της αξίας αντιστρέφεται, ή ακριβέστερα πραγματώνεται με τη μορφή του αντιθέτου του. Αλλά αυτός ο προσδιορισμός από το νόμο της αξίας είναι γνωστός μόνο από την επιστήμη. Οι μορφές ανταγωνισμού στις οποίες πραγματώνεται ο νόμος της αξίας τον συγκαλύπτουν. Αυτό ακριβώς δείχνει ο Μαρξ στο κείμενο για τους λόγους αντιστάθμισης. Σελίδα 3 / 18

4 «Αυτό που δεν δείχνει ο ανταγωνισμός είναι ο προσδιορισμός της αξίας που διέπει την κίνηση της παραγωγής, είναι οι αξίες που συγκαλύπτονται πίσω από τις τιμές παραγωγής και σε τελευταία ανάλυση τις προσδιορίζουν» (MEW 25, σελ. 219). Από την άλλη πλευρά, ο ανταγωνισμός δείχνει τρία φαινόμενα που αντιστρατεύονται το νόμο της αξίας: 1) η ύπαρξη μέσων κερδών ανεξάρτητων της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου στους διάφορους παραγωγικούς κλάδους, επομένως ανεξάρτητων της ποσότητας της ζωντανής εργασίας που ιδιοποιείται ένα κεφάλαιο σ' ένα δεδομένο κλάδο. 2) η άνοδος και η πτώση των τιμών παραγωγής συνεπεία μιας μεταβολής των μισθών. 3) η διακύμανση των τιμών αγοράς γύρω από μια τιμή παραγωγής αγοράς διαφορετική από την αξία της αγοράς. «Όλα αυτά τα φαινόμενα φαίνεται να αναιρούν τον καθορισμό της αξίας από το χρόνο εργασίας, ακριβώς όπως και τη φύση της υπεραξίας που συνίσταται από μη πληρωμένη υπερεργασία. Επομένως, στον ανταγωνισμό, τα πάντα φαίνονται αντεστραμμένα. Η έτοιμη μορφή (fertige Gestalt) των οικονομικών σχέσεων, όπως αυτή παρουσιάζεται στην επιφάνεια, στην πραγματική της ύπαρξη, και επομένως, στις παραστάσεις με τις οποίες οι φορείς αυτών των σχέσεων επιχειρούν να τις κατανοήσουν, είναι πολύ διαφορετική, και μάλιστα είναι το αντίστροφο, το αντίθετο της εσωτερικής, ουσιώδους, αλλά συγκαλυμμένης μορφής τον πυρήνα (Kerngestalt) και της έννοιας (Begriff) που της αντιστοιχεί» (MEW 25, σελ. 219). Στο κείμενο αυτό έχουμε τα στοιχεία μιας θεωρίας: - της δομής της διαδικασίας - της θέσης του υποκειμένου μέσα στη δομή - της δυνατότητας του ιδεολογικού Λόγου και της διαφοράς του από την επιστήμη. Ας τοποθετήσουμε σ' ένα γενικό πίνακα τους ανωτέρω όρους: Μπορούμε να συμπληρώσουμε αυτό τον πίνακα με μια σειρά από ισοδύναμους όρους. Το επίπεδο της fertige Σελίδα 4 / 18

5 Gestalt είναι επίσης επίπεδο της συνάφειας των πραγμάτων, της φαινόμενης κίνησης και της πραγματικότητας (Wirklichkeit). Το επίπεδο της Kerngestalt είναι επίσης επίπεδο της εσωτερικής συνάφειας και της πραγματικής κίνησης. Ο πίνακας αυτός μας επιτρέπει κατ' αρχήν να διευκρινίσουμε την έννοια της επιστήμης. Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε το κείμενο που όριζε την κλασική οικονομική θεωρία ως επιστήμη. «Η κλασική οικονομική θεωρία επιδιώκει μέσω της ανάλυσης να ανάγει (zurückführen) στην εσωτερική τους ενότητα (innre Einheit) τις διάφορες σταθερές και ξένες μεταξύ τους μορφές πλούτου, και να τις απογυμνώσει από τη μορφή της αδιαφορίας με την οποία εμφανίζονται οι μεν απέναντι στις δε. θέλει να κατανοήσει (begreifen) την εσωτερική συνάφεια (innren Zusammenhang) διαχωρίζοντας την ποικιλία (Mannigfaltigkeit) των μορφών εμφάνισης (Erscheinungsformen)» (MEW 26.3, σελ. 490). Είχαμε σημειώσει ότι η διάσταση της επιστήμης εισαγόταν ήδη σ' αυτό το σχέδιο της πολιτικής οικονομίας μέσω της καθιέρωσης μιας διαφοράς, η έννοια της οποίας δεν είχε ακόμα γίνει αντικείμενο στοχασμού. Ας επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε το γιατί δεν είχε γίνει αυτό, εξετάζοντας το σύστημα των όρων που ορίζει στο κείμενο μας τη λειτουργία του begreifen, τη μορφή του Begriff. Πρόκειται για την αναγωγή στην ενότητα της ποικιλίας των φαινομενικών μορφών, κάτι που ορίζει ένα σχέδιο καντιανού τύπου. Χρησιμοποιώντας αυτό το καντιανό λεξιλόγιο, ο Μαρξ υποδεικνύει ένα ορισμένο τύπο σχέσης της επιστήμης με το αντικείμενο ερευνάς της, την οποία στις θεωρίες για την Υπεραξία θα τη χαρακτηρίσει ως λογική αφαίρεση, πλαστή αφαίρεση, ανεπαρκή αφαίρεση. Εμμένοντας σε μια εξωτερική σχέση μεταξύ της εσωτερικής ενότητας και της ποικιλίας των Erscheinungsformen, αυτός ο τύπος ανάπτυξης χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ανάπτυξης των μορφών, η οποία επιτρέπει στην Kerngestalt να πραγματώνεται στη fertige Gestalt που την αναιρεί, και η οποία ανάγει τη φαινόμενη κίνηση σε μια λειτουργία της πραγματικής κίνησης. Αυτό συνδέεται με το ότι δεν έγιναν αντικείμενο στοχασμού οι συνθήκες με τις οποίες καθίσταται εφικτή αυτή η ενότητα, με το ότι δεν ανακαλύφθηκε ο κινητήριος μοχλός του συστήματος. Επειδή ο Μαρξ στοχάσθηκε αυτές τις συνθήκες εφικτότητας μπόρεσε να διατυπώσει την έννοια της διαφοράς που συγκροτεί την επιστήμη, να αποδώσει την ακριβή λειτουργία της επιστήμης. Αν όντως κατά την ανάπτυξη των μορφών της διαδικασίας εξαφανίζεται η εσωτερική ουσία (η μορφή του πυρήνα), συγκαλυμμένη και αντεστραμμένη στις ανεπτυγμένες μορφές της, αν καθίσταται το αόρατο στοιχείο (όπως η υπεραξία στη μορφή του κέρδους), η επιστήμη θεμελιώνεται ως επιστήμη αυτού του αοράτου, ως αναγωγή της ορατής κίνησης στην αόρατη κίνηση. Κατ' αυτό τον τρόπο, είναι δυνατό να αντικαταστήσουμε τον πρώτον ορισμό της επιστήμης με ένα νέον ορισμό, ο οποίος ίσιος κατ' αρχήν να φαίνεται εξ ίσου σχηματικός, αλλά τον οποίο ωστόσο θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπ' όψη μας: «Το επιστημονικό έργο συνίσταται ακριβώς στην αναγωγή της ορατής κίνησης, της απλά φαινόμενης κίνησης, στην εσωτερική πραγματική κίνηση» (MEW 25, σελ. 324). Αυτή η αναγωγή της φαινόμενης κίνησης δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτα άλλο από την παράσταση της πραγματικής κίνησης. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο, ο όρος που προσδιορίζει την επιστημονική δραστηριότητα στο κείμενο μας είναι ο όρος Begriff. Πρόκειται για τη σύλληψη της κίνησης μέσω της οποίας εκδηλώνεται ο Σελίδα 5 / 18

6 εσωτερικός προσδιορισμός της διαδικασίας. Δεν είναι άσκοπο να εντοπίσουμε αυτές τις έννοιες του Begriff και begreifen σε σχέση με τα Χειρόγραφα. Η ενέργεια του begreifen προσδιόριζε εκεί τη μετάφραση σ' ένα ανθρωπολογικό Λόγο αναφοράς. Απ' αυτόν, μπορούσε κανείς να επανεύρει όλες τις κατηγορίες της πολιτικής οικονομίας ως εκφράσεις της ίδιας εννοίας (της αλλοτριωμένης εργασίας). Κάθε μια από τις έννοιες αυτές αποτελούσε ακριβώς μια «καθορισμένη και ανεπτυγμένη έκφραση αυτών των πρώτων θεμελίων» (MEW EB Ι, σελ. 521) που συνιστούσαν, σύμφωνα με τον Μαρξ, η αλλοτριωμένη εργασία και η ατομική ιδιοκτησία. Ως παραδείγματα κατηγοριών που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν κατ' αυτόν τον τρόπο ο Μαρξ πρότεινε στα Χειρόγραφα: την ανταλλαγή, τον ανταγωνισμό, το κεφάλαιο, το χρήμα. Στην «καθορισμένη και ανεπτυγμένη έκφραση», συναντάμε μια διατύπωση πολύ κοντινή στις διατυπώσεις του Κεφαλαίου. Ωστόσο, αυτό που την χαρακτηρίζει στην πραγματικότητα είναι μια απλή σχέση της (ανθρωπολογικής) ουσίας με το φαινόμενο που αποτελεί την εξατομικευμένη έκφραση της ουσίας. Το begreifen αποκαθιστά μια απλή διαφορά επιπέδου μεταξύ μιας ουσίας και κάποιων φαινομένων, τα οποία βρίσκονται όλα στο ίδιο επίπεδο, εκφράσεις του ίδιου πράγματος όπως και η ουσία. Αυτό που δεν αναπτύσσεται ούτε προσδιορίζεται στην απαρίθμηση των κατηγοριών (ανταλλαγή, ανταγωνισμός, κεφάλαιο, χρήμα) είναι ακριβώς η διαφορά επιπέδου μεταξύ κεφαλαίου και χρήματος, μεταξύ κίνησης του κεφαλαίου και κίνησης του ανταγωνισμού, δηλ. η άρθρωση αυτών των κατηγοριών στο σύστημα της καπιταλιστικής παραγωγής. Στο Κεφάλαιο αντίθετα, το begreifen συνίσταται στην εισαγωγή όλων αυτών των κατηγοριών, στη σύλληψη της κίνησης των μορφών υπό τις οποίες πραγματοποιείται η διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Η επεξεργασία των εννοιών συλλαμβάνει την άρθρωση των μορφών στο βαθμό που συλλαμβάνει αυτό που καθορίζει την άρθρωση τους, δηλ. τις κοινωνικές σχέσεις. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η εννοιακή σχέση του ποσοστού - υπεραξίας επιτρέπει να γίνει αντιληπτή η κοινωνική σχέση που συγκαλύπτει η μη εννοιακή σχέση του ποσοστού κέρδους. Μέσω αυτής της εννοιολογικής επεξεργασίας, η επιστήμη είναι σε θέση να συλλάβει την άρθρωση της δομής. Είναι ακόμα σε θέση να παράσχει τις συνθήκες εφικτότητας των Λόγων που μπορούν να εξαρτώνται από αυτήν, καθορίζοντας τον τόπο απ' όπου εξαρτώνται αυτοί οι Λόγοι, τον τόπο όπου ασκούνται οι παραστάσεις (Vorstellungen) του υποκειμένου. Β) Η λειτουργία της υποκειμενικότητας Το υποκείμενο, το δρων πρόσωπο της παραγωγής, ορίζεται εδώ, όπως και σε πολλά άλλα κείμενα, ως φορέας (Träger). Η σχέση αυτή είναι κεφαλαιώδης. Έχουμε ήδη δει ότι ο Μαρξ την χρησιμοποίησε για τον ορισμό των οικονομικών αντικειμένων. Το ότι η έννοια αυτή χρησιμοποιείται για να οριστεί συγχρόνως το υποκείμενο και το αντικείμενο δείχνει ακριβώς τη μετατόπιση των εννοιών που έχει πραγματοποιηθεί. Στα Χειρόγραφα το κεντρικό ζεύγος ήταν το ζεύγος υποκείμενο αντικείμενο (ή άνθρωπος πράγμα). Οι έννοιες που όριζαν την οικονομική πραγματικότητα εξαρτώνταν στη συγκεκριμένη σφαίρα από αυτό το ζεύγος υποκείμενο αντικείμενο: ενέργεια του υποκειμένου πάνω στο αντικείμενο, αντιστροφή της σχέσης υποκείμενο αντικείμενο, αναγνώριση του υποκειμένου στο αντικείμενο. Στο Κεφάλαιο, αυτό που καθορίζει τη θέση του υποκειμένου και του αντικειμένου είναι ακριβώς η εκκεντρότητα των σχέσεων παραγωγής. Το ζεύγος υποκείμενο αντικείμενο δεν αποτελεί πλέον την καθοριστική μήτρα της συγκρότησης του πεδίου της οικονομικής πραγματικότητας. Το υποκείμενο δεν είναι τίποτα άλλο από το φορέα των παραγωγικών σχέσεων που συγκροτούν την οικονομική αντικειμενικότητα. Έχουμε μπροστά μας την εξής σειρά μετασχηματισμών: Σελίδα 6 / 18

7 Στο πρώτο σχήμα η κινητήρια δύναμη είναι το υποκείμενο, ενώ στο δεύτερο είναι οι σχέσεις παραγωγής. Μπορούμε να εκτιμήσουμε την απόσταση μεταξύ της θεωρίας της υποκειμενικότητας που περιέχεται στο Κεφάλαιο και της θεωρίας της υποκειμενικότητας του νεαρού Μαρξ, αν ανατρέξουμε στο σχήμα του Χειρογράφου τον 1843 (βλ. στα προηγούμενα το προοίμιο του μέρους II). Διακρίνουμε στο σχήμα αυτό, όλο το χάσμα που χωρίζει το πραγματικό, το κατ' ουσίαν υποκείμενο, το οποίο ο Μαρξ ορίζει ως «υποκείμενον» 3 του μυστικοποιημένου υποκειμένου, από αυτό το φορέα της αυτόνομης Ιδέας που είναι η μυστικοποιημένη Ιδέα. Εδώ το κατ' ουσίαν υποκείμενο βρίσκεται στη θέση του φορέα. Η έννοια του φορέα, που προσδιόριζε τον έναν από τους όρους του θεωρησιακού εγχειρήματος μέσω του οποίου επιβεβαιωνόταν ο χωρισμός μεταξύ του υποκειμένου και της ουσίας του, χρησιμοποιείται εδώ για την τοποθέτηση του προσδιορισμού του υποκειμένου μέσα στην πραγματική διαδικασία. Με μια διπλή κίνηση, ο Μαρξ ανασχηματίζει τη δομή του θεωρησιακού Λόγου, υποδεικνύοντας τη δομή της διαδικασίας όπου βρίσκει τη θέση του το υποκείμενο. Από τη μια πλευρά, το υποκείμενο χάνει το κατ' ουσίαν βάθος που το καθιστούσε αρχή συγκρότησης κάθε αντικειμενικότητας, κάθε κατ' ουσίαν ύπαρξης, διατηρώντας μόνο τη λεπτή πραγματικότητα ενός φορέα. Από την άλλη πλευρά, αν ο θεωρησιακός Λόγος και η μυστικοποίηση, μακράν του να είναι το αποτέλεσμα ενός μετασχηματισμού που ενεργείται επί της Wirklichkeit από ένα ορισμένο Λόγο, χαρακτηρίζουν, όπως έχουμε δείξει, τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η δομή της διαδικασίας στην Wirklichkeit, το ουσιώδες περιεχόμενο της λειτουργίας του υποκειμένου θα συνίσταται ακριβώς στο μυστικοποιημένο ον. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ένα μετασχηματισμό της ίδιας τάξης αν προσέξουμε τη δεύτερη έννοια που προσδιορίζει αυτή τη λειτουργία του υποκειμένου: είναι η έννοια της προσωποποίησης, η οποία επίσης βρίσκει τον απόηχο της στο μοντέλο του Χειρογράφου του Ο καπιταλιστής και ο εργάτης θεωρείται ότι προσδιορίζονται ως προσωποποιήσεις των παραγωγικών σχέσεων του κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας. Γράφει λοιπόν ο Μαρξ, σ' ένα κείμενο, το ενδιαφέρον του οποίου είναι ακόμα μεγαλύτερο λόγω του ότι επανευρίσκουμε εδώ την προβληματική της απόλαυσης και του υπολογισμού θεμελιωμένη σε μια νέα βάση: «Μόνο στο βαθμό που είναι προσωποποιημένο κεφάλαιο ο καπιταλιστής έχει μια ιστορική αξία και εκείνο το ιστορικό δικαίωμα ύπαρξης που, όπως λέει ο πνευματώδης Lichnowski, ουδεμία δεν έχει χρονολογία. Μόνον σ' αυτό το βαθμό περιλαμβάνεται η δική του μεταβατική αναγκαιότητα στη μεταβατική αναγκαιότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αλλά έτσι το κινητήριο αίτιο του δεν είναι ούτε η αξία χρήσης ούτε η απόλαυση, αλλά η ανταλλακτική αξία και η αύξηση της (...). Η ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής καθιστά περαιτέρω αναγκαία μια συνεχή μεγέθυνση του κεφαλαίου που είναι τοποθετημένο σε μια βιομηχανική επιχείρηση και ο ανταγωνισμός επιβάλλει τους εγγενείς νόμους του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε κάθε ατομικό καπιταλιστή ως εξωτερικούς καταναγκαστικούς νόμους» (MEW 23, σελ. 618). Το δρων πρόσωπο της παραγωγής ορίζεται κατ' αυτό τον τρόπο ως προσωποποίηση ή φορέας των σχέσεων παραγωγής. Παρεμβάλλεται εδώ όχι ως συστατικό υποκείμενο, αλλά ως προσλάμβαναν υποκείμενο, που προσπαθεί να κατανοήσει τις οικονομικές σχέσεις που προσλαμβάνει. Το ρήμα erklären που κατά το νεαρό Μαρξ εξέφραζε την κριτική δραστηριότητα, προσδιορίζει εδώ τον υποχρεωτικά μυστικοποιημένο τρόπο με τον οποίο το καπιταλιστικό υποκείμενο επιχειρεί να συλλάβει τη δομή εντός της οποίας είναι εγκλωβισμένο (befangen). Οι παραστάσεις του φορέα, σύμφωνα με τον Μαρξ, αποτελούν την «απλή συνειδητή έκφραση της φαινόμενης κίνησης». Τα εργαλεία της γνώσης του είναι η διαίσθηση και κυρίως η εμπειρία, που συνδέεται με την κανονικότητα της φαινόμενης κίνησης, με τις σταθερές μορφές της fertige Gestalt. H εμπειρία διδάσκει ορισμένες κανονικές σχέσεις, για παράδειγμα, μια σχέση μεταξύ των μισθών και της τιμής των εμπορευμάτων, απ' όπου συνάγει κανείς το συμπέρασμα ότι η άνοδος των μισθών συμπαρασύρει τις τιμές. Ας δούμε πώς θα λειτουργήσει αυτό το σύστημα στην περίπτωση των λόγων αντιστάθμισης. «Από τη στιγμή που η καπιταλιστική παραγωγή έχει φτάσει σε ένα ορισμένο βαθμό ανάπτυξης, η εξίσωση μεταξύ των διαφορετικών ποσοστών κέρδους στις επιμέρους σφαίρες σε ένα γενικό ποσοστό κέρδους επ' ουδενί Σελίδα 7 / 18

8 λόγω πραγματοποιείται απλώς με το παιχνίδι έλξης και απώθησης με το οποίο οι τιμές αγοράς προσελκύουν ή απωθούν το κεφάλαιο. Αφού οι μέσες τιμές και οι αντίστοιχες τιμές αγοράς παγιωθούν για ένα ορισμένο διάστημα, οι ατομικοί καπιταλιστές συνειδητοποιούν ότι στη διάρκεια αυτής της εξίσωσης, ορισμένες διαφορές εξαλείφονται και σπεύδουν να τις συμπεριλάβουν στους αμοιβαίους λογαριασμούς τους. Κατά την παράσταση των καπιταλιστών, αυτές οι διαφορές είναι υπαρκτές και εισάγονται στους υπολογισμούς ως λόγοι αντιστάθμισης. Η θεμελιώδης παράσταση είναι το ίδιο το μέσο κέρδος, η παράσταση ότι κεφάλαια ίδιου μεγέθους οφείλουν υποχρεωτικά να αποφέρουν στα ίδια χρονικά διαστήματα ίδια κέρδη» (MEW 25, σελ. 219). Η αυταπάτη του καπιταλιστικού υποκειμένου μπορεί να διασπαστεί σε δύο στοιχεία: 1) Εσωτερικεύει ως κίνητρα των ενεργειών του τα φαινόμενα της φαινομενικής κίνησης μέσω των οποίων υλοποιείται ο νόμος της πραγματικής κίνησης, τον οποίο αγνοεί. Κατ' αυτόν τον τρόπο, οι λόγοι αντιστάθμισης αποτελούν απλά το φαινόμενο της εξίσωσης του ποσοστού κέρδους μέσω του ανταγωνισμού, το οποίο εσωτερικεύεται από τον καπιταλιστή ως κίνητρο που καθορίζει τους υπολογισμούς του. «Σ' αυτή την παράσταση στηρίζεται ο υπολογισμός του καπιταλιστή, ο οποίος προσμετρά το κέρδος που του διαφεύγει λόγω του ότι, για παράδειγμα, ένα κεφάλαιο περιστρέφεται με μικρότερη ταχύτητα είτε επειδή το εμπόρευμα καθυστερεί στην παραγωγική διαδικασία είτε επειδή πρέπει να πωληθεί σε απομακρυσμένες αγορές, δηλ. αποζημιώνεται αυξάνοντας τις τιμές» (MEW 25, σ. 220). 2) Μ' αυτό το δεδομένο, ο καπιταλιστής φαντάζεται ότι αυτοί που καθορίζουν την ύπαρξη του κέρδους είναι οι λόγοι αντιστάθμισης, ενώ αυτοί δεν κάνουν τίποτ' άλλο από το να μεταφράζουν την κατανομή της μάζας του κέρδους που απαρτίζεται από το άθροισμα της ιδιοποιούμενης υπερεργασίας στο σύνολο των κλάδων παραγωγής. «Ο καπιταλιστής απλά λησμονεί ή μάλλον δεν βλέπει, διότι δεν του το δείχνει ο ανταγωνισμός, ότι όλοι αυτοί οι λόγοι αντιστάθμισης τους οποίους προβάλλουν μεταξύ τους οι καπιταλιστές κατά τον αμοιβαίο υπολογισμό των τιμών των εμπορευμάτων διαφόρων παραγωγικών κλάδων, ανάγονται απλά στο ότι όλοι έχουν, ανάλογα με το κεφάλαιο τους, μια ίση αξίωση στην κοινή λεία, τη συνολική υπεραξία. Καθώς το κέρδος που εισπράττουν διαφέρει από την υπεραξία που έχουν εξάγει, έχουν μάλλον την εντύπωση ότι οι λόγοι της αντιστάθμισης δεν χρησιμεύουν στην εξίσωση κατανομής της συνολικής υπεραξίας αλλά δημιουργούν το ίδιο το κέρδος, διότι θεωρούν ότι το. κέρδος προέρχεται απλά από μια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δικαιολογούμενη αύξηση της τιμής κόστους του εμπορεύματος» (MEW 25, σελ. 220). Από την ανάλυση αυτή μπορούμε να συνάγουμε τρία σημαντικά στοιχεία: 1) Βλέπουμε ότι στο επίπεδο της συνείδησης του φορέα της παραγωγής έχουμε πρόσληψη της φαινόμενης κίνησης και επιβεβαίωση της αντιστροφής που συγκροτεί αυτήν τη συνείδηση. Κατά την πραγματική κίνηση, το κέρδος στηρίζεται στην υπεραξία, δηλ. στην απλήρωτη υπερεργασία. Αυτό που καθορίζει τη μάζα της υπεραξίας, που προσδιορίζει επομένως τα όρια στο εσωτερικό των οποίων μπορεί να πραγματοποιηθεί η κατανομή του κέρδους, είναι η συνολική μάζα της ιδιοποιημένης υπερεργασίας. Ο εργασιακός νόμος της αξίας παίζει επομένως το ρόλο ενός ρυθμιστικού νόμου για το σύνολο της παραγωγής. Η κατηγορία του κέρδους δεν αφορά την παραγωγή υπεραξίας αλλά την κατανομή της. Η φαινόμενη κίνηση κάνει αυτή την κίνηση της κατανομής της υπεραξίας να εμφανίζεται ως κίνηση σύστασης υπεραξίας. Η καπιταλιστική υποκειμενικότητα που εσωτερικεύει αυτά τα φαινόμενα ως λόγους αντιστάθμισης μπορεί μ' αυτό τον τρόπο να παρουσιάζει τα κίνητρα της ως συστατικά της διαδικασίας. 2) Ταυτόχρονα βλέπουμε αυτό που παριστούν οι παραστάσεις (Vorstellungen) του φορέα παραγωγής. Πρόκειται για κατηγορίες της πρακτικής του. Ο καπιταλιστής δεν έχει κανένα λόγο να ασχοληθεί με την εσωτερική δομή της διαδικασίας. Οι κατηγορίες τις οποίες χρειάζεται είναι αυτές που εκφράζουν τις μορφές Σελίδα 8 / 18

9 της φαινόμενης κίνησης στις οποίες βιώνει την πρακτική του και ασκεί τους υπολογισμούς του. Οι συστατικές κατηγορίες της διαδικασίας αποτελούν γι' αυτόν κατά κάποιο τρόπο τους υπότιτλους του λογιστικού του βιβλίου. Έτσι λοιπόν, το σύστημα των αυταπατών του καπιταλιστή εκφράζεται σε μια θεωρία των μεγεθών. Ο προσδιορισμός της αξίας των εμπορευμάτων από το χρόνο εργασίας είναι κάτι που περνά πίσω από τις πλάτες του καπιταλιστή, η υπεραξία δεν εισέρχεται στα λογιστικά του βιβλία. Για τους υπολογισμούς του χρειάζεται ρυθμιστικά δεδομένα μεγέθη, τα οποία τα συναντά στα μεγέθη που ρυθμίζουν την κατανομή της παραχθείσας αξίας: το μισθό, το κέρδος και την πρόσοδο. Στην επιφάνεια της καπιταλιστικής παραγωγής, επομένως στην εμπειρία του καπιταλιστή, τα μεγέθη αυτά εμφανίζονται ως στοιχεία συστατικά της αξίας των εμπορευμάτων. Ακόμα ο καπιταλιστής τα κάνει να υπεισέλθουν στους υπολογισμούς του ως μεγέθη συστατικά της αξίας. «Η εμπειρία δείχνει λοιπόν θεωρητικά και ο υπολογισμός του καπιταλιστή με βάση το συμφέρον δείχνει πρακτικά ότι οι τιμές των εμπορευμάτων καθορίζονται από το μισθό, τον τόκο και την πρόσοδο, από την τιμή της εργασίας, του κεφαλαίου και της γης, και ότι αυτά τα στοιχεία της τιμής είναι στην πραγματικότητα οι ρυθμιστικοί διαμορφωτές τιμής» (MEW 25, σελ. 882). 3) Τέλος, μπορούμε να προσδιορίσουμε στην έννοια του υπολογισμού, τη μετατόπιση που έχει προκύψει σε σχέση με τα Χειρόγραφα. Στα Χειρόγραφα, η θεωρία του υπολογισμού ήταν η ένδειξη της αντιστροφής μέσω της οποίας η απόφαση της καπιταλιστικής υποκειμενικότητας στρεφόταν κατά του εαυτού της. Ο καπιταλιστής, κάνοντας υπολογισμούς για τον εαυτό του, λειτουργούσε ως διαχειριστής, όχι για ένα παγκόσμιο χεγκελιανό πνεύμα, αλλά για την ανάπτυξη της ανθρώπινης ουσίας. Εδώ ο υπολογισμός του καπιταλιστή τοποθετείται στο επίπεδο της φαινόμενης κίνησης της δομής. Ο καπιταλιστής πιστεύει ότι ο υπολογισμός του προσδιορίζει την κίνηση της αξίας ενώ, αντίθετα, αυτός προσδιορίζεται από εκείνη. Η θεωρία του καπιταλιστικού υπολογισμού είναι μια θεωρία της αυταπάτης που έχει ανάγκη ο καπιταλιστής, προκειμένου να κατέχει τη θέση του φορέα της παραγωγής, του φορέα της καπιταλιστικής σχέσης. Συναντάμε εδώ και πάλι το μηχανισμό του επιφαινόμενου (Schein) ως απόστασης μεταξύ της συγκρότησης των μορφών και της πρόσληψης τους. Το καπιταλιστικό υποκείμενο, ως προσλάμβαναν υποκείμενο, αποκτά συνείδηση ορισμένων σχέσεων που παρουσιάζονται από τη φαινόμενη κίνηση. Όταν μετασχηματίζει τη συνείδηση αυτή σε κίνητρα των ενεργειών του, εκλαμβάνει τον εαυτό του ως συστατικό υποκείμενο. Πιστεύει ότι βρίσκει στις Erscheinungen τα αποτελέσματα της συστατικής του δραστηριότητας. Στον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο τίθεται ως συστατικό υποκείμενο, βλέπουμε να ολοκληρώνεται η μυστικοποίηση την οποία αποκαλέσαμε συστατική της ύπαρξης του. Ένα άλλο παράδειγμα μας προσφέρεται από την πτώση του ποσοστού κέρδους, η οποία κατά παρόμοιο τρόπο εκλαμβάνεται ως μια ενέργεια καθοριζόμενη από τη θέληση του καπιταλιστή. «Είναι ένα φαινόμενο που προκύπτει από τη φύση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: Όταν αυξάνεται η παραγωγικότητα της εργασίας, η τιμή κάθε μεμονωμένου εμπορεύματος ή μιας δεδομένης ποσότητας εμπορεύματος μειώνεται, ο αριθμός των εμπορευμάτων αυξάνεται, η μάζα του κέρδους ανά εμπόρευμα και το ποσοστό του κέρδους σε σχέση με το σύνολο των εμπορευμάτων μειώνονται, αλλά η μάζα του κέρδους σε σχέση με τη συνολική ποσότητα των εμπορευμάτων αυξάνεται. Το φαινόμενο αυτό εκδηλώνεται μόνο στην επιφάνεια: μείωση της μάζας του κέρδους ανά μεμονωμένο εμπόρευμα, μείωση της τιμής του, αύξηση της μάζας του κέρδους επί της αυξηθείσας συνολικής ποσότητας των εμπορευμάτων που παράγει το συνολικό κεφάλαιο της κοινωνίας ή και ο ατομικός καπιταλιστής. Αυτό γίνεται αντιληπτό με την έννοια ότι ο καπιταλιστής παίρνει, εξ ιδίας βουλήσεως μικρότερο κέρδος ανά μεμονωμένο εμπόρευμα, αλλά αποζημιώνεται από το ότι παράγει ένα μεγαλύτερο αριθμό εμπορευμάτων» (MEW 25, σελ. 240). Βλέπουμε και πάλι εδώ να φωτίζεται πλήρως η σχέση των τριών όρων: εγγενείς τάσεις του κεφαλαίου, φαινόμενη κίνηση και συνείδηση του καπιταλιστή. Σελίδα 9 / 18

10 «Η μείωση του ποσοστού κέρδους εμφανίζεται εδώ ως συνέπεια της αύξησης του κεφαλαίου και του συνδεόμενου με αυτά υπολογισμού των καπιταλιστών, ότι με χαμηλότερο ποσοστό κέρδους, η μάζα του κέρδους που θα εισπράξουν θα είναι μεγαλύτερη» (MEW 25, σελ. 235). Η θέση των φορέων της παραγωγής στη διαδικασία προσδιορίζει λοιπόν τις αναγκαίες παραστάσεις της πρακτικής τους ως απλές εκφράσεις της φαινόμενης κίνησης του κεφαλαίου, και επομένως, ως πλήρως αντεστραμμένες σε σχέση με την πραγματική του κίνηση. Μ' αυτό τον τρόπο εξηγείται και θεμελιώνεται η έννοια της αντιστροφής (Verkehrung) που χρησιμοποιείται ήδη από τη Γερμανική Ιδεολογία για να προσδιορίσει την ιδεολογία, και η οποία παρέμενε τότε αθεμελίωτη, λόγω του ότι ο Μαρξ δεν τεκμηρίωνε τη διαφορά της Kerngestalt από τη fertige Gesta! Δηλαδή στη Γερμανική Ιδεολογία, ο Μαρξ παράμενε δέσμιος μιας ιδεολογικής έννοιας της Wirklichkeit, σύμφωνα με την οποία η επιστήμη τοποθετείτο στο επίπεδο της Wirklichkeit. Επρόκειτο, όπως έλεγε, για τη μελέτη της πραγματικότητας από ένα κανονικό άνθρωπο. Επειδή δεν στοχαζόταν τη διαφορά της πραγματικότητας από την πραγματική κίνηση, η αντιστροφή εμφανιζόταν ως απλή λειτουργία μιας υποκειμενικότητας και η ερμηνεία παρεχόταν από τον χαρακτηρισμό αυτής της υποκειμενικότητας ως μικροαστικής τάξης. Οι Stirner και Bauer ήταν μικροαστοί και η ουσία ακριβώς της μικροαστικής υποκειμενικότητας, που ήταν ανίκανη να δει την πραγματικότητα, βρισκόταν στο ότι την αναπαρήγαγε αντεστραμμένη. Εδώ η αντιστροφή θεμελιώνεται στην ίδια τη δομή της διαδικασίας. Κατά τον ίδιο τρόπο θεμελιώνεται η διαφορά αυτής της έννοιας με την έννοια Verkehrung που χαρακτήριζε σύμφωνα με το νεαρό Μαρξ τη θεωρησιακή λειτουργία. Η θέση των φορέων της παραγωγής, ορισμένη κατ' αυτόν τον τρόπο, προσδιορίζει συγχρόνως τον τόπο όπου εκφέρεται ένας ορισμένος Λόγος για την οικονομία: ο Λόγος της χυδαίας οικονομικής θεωρίας. «Στην πραγματικότητα, η χυδαία οικονομική θεωρία δεν κάνει τίποτα άλλο από το να μεταφράζει σε επίπεδο θεωρητικού δόγματος, να συστηματοποιεί και να παρουσιάζει απολογητικά τις παραστάσεις των συμμετεχόντων στις αστικές σχέσεις παραγωγής φορέων αυτής της παραγωγής» (MEW 25, σελ. 825). Στο τρίτο χειρόγραφο η πολιτική οικονομία εμφανιζόταν ως ο Λόγος της καπιταλιστικής υποκειμενικότητας. Εδώ, η λειτουργία αυτή αποδίδεται σ' έναν ιδιαίτερο Λόγο: το Λόγο της χυδαίας οικονομικής θεωρίας. Η κλασική οικονομική θεωρία τοποθετείται στο επίπεδο της επιστήμης και σ' αυτό ακριβώς το επίπεδο τεκμηριώνεται η διαφορά της με τον επιστημονικό Λόγο του Μαρξ. Γ) Αξία και τιμή παραγωγής - Επιστροφή στο πρόβλημα της αφαίρεσης Τη διαφορά αυτή, διαθέτουμε πλέον τα μέσα να τη διευκρινίσουμε. Αυτό θα γίνει κατά την εξέταση ενός προβλήματος που έδωσε την ευκαιρία μιας ευρείας συζήτησης: της σχέσης μεταξύ αξίας και τιμής παραγωγής. Ας θυμηθούμε τον ορισμό της τιμής παραγωγής. «Η τιμή παραγωγής του εμπορεύματος είναι λοιπόν ίση με την τιμή κόστους του συν ένα κέρδος που προστίθεται ποσοστιαία επ' αυτής σε αναλογία με το γενικό ποσοστό κέρδους ή ίση με τιμή κόστους του, συν το μέσο κέρδος» (MEW 25, σελ. 167). Στην τιμή παραγωγής πραγματοποιείται αυτή η αντιστροφή την οποία έχουμε ήδη εξετάσει: ίσα κεφάλαια αποφέρουν ίσα ποσοστά κέρδους, ανεξάρτητα από την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, γεγονός που φαίνεται να αντιφάσκει με τη θεωρία της αξίας. «Μέσω του μετασχηματισμού των αξιών σε τιμές κόστους φαίνεται να καταστρέφεται η ίδια η βάση: ο προσδιορισμός της αξίας των εμπορευμάτων από το χρόνο εργασίας που αυτά περιέχουν» (MEW 26.3, σελ. 474). Σελίδα 10 / 18

11 Η αντίφαση αυτή προκάλεσε, από τη δημοσίευση του Τόμου III, συζητήσεις, την ηχώ των οποίων συναντάμε στο συμπλήρωμα του Τόμου III από τον Ένγκελς. Πιο πρόσφατα, θα τη δούμε να θεωρητικοποιείται σ' ένα άρθρο του ιταλού οικονομολόγου Pietranera: «La struttura logica del Capitale» 4. Ο Pietranera τείνει προς μια ερμηνεία θεμελιωμένη στις έννοιες που πρόβαλε ο Delia Volpe για τον ορισμό της επιστημονικότητας του μαρξισμού. Ασκεί κατ' αρχήν κριτική σ' ένα τύπο ερμηνείας που θεμελιώνεται σε μια αναλογία με τη φυσική. Σύμφωνα με αυτή, ο εργασιακός νόμος της αξίας είναι ένας θεωρητικός νόμος, που ισχύει σ' ένα κενό χώρο. Αλλά στην πραγματικότητα των οικονομικών φαινομένων έχουμε να κάνουμε με ένα κατειλημμένο χώρο. Από το γεγονός αυτό, προκύπτει μια σειρά τυχαίων φαινομένων διαταραχής, ανάλογων με τα φαινόμενα της τριβής. Η διαφορά μεταξύ αξίας και τιμής παραγωγής εκφράζει κατ' αυτό τον τρόπο τη διαφορά μεταξύ ενός νόμου που λειτουργεί στο κενό και ενός νόμου που λειτουργεί σ' ένα κατειλημμένο χώρο. Κατά τον Pietranera, αυτή η αντίθεση κενού κατειλημμένου αναφέρεται σε μια θεωρία της αφαίρεσης που δεν είναι μαρξιστική. Αυτός λοιπόν θα αντιπροτείνει μια θεωρία της προσδιορισμένης αφαίρεσης, δηλ. της αφαίρεσης που παριστά ένα ιστορικά προσδιορισμένο στάδιο ανάπτυξης. Ο Pietranera στηρίζει την ερμηνεία του στα εξής: 1) Ένα κείμενο του Τόμου III: «Η ανταλλαγή εμπορευμάτων στις αξίες τους ή κοντά σ' αυτές απαιτεί λοιπόν μια πολύ χαμηλότερη βαθμίδα απ' ό,τι η ανταλλαγή σε τιμές παραγωγής, όπου είναι αναγκαίο ένα ορισμένο επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης» (MEW 25, σελ. 186). 2) Το συμπλήρωμα στον Τόμο III, που έγραψε ο Ένγκελς ως απάντηση στις διάφορες αντιρρήσεις και ερμηνείες που προέκυψαν σχετικά με αυτό το πρόβλημα. Στο κείμενο αυτό, ο Ένγκελς θέλει να απορρίψει την άποψη ότι ο νόμος της αξίας αποτελεί έναν απλό «θεωρητικό μύθο» ή μια αφαίρεση εντελώς αναντίστοιχη προς το πραγματικό. Γεγονός που τον οδηγεί στο να γράψει: «Ο νόμος της αξίας του Μαρξ έχει γενική ισχύ, όσο εν πάση περιπτώσει μπορούν να ισχύουν οι οικονομικοί νόμοι, για όλη την περίοδο της απλής εμπορευματικής παραγωγής, επομένως μέχρι τη στιγμή όπου η παραγωγή αυτή υφίσταται μια τροποποίηση με την έλευση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (...). Επομένως ο νόμος της αξίας του Μαρξ ισχύει οικονομικά γενικά για μια περίοδο που ξεκινά από την αρχή της ανταλλαγής που μετασχηματίζει τα προϊόντα σε εμπορεύματα, και φτάνει μέχρι το 15ο αιώνα της εποχής μας» (MEW 25, σελ. 909). Αν το σχόλιο του Ένγκελς είναι σωστό, φτάνουμε στο εκπληκτικό συμπέρασμα ότι ο εργασιακός νόμος της αξίας ίσχυε πριν από τον καπιταλισμό και παύει να ισχύει με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Στους κόλπους του ανεπτυγμένου καπιταλισμού η κυρίαρχη θεωρία δεν θα είναι πλέον η αξία αλλά η τιμή παραγωγής. Ο Pietranera παίρνει ως βάση αυτή την ερμηνεία του Ένγκελς. Κατ' αυτόν, η αξία είναι μια προσδιορισμένη αφαίρεση, που αντιστοιχεί σ' ένα προγενέστερο στάδιο ανάπτυξης. Η τιμή παραγωγής προϋποθέτει το μέσο ποσοστό κέρδους, προϋποθέτει την ύπαρξη διαφόρων βιομηχανικών κλάδων που χαρακτηρίζονται από μια διαφορετική τεχνική σύνθεση κεφαλαίων, επομένως από διαφορετικές οργανικές συνθέσεις και ποσοστά κέρδους. Αποτελεί επομένως, μια προσδιορισμένη αφαίρεση που συνυπολογίζει το στάδιο ανάπτυξης, που είναι αυτό του καπιταλισμού του 19ου αιώνα. Από το σημείο αυτό ο Pietranera θα χρησιμοποιήσει μια από τις ουσιώδεις θέσεις του Delia Volpe, σύμφωνα με την οποία η επιστημονικότητα του μαρξισμού χαρακτηρίζεται από την εμπέδωση μιας λογικής σειράς Σελίδα 11 / 18

12 κατηγοριών αντίστροφης προς τη χρονολογική σειρά εμφάνισης τους. Η θέση αυτή βασίζεται σε μια περίφημη περικοπή της γενικής Εισαγωγής όπου ο Μαρξ δηλώνει: «θα ήταν αδύνατο και εσφαλμένο να κατατάξουμε τις οικονομικές κατηγορίες στη σειρά με την οποία υπήρξαν ιστορικά καθοριστικές. Η σειρά τους προσδιορίζεται αντιθέτως, από τις υπάρχουσες μεταξύ αυτών σχέσεις στο εσωτερικό της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας και είναι ακριβώς το αντίθετο αυτού που φαίνεται να είναι η φυσική τους σειρά ή να αντιστοιχεί στη σειρά διαδοχής της ιστορικής εξέλιξης» (MEW 13, σελ. 638). Το κείμενο αυτό παραπέμπει στη θεωρία της Grundform (θεμελιώδης μορφή) και διευκρινίζεται από την προηγούμενη παράγραφο όπου ο Μαρξ σημειώνει: «Σ' όλες τις μορφές κοινωνίας, είναι μια ορισμένη παραγωγή και οι σχέσεις της που προσδιορίζουν τη θέση και τη σημασία όλων των άλλων παραγωγών και των σχέσεων τους» (MEW 13, σελ. 637). Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, η θεμελιώδης μορφή είναι αυτή του βιομηχανικού κεφαλαίου, η οποία είναι και η τελευταία κατά σειρά εμφάνισης. Οι μορφές του εμπορικού κεφαλαίου και του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου είναι αρχαιότερες. Είναι αυτές που επέτρεψαν τη γέννηση του βιομηχανικού κεφαλαίου. Ωστόσο, στο βαθμό που το βιομηχανικό κεφάλαιο καθίσταται η θεμελιώδης μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, καθυποτάσσει τις προϋπάρχουσες αυτές μορφές, ανάγοντας τις σε ιδιαίτερες μορφές της διαδικασίας του. Έτσι λοιπόν το βιομηχανικό κεφάλαιο έχει, όπως λέει ο Μαρξ, το δικό του τρόπο να καθυποτάσσει το τοκοφόρο κεφάλαιο. Ο τρόπος αυτός είναι η δημιουργία μιας κατάλληλης γι' αυτό μορφής, της μορφής του πιστωτικού συστήματος. Στη μορφή της πίστης, το τοκοφόρο κεφάλαιο εμφανίζεται ως μια απλή ειδική μορφή υποταγμένη στο βιομηχανικό κεφάλαιο. Αυτό ακριβώς το σχήμα θα χρησιμοποιήσει ο Pietranera για τη σχέση αξίας τιμής παραγωγής, χωρίς να λαμβάνει υπ' όψη του το επίπεδο στο οποίο τοποθετούνται αυτές οι κατηγορίες. Μεταξύ αξίας και τιμής παραγωγής θα διακρίνει την ίδια σχέση την οποία είχε διακρίνει ο Μαρξ μεταξύ τοκοφόρου και βιομηχανικού κεφαλαίου. Έστω, λοιπόν, η χρονολογική σειρά: τιμή αγοράς - αξία - τιμή παραγωγής - (μονοπωλιακή τιμή) ή, εκφρασμένη με άλλο τρόπο: υπερπροϊόν - υπεραξία - κέρδος - (μονοπωλιακό έσοδο). Αντιστρέφοντας αυτή τη σειρά (ιστορική σειρά εμφάνισης των κατηγοριών), καταλήγουμε στη θεωρητική σειρά της υποταγής τους σε συνθήκες μιας καπιταλιστικής οικονομίας. Κάθε κατηγορία υποτάσσει ιστορικά την προηγούμενη κατηγορία και επιτρέπει τη θεωρητική της κατανόηση. Την εποχή του έργου του Μαρξ, η κυρίαρχη κατηγορία είναι αυτή της τιμής παραγωγής. Η κατηγορία της αξίας, που ήταν κυρίαρχη κατά τα προγενέστερα στάδια, είναι πλέον ιστορικά και θεωρητικά υποταγμένη σ' αυτή. Εδώ επίσης, φτάνουμε σ' ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα, το οποίο δύσκολα μπορεί να συμφιλιωθεί με τη θεωρία των μορφών εμφάνισης. Γιατί η εδώ εφαρμογή του κειμένου της γενικής Εισαγωγής δεν νομιμοποιείται; Διότι, στην πρώτη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με μια σχέση μεταξύ των μορφών ύπαρξης και αξίας. Το βιομηχανικό κεφάλαιο, θεμελιώδης μορφή ύπαρξης της αξίας στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, καθιστά το εμπορικό και το τοκοφόρο κεφάλαιο μορφές ύπαρξης της αξίας, οι οποίες είναι υποταγμένες σ' αυτό. Στη δεύτερη περίπτωση (σχέση αξίας τιμής παραγωγής) έχουμε να κάνουμε με τη σχέση μεταξύ της αξίας και των μορφών ύπαρξης της, με τη σχέση μεταξύ της Kemgestall, της δομής του πυρήνα της διαδικασίας, και των πλέον ανεπτυγμένων, των πλέον συγκεκριμένων μορφών της. Το κέρδος δεν παριστά μια διαταραγμένη μορφή σε σχέση με την υπεραξία. Δεν παριστά πλέον την κυρίαρχη μορφή που θα διαδεχτεί την υπεραξία. Αποτελεί τη μορφή εμφάνισης της. Σελίδα 12 / 18

13 Αξία και υπεραξία είναι οι κινητήριες δυνάμεις του συστήματος. Αλλά, ως τέτοιες, αποτελούν το κρυμμένο στοιχείο του. «Η υπεραξία και το ποσοστό υπεραξίας αποτελούν, συγκριτικά, το αόρατο στοιχείο και το ουσιώδες που θα πρέπει να διερευνηθεί, ενώ το ποσοστό κέρδους και συνεπώς η μορφή της υπεραξίας ως κέρδος παρουσιάζονται στην επιφάνεια των φαινομένων» (MEW 25, σελ. 53). Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Μαρξ θα πει για την τιμή παραγωγής ότι αποτελεί «μια μορφή της αξίας του εμπορεύματος, πλήρως εξωτερικευμένη (veräusserlichte) και από πρώτη άποψη μη εννοιακή (begriffslose)» (MEW 25, σελ. 208). Περνώντας από την υπεραξία στο κέρδος και από την αξία στην τιμή παραγωγής, δεν περνάμε σ' ένα περισσότερο ανεπτυγμένο ιστορικό στάδιο, αλλά σ' ένα άλλο επίπεδο της διαδικασίας. Είμαστε στο επίπεδο των φαινομένων της fertige Gestalt και όχι πλέον στο επίπεδο της ουσίας, της Kerngestalt. Αλλά κατά την αντιστροφή των φαινομένων πραγματοποιείται ο νόμος της ουσίας: αυτό που καθορίζει την παραγωγή της υπεραξίας για το σύνολο της τάξης των καπιταλιστών, είναι ο νόμος της αξίας. Κέρδος και τιμή παραγωγής είναι κατηγορίες που αφορούν αποκλειστικά την κατανομή της υπεραξίας μεταξύ των μελών της τάξης των καπιταλιστών. Είναι οι μορφές που παίρνει η υπεραξία και η αξία στο επίπεδο της συνολικής διαδικασίας. Αυτό που λείπει, επομένως, από τον Pietranera είναι η ριζική διαφορά που επιτρέπει στον Μαρξ να ερμηνεύσει αυτό που παρέμενε ανεξήγητο για την κλασική οικονομική θεωρία, εξ αιτίας μιας ανεπαρκούς θεωρίας της αφαίρεσης: τη σχέση της αξίας και της υπεραξίας με τις τροποποιημένες μορφές τους. Οι κλασικοί οικονομολόγοι βρίσκονταν μπροστά στο ακόλουθο πρόβλημα: πώς να συμφιλιωθεί ο εργασιακός νόμος της αξίας και τα φαινόμενα της αστικής παραγωγής που τον αρνούνται; Ιδού, για παράδειγμα, πώς ετίθετο, κατά τον Μαρξ, το πρόβλημα για τον Adam Smith: «Ο Adam προσδιορίζει βέβαια την αξία του εμπορεύματος από το χρόνο της εργασίας που αυτό περιέχει, αλλά στη συνέχεια μεταθέτει ξανά την πραγματικότητα αυτού του προσδιορισμού της αξίας στις προαδαμιαίες εποχές. Με άλλα λόγια, αυτό που του φαίνεται αληθές όσον αφορά το απλό εμπόρευμα, γίνεται γι' αυτόν σκοτεινό μόλις το απλό εμπόρευμα αντικατασταθεί από τις πλέον ανεπτυγμένε; και σύνθετες μορφές κεφαλαίου, μιθωτής εργασίας, έγγειας προσόδου, κλπ. Αυτό εκφράζει όταν λέει ότι η αξία των εμπορευμάτων μετριόταν με το χρόνο εργασίας που αυτά περιέχουν στο χαμένο παράδεισο της αστικής τάξης όπου οι άνθρωποι δεν συναντώνται ακόμη ως καπιταλιστές, μισθωτοί εργάτες, γαιοκτήμονες, παχτωτές, τοκογλύφοι κλπ., αλλά μόνον ως απλοί παραγωγοί εμπορευμάτων και απλοί ανταλλάκτες εμπορευμάτων» (MEW 13, σελ. 4445). Ας θυμηθούμε τώρα αυτό που μας έλεγε ο Ένγκελς: ότι ο νόμος της αξίας του Μαρξ ίσχυε «για όλη την περίοδο της απλής εμπορευματικής παραγωγής», πριν από την τροποποίηση που επέφερε η «έλευση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής». Αυτήν ακριβώς την αντίληψη αποδίδει και ο Μαρξ στον Smith. Οι Ένγκελς και Pietranera θέλουν τελικά να κηρύξουν τον Μαρξ αθώο από το ρικαρντιανό αμάρτημα της αφαίρεσης, κάνοντας τον να προσυπογράψει τη σμιθιανή θεωρία. Όσο για τον Μαρξ, αυτός δεν μας αφήνει καμιά αμφιβολία σχετικά με τη θεωρία του. «Ο νόμος της αξίας προϋποθέτει για την πλήρη ανάπτυξη του την κοινωνίας της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής και του ελεύθερου ανταγωνισμού, δηλ. τη σύγχρονη αστική κοινωνία» (MEW 13, σελ. 46). Το γεγονός ότι τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται ατομικά στην αξία τους είναι ένα πράγμα, ο νόμος της αξίας είναι ένα άλλο πράγμα. Η θεωρία της διαδικασίας και της ανάπτυξης των μορφών επιτρέπει να κατανοήσουμε ότι στην πλήρη του ανάπτυξη, ο νόμος της αξίας πραγματοποιείται στο αντίθετο του: την ανταλλαγή των εμπορευμάτων στις τιμές παραγωγής τους. Σελίδα 13 / 18

14 Δύσκολα εξηγείται - αν δεν πρόκειται για μια «ρεαλιστική» αντίδραση λόγω των συγκεκριμένων περιστάσεων - το ερμηνευτικό σφάλμα του Ένγκελς, ο οποίος είχε ωστόσο θέσει με εξαιρετικό τρόπο το πρόβλημα στο τέλος του Προλόγου του Τόμου II. Αντιθέτως, διακρίνουμε πολύ καλά αυτό που θεμελιώνει το λάθος του Pietranera. Ο τελευταίος δηλώνει ότι αξία και τιμή παραγωγής αντιστοιχούσαν σε δύο διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης, τα οποία δεν πρέπει να συγχέονται με τα αφηρημένα μοντέλα. Πρόκειται βεβαίως για διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης, αλλά αυτά κατανοούνται από τον Pietranera μόνον ως έκφραση διαφορετικών σταδίων της ιστορικής ανάπτυξης. Η αφαίρεση κατανοείται εδώ μόνον ως αποκομμένη στιγμή μιας γραμμικής ιστορίας. Μ' αυτό τον τρόπο, ο Pietranera τοποθετείται ακριβώς στο πεδίο των Χειρογράφων του 1844, τα οποία παριστούν τη θεωρία της ταύτισης ανάμεσα στη δομή της διαδικασίας ως υποκειμένου της επιστήμης και στην εξέλιξη μιας ιστορίας. Αν ο Pietranera ταυτίζει τη μορφή ανάπτυξης της διαδικασίας και το στάδιο της ιστορικής εξέλιξης, αυτό οφείλεται στο ότι, όπως και ο Delia Volpe, τοποθετείται στο πεδίο ενός ιστορικισμού και μιας θεωρίας της αφαίρεσης ως χωρισμού, δηλ. στο πεδίο ενός εμπειρισμού που διαποτίζεται, όπως είδαμε, από τις παραδοχές των Χειρογράφων τον Μαχόμενος κατά της αφηρημένης διαλεκτικής, δεν μπορεί να συλλάβει τη συγκρότηση μιας αντικειμενικότητας που δεν συμπίπτει με την εξέλιξη μιας ιστορίας. Βλέπουμε εδώ μια αγνόηση της δομής στο όνομα μιας ιστορικιστικής στάσης, ενώ αντιθέτως, μόνον η ανάλυση των προσδιορισμών της δομής επιτρέπει να αντιληφθούμε εμμέσως την ιστορικότητα των οικονομικών μορφών και κατηγοριών. Το ίδιο ισχύει και για την ανάλυση του εμπορεύματος ως αισθητού υπεραισθητού αντικειμένου, που μας επέτρεψε να το ορίσουμε ως έκφραση ορισμένων κοινωνικών σχέσεων, επομένως ενός ορισμένου σταδίου της ιστορικής ανάπτυξης. Συνεχίζοντας τη μελέτη από αυτό το σημείο, θα συναντήσουμε και πάλι το σημείο αφετηρίας μας: την αγνόηση από τον Ricardo της αξιακής μορφής. Ο Ricardo είχε ορίσει την εργασία ως περιεχόμενο της αξίας χωρίς να ασχοληθεί με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα αυτής της εργασίας και χωρίς να λάβει υπ' όψη του το γεγονός ότι αυτή η εργασία παρίστατο σε μια μορφή απολύτως ιδιαίτερη. Αρκείτο στο να επιβεβαιώνει το νόμο της αξίας. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι τα προσλαμβανόμενα φαινόμενα αντιφάσκουν με αυτό το νόμο. Παρουσιάζονται λοιπόν δύο δυνατότητες: ή να εγκαταλείψουμε το νόμο της αξίας, δηλ. να εγκαταλείψουμε, σύμφωνα με τον Μαρξ, «το θεμέλιο και το έδαφος της επιστημονικής στάσης». Αυτή είναι η λύση της χυδαίας οικονομικής θεωρίας. Είναι επίσης η λύση του εκλαϊκευτικού Adam Smith, ο οποίος, αφού απέστειλε το νόμο της αξίας στις προγενέστερες του εποχές, προσδιορίζει την αξία των εμπορευμάτων από τη θεωρία των τριών πηγών (μισθός, κέρδος, πρόσοδος). Ή, να διατηρήσουμε το νόμο, όπως ο Ricardo, τότε όμως θα πρέπει να ασκήσουμε βία προκειμένου να χωρέσουν στο νόμο της αξίας γεγονότα τα οποία αντιφάσκουν μ' αυτόν, όπως το μέσο ποσοστό κέρδους. Τη βία αυτή ο Ricardo την ασκεί με μια διπλή άρνηση: - άρνηση της διαφοράς μεταξύ υπεραξίας και κέρδους: κατ' αυτόν, το κέρδος είναι απλά μια διαφορετική έκφραση της υπεραξίας, και η τιμή παραγωγής (την οποία ο Ricardo αποκαλεί φυσική τιμή) η χρηματική έκφραση της αξίας. - άρνηση της αντιστροφής: εδώ το μέσο κέρδος που εμφανίζεται ως αναίρεση του νόμου της αξίας, γίνεται, για τον Ricardo, η επιβεβαίωση του. Γενικότερα, η φαινόμενη κίνηση παρουσιάζεται από τον Ricardo ως επιβεβαίωση της πραγματικής. Σ' αυτή τη διπλή άρνηση εκδηλώνεται η μέθοδος του Ricardo, ο τύπος της αφαίρεσης που εφαρμόζει: «Ο Ricardo συνειδητά προβαίνει σε αφαίρεση της μορφής του ανταγωνισμού, του επιφαινομένου του ανταγωνισμού για να συλλάβει τους νόμους καθ' εαυτούς, θα πρέπει κανείς να του προσάψει από τη μια πλευρά ότι δεν προχώρησε αρκετά, δεν προχώρησε με αρκετή πληρότητα στην αφαίρεση, ότι π.χ. όταν συλλαμβάνει την Σελίδα 14 / 18