Οι Θαλασσιες Προστατευομενες Περιοχες ως εργαλειο Διαχειρισης του Παρακτιου Χωρου: μελετη σκοπιμοτητας σε μία περιοχη υψηλης βιοποικιλοτητας.

Transcript

1 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 663 Οι Θαλασσιες Προστατευομενες Περιοχες ως εργαλειο Διαχειρισης του Παρακτιου Χωρου: μελετη σκοπιμοτητας σε μία περιοχη υψηλης βιοποικιλοτητας. Μ. Σαλωμίδη 1, Ι. Ίσσαρης 2 & M.A. Pancucci-Παπαδοπούλου 1 1.Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας, Ανάβυσσος, msal@ath.hcmr.gr 2.Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας, Λόφος Πανεπιστημίου, Μυτιλήνη. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μελέτη σκοπιμότητας για ένταξη υπό καθεστώς προστασίας πραγματοποιήθηκε σε παράκτια περιοχή υψηλής βιοποικιλότητας στο ΝΔ Κορινθιακό κόλπο. Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά αποτελέσματα, η περιοχή χαρακτηρίζεται από κοραλλιγενείς βιοκοινωνίες υψηλής βιοποικιλότητας και αισθητικής, καθώς και από την παρουσία σπάνιων και απειλούμενων ειδών. Ενδείξεις διατάραξης εντοπίστηκαν σε μεμονωμένους πληθυσμούς υποδεικνύοντας την ανεξέλεγκτη άσκηση καταδυτικών δραστηριοτήτων ως κύρια αιτία όχλησης. Η ίδρυση μιας Θαλάσσιας Προστατευόμενης Περιοχής κρίνεται καίρια για την προστασία του ιδιαίτερου αυτού οικοσυστήματος. Παράλληλα, η λειτουργία κατάλληλα χωροθετημένου Καταδυτικού Πάρκου αναμένεται να συντελέσει σημαντικά στη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής, στα πλαίσια ενός φιλικού προς το περιβάλλον καταδυτικού τουρισμού. Περαιτέρω μελέτη απαιτείται προκειμένου να οριστούν ακριβώς η έκταση, η ζώνωση καθώς και το πλαίσιο λειτουργίας της ΘΠΠ. Λέξεις κλειδιά: Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές, καταδυτικά πάρκα, κοραλλιγενείς βιοκοινωνίες, παράκτια διαχείριση, βιώσιμη ανάπτυξη, ΝΔ Κορινθιακός κόλπος. Marine Protected Areas as a tool for Coastal Management: a feasibility study in a biodiversity hot-spot (SW Corinthian Gulf, Greece). M. Salomidi 1, I. Issaris 2 & M.A. Pancucci-Papadopoulou 1 1.Hellenic Centre for Marine Research, Institute of Oceanography, Anavyssos, msal@ath.hcmr.gr 2.University of the Aegean, Dept. of Marine Sciences, University Hill, 81100, Mytilene, Greece. ABSTRACT A feasibility study for the designation of a Marine Protected Area was performed in a biodiversity hot-spot in the SW Corinthian Gulf. According to the preliminary results, the occurrence of a rich coralligenous community, as well as of several rare and threatened species, attributes a high ecological and aesthetic value to the study area. At the same time, uncontrolled diving activities seem to be a considerable nuisance for certain vulnerable populations. The establishment of a Marine Protected Area emerges as an important intervention in order to timely protect this valuable ecosystem. Besides, a soundly designated and managed Underwater Dive Park within the MPA is expected to significantly contribute to the sustainable development of the area. Further study is required before detailed acts and management plans are proposed. Key Words: Marine Protected Areas, biodiversity hot-spots, diving, coastal management, sustainable development, SW Corinthian Gulf

2 664 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές (ΘΠΠ) αποτελούν ένα από τα πλέον συζητημένα εργαλεία διαχείρισης και προστασίας των θαλάσσιων και παράκτιων οικοσυστημάτων. Ωστόσο, έστω και εντός ενός σχετικά ενοποιημένου γεωγραφικού χώρου όπως είναι για παράδειγμα η Μεσόγειος θάλασσα, η έννοια, η λειτουργία, ο στόχος αλλά και το νομικό πλαίσιο της εκάστοτε ΘΠΠ ποικίλλει σημαντικά (Ramos Esplα & McNeil, 1994; Francour et al., 2001). Παρατηρούνται έτσι μεγάλες αποκλίσεις σε ό,τι αφορά τη χωροθέτηση, την έκταση, τη ζώνωση, τα προστατευόμενα είδη/ενδιαιτήματα, τις επιτρεπόμενες δραστηριότητες κ.ο.κ. Μία από τις συνηθέστερες τάσεις παγκοσμίως είναι εκείνη της προστασίας περιοχών υψηλής βιοποικιλότητας (biodiversity hot-spots) (Harmelin, 2000; Basset, 1999). Υπέρμαχος της τάσης αυτής η προσέγγιση του Maurer (1999), σύμφωνα με την οποία μία περιοχή υψηλής βιοποικιλότητας αποτελεί ουσιαστικά τη «βιολογική σύνοψη» πολλών παρακείμενων περιοχών μικρότερης ενδεχομένως ποικιλότητας, αλλά σημαντικά μεγαλύτερης έκτασης (Σχήμα 1). Κατά αυτό τον τρόπο, η οικολογική πληροφορία που προκύπτει από τη βιολογική παρακολούθηση μιας τέτοιας περιοχής, υπερβαίνει κατά πολύ τα γεωγραφικά της όρια, ενώ η προστασία της συντελεί στην ευρύτερη παραγωγή και διασπορά ποικιλότητας και βιομάζας. Βάσει της παραπάνω προσέγγισης πραγματοποιήθηκε προκαταρκτική μελέτη σε μία παράκτια περιοχή υψηλής βενθικής βιοποικιλότητας, προκειμένου να διερευνηθεί η καταλληλότητα και σκοπιμότητα ένταξής της σε καθεστώς προστασίας. ΜΕΘΟΔΟΙ-ΥΛΙΚΑ Περιοχή μελέτης: Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στις νότιες ακτές του Κορινθιακού κόλπου, δυτικά του οικισμού Λαμπίρι και σε απόσταση περίπου 30km από την Πάτρα. Πληθώρα ποταμών (Σέλεμνος, Φοίνικας, Σελινούντας) και εποχικών ποταμοχειμάρρων εκβάλλουν στην περιοχή, μεταφέροντας στο θαλάσσιο αποδέκτη υψηλά φορτία ιζήματος και θρεπτικών, συντελώντας έτσι στη διαμόρφωση τοπικών συνθηκών θολερότητας. Τόσο το χερσαίο όσο και το υποθαλάσσιο τμήμα της παράκτιας ζώνης χαρασχήμα 1. Σχηματικές ροές λειτουργίας περιοχών υψηλής βιοποικιλότητας ως παραγωγών (αριστερά) και αποδεκτών (δεξιά) βιοποικιλότητας και βιομάζας προς και από διάφορους παρακείμενους πληθυσμούς (εξάγωνα) (από CIESM, 1999).

3 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 665 Πίνακας 1. Κριτήρια αξιολόγησης παράκτιων περιοχών για ένταξη υπό καθεστώς προστασίας. κτηρίζονται από πολυσχιδές ανάγλυφο και απότομες κλίσεις. Η περιοχή αποτελεί το μοναδικό τμήμα των ακτών του νομού Αχαΐας όπου επιτρέπεται η αυτόνομη κατάδυση. Δεδομένου ότι το μεγαλύτερο τμήμα της ακτογραμμής είναι δυσπρόσιτο, η πλειοψηφία των δυτών συγκεντρώνεται σε ζώνη ακτής μήκους όχι μεγαλύτερου των 100 μέτρων, η πρόσβαση στην οποία είναι εφικτή μέσω ιδιωτικής εγκατάστασης camping. Στη ζώνη αυτή πραγματοποιήθηκε λεπτομερής τοπογραφία μέχρι το βάθος των 60m. Κριτήρια αξιολόγησης: Τα κριτήρια που προτείνονται για τη μελέτη καταλληλότητας μιας περιοχής για ένταξη σε καθεστώς προστασίας παρουσιάζονται συνοπτικά στον Πίνακα 1 και συνιστούν τροποποίηση της μεθόδου αξιολόγησης των Tunesi & Diviacco (1993). Για την εξέταση των περιβαλλοντικών κριτηρίων πραγματοποιήθηκε προκαταρκτική μελέτη τον Ιούλιο του Φωτογραφικά και συμβατικά δείγματα βένθους συλλέχθηκαν με αυτόνομη κατάδύση σε βάθη 0-60m. Η κάλυψη/αφθονία υπολογίστηκε βάσει της συχνότητας εμφάνισης των ειδών στα φωτογραφικά δείγματα. Ως μοναδικότητα θεωρήθηκε η παρουσία σπάνιων ειδών ή ιδιαίτερων γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών ενώ ως κρισιμότητα, ο συνδυασμός της ύπαρξης απειλούμενων ειδών και υφιστάμενων πιέσεων. Η ανάλυση των κοινωνικο-οικονομικών κριτηρίων δεν περιλαμβάνεται στην παρούσα φάση της μελέτης. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τοπογραφία: Το εύρος της προσχωσιγενούς ακτής στην περιοχή μελέτης είναι μικρότερο των 10m. Η κλίση του πυθμένα μέχρι τα πρώτα 9m βάθους είναι σχετικά ομαλή, ενώ η σύστασή του χαρακτηρίζεται από μεγάλες κροκάλες αρχικά και αδρόκοκκη άμμο στη συνέχεια. Σε απόσταση περίπου 30-40m από την ακτογραμμή ξεκινά σχεδόν κάθετος βραχώδης κρημνός που φθάνει σε βάθος 29m. Από εκεί, ο πυθμένας συνεχίζει με μικρότερη πλέον κλίση (~50 ο ) έως το βάθος των 60m τουλάχιστον, με αδρόκοκκα ιζήματα μεγάλης περιεκτικότητας σε βιογενή θρύμματα. Βιοτικά στοιχεία: Στο σύνολο των 105 φωτογραφικών δειγμάτων αναγνωρίστηκαν 92 είδη ή ανώτερα τάξα (Πίνακας 2). Η μεγαλύτερη βιοποικιλότητα καταγράφηκε στα κάθετα πρανή όπου αναπτύσσεται χαρακτηριστική κοραλλιγενής βιοκοινωνία με φάσεις της κίτρινης γορ-

4 666 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πίνακας 2. Λίστα παρουσίας ειδών στο σύνολο τριών κάθετων διατομών. Με έντονους χαρακτήρες σημειώνονται τα αφθονότερα είδη. Algae/Plants Mollusca Porifera Cnidaria Amphiroa rigida Arca noae Agelas oroides Alicia mirabilis Codium bursa Cerithium vulgatum Axinella damicornis Aiptasia mutabilis Dictyota dichotoma Cratena peregrina Axinella polypoides Anemonia sulcata Halimeda tuna Flabellina affinis Axinella sp. Ballanophyllia europae Padina pavonica Murex brandaris Chondrosia reniformis Caryophyllia sp. Peyssonellia squamaria Mytilus sp. Clathrina clathrus Cerianthus membranaceus Posidonia oceanica Octopus vulgaris Cliona spp. Cladocora caespitosa Pseudolithophyllum expansum Pecten sp. Crambe crambe Condylactis aurantiaca Udotea petiolata Pinna rudis Dysidea sp. Eudendrium sp. Valonia sp. Phyllidia flava Ircinia spp. Eunicella cavolinii Rocellaria dubia Oscarella lobularis Gerardia savaglia Echinodermata Spondylus gaederopus Petrosia ficiformis Leptogorgia sarmentosa Antedon mediterranea Vermetus arenarius Spirastrella sp. Leptopsammia pruvoti Arbacia lixula Spongia oficinalis Parazoanthus axinellae Astropecten sp. Pisces Pennatula sp. Echinaster sepositus Blennius spp. Bryozoa Phyllangia mouchezi Hacelia atenuata Chromis chromis Sertella septentrionalis Polycyathus muellerae Holothuria tubulosa Coris julis Smittina cervicornis Marthasterias glacialis Gobius luteus Myriapora truncata Polychaeta Peltaster placenta Mulus spp. Pentapora fascialis Eupolymnia nebulosa Paracentrotus lividus Scorpaena spp. Filograna implexa Sphaerechinus granularis Seriola dumerili Ascidia Polycirrus sp. Serranus cabrilla Ascidia mentula Protula sp. Miscellanea Symphodus spp. Clavellina lepadiformis Serpula vermicularis Bonellia viridis Thalassoma pavo Halocynthia papillosa Serpulidae unid. Maja squinado Trigloporus lastoviza Microcosmus sp. Spirographis spallanzani γονίας Eunicella cavolinii (11-45m). Η αφθονία και το μέγεθος του είδους αυτού φάνηκε να αυξάνει με το βάθος (μέγιστο 35-45m). Σπάνια είδη όπως η γοργονία Leptogorgia sarmentosa και το ζωανθάριο Gerardia savaglia βρέθηκαν κατανεμημένα σε βάθη μεγαλύτερα των 40m, στην πλέον απομακρυσμένη τομή από τη ζώνη εντατικής άσκησης καταδύσεων. Άφθονα ήταν τα ασβεστολιθικά ροδοφύκη της οικογένειας Corallinaceae και το χλωροφύκος Codium bursa. Σημαντική ήταν η κάλυψη των σπόγγων με επικρατέστερα είδη τα Chondrosia reniformis, Axinella spp., Agelas oroides, Clathrina clathrus και Petrosia ficiformis. Συχνή ήταν επίσης η παρουσία των ασκιδίων Microcosmus sp., Halocynthia papillosa και Clavellina lepadiformis, του ανθόζωου Cerianthus membranaceus, των βρυοζώων Pentapora fascialis και Myriapora truncata και του πολύχαιτου Spirographis spallanzani. Εκτός της κοραλλιγενούς βιοκοινωνίας, σημαντική ήταν η ποικιλότητα και η αφθονία της επιπανίδας του μαλακού υποστρώματος, με επικρατέστερες παρουσίες εκείνες του ολοθούριου Holothuria tubulosa, του εχίουρου Bonellia viridis, του ανθόζωου Condylactis aurantiaca, του κρινοειδούς Antedon mediterranea και του αχινού Sphaerechinus granularis. Επιπλέον, περιορισμένο λιβάδι του φανερόγαμου Posidonia oceanica απαντά σε ζώνη βάθους 1-4m. Τέλος, άφθονη ήταν η ιχθυοπανίδα της περιοχής αν και κυρίως χαρακτηριζόμενη από μη εμπορικά είδη (Chromis chromis, Coris julis, Serranus cabrilla κ.α.).

5 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 667 ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ο μεγάλος αριθμός ειδών που εντοπίστηκε στην περιοχή είναι μάλλον εντυπωσιακός για τα δεδομένα της οπτικής μεθόδου. Ενδεικτικά, 59 είδη/τάξα αναφέρονται σε πιο εκτεταμένη οπτική μελέτη (180 φωτογραφικά δείγματα) από κοραλλιγενή βιοκοινωνία της ΒΔ Ιταλίας (Cocito et al., 2002). Η παρουσία γοργονίων σε μικρά σχετικά βάθη για τα δεδομένα της κεντρικής και νότιας Ελλάδας, καθώς και του σπανιότατου ζωανθάριου Gerardia savaglia (RAMOGE, 2000) καθιστούν υψηλή τη μοναδικότητα της περιοχής μελέτης. Σημαντική είναι επίσης η παρουσία απειλούμενων και προστατευόμενων ειδών και ενδιαιτημάτων (Συνθήκες Βέρνης και Βαρκελώνης, NATURA 2000), η οποία σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη άσκηση καταδύσεων αυξάνει κατακόρυφα την κρισιμότητα της περιοχής. Οι καταδύσεις έχουν συχνά αναφερθεί ως αιτία θανάτωσης βενθικών πληθυσμών (π.χ. Coma et al., 2004; Zabala, 1999; Garrabou et al., 1998) σε ΘΠΠ της Δυτικής Μεσογείου. Στην παρούσα μελέτη, ένας μεγάλος αριθμός αποκολλημμένων γοργονίων, σπόγγων, βρυοζώων, σκληρακτινίων και φυκών παρατηρήθηκε διάσπαρτος στη βάση του κάθετου πρανούς, ενώ σημειώθηκαν περιπτώσεις δυτών να συλλέγουν ζωντανές αποικίες Eunicella cavolinii ως «ενθύμιο». Από τα παραπάνω, προκύπτει ότι η περιοχή μελέτης αποτελεί ένα ιδιαίτερο οικοσύστημα, η προστασία και διατήρηση του οποίου κρίνεται σημαντική. Η ένταξη της ευρύτερης περιοχής μελέτης σε καθεστώς ΘΠΠ κρίνεται ως το βέλτιστο μέσο για την ορθολογική διαχείριση της οικολογικά ευαίσθητης αυτής παράκτιας ζώνης. Ωστόσο, η επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος εξαρτάται άμεσα από την αποδοχή ή μη της τοπικής κοινωνίας. Ως εκ τούτου, οποιοδήποτε μέτρο προταθεί για εφαρμογή οφείλει να λαμβάνει υπόψη τις δραστηριότητες που ασκούνται στην περιοχή και να παρέχει αντισταθμιστικά οφέλη σε περίπτωση που τις αναστέλλει έστω και μερικώς. Ειδικότερα σε ότι αφορά τις καταδύσεις αναψυχής, είναι δυνατή η λειτουργία Θαλάσσιου Καταδυτικού Πάρκου εντός των ορίων των ζωνών αποκλιμακωμένου βαθμού προστασίας της ΘΠΠ. Ο κατάλληλος σχεδιασμός, σε συνδυασμό με την ορθολογική διαχείριση των ασκούμενων δραστηριοτήτων είναι δυνατόν να εξασφαλίσει όχι μόνο την ελαχιστοποίηση των πιέσεων στο οικοσύστημα αλλά και μία βιώσιμη ανάπτυξη στα πλαίσια του παγκοσμίως αναπτυσσόμενου καταδυτικού τουρισμού (Dignam, 1990; Tabata, 1992). Σε οποιαδήποτε περίπτωση, προτού προβούμε στην ακριβή χωροθέτηση και ζώνωση μίας τέτοιας ΘΠΠ, απαιτείται περαιτέρω μελέτη προκειμένου: - να καταγραφεί ενδελεχέστερα η βιοποικιλότητα και έκταση των αυτόχθονων ενδιαιτημάτων - να μελετηθεί το εύρος εξάπλωσης των σπάνιων / απειλούμενων ειδών - να χαρτογραφηθεί εκτενώς η υποβρύχια γεωμορφολογία - να εντοπιστούν πιθανές ζώνες γεωλογικών ή άλλων κινδύνων - να μελετηθούν τυχόν συγκρουόμενα οικονομικά ή άλλα συμφέροντα. Η ανάγκη χαρακτηρισμού της υπό μελέτη παράκτιας ζώνης ως Οικολογικά Ευαίσθητης Θαλάσσιας Περιοχής αναδεικνύεται ακόμα πιο καίρια, δεδομένης της επικείμενης απελευθέρωσης των καταδύσεων, όπως προβλέπεται σχετικά στο πρόσφατο Σχέδιο Νόμου («Καταδύσεις Αναψυχής και άλλες Διατάξεις», Άρθρο 11, Παρ. 1, 18/10/2005). ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι συγγραφείς επιθυμούν να ευχαριστήσουν τον Dr. H. Zibrowius για τη συμβολή του στην αναγνώριση των κνιδοζώων και σπόγγων. Η παρούσα μελέτη δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την υποστήριξη των Δρ. Ε. Παπαθανασίου και Δρ. Β.Α. Κατσίκη. Ευχαριστούμε τους Χ. Ποζίδη, Σ. Καραμπούλα και Κ. Νικητα-

6 668 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας ΐδη για την ευγενή παραχώρηση υλικοτεχνικού εξοπλισμού. Πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια των Δ. Λυκογιάννη και Π. Σαμπανιώτη στις εργασίες πεδίου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Basset A., Structure versus organization and function: an approach for the evaluation of a site for marine protection. In: Scientific design and monitoring of Mediterranean MPAs. CIESM Workshop Series, Porto Cesareo Oct F.Briand (ed.). 8: CIESM Workshop Series. Scientific Design and Monitoring of Mediterranean Marine Protected Areas. Porto Cesareo 21-24Oct F.Briand (ed.) No.8:1-64 Cocito S., D. Bedulli & S. Sgorbini, Distribution patterns of the sublittoral epibenthic assemblages on a rocky shoal in the Ligurian Sea (NW Mediterranean). Sci. Mar. 66(2): Coma R, E. Pola, M. Ribes & M. Zabala, Long-term assessment of temperate octocoral mortality patterns, protected vs. unprotected areas. Ecol. Appl. 14(5): Dignam D., Scuba gaining among mainstream travellers. Tour and Travel News, 26 March. Francour P., J-G. Harmelin, D. Pollard & S. Sartoretto, A review of marine protected areas in the northwestern Mediterranean region: siting, usage, zonation and management. Aquatic Conserv.: Mar. Freshw. Ecosyst. 11: Garrabou J., E. Sala, A. Arcas & M. Zabala, The impact of diving on rocky sublittoral communities: a case study of a bryozoan population. Conservation Biology, 12(2): Harmelin J-G., Mediterranean marine protected areas: some prominent traits and promising trends. Environmental Conservation 27(2): Maurer B., Untangling ecological complexity: the macroscopic prospective. The University of Chicago Press, Chicago, 251pp. RAMOGE Espaces remarquables d interκt ιcologique dans la zone RAMOGE. GIS Posidonie & Ramoge Publ.: 1-58 Ramos-Esplα, A.A. & S.E. McNeil, The Status of Marine Conservation in Spain. Ocean and Coastal Management. 24: Tabata, R. S. (1992). Scuba diving holidays. In: Special Interest Tourism (Weiler, B. and Hall, C. M., eds). New York: Bellhaven, pp Tunesi L. & G. Diviacco, Environmental and socio-economic criteria for the establishment of marine coastal parks. Intern. J. Environmental Studies, 43: Zabala M., Recreation in Mediterranean Marine Parks: limits and perspectives. In: Scientific design and monitoring of Mediterranean MPAs. CIESM Workshop Series, Porto Cesareo Oct F. Briand (ed.). 8: 51-52