ΕΥΦΥΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΥΦΥΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ Σχέδιο Ανάπτυξης Οικοσυστήματος Καινοτομίας ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2013

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Διπλωματική εργασία ΕΥΦΥΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ Σχέδιο Ανάπτυξης Οικοσυστήματος Καινοτομίας Επιβλέπων Καθηγητής: ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ ΑΡΤΕΜΙΟΣ Συν-επιβλέπουσα Καθηγήτρια: ΣΕΦΕΡΤΖΗ ΕΛΕΝΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή..9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ, ΕΥΦΥΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ 1. Χωρική ανάπτυξη: Οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και ο ρόλος της καινοτομίας Ο χωρικός σχεδιασμός στα πλαίσια του ανταγωνισμού και της οικονομίας της γνώσης Η καινοτομία και η προσέγγιση των συστημάτων καινοτομίας Η εξέλιξη των χωρικών συστημάτων καινοτομίας Ευφυείς πόλεις: Έννοιες και βασικές αρχές σχεδιασμού Η ανάλυση του όρου της ευφυΐας και τα είδη της Η έννοια της ευφυΐας στο πεδίο της πόλης, σύγχυση και αμφισβήτηση του όρου Χαρακτηριστικά και βασικές αρχές σχεδιασμού των ευφυών πόλεων Οι τομείς εφαρμογής των ευφυών πόλεων Παραδείγματα από την πρακτική και την εμπειρία των ευφυών πόλεων Η περίπτωση της Βαρκελώνης: Σχέδιο District H περίπτωση του Άμστερνταμ: Το σχέδιο Amsterdam Smart City Η εμπειρία των ευφυών πόλεων στον ελλαδικό χώρο: Το παράδειγμα της Θέρμης- Θεσσαλονίκη...46 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ, ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ & ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ - ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 4. Η φυσιογνωμία και η αναπτυξιακή προοπτική του Βόλου Η θέση και ο ρόλος του Βόλου στην περιφέρεια και στη χώρα Η Κοινωνικο-οικονομική ταυτότητα του Βόλου Το χωρικό σύστημα καινοτομίας του Βόλου Ερευνητικές, τεχνολογικές και παραγωγικές υποδομές Φορείς προώθησης της ερευνητικής και τεχνολογικής ανάπτυξης Ευρυζωνικές υποδομές Οριοθέτηση και ένταξη της περιοχής μελέτης στο Π.Σ.Β Κοινωνική, οικονομική και ιστορική ανάλυση της περιοχής μελέτης Ιστορική εξέλιξη Δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά Πολεοδομικά χαρακτηριστικά Σχέση δομημένου - αδόμητου χώρου και κτιριακά χαρακτηριστικά Χρήσεις γης Αρχιτεκτονική κληρονομία Δημόσιοι χώροι-χώροι πρασίνου Μεταφορικό δίκτυο Ποιότητα ζωής Ατμοσφαιρική ρύπανση Ποιότητα πόσιμου νερού

4 9.3 Δίκτυο αποχέτευσης και διαχείριση απορριμμάτων Κλιματική αλλαγή: Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του Βόλου Συμπεράσματα από την ανάλυση της περιοχής μελέτης ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ, ΠΡΟΤΑΣΗ: "ΕΥΦΥΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ": ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ 11. Η μεθοδολογική προσέγγιση της πρότασης Όραμα & Στόχοι Αρχές σχεδιασμού Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου : Σχέδιο ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας Υποδομές ευρυζωνικότητας: Ανάπτυξη πιλοτικού ασύρματου δικτύου πλέγματος (Wireless Mesh Network) Πιλοτικές εφαρμογές, ηλεκτρονικές πλατφόρμες και ψηφιακές υπηρεσίες ευφυών πόλεων Ευφυής εμπορική περιοχή Ευφυής στάθμευση Βελτιώνω την πόλη μου Ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων Ευφυής ανάδειξη του πολιτισμού Πλαίσιο υλοποίησης και χρηματοδότησης του σχεδίου Πλάνο χρηματοδοτικών πηγών και εργαλείων Δομή οργάνωσης και εμπλεκόμενοι φορείς Κρίσιμοι παράγοντες, συνοδευτικές δράσεις και μελλοντικές προοπτικές του σχεδίου..129 Συμπεράσματα Σύνοψη 135 Summary 136 Βιβλιογραφία..137 Παράρτημα χαρτών

5 Περιεχόμενα εικόνων Εικόνα 1: Οι δυναμικές σχέσεις της καινοτομίας σε ένα χωρικό σύστημα καινοτομίας.19 Εικόνα 2: Silicon valley το αρχαιότερο τεχνολογικό πάρκο στον κόσμο.22 Εικόνα 3: Η εξέλιξη των χωρικών συστημάτων καινοτομίας.. 23 Εικόνα 4: Η αναπαράσταση των τριών επίπεδων των ευφυών πόλεων.31 Εικόνα 5: Η περιοχή παρέμβασης του σχεδίου Εικόνα6: Η χωρική κατανομή των cluster καινοτομίας στην περιοχή Εικόνα7: Το κτίριο MEDIA-TIC, παράδειγμα έξυπνης αρχιτεκτονικής 38 Εικόνα 8: Έξυπνα σταθερά σημεία συλλογής απορριμμάτων Εικόνα 9: Υποδομές φόρτισης ηλεκτρονικών μέσω μεταφοράς. 39 Εικόνα 10: Οι τομείς παρέμβασης του σχεδίου Amsterdam Smart City 42 Εικόνα 11: Το περιβάλλον της αρχικής σελίδας του διαδικτυακού τόπου Amsterdam Smart City"..45 Εικόνα 12: Η διαδικτυακή πλατφόρμα της εφαρμογής IMROVE MY CITY. 48 Εικόνα 13: Η αρχική σελίδα της διαδικτυακής πλατφόρμας IMROVE MY CITY του δήμου Θέρμης 49 Εικόνα 14: Η θέση του Βόλου στον αναπτυξιακό χάρτη της χώρας.. 52 Εικόνα 15: Το αναπτυξιακό δίπολο Λάρισας-Βόλου Εικόνα 16: Οι δήμοι της ευρύτερης περιοχής του Π.Σ.Β.. 56 Εικόνα 17: Η χωροθέτηση των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων στο Βόλο 61 Εικόνα 18: Οι ταχύτητες ADSL στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου.66 Εικόνα 19: Το μητροπολιτικό δίκτυο οπτικών ινών (Π195) του δήμου Βόλου 67 Εικόνα 20: Ένταξη της περιοχής μελέτης στο Π.Σ.Β..68 Εικόνα 21: Το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου 69 Εικόνα 22: Οι δυο οικιστικοί πυρήνες του Βόλου στα τέλη του 19 ου αιώνα...70 Εικόνα 23: Το σχέδιο πόλεως του Βόλου, Εικόνα 24: Η φυσιογνωμία της πόλης του Βόλου πριν και μετά τους σεισμούς του Εικόνα 25: Απεικόνιση του επιπέδου εκπαίδευσης των κατοίκων ανά ομάδα οικοδομικών τετραγώνων στο δήμο Βόλου...75 Εικόνα 26: Τάση χωροθέτησης των πολυόροφων κτιρίων στην κεντρική περιοχή του Βόλου 76 Εικόνα 27:Τάση συγκέντρωσης κυριάρχων χρήσεων στην κεντρική περιοχή του Βόλου 78 Εικόνα 28: Το κτίριο Σπήρερ, δημοτικό κέντρο ιστορίας και τεκμηρίωσης Βόλου..79 Εικόνα 29: Το κτίριο Παπαστράτου, Πανεπιστημίου Θεσσαλίας...79 Εικόνα 30: Το βιομηχανικό συγκρότημα Ματσάγγου, σημερινή κατάσταση..80 Εικόνα31: Πρόταση επανάχρησης του συγκροτήματος Ματσάγγου, όψη σχεδίου.80 Εικόνα 32: Πλατείες και χώροι πρασίνου στο κέντρο του Βόλου, πλατείας Ελευθερίας, πλατεία πανεπιστήμιου, πλατεία Ρήγα Φερραίου.82 Εικόνα 33: Intelligent cities & creative cities: Εξώφυλλα βασικών βιβλίων που περιγράφουν τα δύο μοντέλα 99 Εικόνα 34: Η αρχιτεκτονική και τοπολογική αναπαράσταση του ασύρματου δικτύου πλέγματος

6 Εικόνα 35: Εξωτερικός κόμβος του δικτύου πλέγματος τοποθετημένος σε αστικό εξοπλισμό..103 Εικόνα 36: Φανταστική απεικόνιση του «σύννεφου» (ασύρματο δίκτυο πλέγματος) στην περιοχή κάλυψης..104 Εικόνα 37: Ηλεκτρονικές αγορές μέσω smart phone.106 Εικόνα 38: Αναπαράσταση του δικτύου πλέγματος (mesh network)στο Hollywood για την εφαρμογή smart parking.110 Εικόνα 39: Ενσωματωμένος αισθητήρας στην εφαρμογή smart parking 111 Εικόνα 40: Αναπαράσταση της λειτουργίας της εφαρμογής smart parking.111 Εικόνα 41: Η διαδικτυακή πλατφόρμα smart parking Εικόνα 42: Χωρική οργάνωση της εφαρμογής smart parking στην προτεινόμενη περιοχή.114 Εικόνα 43: Η αρχιτεκτονική της εφαρμογής smart waste management Περιεχόμενα πινάκων Πίνακας 1: Θεωρητικά υποδείγματα αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης της καινοτομίας 21 Πίνακας 2: Η αρχιτεκτονική των τριών επιπέδων των ευφυών πόλεων 29 Πίνακας 3: Οι τομείς εφαρμογής των ευφυών πόλεων...33 Πίνακας 4: Βασικά πληθυσμιακά μεγέθη και δείκτες του μόνιμου πληθυσμού του Π.Σ.Β 57 Πίνακας 5: Μέσες ετήσιες τιμές των αιωρούμενων σωματιδίων ανα έτος με την οριακή τιμή στην Ελλάδα 86 Πίνακας 6: Ανάλυση S.W.O.T. για την περιοχή μελέτης σε σχέση με το εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον...92 Πίνακας 7: Οι πιλοτικές εφαρμογές και οι τομείς παρέμβασης του σχεδίου Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό κέντρο Βόλου Πίνακας 8: Οι υπηρεσίες συγκρότησης της δημοτικής αρχής Βόλου Πίνακας 9: Αξιολόγηση του βαθμού συμμετοχής των εμπλεκόμενων μερών στις εφαρμογές του σχεδίου Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου.127 Περιεχόμενα διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: Η διάρθρωση του πληθυσμού του Π.Σ.Β. με βάση τις ηλικιακές ομάδες (2001).58 Διάγραμμα 2: Σύγκριση του δείκτη του Α.Ε.Π. /κάτοικο της Π.Ε. Μαγνησίας με τον αντίστοιχο της Ελλάδας και της Ε.Ε 59 Διάγραμμα 3: Ακαδημαϊκή οργάνωση του πανεπιστημίου Θεσσαλίας 61 Διάγραμμα 4: Διάρθρωση του πληθυσμού ανα πληθυσμιακή ομάδα του καποδιστριακού Δήμου Βόλου (2001)..74 Διάγραμμα 5: Το εκπαιδευτικό επίπεδο (2001) στους καποδιστριακούς δήμους Βόλου και Νέας Ιωνίας...75 Διάγραμμα 6: Αριθμός ημερών που παρατηρήθηκε υπέρβαση των ορίων των αιωρούμενων σωματιδίων την περίοδο στο Π.Σ.Β 85 Διάγραμμα 7: Ποιοτική σύνθεση των στερεών αποβλήτων του Βόλου 87 Διάγραμμα 8: Το ισοζύγιο της ενεργειακής κατανάλωσης στο Π.Σ.Β. ανά τύπο καυσίμου..88 Διάγραμμα 9: Κατανάλωση ενέργειας ανά τομέα στο Π.Σ.Β. (χωρίς τη βιομηχανία)..89 6

7 Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια ολοκλήρωσης των προπτυχιακών σπουδών του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ευχαριστίες πρέπει να απευθυνθούν τόσο στον επιβλέποντα καθηγητή, κ. Κουρτέση Αρτέμιο για τη συνεργασία και την αμέριστη βοήθεια του, όσο και στην συν-επιβλέπουσα καθηγήτρια κα. Σεφερτζή Ελένη για τις πολύτιμες συμβουλές και παρατηρήσεις καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Επιπλέον θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Κομνηνό Νίκο για το χρόνο που διέθεσε παρέχοντας σημαντικές συμβουλές. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω όλους όσους βοήθησαν με την συμπαράσταση τους και την ενθάρρυνση τους να ολοκληρωθεί η παρούσα διπλωματική εργασία. Στην οικογένεια μου και στους δικούς μου ανθρώπους. 7

8 Συντομογραφίες O.E.C.D.: Organization for Economic Co-operation and Development Ο.Η.Ε.: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Ε.Σ.Κ.: Εθνικό Σύστημα Καινοτομίας Π.Σ.Κ.: Περιφερειακό Σύστημα Καινοτομίας Ε.Ε.: Ευρωπαϊκή Ένωση Τ.Μ.Χ.Α.: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Ι.Τ.: Information Technologies Τ.Π.Ε./I.C.T.: Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών/Information and Communication Technology A.S.C.: Amsterdam Smart City Ε.Κ.Ε.Τ.Α.: Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Π.Α.Θ.Ε.: Αυτοκινητόδρομος Πατρών-Αθήνας-Θεσσαλονίκης-Ευζώνων Γ.Π.Χ.Σ.Α.Α.: Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Π.Σ.Β.: Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου Μ.Ε.Ρ.Μ.: Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής Α.Ε.Π.: Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν Π.Θ.: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τ.Π.-Θ: Τεχνολογικό Πάρκο Θεσσαλίας ΒΙ.ΠΕ.: Βιομηχανική Περιοχή Γ.Π.Σ.: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Υ.ΠΕ.Κ.Α.: Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β.: Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευση Μείζονος Βόλου Α.Φ.Θ.: Αέρια Φαινομένου του Θερμοκηπίου S.W.O.T.: Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats Α.Δ.Π./W.M.N.: Ασύρματο Δίκτυο Πλέγματος/ Wireless Mesh Network Ε.Τ.Π.Α.: Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης Ε.Π.: Επιχειρησιακό Πρόγραμμα K.K.: Κοινωνική Καινοτομία 8

9 Εισαγωγή Στο πλαίσιο της παρούσας διπλωματικής εργασίας προσεγγίζεται το μοντέλο των «Ευφυών Πόλεων» και η διαδικασία σχεδιασμού ενός αστικού οικοσυστήματος καινοτομίας εστιάζοντας σε μια συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης. Η συλλογιστική πορεία της εργασίας ακολουθεί την ανάλυση των εννοιών, των συνιστωσών και των αρχών που διαμορφώνουν το μοντέλο των ευφυών πόλεων στα πλαίσια του προβληματισμού για την ανάπτυξη των αστικών περιοχών του 21 ου αιώνα, καθώς και την ενσωμάτωση αυτών των συνιστωσών στην εφαρμογή ενός σχεδίου ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας δηλαδή ενός συστήματος, καθοδηγούμενο από τους χρήστες, το οποίο θα αποτελεί μια πλατφόρμα συνεργασίας, δημιουργώντας νέες υπηρεσίες, προϊόντα και κοινωνικές υποδομές στην πραγματική ζωή και σε πραγματικό χρόνο με τη συμβολή των Τ.Π.Ε. και των μεθόδων ανοιχτού κώδικα. Η προσέγγιση του θεωρητικού πλαισίου, πραγματοποιείται μέσω βιβλιογραφικής έρευνας, που περιλαμβάνει κείμενα, άρθρα, δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, βιβλία και πηγές από το διαδίκτυο. Παράλληλα, το θέμα προσεγγίζεται και μέσα από την πρακτική εμπειρία του μοντέλου, σε πόλεις οι οποίες υιοθέτησαν και ανέπτυξαν επιτυχώς στρατηγικές ευφυών πόλεων. Η συλλογιστική της διπλωματικής εργασίας, δομήθηκε γύρω από κεντρικά ερωτήματα, τα οποία στοχεύουν, στην αποσαφήνιση των παραγόντων που διαμορφώνουν το πλαίσιο της αστικής ανάπτυξης τον 21 ο αιώνα. Επιπλέον στοχεύει στην κατανόηση της δομής και των παραγόντων που συντελούν στην επιτυχία και τη διάδοση των ευφυών πόλεων, καθώς και τη συμβολή του μοντέλου στην ανάπτυξη και βελτίωση των συνθηκών στις σύγχρονες αστικές περιοχές. Επιχειρώντας μια σύγχρονη προσέγγιση του μοντέλου, πραγματοποιήθηκε έρευνα σε βιβλιογραφία, κυρίως αγγλική και αμερικάνικη, που εμφανίστηκε τα τελευταία 20 χρόνια. Παρόλα αυτά, δεν έχουν παραληφθεί θεμελιώδη κείμενα προηγούμενων περιόδων, που διαμόρφωσαν τις πεποιθήσεις και τις αρχές, της ανάπτυξης και του σχεδιασμού, μέχρι τη διαμόρφωση του παραδείγματος των ευφυών πόλεων. Πριν την αναλυτική παρουσίαση της δομής της εργασία, θα ήταν σκόπιμο να γίνει αναφορά στον όρο Ευφυής Πόλη ως προς την υιοθέτηση του, στην παρούσα διπλωματική. Στη διεθνή βιβλιογραφία ο όρος Intelligent City (Ευφυής Πόλη) είναι αρκετά πρόσφατος. Ο όρος από μόνος του, περιγράφει περιβάλλοντα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τα οποία προσδίδουν στον αστικό χώρο ιδιότητες ευφυΐας. Παρόλα αυτά, παρατηρείται ταύτιση με όρους όπως, digital city, cyber city, οι οποίοι δεν ανταποκρίνονται στο περιεχόμενο των Intelligent Cities. Παράλληλα, διακρίνονται διαφορετικές προσεγγίσεις του περιεχομένου του παραδείγματος ή συμπίπτουσες προσεγγίσεις χρησιμοποιώντας διαφορετικούς όρους. Για το λόγο αυτό, είναι σκόπιμη η αποσαφήνιση του όρου, όπως αυτός χρησιμοποιείται στην παρούσα διπλωματική εργασία. Ο όρος Ευφυής Πόλη που υιοθετείται, αντιπροσωπεύει 9

10 τόσο τον όρο Ευφυής Πόλη (Intelligent City) όσο και Έξυπνη Πόλη (Smart City), καθώς μέσα από την βιβλιογραφία το περιεχόμενο των δύο αυτών εννοιών τις περισσότερες φορές συμπίπτει. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα που τέθηκαν και η πρακτική εφαρμογή του μοντέλου σε μια μελέτη περίπτωσης, γίνεται μέσω της διάρθρωση της διπλωματικής εργασίας σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος, αποτελεί το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας και εξετάζει τη μεταβολή των συσχετισμών και των παραγόντων, που συντελούν στην ανάπτυξη των αστικών περιοχών τον 21 ο αιώνα. Εστιάζει στις αλλαγές που διαδραματίζονται, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, του ανταγωνισμού, της ανάπτυξης της τεχνολογίας, στο σχεδιασμό και στην ανάπτυξη των πόλεων. Παράλληλα, σκιαγραφείται η μετάβαση σε μια νέα εποχή, όπου οι διαδικασίες διαχείρισης της γνώσης, της καινοτομίας και της τεχνολογικής προόδου, αποτελούν βασικούς παράγοντες ανάπτυξης, σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στη νέα εποχή, η ανάπτυξη της καινοτομίας κατέχει κεντρικό ρόλο, για αυτό το λόγο δίνεται βαρύτητα στην έννοια της καινοτομίας και ιδιαίτερα της προσέγγισης των χωρικών συστημάτων καινοτομίας, μέσα από την εξέλιξη των οποίων, προκύπτει θεμελιώδης σχέση, μεταξύ των διαδικασιών της καινοτομίας και του χώρου. Επιπλέον προσεγγίζονται οι αρχές σχεδιασμού των ευφυών πόλεων, με βάση τη βιβλιογραφική έρευνα μέσα από την ανάλυση της έννοιας και των ειδών της ευφυΐας, ενώ έμφαση δίνεται στην ερμηνεία της έννοιας, στο πεδίο της πόλης. Αναλύεται η ικανότητα των ευφυών πόλεων να προωθούν τη γνώση, την καινοτομία και τη δημιουργικότητα, συνδυάζοντας τρία επίπεδα του χώρου, φυσικό, θεσμικό και ψηφιακό. Η ενσωμάτωση του ψηφιακού χώρου, παράλληλα στο φυσικό, δίνει τη δυνατότητα για αποδοτικές και αποτελεσματικές λειτουργίες των πόλεων. Επιπλέον παρουσιάζονται τρεις περιπτώσεις καλών πρακτικών αποσκοπώντας στην προσέγγιση της ευφυούς πόλης μέσα από την πρακτική εμπειρία. Η επιλογή των συγκεκριμένων περιπτώσεων της Βαρκελώνης, του Άμστερνταμ και της Θέρμης-Θεσσαλονίκη στηρίχθηκε περισσότερο στις διαφορές, παρά στις ομοιότητες των τριών περιπτώσεων. Βασικά κριτήρια επιλογής, ήταν η ανάπτυξη ευφυών στρατηγικών σε διαφορετικούς τομείς παρεμβάσεων, αποσκοπώντας στην κατανόηση των διαφορετικών οπτικών του μοντέλου σε σχέση με τους διάφορους τομείς που αφορούν όσο και στον τρόπο εφαρμογής του μοντέλου στο εξωτερικό και στην Ελλάδα. Το δεύτερο μέρος της εργασίας συγκροτείται από τα κεφάλαια της ανάλυσης της μελέτης περίπτωσης που επιλέχθηκε για την εφαρμογή του μοντέλου των ευφυών πόλεων. Η περιοχή που επιλέχθηκε ως περιοχή μελέτης, είναι το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου. Ο προσδιορισμός «σύγχρονο ιστορικό» αναφέρεται στην περιοχή της πόλης η οποία εξελίχθηκε ως δεύτερο οικιστικό κέντρο κατά την περίοδο εξέλιξης και ανάπτυξης της πόλης. Η συγκεκριμένη περιοχή αποτελεί την πιο δυναμική περιοχή του Πολεοδομικού Συγκροτήματος 10

11 Βόλου (Π.Σ.Β.), εμφανίζοντας υψηλές συγκεντρώσεις εμπορικών δραστηριοτήτων και λειτουργιών παροχής υπηρεσιών τριτογενούς τομέα. Αποτελεί το μοναδικό σύγχρονο εμπορικό, επιχειρησιακό και διοικητικό κέντρο της πόλης. Παρόλα αυτά η περιοχή συγκεντρώνει και υψηλά ποσοστά της χρήσης κατοικίας, διαμορφώνοντας έτσι ένα πολυλειτουργικό αστικό υπόβαθρο όπου οι διάφορες χρήσεις συνυπάρχουν αρμονικά. Η μεθοδολογική προσέγγιση της ανάλυσης της περιοχής μελέτης περιλαμβάνει βιβλιογραφική έρευνα, αναζήτηση πληροφοριών στο διαδίκτυο, ενώ κρίσιμα ήταν τα εμπειρικά δεδομένα που προέκυψαν μέσα από τις συχνές επισκέψεις στην κεντρική περιοχή του Βόλου. Τα πρώτα κεφάλαια της ανάλυσης περιγράφουν τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά και τις προοπτικές του Πολεοδομικού Συγκροτήματος του Βόλου. Στόχος είναι η περιγραφή και η διαμόρφωση του αναπτυξιακού πλαισίου, μέσα στο οποίο εντάσσεται η κεντρική περιοχή της πόλης. Στη συνέχεια, τα επόμενα κεφάλαια αφορούν την περιγραφή των χαρακτηριστικών στην κλίμακα του κέντρου της πόλης, δηλαδή της άμεσης περιοχής μελέτης. Τα χαρακτηριστικά που περιλαμβάνονται αφορούν ένα ευρύ φάσμα των κοινωνικών και οικονομικών τομέων, των υποδομών και των πολεοδομικών χαρακτηριστικών της περιοχής, καθώς επίσης και τα στοιχεία που περιγράφουν την κατάσταση της ποιότητας ζωής στο κέντρο της πόλης. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο χωρικό σύστημα καινοτομίας της περιοχής, για το οποίο επιχειρείται περισσότερο μια προσέγγιση παρά μια σαφής αποτύπωση λόγω ανεπάρκειας στοιχείων σε τόσο μικρή κλίμακα. Το δεύτερο μέρος ολοκληρώνεται με την αναφορά στα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από τα κεφάλαια της ανάλυσης. Το τρίτο μέρος αφορά την ανάλυση της πρότασης της παρούσας διπλωματικής εργασίας, το αντικείμενο της οποίας είναι η ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος καινοτομίας στην περιοχή του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου, μέσω της ανάπτυξης πιλοτικών εφαρμογών ευφυών πόλεων. Ο τίτλος της πρότασης διαμορφώνεται ως εξής: Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου: Σχέδιο ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας. Η οργάνωση της πρότασης προέκυψε μέσα από την ανάλυση της περιοχής μελέτης που πραγματοποιήθηκε στο δεύτερο μέρος, ενώ η υιοθέτηση των επιλογών από τη μελέτη πόλεων που ανέπτυξαν τέτοιου είδους οικοσυστήματα και θεωρούνται καλές πρακτικές επιτυχούς εφαρμογής του μοντέλου των ευφυών πόλεων. Τα κεφάλαια που συγκροτούν την πρόταση καλύπτουν όλες τις παραμέτρους ενός ολοκληρωμένου σχεδίου, καθώς αναφέρονται στην υιοθέτηση συγκεκριμένων επιλογών, διαμορφώνεται το χρηματοδοτικό πλαίσιο καθώς και το πλαίσιο υλοποίησης και εμπλοκής των διάφορων φορέων. Επιπλέον η πρόταση εστιάζει και στις κρίσιμες παραμέτρους υλοποίησης του σχεδίου, καθώς και στις μελλοντικές συνθήκες ανάπτυξης και αξιοποίησης του σχεδίου. Ολοκληρώνοντας τη διπλωματική εργασία, πραγματοποιείται μια αξιολόγηση της πρότασης και γίνεται αναφορά στα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από αυτή. 11

12 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΥΦΥΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Διπλωματική εργασία Θεοδώρου Γεώργιος 12

13 1. Χωρική ανάπτυξη: Οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και ο ρόλος της καινοτομίας 1.1 Ο χωρικός σχεδιασμός στα πλαίσια του ανταγωνισμού και της οικονομίας της γνώσης Την τελευταία δεκαετία πολλοί ερευνητές τεκμηριώνουν τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, του ανταγωνισμού και της ανόδου των κοινωνικών κινημάτων, τα οποία έγιναν αντιληπτά τη δεκαετία του 90, στην οικονομική ανάπτυξη και τον σχεδιασμό των αστικών περιοχών. Οι πόλεις είναι αναγκασμένες να ανταγωνίζονται η μια την άλλη από θέσεις συγκριτικής αδυναμίας, ώστε να προσελκύσουν το κεφάλαιο και την εγκατάσταση επιχειρήσεων (Kantor, 1987). Παραδοσιακοί παράγοντες, όπως η γεωγραφική θέση και οι υποδομές, ως κριτήριο για την επιλογή του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων, έχουν στη σημερινή εποχή ελάχιστη σημασία (Sassen, 2000). Οι τρόποι με τους οποίους οι πόλεις, επιχειρούν την αύξηση της προσέλκυση του κεφαλαίου και των επιχειρήσεων, είναι η ανανέωση της οικονομικής τους ελκυστικότητας, μέσω της χαμηλής φορολογίας, η παροχή υποδομών και υπηρεσιών υψηλής ποιότητας και η βελτίωση του αστικού χώρου (Boyle & Rogerson, 2001). Σε αυτό το πλαίσιο, οι αστικές κοινωνίες έρχονται αντιμέτωπες με νέα αλληλοεξαρτώμενα κοινωνικά, οικονομικά και χωρικά φαινόμενα τα οποία περιλαμβάνουν: α) την εξέλιξη και αλλαγή των αστικών πολιτικών και της αστικής διακυβέρνησης (Cox, 1995), β) τη μεγέθυνση νέων αστικών οικονομιών (McNeil & While, 2001), γ) την εμφάνιση νέων τύπων αστικής ανάπλασης και αναζωογόνησης (McNeil & While, 2001 ; Hall, 2000) και δ) την ενίσχυση της ταυτότητας του αστικού χώρου και την προώθηση της πόλης ως προϊόν κατανάλωσης (Evans, 2001 ; Farrell, 2000). Οι αλλαγές που παρατηρούνται στην αναδιάρθρωση της αστικής οικονομίας προς νέες παραγωγικές διαδικασίες, η ένταση της δημοσιονομικής κρίσης, η κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης πολιτικής ιδεολογίας, η αυξανόμενη επιρροή των περιβαλλοντικών κινημάτων (Healey, 1997), η αναδόμηση των διοικητικών δομών και οι νέες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας, επηρεάζουν το σχεδιασμό. Αποτέλεσμα είναι η ανάδυση ενός νέου πλαισίου χωρικού σχεδιασμού, το οποίο ενσωματώνει τα δεδομένα της νέας εποχής, επιτρέποντας τη συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση των βασικών εκφάνσεων της καθημερινής ζωής στις πόλεις. Ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις προτείνοντας ένα πλαίσιο προσανατολισμού των αποφάσεων για επενδύσεις και δραστηριότητες (Ανδρικοπούλου, Γιαννακού, Καυκαλάς, & Πιτσιάβα-Λατινοπούλου, 2007). Ο στρατηγικός σχεδιασμός ενσωματώνει τα βασικά στοιχεία σχεδιασμού μιας επιχείρησης, χωρίς ωστόσο η αντιστοιχία να ερμηνεύεται στενά. Η επιλεκτικότητα έναντι της καθολικότητας, η στήριξη των αποφάσεων στη γνώση, η συνεχής παρακολούθηση και 13

14 αξιολόγηση της εφαρμογής, η ενσωμάτωση της δράσης στη διαδικασία του σχεδιασμού και η ανατροφοδότηση στόχων μέσω της δοκιμής και του ελέγχου (Γιαννακούρου, 2004), είναι πρακτικές της διοίκησης και της διαχείρισης, που ενσωματώνουν οι επιχειρήσεις και μπορούν να χαρακτηρίσουν αποτελεσματικές στρατηγικές και προγράμματα για την αναδιοργάνωση των πόλεων. Οι ανακατατάξεις που διαδραματίζονται, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και του ανταγωνισμού, διαμορφώνουν νέες προϋποθέσεις και νέους παράγοντες, που οδηγούν αφενός, νέες περιοχές σε τροχιά ανάπτυξης, αφετέρου, ήδη αναπτυγμένες περιοχές σε κρίση. Η συγκεκριμένη διαπίστωση, οδήγησε μερίδα ερευνητών στην αναζήτηση της σχέσης μεταξύ χώρου και ανάπτυξης, μέσω της ερμηνείας, των χωρικών συγκεντρώσεων υψηλής τεχνολογίας, των διαδικασιών της καινοτομίας και της τεχνολογίας, του ρόλου των κρατικών και ιδιωτικών θεσμών, καθώς και των θεσμών της κοινωνίας, καταλήγοντας στην υιοθέτηση νέων θεωρητικών προσεγγίσεων της οικονομικής ανάπτυξης και συγκεκριμένα της αναδυόμενης θεωρίας της οικονομίας της γνώσης (Φουτάκης, 2004). Ο McNeil και ο While προτείνουν την τετραπλή τυπολογία των νέων αστικών θεωριών της μεταβιομηχανικής πόλης, που αναπτύχθηκαν μετά τη δεκαετία του 90, και περιλαμβάνουν, την οικονομία της γνώσης (και της πληροφορίας), την οικονομία συσσώρευσης, τις τεχνοπόλεις, και τέλος τις πολιτιστικές οικονομίες μαζί με τις οικονομίες ελεύθερου χρόνου (McNeil & While, 2001). Στη συγκεκριμένη εργασία, θα γίνει αναφορά στην οικονομία της γνώσης, καθώς αφορά άμεσα το αντικείμενο της. Η οικονομία της γνώσης αποτελεί σύγχρονη θεώρηση και περιγράφει την τάση των σύγχρονων οικονομιών για ολοένα μεγαλύτερη εξάρτηση και αξιοποίηση της γνώσης, της πληροφορίας και των υψηλού επιπέδου δεξιοτήτων. Αποτελεί τάση των ανεπτυγμένων οικονομιών, για μετάβαση στην εποχή της οικονομίας της γνώσης. «[ ] ο ρόλος της γνώσης και της μάθησης είναι σημαντικός [ ] η οικονομία της γνώσης σημαίνει μια οικονομία στην οποία η επιτυχία των ατόμων, των εταιριών, των περιφερειών και των εθνικών οικονομιών αντανακλούν την ικανότητα τους να μαθαίνουν» (Lundvall, 1996). Η γνώση, μπορεί να χωριστεί σε δυο ευρύτερες κατηγορίες 1. Η πρώτη αφορά τη γνώση που διαχέεται, μέσω των επίσημων και καθιερωμένων συστημάτων εκπαίδευσης και η δεύτερη την αρρητη γνώση, η οποία μεταδίδεται, μέσω των συστημάτων καθημερινής μαθητείας και της κοινωνικής συναναστροφής. Η άρρητη γνώση, έχει κρίσιμη σημασία για την παραγωγική διαδικασία και ιδιαίτερα γι αυτές που χαρακτηρίζονται ως υψηλού επιπέδου, όπως οι διαδικασίες παραγωγής 1 Οι δυο ευρύτερες κατηγορίες περιλαμβάνουν επιμέρους κατηγορίες γνώσεων. Γνώση μέσω των συστημάτων εκπαίδευσης: α) γνώση του τι (know what), β) γνώση του γιατί, (know why) Άρρητη γνώση: γ) γνώση του πως (know how) και δ) γνώση του ποιος (know who) 14

15 καινοτομίας, έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης προϊόντων. Συνεπώς, στα πλαίσια της οικονομίας της γνώσης δεν έχουν όλα τα είδη γνώσης την ίδια βαρύτητα (Ernst & Lundvall, 1997). Ο ρόλος της γνώσης, στα πλαίσια του ανταγωνισμού και της παγκοσμιοποίησης, στηρίζει τις επενδύσεις για έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη, για εκπαίδευση και κατάρτιση, για ανάπτυξη καινοτομίας και άυλων επενδύσεων, οι οποίες τις τελευταίες δεκαετίες αυξάνονται ραγδαία έναντι των υλικών. Η κατανόηση της σπουδαιότητας της οικονομίας της γνώσης και της πληροφορίας θα πρέπει να οδηγήσει τις κυβερνήσεις στη χάραξη πολιτικών με απώτερο σκοπό την προσέλκυση επιχειρήσεων που θα αναπτύσσουν καινοτόμες δραστηριότητες με απώτερο στόχο την χωρική ανάπτυξη (OECD, 1996). 1.2 Η καινοτομία και η προσέγγιση των συστημάτων καινοτομίας Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η καινοτομία αναδεικνύεται συνεχώς ως, σημαντική συνιστώσα του ανταγωνισμού και της ανάπτυξης των πόλεων και των περιφερειών. Η αποδοχή της καινοτομίας ως παράγοντα ανάπτυξης, από τις οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Schumpeter. Ήταν ο πρώτος οικονομολόγος που τοποθέτησε στο κέντρο της οικονομικής σκέψης την καινοτομία και την συνέδεσε άμεσα με την επιχειρηματικότητα και την οικονομική μεγέθυνση. Σύμφωνα με τον Schumpeter στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος, βασικός παράγοντας ανάπτυξης είναι η επιχειρηματικότητα, η οποία δημιουργεί καινοτομίες. Αναπτύσσονται έτσι νέες ή ποιοτικά διαφοροποιημένες και βελτιωμένες δραστηριότητες και προϊόντα καθώς, και νέοι συνδυασμοί των μέσων παραγωγής. Η δημιουργία νέων συνδυασμών στα μέσα παραγωγής αποτελεί καθοριστική διαδικασία για την ανάπτυξη, ενώ προϋποθέτει την εγκατάλειψη παλαιότερων συνδυασμών, ειδικά στα πλαίσια μιας ανταγωνιστικής οικονομίας (Schumpeter, 1934). Η καινοτομία ως κεντρική συνιστώσα της ανάπτυξης, σύμφωνα με τον Schumpeter, δημιουργεί ανισορροπίες, μεταβάλλει τις προσδοκίες, περιορίζει τις ορθολογικές επιλογές, ενισχύει την επιχειρηματικότητα και εισάγει την αβεβαιότητα στη λειτουργία του οικονομικού συστήματος. Παράλληλα υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη δεν μπορεί να ευδοκιμήσει, μεταξύ δυο σημείων ισορροπίας-όπως υποστήριζαν οι εκφραστές τις νεοκλασικής σκέψης- αλλά μεταξύ δυο σημείων ανισσοροπίας με ιδιαίτερα υψηλό ρίσκο. Η συγκεκριμένη προσέγγιση επικρίθηκε έντονα από τους νεοκλασικούς, οι οποίοι υιοθετούσαν μια στατική προσέγγιση για την ανάλυση της διαδικασίας της ανάπτυξης. Παρά τις διαμάχες στη συνέχεια αναγνωρίστηκε η συμβολή του Schumpeter, για την υιοθέτηση της συστημικής προσέγγισης στην ανάλυση της οικονομική ανάπτυξης με επίκεντρο την καινοτομία (Κουρτέσης, 2003). Διεθνείς οργανισμοί όπως ο 15

16 Ο.Ο.Σ.Α., ο Ο.Η.Ε. η Ακαδημία Επιστημών των Η.Π.Α. και διάφορες κυβερνήσεις υιοθέτησαν σε ικανοποιητικό βαθμό την συστημική προσέγγιση στις αναλύσεις τους (Lundvall, 1992). Ο Schumpeter διαμόρφωσε τον ορισμό της καινοτομίας, προσεγγίζοντας την ως μια πολύ ευρεία έννοια η οποία περιλαμβάνει πέντε περιπτώσεις: (1) Την είσοδο ενός νέου ή ποιοτικά βελτιωμένου προϊόντος στην αγορά (2) Την εφαρμογή μιας νέας μεθόδου παραγωγής (3) Το άνοιγμα μιας νέας αγοράς, για παράδειγμα σε μια αγορά στην οποία ο συγκεκριμένος βιομηχανικός κλάδος της υπό εξέτασης χώρας δεν είχε εισέλθει νωρίτερα ανεξάρτητα από το αν η αγορά αυτή προϋπήρχε ή όχι (4) Η πρόσβαση σε μια νέα πηγή πρώτων υλών ή ημιεπεξεργασμένων προϊόντων, ανεξάρτητα αν η πηγή αυτή προϋπήρχε ή όχι (5) Η νέα οργάνωση ενός κλάδου ή μιας βιομηχανίας όπως η δημιουργία μονοπωλίου ή αντίθετα η άρση μονοπωλιακών συνθηκών σε ένα κλάδο (Kastrinos, 1998). Η έννοια της καινοτομίας όντας ευρεία μπορεί να χαρακτηριστεί διφορούμενη, καθώς αφενός προσδιορίζει τη διαδικασία ανάπτυξης της, αφετέρου δίνεται έμφαση στα αποτελέσματα αυτής. Η διττή ερμηνεία, προκύπτει από τη σύγχυση των παραγόντων που προωθούν την ανάπτυξη της καινοτομίας, όπως για παράδειγμα η ανταλλαγή τεχνολογικής γνώσης και τα αποτελέσματα από την ανάπτυξη της καινοτομίας, όπως η παραγωγή νέων προϊόντων και υπηρεσιών (Komninos, 2002). Η διαδικασία μετατροπής μιας ιδέας σε προϊόν ή υπηρεσία, προϋποθέτει και συνδέεται με επιπλέον διεργασίες όπως, η έρευνα και η ανάπτυξη, η διαδικασία της μάθησης, η παραγωγή και η μεταφορά τεχνογνωσίας. Η καινοτομία συγκεντρώνει ορισμένα χαρακτηριστικά βάσει των οποίων αυτή συγκροτείται σε διαφορετικά είδη. Η καινοτομία προϊόντος (product innovation), η καινοτομία διεργασίας (process innovation), η ριζοσπαστική καινοτομία (radical Innovation), η σταδιακή καινοτομία (incremental Innovation), η τεχνολογική και η διαχειριστική καινοτομία (technical vs administrative innovation) διαφέρουν ως προς τον τρόπο με τον οποίο, η καινοτομία αναπτύσσεται και ενσωματώνεται στην διαδικασία παραγωγής, στα προϊόντα (αγαθά/ υπηρεσίες) και τις οργανωτικές δομές των φορέων που αναπτύσσουν καινοτόμες δραστηριότητες (κυρίως των επιχειρήσεων). Ωστόσο, κοινό κριτήριο για τα παραπάνω είδη αποτελεί η παραδοχή ότι επιφέρουν µία σημαντική αλλαγή/διαφοροποίηση/νεωτερισμό, στα υπάρχοντα προϊόντα (αγαθά/ υπηρεσίες), τις διαδικασίες, τις μεθόδους ή τις οργανωτικές δομές και πρακτικές (OECD, 1997). 1) Καινοτομία προϊόντος και καινοτομία διεργασίας (Product vs. Process innovation): H πρώτη αναφέρεται σε προϊόντα ή υπηρεσίες που εισάγονται στην αγορά προς όφελος των πελατών, ενώ η δεύτερη προσδιορίζεται ως εργαλείο ή μηχανισμός γνώσης σχετικά με την παραγωγική διαδικασία. 16

17 2) Ριζοσπαστική και Σταδιακή Καινοτομία (Radical vs. Incremental innovation): Οι ριζοσπαστικές καινοτομίες αναφέρονται στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών ή στην εξέλιξη μιας αρχικής ιδέας, με σκοπό την παραγωγή πρωτότυπων προϊόντων ή υπηρεσιών. Προκαλούν θεμελιώδεις αλλαγές στις δραστηριότητες ενός οργανισμού και αποτελούν σημείο καμπής, σε σχέση με τις μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενες πρακτικές. Αντίθετα, οι σταδιακές καινοτομίες εστιάζουν σε απλές βελτιώσεις και αντιπροσωπεύουν μικρές αλλαγές στις τρέχουσες πρακτικές ενός οργανισμού. Αναφέρονται στην υιοθέτηση καλών πρακτικών (good practices), οι οποίες εφαρμόζονται ήδη σε προηγμένους τομείς, στα πλαίσια ενός παραγωγικού τομέα ή μιας περιοχής. 3) Τεχνολογική και Διαχειριστική καινοτομία (Technical vs Administrative innovation): Η τεχνολογική καινοτομία αναφέρεται στον μετασχηματισμό, μέσα σε έναν οργανισμό (επιχείρηση, ερευνητικό εργαστήριο, οργανισμό παροχής υπηρεσιών): Της διαδικασίας παραγωγής (μέσω της τεχνολογίας πληροφορικής, του αυτοματισμού, των συστημάτων εξοικονόμησης ενέργειας) Των προϊόντων (νέα προϊόντα και υπηρεσίες, νέα μοντέλα προϊόντων, βελτιωμένη ποιότητα, πιο σύντομος κύκλος ζωής των προϊόντων) Του ιδίου του οργανισμού (μεγαλύτερη ευελιξία, σύστημα παράδοσης just-in time, βελτίωση της σχέσης παραγωγού προμηθευτή, δικτύωση κτλ.). Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του είδους της καινοτομίας, είναι η άμεση συσχέτιση με το βασικό παραγωγικό κύκλο εργασιών, ενώ η διαχειριστική καινοτομία σχετίζεται με τον τρόπο διοίκησης. Για παράδειγμα, τεχνολογική καινοτομία υφίσταται µόνο όταν υπάρχει άμεση εισαγωγή νέων ή σημαντικά βελτιωμένων διαδικασιών. Από την άλλη, οι διαχειριστικές καινοτομίες αναφέρονται στην δομή οργάνωσης, τις διεργασίες διοίκησης και τους ανθρώπινους πόρους μιας επιχείρησης (OECD, 1997). Ο ρόλος της καινοτομίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της τεχνολογικής εξέλιξης και της ανταγωνιστικότητας αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Η καινοτομία, στις μεθόδους και τις διαδικασίες, απαιτεί καλύτερη απόδοση, μειωμένη ενεργειακή κατανάλωση, αποδοτικότητα. Η καινοτομία στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών απαιτεί διαφοροποίηση, ως προς τα υπάρχοντα προϊόντα, νέες αγορές και αυξημένο ανταγωνισμό. Η καινοτομία στις οργανωτικές δομές επιτρέπει καλύτερη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και ευελιξία. Έτσι λοιπόν η καινοτομία δεν αναφέρεται στο μέγεθος της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών, αλλά στην προσπάθεια που πραγματοποιήθηκε για την ανάπτυξη της και τα αποτελέσματα που επέφερε στην ανάπτυξη και την εργασία (Komninos, 2002). Η καινοτομία αποτελεί μια μη γραμμική διαδικασία, εφόσον αναφέρεται στην εσωτερική ολοκλήρωση ενός οργανισμού. Παράλληλα όμως, αποτελεί και στοιχείο ολοκλήρωσης με το εξωτερικό περιβάλλον, με το οποίο αλληλεπιδρά ένας οργανισμός ή μια επιχείρηση. Σημαντική 17

18 συνιστώσα, που χαρακτηρίζει τη διαδικασία ανάπτυξης της καινοτομίας, είναι οι παράγοντες που υπεισέρχονται και βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση, όπως για παράδειγμα οι σχέσεις έρευνας/παραγωγής και οι δια-επιχειρησιακές σχέσεις. Ο παράγοντας της αλληλεξάρτησης, είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη της καινοτομίας, καθώς οι επιχειρήσεις, τα ιδρύματα και άλλοι φορείς, αναπτύσσουν καινοτόμες δραστηριότητες μέσα από τη δημιουργία πολύπλοκων σχέσεων, οι οποίες χαρακτηρίζονται από αμοιβαιότητα και ανατροφοδότηση. Επομένως γίνεται αντιληπτό και αποδεικνύεται ότι οι επιχειρήσεις δεν καινοτομούν σχεδόν ποτέ σε απομόνωση. Τα χαρακτηριστικά της διαδικασίας ανάπτυξης της καινοτομίας, οι εκάστοτε εμπλεκόμενοι φορείς και οι σχέσεις που αναπτύσσονται, οδηγούν στη συγκρότηση Συστημάτων Καινοτομίας (Edquist, 1997 ; Edquist & Hommen, 1999 ; Lundvall, 1992 ; Lundvall & Johnson, 1994 ; McKelvey, 1997 ; Nonaka & Takeuchi, 1995). Η έννοια του συστήματος είναι θεμελιώδης για τους ερευνητές που ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο μεθοδολογικό πλαίσιο. Διάφοροι γενικοί και συγκεκριμένοι ορισμοί προσεγγίζουν το περιεχόμενο του συστήματος. Χαρακτηριστικός είναι αυτός του Fleck που αναφέρει ότι: Σύστημα είναι ένα σύνολο στοιχείων ή συστατικών, τα οποία βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση, με αποτέλεσμα το όλο σύνολο να μπορεί να εκτελεί από κοινού κάποια προσδιορίσιμη συνολική λειτουργία (Edquist, 1997). Ο Lundvall ως βασικός εκφραστής των συστημάτων καινοτομίας, προσαρμόζοντας διάφορους γενικούς και συγκεκριμένους ορισμούς της έννοιας του συστήματος διαμορφώνει έναν ορισμό λέγοντας ότι: Ένα σύστημα καινοτομίας αποτελείται από εκείνα τα στοιχεία και τις μεταξύ τους σχέσεις που προσδιορίζουν την παραγωγή, διάχυση και χρήση νέας και οικονομικά χρήσιμης γνώσης. Τα Εθνικά Συστήματα Καινοτομίας περιλαμβάνουν κατά συνέπεια, τα στοιχεία και τις σχέσεις αυτές που βρίσκονται σε ένα κράτος ή των οποίων η προέλευση εντοπίζεται εντός των ορίων ενός κράτους (Lundvall, 1992). 1.3 Η εξέλιξη των χωρικών συστημάτων καινοτομίας Η αντιμετώπιση της καινοτομίας ως σύστημα έχει ως αποτέλεσμα την αποσαφήνιση των παραγόντων που ευνοούν την ανάπτυξη της. Η προσέγγιση των συστημάτων καινοτομίας ως πολύπλοκα περιβάλλοντα τα οποία ευνοούν την ανάπτυξη της καινοτομίας και προϋποθέτουν την ύπαρξη δικτύων συνεργασιών, υποδομών και συστημάτων επικοινωνίας για τη μεταφορά τεχνολογίας και γνώσης, δημιούργησε προβληματισμό γύρω από τη σχέση των συστημάτων καινοτομίας με τον χώρο (Σεφερτζή, 2004). Βασικό ερέθισμα, για την προσέγγιση και ανάλυση, από μελετητές, της σχέσης καινοτομίας και χώρου αποτέλεσε, η οικονομική ανάπτυξη που παρατηρήθηκε σε συγκεκριμένες περιοχές των Η.Π.Α., της Ευρώπης και της Ιαπωνίας, εν μέσω της οικονομικής κρίσης του Συγκεκριμένα στις περιοχές Silicon Valley, Ile de France, Τρίτη Ιταλία αναπτύχθηκαν 18

19 σημαντικές επιδόσεις στην παραγωγή καινοτομίας (Simmie, 2001), η οποία οδήγησε στην αύξηση της οικονομικής ευρωστίας και της ανταγωνιστικότητας αυτών των περιοχών, εν μέσω κλίματος οικονομικής στασιμότητας. Συνεπώς, είναι απαραίτητο να επισημανθεί τόσο η ύπαρξη ρητής αλληλεπίδρασης μεταξύ καινοτομίας και χώρου, καθώς η ανάπτυξη της καινοτομίας επηρεάζει την χωρική (εθνική / περιφερειακή / αστική) ανάπτυξη, όσο και η χωρική συγκρότηση που αποτελεί συνισταμένη για την ανάπτυξη της καινοτομίας (Σεφερτζή, 2008). Εικόνα 1: Οι δυναμικές σχέσεις της καινοτομίας σε ένα χωρικό σύστημα καινοτομίας Πηγή: Διαδικτυακός χώρος URENIO, Ιδία επεξεργασία Η γεωγραφική προσέγγιση των συστημάτων καινοτομίας είναι σημαντική και διαμορφώνει τους παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της καινοτομίας. Ανάλογα με το γεωγραφικό επίπεδο ανάλυσης τα καινοτομικά συστήματα ταξινομούνται σε εθνικά και περιφερειακά. Εθνικά Συστήματα καινοτομίας (Ε.Σ.Κ.) Οι βασικοί εκφραστές των συστημάτων καινοτομίας υιοθέτησαν μια Εθνική προσέγγιση θεωρώντας ότι παρά την παγκοσμιοποίηση και την αύξηση της σημασίας της μικρότερης κλίμακας χωρικών μονάδων αναφοράς, το εθνικό επίπεδο επηρεάζει σημαντικά τους 19

20 παράγοντες οι οποίοι είναι κρίσιμοι για την ενίσχυση της καινοτομίας. Τέτοιοι παράγοντες είναι θεσμικοί, πολιτιστικοί, ιστορικοί και πολιτικοί, οι οποίοι διαμορφώνονται κυρίως σε εθνικό επίπεδο (Κουρτέσης, 2004). Συνοψίζοντας της βασικές προσεγγίσεις για το Εθνικό Σύστημα Καινοτομίας διαμορφώνεται ο εξής ορισμός, ο οποίος προσδιορίζει το Εθνικό Σύστημα Καινοτομίας ως, Το σύνολο των διακριτών θεσμών που είτε αυτόματα είτε σε συνδυασμό συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου μια κυβέρνηση διαμορφώνει και υλοποιεί πολιτικές με στόχο τη διαδικασία της καινοτομίας. Ως τέτοιο, είναι ένα σύστημα διασυνδέσεων θεσμών για την παραγωγή, φύλαξη και διάχυση γνώσης, δεξιοτήτων και μηχανισμών για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών (Edquist, 1997 ; Lundvall, 1992 ; Nelson, 1993 ; Rosenberg, 1993). Από τον παραπάνω ορισμό προκύπτει η ύπαρξη ενός συνόλου θεσμών, οι οποίοι καθορίζουν τη λειτουργία της καινοτομίας και καλύπτουν ένα σύνολο θεσμικών παραγόντων που επηρεάζουν την εκτέλεση της τεχνολογίας σε εθνικό επίπεδο. Βασικές συνιστώσες των Ε.Σ.Κ. είναι οι Οργανισμοί και οι Θεσμοί. Οι οργανισμοί αναφέρονται σε δομές που δημιουργούνται για να εκπληρώσουν ένα συγκεκριμένο σκοπό (Edquist, 1997). Οι επιχειρήσεις, τα πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα αποτελούν αντίστοιχα παραδείγματα. Οι Θεσμοί περιγράφουν των σύνολο των κοινών συνηθειών οι οποίες δημιουργούν πρακτικές, κανόνες ή νόμους που ρυθμίζουν τις σχέσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε ιδιώτες, κοινωνικές ομάδες και οργανισμούς. Οι θεσμοί είναι αυτοί που επηρεάζουν την καινοτόμο δραστηριότητα καθώς καθορίζουν τoν τρόπο συμπεριφοράς των επιμέρους μερών (North, 1990). Περιφερειακά συστήματα καινοτομίας (Π.Σ.Κ.) Στον αντίποδα ορισμένοι επιστήμονες μελετούν σε βάθος τη συμβολή του τοπικούπεριφερειακού χώρου αναφοράς, στη διαμόρφωση των συστημάτων καινοτομίας. Βασική υπόθεση είναι η αύξηση της σημασίας και του ρόλου των περιφερειών στις οικονομικές διαδικασίες και ότι η χωρική και πολιτιστική εγγύτητα ευνοεί τις συνεργασίες μεταξύ των φορέων και διευκολύνει τη διάχυση της γνώσης. Επιπλέον διάφορα στοιχεία αποδεικνύουν ότι το τεχνολογικό χάσμα μεταξύ των περιφερειών μπορεί να είναι διπλάσιο απ ό,τι μεταξύ των κρατών. Ενισχύεται έτσι η υπόθεση ότι οι παράγοντες που καθορίζουν το καινοτομικό δυναμικό και την ανταγωνιστικότητα των περιφερειών διαφοροποιείται. Παράγοντες όπως οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι, το επίπεδο των υποδομών και το θεσμικό πλαίσιο ευνοούν ή δυσχεραίνουν την ανάπτυξη της καινοτομίας στις περιφέρειες (Cooke, 2001). Τα περιφερειακά συστήματα καινοτομίας διαφέρουν από τα Ε.Σ.Κ. ως προς την ασαφή οριοθέτηση των συνόρων τους. Τα Π.Σ.Κ. μπορεί να είναι πόλεις, επαρχίες ή υποεθνικές διοικητικές μονάδες ή ακόμα βιομηχανικές περιοχές και ζώνες. Ο Cooke και o Morgan αναφέρουν ότι, Οι περιφέρειες οι οποίες κατέχουν την πλήρη πανοπλία των καινοτόμων 20

21 οργανισμών που βρίσκονται σε ένα θεσμικό περιβάλλον, όπου η διασύνδεση και η επικοινωνία ανάμεσα στους φορείς της καινοτομίας είναι ορισμένη, προσεγγίζει το σχεδιασμό ενός περιφερειακού συστήματος καινοτομίας (Morgan & Cooke, 1998). Η εντατική έρευνα στο πεδίο του χώρου που ευνοεί την ανάπτυξη της καινοτομίας, οδήγησε στη διατύπωση τριών θεωρητικών παραδειγμάτων, τα οποία είναι αποτελέσματα διεπιστημονικής συνεργασίας πεδίων όπως, η οικονομία της καινοτομίας, η βιομηχανική γεωγραφία, η διαχείριση της τεχνολογίας, η αστική και περιφερειακή ανάπτυξη και ο σχεδιασμός χωρικών συστημάτων καινοτομίας. Στα πλαίσια των θεωριών ανάπτυξης της καινοτομίας διαμορφώθηκαν θεωρητικά μοντέλα ανάπτυξης συστημάτων καινοτομίας και πολιτικών, τα οποία αποκρυσταλλώθηκαν από το 1980 μέχρι σήμερα και αφορούν την ανάπτυξη της καινοτομίας σε περιφερειακό και αστικό επίπεδο. Πίνακας 1: Θεωρητικά υποδείγματα αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης της καινοτομίας. Θεωρητικά παραδείγματα Μοντέλα σχεδιασμού και πολιτικές Ευέλικτες βιομηχανικές συνοικίες και clusters (Industrial Districts) Μαθησιακές περιφέρειες (Learning Regions) Ψηφιακές πόλεις (Digital Cities) Βιομηχανικές περιοχές ευέλικτης εξειδίκευσης Clusters γνώσης του τριτογενή τομέα εντατική δραστηριότητα Τεχνοπόλεις, επιστημονικά και τεχνολογικά πάρκα Προγράμματα για τεχνοπόλεις Μαθησιακές περιφέρειες (Learning Regions) Ευρωπαϊκές περιφέρειες καινοτομίας: RTP, RITTS,RIS, RIS+ Στρατηγικές περιφερειακής καινοτομίας Περιφερειακά συστήματα καινοτομίας Διαπεριφερειακά προγράμματα καινοτομίας Έξυπνες πόλεις Ευφυείς περιφέρειες και πόλεις Εικονικά νησιά καινοτομίας Τηλεματική και ψηφιακή διαχείριση της καινοτομίας και της γνώσης. Πηγή: Komninos Ν., Intelligent Cities: Innovation, Knowledge Systems and Digital Spaces, σελ.7 Ευέλικτες βιομηχανικές συνοικίες και clusters ( ): Το συγκεκριμένο θεωρητικό παράδειγμα στηρίζεται στις θεωρίες της ευέλικτης εξειδίκευσης και περιλαμβάνει χωρικές συγκεντρώσεις ανάπτυξης της τεχνολογίας και της καινοτομίας, όπως τα clusters καινοτομίας, οι τεχνοπόλεις και τα τεχνολογικά πάρκα. Μια από τις πρώτες περιοχές, όπου διαπιστώθηκε η συμβολή της χωρικής συγκέντρωσης στην ανάπτυξη των καινοτομιών και νέων βιομηχανικών πρακτικών ήταν αυτή της Τρίτης Ιταλίας. Η δυναμική της καινοτομίας σε αυτές τις περιοχές βασίστηκε σε τρεις παράγοντες: 1) Στη συγκέντρωση πολλών διαφορετικών ικανοτήτων που καλύπτουν πεδία παραγωγής και γνώσης, 21

22 2) στη δυνατότητα εναλλακτικών συνδυασμών μεταξύ των επιμέρους συντελεστών, 3)στην παρουσία καταλυτών που επιτρέπουν τον συνδυασμό μεταξύ πολλών και διαφορετικών ικανοτήτων και μονάδων παραγωγής (Κομνηνός, 2004). Η επιτυχία και η μεγάλη επίδραση των clusters, οφείλεται στην δημιουργία ενός περιβάλλοντος, το οποίο ευνοεί την καινοτομία μέσω της συνεργασίας ανάμεσα στη μεταφορά γνώσης και την αλληλεγγύη, που αναπτύσσουν οι επιχειρήσεις μέσα σε αυτά. Η εγγύτητα των επιχειρήσεων σε μια χωρική ενότητα, δημιουργεί ευκαιρίες για εξειδίκευση και συνεργασία. Πρόσθετος παράγοντας, του συγκεκριμένου θεωρητικού παραδείγματος, είναι η χωρική εγγύτητα των επιχειρήσεων που συγκροτούν ένα cluster ή μια Τεχνόπολη. Τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την αποδοτική τεχνολογική ανάπτυξη, τη μεταφορά τεχνολογίας, της γνώσης και την ανάπτυξη της καινοτομίας. Εικόνα 2: Silicon valley το αρχαιότερο τεχνολογικό πάρκο στον κόσμο Πηγή: Διαδικτυακός τόπος: Μαθησιακές περιφέρειες ( ): Στις αρχές της δεκαετίας του 90, μια ριζική μεταβολή της αντίληψης των σχέσεων περιοχής και καινοτομίας, έρχονται να εισάγουν οι εμπειρίες των σκανδιναβικών χωρών. Οι μαθησιακές περιφέρειες προσεγγίζονται ως οργανισμοί μάθησης, διαχείρισης, επιλογής και ανάπτυξης γνώσεων και καινοτομίας. Το θεωρητικό παράδειγμα των μαθησιακών περιφερειών, στηρίζεται στους θεσμούς και τα δίκτυα γνώσεων. Στα δίκτυα γνώσεων, ρέει η ρητή και άρρητη γνώση, ενώ οι θεσμοί λειτουργούν ως διακόπτες επιλογής καινοτομιών. Το συγκεκριμένο παράδειγμα, δίνει έμφαση στις αυλές υποδομές, τους οργανισμούς γνώσης, τη χρηματοδότηση, το ανθρώπινο δυναμικό, τη μεταφορά τεχνολογίας, την έρευνα και την πληροφόρηση. Το 1994 στελέχη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με βάση το θεωρητικό παράδειγμα των μαθησιακών περιφερειών, προώθησαν έργα, τα οποία εφαρμόζονται σε όλες τις περιφέρειες της 22

23 Ε.Ε. και στοχεύουν στη δημιουργία περιφερειακών συστημάτων καινοτομίας, τα οποία θα είναι σε θέση να ευνοούν την ανάπτυξη της καινοτομίας σε επιχειρήσεις, ιδρύματα έρευνας και άλλους οργανισμούς. Παράλληλα καθιερώθηκε ένα πρότυπο μέτρησης των επιδόσεων/αποτελεσμάτων της καινοτομίας στις περιφέρειες της Ε.Ε. (Κομνηνός & Urenio, 2004). Ψηφιακές πόλεις (2000+): Τον 21 ο αιώνα, συντελείται μια νέα εξέλιξη των συστημάτων καινοτομίας. Αυτή τη φορά, η καινοτομία συναντά την κοινωνία της πληροφορίας. Στα συστήματα καινοτομίας, προστίθεται μια νέα διάσταση, αυτή του ψηφιακού χώρου. Με βάση αυτό το θεωρητικό πρότυπο, προωθούνται σχέδια και πολιτικές για μια περιφερειακή οικονομία βασισμένη στη γνώση και την τεχνολογική καινοτομία, στην κοινωνία των πληροφοριών, η οποία θα βρίσκεται στις υπηρεσίες της περιφερειακής ανάπτυξης και επιπλέον η ανάδειξη της περιφερειακής ταυτότητας και προώθησης της αειφόρου ανάπτυξης. Η σταθερή συνιστώσα των τριών θεωρητικών παραδειγμάτων, αφορά τη συγκρότηση και τη λειτουργία συστημάτων καινοτομίας. Ο χώρος συγκρότησης μπορεί να μεταβάλλεται από τη συνοικία/τμήμα πόλης/σύνολο πόλης/ περιφέρεια, όπως και η φυσική εγγύτητα, η επικοινωνία, οι θεσμικές συμφωνίες και τα ψηφιακά δίκτυα. Παρόλα αυτά, οι βασικές διαδικασίες της καινοτομίας παραμένουν σταθερές παρά τη μεταβολή του χώρου και των δικτύων οικοδόμησης των συστημάτων καινοτομίας (Κομνηνός & Urenio, 2004). Εικόνα 3: Η εξέλιξη των χωρικών συστημάτων καινοτομίας ΤΟΠΙΚΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ Ενδοεπιχειρησιακή καινοτομία Ε&Α, δημιουργικότητα ιεραρχια Τεχνολογική συνοικία Δίκτυα συνεργασίας ειδίκευση + επικοινωνία Περιφ.Συστ. Καινοτομίας Περιβάλλον θεσμικό Ασκηση πολιτικής Προγραμ. υποστήριξης Ευφυείς περιοχές χωρικό σύστημα καινοτομίας και ψηφιακοί χώροι Πηγή: Ευφυείς πόλεις-χωρικοί μετασχηματισμοί των συστημάτων καινοτομίας, διάλεξη Ν. Κομνηνού, Τ.Μ.Χ.Α., Α.Π.Θ

24 Κοινωνική καινοτομία: Οι σύγχρονές προσεγγίσεις των συστημάτων καινοτομίας διευρύνονται και ενσωματώνουν την κοινωνική διάσταση σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης των μεγάλων προκλήσεων της εποχής. Η κοινωνική καινοτομία έγινε κεντρικό θέμα την τελευταία δεκαετία, καθώς παρατηρήθηκε ότι οι υφιστάμενες δομές και πολιτικές δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν κάποια από τα πιο κρίσιμα ζητήματα, όπως η κλιματική αλλαγή, η οικονομική κρίση, οι κοινωνικές πιέσεις κ.α. επομένως καλείται να απαντήσει με νέες και πιο αποτελεσματικές ιδέες και λύσεις, μεθόδους και εργαλεία (Σεφερτζή, 2012). «Η κοινωνική καινοτομία (Κ.Κ.) είναι νέες ιδέες, προϊόντα, υπηρεσίες, τεχνολογίες, μοντέλα και στρατηγικές για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων, χρησιμοποιώντας μέσα κοινωνικής δικτύωσης που δημιουργούν νέες κοινωνικές σχέσεις και συνεργασίες και ταυτόχρονα διευρύνουν και ισχυροποιούν την κοινωνία των πολιτών» (Murray, 2009). Είναι κοινωνική τόσο ως προς τους στόχους και τις εφαρμογές, όσο και ως προς τα μέσα που χρησιμοποιεί για την ανάπτυξή της. Είναι καινοτομία διότι δημιουργεί νέα προϊόντα για την ευημερία της κοινωνίας, αλλά και γιατί ενισχύει την ικανότητα της κοινωνίας να δράσει. Το πεδίο της Κ.Κ. είναι πολύ ευρύ καλύπτοντας το δημόσιο, τον ιδιωτικό και το μη κερδοσκοπικό τομέα. Χαρακτηριστικοί τομείς εφαρμογής είναι η πράσινη καινοτομία (επαναπροσδιορισμός της έρευνας και ανάπτυξης στην κλιματική αλλαγή για νέες μορφές ενέργειας, πράσινα/ έξυπνα κτίρια, έξυπνες υποδομές μεταφορών, κλπ) (Mulgan, 2007). Η Κ.Κ., παρόλο που αφορά προβλήματα παγκόσμιας φύσης, τις περισσότερες φορές ξεκινά τοπικά και εφαρμόζεται σε μια συγκεκριμένη περιφέρεια, πόλη ή συνοικία. Άλλες περιφέρειες ή πόλεις στη συνέχεια μιμούνται και εφαρμόζουν τις ίδιες καινοτομίες. Παράγοντες ανάπτυξης της τοπικής Κ.Κ. είναι η ελευθερία των τοπικών θεσμών για πειραματισμούς, τα κοινωνικά δίκτυα, η επιθυμία για αλλαγή, η ευαισθητοποίηση των πολιτών, οι εσωτερικές ικανότητες για αλλαγή, η πρόσβαση σε πηγές χρηματοδότησης, οι τοπικές δεξιότητες και η ανατροφοδότηση από την τοπική κοινότητα για την παροχή καλύτερων δημόσιων υπηρεσιών (Bacon, Faizullah, Mulgan, & Woodcraft, 2008). 24

25 2. Ευφυείς πόλεις: Έννοιες και βασικές αρχές σχεδιασμού 2.1 Η ανάλυση του όρου της ευφυΐας και τα είδη της Η ευφυΐα αποτελεί γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης. Προσδιορίζεται και δομείται από το συνδυασμό διαφορετικών ικανοτήτων που είναι σε θέση να αναπτύσσει το άτομο. Οι βασικές ικανότητες που συνδυάζονται, ώστε ένα άτομο να χαρακτηρίζεται ευφυές, είναι: α) η ικανότητα της αντίληψης, η οποία αναφέρεται στην δυνατότητα πρόσληψης και επεξεργασίας των αισθητικών πληροφοριών που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον, β) η ικανότητα της επικοινωνίας, δηλαδή η ικανότητα ανταλλαγής πληροφοριών με το εξωτερικό περιβάλλον, γ) η ικανότητα της μάθησης και της μνήμης, δηλαδή της αποθήκευσης και της αναπαράστασης των πληροφοριών που ανταλλάσσονται, δ) ο προγραμματισμός και η ανάδραση, που αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να διατυπώνει και να ορίζει στόχους καθώς να αξιολογεί και να εκτιμά την πρόοδο, μέχρι την επίτευξη τους (Beckman & Cook, 2004). Ωστόσο, η ευφυΐα δεν αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα του άτομου, αλλά χαρακτηρίζει και τα κοινωνικά σύνολα. Η συλλογική ευφυΐα αναφέρεται στην ικανότητα των ανθρώπινων κοινωνιών να συνεργάζονται με στόχο την πνευματική δημιουργία, την ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων και εφευρέσεων. Επιπλέον, προσδιορίζει την ικανότητα των κοινωνιών για συλλογική μάθηση, ανταλλαγή γνώσης και απόκτηση εμπειρίας, με απώτερο στόχο την εξαγωγή οφελών για το ατομικό και το συλλογικό συμφέρον, καθώς επίσης για τη λύση σύνθετων προβλημάτων που το άτομο από μόνο του δεν είναι σε θέση να επιτύχει (Beckman & Cook, 2004). Εκτός από την ευφυΐα που πηγάζει από την ατομική και συλλογική πνευματικότητα και συνεργασία, υπάρχει και η έννοια της τεχνητής ευφυΐας (artificial intelligence), που μελετά το σχεδιασμό ευφυών αντιπροσώπων (ευφυών μηχανών). Ο John McCarthy, ο οποίος επινόησε την έννοια το 1956, περιγράφει τον όρο ως μια επιστήμη και μηχανική για τη δημιουργία έξυπνων μηχανών. Είναι η επιστήμη που ασχολείται με την σχεδίαση ευφυών υπολογιστικών συστημάτων, τα οποία είναι σε θέση να επιδεικνύουν χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την ευφυΐα της ανθρώπινης συμπεριφοράς (McCarthy, 1987). Από τις παραπάνω αναφορές, γίνεται κατανοητό ότι η έννοια της ευφυΐας γίνεται αντιληπτή με διαφορετικό τρόπο και εξαρτάται από το υποκείμενο ή το αντικείμενο το οποίο προσδιορίζει. Οι αναφορές στα παραπάνω είδη ευφυΐας δεν έγιναν τυχαία, αλλά αποσκοπούν στην κατανόηση της έννοιας της ευφυΐας όπως αυτή ενσωματώνεται στο πεδίο της πόλης. 25

26 2.2 Η έννοια της ευφυΐας στο πεδίο της πόλης, σύγχυση και αμφισβήτηση του όρου Η μεταφορά της έννοιας της ευφυΐας στο πεδίο της πόλης σηματοδοτείται από την επίδραση δυο επιστημονικών προβληματισμών που αναδείχτηκαν έντονα στις αρχές του 21 ου αιώνα. Ο πρώτος, αφορά τη θεωρία της ανάπτυξης και του σχεδιασμού των πόλεων μέσω της χρήσης και της ανάπτυξης τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας που συμβάλλουν στην ψηφιακή δικτύωση και την αναπαράσταση των λειτουργιών. Ο δεύτερος προβληματισμός, αναφέρεται στην αναβίωση του βιολογικού παραδείγματος του αστικού φαινόμενου, δηλαδή την προσέγγιση και θεώρηση της πόλης ως ζωντανό οργανισμό αλλά και ως περιβάλλοντος έκφρασης της δημιουργικότητας και ανάπτυξης της καινοτομίας. Ο όρος ευφυής πόλη (intelligent city/smart city) αναφέρεται σε χωρικές ενότητες (πόλεις, συνοικίες, περιφέρειες, clusters) όπου αναπτύσσονται τοπικά συστήματα καινοτομίας, τα οποία αναβαθμίζονται και υποστηρίζονται μέσω ψηφιακών δικτύων, εφαρμογών και τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας (Intelligent Community Forum, 2006). Οι ευφυείς πόλεις γίνονται αντιληπτές ως το αποτέλεσμα του συνδυασμού ανθρώπινων ικανοτήτων/ανθρώπινης ευφυΐας, θεσμών μάθησης/συλλογικής ευφυΐας, ψηφιακή τεχνολογία/ τεχνητής ευφυΐας. Ο συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων οδηγεί στην ανάδυση νέων λειτουργιών για τις πόλεις, όπως η στρατηγική ευφυΐα, η μεταφορά τεχνολογίας, η ανάπτυξη καινοτομίας μέσω συνεργασίας και η παροχή ψηφιακών υπηρεσιών (Komninos, 2002). Παρόλα αυτά, η έννοια της ευφυΐας στο πεδίο της πόλης συγχέεται και είναι αμφιλεγόμενη, παρά τη σαφή διασύνδεση με την δημιουργικότητα του ατόμου, της κοινωνίας και το πεδίο των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (Komninos, 2006). Οι λόγοι της σύγχυσης έγκεινται σε τρεις λόγους: 1. Η έννοια της ευφυούς πόλης, συγχέεται με τους όρους «digital city», «cyber city». Στις οποίες ενσωματώνονται πληροφορίες, για τον αστικό χώρο, προσβάσιμες σε πραγματικό χρόνο, δημιουργώντας νέους «δημόσιους χώρους» για τους κατοίκους και τους επισκέπτες (Ishida, 2000). Παρόλα αυτά, η πρόσθετη δυνατότητα πληροφόρησης που προσφέρουν οι πληροφοριακές εφαρμογές ή οι πλατφόρμες αναπαράστασης των πόλεων, δεν αρκούν ώστε να χαρακτηριστεί ένα αστικό σύστημα ως ευφυές. 2. Η μεταφορική χρήση του όρου που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει περιοχές, όπου αναπτύσσονται ευρέως ηλεκτρονικές και πληροφορικές εφαρμογές, οι οποίες ενσωματώνονται στις λειτουργίες των πόλεων, αποτελεί αιτία σύγχυσης. Εναλλακτικά, ταυτίστηκε με όρου οι οποίοι δεν εμπεριέχουν στην ουσία την έννοια της ευφυΐας, όπως οι: «information city», «wired city», «telicity», «knowledge-based city», «electronic communities», «electronic community spaces», «flexicity», «teletopia», «cyberville» (Droege, 1997). 26

27 3. Μια τρίτη προσέγγιση, ορίζει τις ευφυείς πόλεις ως περιβάλλοντα, τα οποία ενσωματώνουν τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας, δημιουργώντας διαδραστικούς χώρους λαμβάνοντας υπόψη τον φυσικό χώρο. Από αυτή την οπτική, οι ευφυείς πόλεις αναφέρονται στον φυσικό χώρο, μέσα στον οποίο οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας, τα συστήματα αισθητήρων, ενσωματώνονται στον φυσικό χώρο, όπου οι άνθρωποι ασκούν τις καθημερινές τους δραστηριότητες (Steventon & Wright, 2006). Η παραπάνω προσέγγιση, εμπεριέχει την επικάλυψη του φυσικού χώρου με εφαρμογές ευφυούς περιβάλλοντος, όρος που προδιαθέτει και χαρακτηρίζει διαδραστικά περιβάλλοντα, τα οποία εισέρχονται στο φυσικό χώρο, μέσω των υπολογιστικών συστημάτων όπου η αυτοματοποίηση λειτουργεί απρόσκοπτα για να υποβοηθήσει τις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων. O όρος της ευφυΐας επομένως, όταν προσδιορίζει το χώρο, χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική έννοια. Η κυριολεκτική έννοια του όρου προέρχεται από τον σχηματισμό ενός πολύ-επίπεδου συστήματος που συνδέει την κοινωνία της δημιουργικότητας με τα συστήματα καινοτομίας που αναπτύσσουν και καθοδηγούν την ανάπτυξη γνώσεων και τεχνολογιών στους οργανισμούς της περιοχή. Παράλληλα, ενσωματώνει τις ψηφιακές εφαρμογές, οι οποίες συμβάλλουν στην πληροφόρηση, την επικοινωνία, τη λήψη αποφάσεων και τη συνεργασία στην καινοτομία. Συνδυάζει δηλαδή ικανότητες, τις οποίες διαθέτει και αναπτύσσει μια χωρική ενότητα, ώστε να καταστεί ευφυής, όπως γίνεται στην περίπτωση της ατομικής και συλλογικής ευφυΐας που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ο όρος ευφυής πόλη, όντας σύνθετος, ταυτίστηκε λανθασμένα και χρησιμοποιήθηκε εναλλακτικά με όρους οι οποίοι περιέγραφαν ψηφιακές αναπαραστάσεις πόλεων και χρησιμοποίησαν την μεταφορική έννοια του όρου για να περιγράψουν συστήματα από τα οποία έλειπαν στοιχεία ευφυΐας. 2.3 Χαρακτηριστικά και βασικές αρχές σχεδιασμού των ευφυών πόλεων Οι αλλαγές που έλαβαν χώρα στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, η αναθεώρηση των συντελεστών που συμβάλλουν στην ανάπτυξη των πόλεων, η πρόοδος της τεχνολογίας και η μαζική χρήση του διαδικτύου, άρχισαν να διαφαίνονται ξεκάθαρα στο τέλος της δεκαετίας του 90 και να γίνονται κατανοητές στην αυγή του νέου αιώνα. Οι νέες τάσεις δεν ήταν δυνατόν να αφήσουν ανεπηρέαστο το χωρικό σχεδιασμό. Η μετάβαση στην οικονομία της γνώσης, την κοινωνία της πληροφορίας και οι αυξητικές τάσεις της χρήσης του διαδικτύου από τους ανθρώπους στην καθημερινότητα τους, καταδεικνύουν στους σχεδιαστές να λάβουν υπόψη τη νέα τάση στο φυσικό χώρο, το σύστημα της πόλης και τον σχεδιασμό (Μοσχούτη, 2011). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Campbell και Fainstein, οι σχεδιαστές θα πρέπει να κατανοήσουν επειγόντως την «ψηφιακή επανάσταση», επακόλουθο της ραγδαίας χρήσης του διαδικτύου. Αυτή η αναφορά, στηρίζεται στη λογική ότι οι θεωρίες του σχεδιασμού μεταβάλλονται και 27

28 εξελίσσονται με βάση τις μεταβολές στην πρακτική του σχεδιασμού, στην ανάπτυξη των πόλεων και στην άνοδο των κοινωνικών κινημάτων (Campbell & Fainstein, 1996). Η ραγδαία αύξηση της χρήσης του διαδικτύου και οι νέες τεχνολογίες μπορούν να συσχετιστούν με το σχεδιασμό με ποικίλους τρόπους, ανάλογα σε ποια κατεύθυνση δίνεται μεγαλύτερη βαρύτητα. Από τη μια, αντιμετωπίζονται ως εργαλείο σχεδιασμού και από την άλλη, ως μια νέα θεώρηση του σχεδιασμού. Αυτό που είναι κοινώς αποδεκτό είναι ότι το διαδίκτυο και τα τεχνολογικά μέσα παίζουν ολοένα σημαντικότερο ρόλο στις διάφορες εκφάνσεις της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, από τις καθημερινές συναλλαγές μέχρι την κοινωνική δικτύωση και την επικοινωνία, και από τη διασκέδαση μέχρι την ενημέρωση. Ως αποτέλεσμα, προκύπτει η δημιουργία ενός ψηφιακού, μη φυσικού, χώρου, ο οποίος αποτελεί έναν νέο χώρο άσκησης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων παράλληλο στον φυσικό χώρο (Μοσχούτη, 2011). Οι ευφυείς πόλεις αποτελούν ένα μοντέλο σχετιζόμενο με την αστική, περιφερειακή ανάπτυξη και τη διαχείριση της καινοτομίας, που προέκυψε από τη σύγκλιση δυο ρευμάτων που χαρακτηρίζουν τη σκέψη του 21 ου αιώνα. Τα δυο ρεύματα σκέψης αφορούν, την κατανόηση της πόλης ως περιβάλλοντος γνώσης, δημιουργικότητας και καινοτομίας (Cooke, 2001 ; Florida, 2002) και την ενσωμάτωση τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας, μέσα από την κατασκευή ευρυζωνικών δικτύων και online υπηρεσιών που υποστηρίζουν την ψηφιακή δικτύωση, αναπαράσταση, λειτουργία και διακυβέρνηση των πόλεων (Graham, 2003). Επομένως δημιουργείται μια νέα υπόσταση του αστικού χώρου, ως αποτέλεσμα των κινητηρίων δυνάμεων της οικονομίας που στηρίζεται στην καινοτομία και η ανάδυση ενός νέου προστιθέμενου επιπέδου στο χώρο, του ψηφιακού (Κομνηνός, 2006). Οι παραπάνω προσεγγίσεις συνθέτουν έναν ορισμό, ο οποίος προσδιορίζει το περιεχόμενο των ευφυών πόλεων. «Ευφυής πόλη είναι η πόλη που έχει την ικανότητα να προωθεί από τη μια την γνώση, την τεχνολογική πρόοδο και την ανάπτυξη καινοτομίας και από την άλλη να ενσωματώνει ψηφιακές και τεχνολογικές εφαρμογές για την μεταφορά και μετάδοση της γνώσης» (Κομνηνός, 2006). Αποτελεί ουσιαστικά ένα μοντέλο ανάπτυξης, το οποίο συνθέτει τις ικανότητες των ανθρώπων, τις δραστηριότητες έντασης-γνώσεων, τους θεσμούς τεχνολογικής μάθησης και τους ψηφιακούς χώρους επικοινωνίας, με στόχο την μεγιστοποίηση της ικανότητας της καινοτομίας στην περιοχή αναφοράς. Αποτελεί την πιο εξελιγμένη μορφή χωρικών συστημάτων καινοτομίας, μετά τα clusters καινοτομίας και τις μαθησιακές περιφέρειες. Συγκροτείται από μια επαλληλία σειράς επιπέδων, σε αντιστοιχία με την εξέλιξη των διεργασιών της καινοτομίας σε τρείς χώρους, τον φυσικό, το θεσμικό και τον ψηφιακό. Η συγκεκριμένη προσέγγιση χαρακτηρίζει τις ευφυείς πόλεις, ως νησιά τεχνολογικής καινοτομίας, τα οποία ενσωματώνουν τον φυσικό, θεσμικό και ψηφιακό χώρο στα πλαίσια των καινοτομικών διεργασιών (Κομνηνός, 2006). 28

29 Η επίτευξη της σύνδεσης του φυσικού, θεσμικού και ψηφιακού χώρου πραγματοποιείται μέσω τριών επιπέδων, τα οποία συνθέτουν την αρχιτεκτονική δομή των ευφυών πόλεων και παρατίθενται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας 2: Η αρχιτεκτονική των τριών επιπέδων των ευφυών πόλεων. Επίπεδο Χώρος Περιγραφή (1) Συστήματα καινοτομίας. Φυσικός χώρος Αφορά τις δραστηριότητες έντασης γνώσης των πόλεων όπως τα clusters (2) Θεσμικά εργαλεία κοινωνικής συνεργασίας για μάθηση και διαχείριση της καινοτομία. (3) Ψηφιακά εργαλεία και εφαρμογές υποστήριξης της καινοτομίας. Θεσμικός χώρος Ψηφιακός χώρος Αφορά τους θεσμούς στους οποίους στηρίζεται η οικονομία της γνώσης όπως η συνεργασία για μάθηση και καινοτομία. Αφορά τα ψηφιακά εργαλεία και τις εφαρμογές τα οποία δημιουργούν ένα εικονικό περιβάλλον διαχείρισης της γνώσης και της πληροφορίας. Πηγή: Ευφυείς πόλεις-χωρικοί μετασχηματισμοί των συστημάτων καινοτομίας, διάλεξη Ν. Κομνηνού, Τ.Μ.Χ.Α., Α.Π.Θ. 2010, Ιδία επεξεργασία Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, η ευφυής πόλη συνδυάζει τρία είδη ευφυΐας, την ατομική, τη συλλογική και την τεχνητή ευφυΐα. Τα συγκεκριμένα είδη ευφυΐας αντιστοιχούν σε καθένα από τα επίπεδα των ευφυών πόλεων. Η ατομική ευφυΐα, δηλαδή το διανοητικό κεφάλαιο, αντιστοιχεί στο πρώτο επίπεδο, η συλλογική ευφυΐα, το κοινωνικό δηλαδή κεφάλαιο, στο δεύτερο επίπεδο, ενώ η τεχνητή ευφυΐα στο τρίτο επίπεδο, που περιλαμβάνει τον ψηφιακό χώρο. Επίπεδο (1): Συστήματα καινοτομίας. Αποτελεί το επίπεδο βάσης για μια ευφυή πόλη. Περιλαμβάνει τις δραστηριότητες έντασης γνώσης, οι οποίες αυτό-οργανώνονται σε τοπικά χωρικά συστήματα καινοτομίας. Οι πιο απλές μορφές είναι οι βιομηχανικές συστάδες και οι συστάδες ανάπτυξης υπηρεσιών, τα ευρέως αποκαλούμενα clusters, τεχνολογικά και επιστημονικά πάρκα, κέντρα καινοτομίας και ευέλικτες βιομηχανικές περιοχές. Οι πιο περίπλοκες μορφές, συντίθενται από την οργάνωση των παραπάνω μεμονωμένων συστημάτων σε τεχνοπόλεις και σε περιφερειακά συστήματα καινοτομίας (Komninos, 2002). Η διάσταση του φυσικού χώρου, είναι το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του επιπέδου, καθώς αποτελεί το άμεσο συνδετικό στοιχείο που ενοποιεί τις επιμέρους μονάδες σε ένα ενιαίο σύστημα παραγωγής και καινοτομίας. Παράλληλα, ο φυσικός χώρος συνδέεται άμεσα με την τοπική κοινωνία, που αποτελείται από ανθρώπους οι οποίοι παράγουν, καινοτομούν, δημιουργούν, καταναλώνουν. Το συγκεκριμένο επίπεδο συνδέεται άμεσα με την ευφυΐα, τη δημιουργικότητα τη μοναδικότητα των ανθρώπων της πόλης (Κομνηνός, 2006). Οι άνθρωποι αυτοί αποτελούν τη νέα δημιουργική τάξη, καθώς συγκεντρώνονται και δραστηριοποιούνται σε μια πόλη και καθορίζουν την πορεία ανάπτυξης της (Florida, 2002). 29

30 Επίπεδο(2): Θεσμικά εργαλεία κοινωνικής συνεργασίας για μάθηση και διαχείριση της καινοτομίας. Το δεύτερο επίπεδο, περιλαμβάνει το θεσμικό χώρο της γνώσης, τη συνεργασία για μάθηση και καινοτομία, όπως η στρατηγική πληροφόρησης, η χρηματοδότηση κινδύνου, η μεταφορά τεχνολογίας, η συνεργατική ανάπτυξη νέων προϊόντων. Το συγκεκριμένο επίπεδο, σχετίζεται άμεσα με τη συλλογική ευφυΐα που διαθέτει ο πληθυσμός της πόλης, η οποία απορρέει από τους θεσμούς που διέπουν την κοινωνική συνεργασία. Με πιο απλά λόγια, είναι η ευφυΐα του πληθυσμού όπως αυτή κωδικοποιείται μέσα σε καθιερωμένες πρακτικές και καθημερινές ρουτίνες εργασίας (Κομνηνός, 2006). Επίπεδο (3): Ψηφιακά εργαλεία και εφαρμογές υποστήριξης της καινοτομίας. Το τρίτο επίπεδο των ευφυών πόλεων αφορά, τον ψηφιακό χώρο και περιλαμβάνει τα ψηφιακά εργαλεία και τις ψηφιακές εφαρμογές που είναι απαραίτητα για τη δημιουργία ενός ψηφιακούεικονικού περιβάλλοντος, με το οποίο θα υποστηρίζεται η καινοτομία (Κομνηνός, 2006). Η υποστήριξη της καινοτομίας συντελείται με δυο τρόπους. Πρώτον, μέσω των εργαλείων και των εφαρμογών διαχείρισης της γνώσης, και δεύτερον μέσω των εφαρμογών και των εργαλείων διαχείρισης των πληροφοριών. Η πρώτη συνιστώσα, περιλαμβάνει μεθόδους και τεχνολογικά εργαλεία για τη διαχείριση της γνώσης, τα οποία διευκολύνουν και παράλληλα αποτελούν μέρος των βασικών διεργασιών της καινοτομίας. Διέπονται από κανόνες και συμβάσεις, οι οποίες στηρίζονται σε ιδρύματα που ασχολούνται με τη διαχείριση της γνώσης και τη μετάδοση της τεχνολογίας. Το αποτέλεσμα ευνοεί την αποδοτικότητα της καινοτομίας και την ανταγωνιστικότητα, καθώς η διαχείριση της γνώσης γίνεται με πιο έξυπνο τρόπο από τους ανθρώπους και τις επιχειρήσεις. Η δεύτερη συνιστώσα, περιλαμβάνει τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας (Information Technology IT), καθώς και εργαλεία και τεχνολογίες επικοινωνίας. Η μεταφορά των επιχειρήσεων από τον φυσικό χώρο της καινοτομίας στον ψηφιακό-εικονικό χώρο, δεν αντιπροσωπεύει μια απλή προβολή των λειτουργιών τους. Αντιθέτως, μέσω των ψηφιακών εφαρμογών, συντελείται η αυτοματοποίηση των λειτουργιών της τεχνολογικής καινοτομίας, ενώ ταυτόχρονα πραγματοποιείται ριζική ανασύσταση των λειτουργιών. Βασικό εργαλείο αυτής της συνιστώσας είναι το διαδίκτυο (Komninos, 2002). Το συγκεκριμένο επίπεδο στο πεδίο της πόλης, αναφέρεται στην τεχνητή ευφυΐα που είναι στη διάθεση του πληθυσμού της. Ο πληθυσμός, μέσω αυτών υποστηρίζει τις ατομικές επιλογές, τη συλλογική επικοινωνία και τη συνεργασία. Περιλαμβάνει το δημόσιο σύστημα ψηφιακής επικοινωνίας, ψηφιακά δίκτυα και υπηρεσίες, εφαρμογές τεχνητής ευφυΐας, ψηφιακούς χώρους και εργαλεία επίλυσης προβλημάτων, την επικοινωνία σε εικονικό περιβάλλον, το δημόσιο ψηφιακό περιεχόμενο που είναι στη διάθεση του πληθυσμού της πόλης (Κομνηνός, 2006). 30

31 Εικόνα 4: Η αναπαράσταση των τριών επίπεδων των ευφυών πόλεων. Πηγή: Ευφυείς πόλεις-χωρικοί μετασχηματισμοί των συστημάτων καινοτομίας, διάλεξη Ν. Κομνηνού, Τ.Μ.Χ.Α., Α.Π.Θ Από την παραπάνω ανάλυση, προκύπτει ότι στις ευφυείς πόλεις δημιουργείται ένα πιο σύνθετο και εξελιγμένο αστικό σύστημα. Η εισαγωγή, του ψηφιακού χώρου, στον αστικό σύστημα των λειτουργιών, των χρήσεων γης, των υποδομών και των κτιρίων στην τοπική οικονομία της γνώσης δημιουργούν ένα εξελιγμένο σύστημα επικοινωνίας και διαχείρισης της πόλης και των τοπικών συστημάτων καινοτομίας. Αφενός, ενισχύεται η επικοινωνία, σε όλα τα επίπεδα και με τη χρήση των ψηφιακών εργαλείων δίνεται η δυνατότητα συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων και στη διακυβέρνηση των πόλεων. Αφετέρου, δημιουργούνται καινοτόμες διαδικασίες διαχείρισης των λειτουργιών της πόλης και παραγωγή νέων καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών. Το μεγάλο όφελος για την πόλη είναι ότι αξιοποιείται η κοινωνική ευφυΐα, που οδηγεί σε μεγαλύτερη συλλογικότητα με την υποστήριξη ευφυέστερων μηχανών (Κομνηνός, 2010). Δεδομένης της αρχιτεκτονικής των τριών επιπέδων των ευφυών πόλεων, που αναλύθηκαν παραπάνω, κεντρικός προβληματισμός του υποδείγματος είναι αυτός της Ολοκλήρωσης. Η ολοκλήρωση αναφέρεται, στον τρόπο με τον οποίο θα επιτευχθεί η διασύνδεση του φυσικού, θεσμικού και ψηφιακού χώρου σε ένα αστικό σύστημα, η διασύνδεση των παραγωγικών δραστηριοτήτων έντασης γνώσεων, του τοπικού συστήματος καινοτομίας και των ψηφιακών υπηρεσιών επικοινωνίας και λήψης αποφάσεων, και τέλος η διασύνδεση της ανθρώπινης και 31

32 της συλλογικής ευφυΐας του πληθυσμού της πόλης με την τεχνητή ευφυΐα που προσφέρουν οι ψηφιακές υποδομές και τα υπολογιστικά εργαλεία (Κομνηνός, 2010). Η σημασία της ολοκλήρωσης, για τις ευφυείς πόλεις, είναι πρωτίστης σημασίας, καθώς μέσα από αυτή προκύπτουν ενισχυμένες λειτουργίες γνώσης, όπως για παράδειγμα η συγκέντρωση και επεξεργασία πληροφοριών, η μεταφορά και η απόκτηση γνώσεων. Οι λειτουργίες γνώσης συγκροτούνται κατανεμημένα και δικτυακά στο χώρο, μέσω της συνεργασίας του πληθυσμού της πόλης και την αξιοποίηση της χωρικής συγκέντρωσης του πληθυσμού, καθώς και της ψηφιακής επικοινωνίας (Κομνηνός, 2010). Βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν και μεταβάλλουν την ολοκλήρωση της σύνδεσης των επιπέδων των ευφυών πόλεων είναι οι τεχνολογίες του ψηφιακού χώρου και η ισχυρή λειτουργική διαφοροποίηση του φυσικού χώρου. Οι τεχνολογίες του ψηφιακού χώρου οδηγούν σε διαφορετικό είδος ολοκλήρωσης, ανάλογα με το είδος των τεχνολογιών που χρησιμοποιούνται. Για παράδειγμα, οι εφαρμογές δικτύων οδηγούν σε ολοκλήρωση προς την κατεύθυνση της διαχείρισης των γνώσεων αντίθετα, η χρήση εφαρμογών ευφυών περιβαλλόντων, αισθητήρων κ.τ.λ., επιτυγχάνουν ολοκλήρωση στην κατεύθυνση της αυτοματοποίησης της ροής και της επεξεργασίας της πληροφορίας. Να επισημανθεί ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες που υποστηρίζουν οι ευφυείς πόλεις, είναι ριζικά διαφορετικές από τεχνολογίες CAD και GIS που χρησιμοποιούνται στην πολεοδομία και στον αστικό σχεδιασμό. Δεν πρόκειται μόνο για διαφορετική τεχνολογία, αλλά για μια πληθώρα ψηφιακών εφαρμογών που στηρίζονται σε μια δημιουργική βάση δεδομένων και γλωσσών προγραμματισμού. Όσον αφορά τη διαφοροποίηση του φυσικού χώρου αποτελεί κρίσιμο ζήτημα για την ολοκλήρωση σε μεγάλα αστικά κέντρα και μητροπόλεις, όπου είναι εμφανής η ισχυρή λειτουργική διαφοροποίηση των συνοικιών, η οποία οδηγεί στην διαφοροποίηση των ψηφιακών και καινοτόμων υπηρεσιών σε διάφορους τομείς δραστηριότητας (εκπαίδευση, υγεία, μεταποίηση μεταφορές κ.τ.λ.), ανάλογα με τις ανάγκες των επιμέρους συνοικιών της πόλης. Γίνεται επομένως αντιληπτό ότι, η βασική χωρική ενότητα ολοκλήρωσης του φυσικού, θεσμικού και ψηφιακού χώρου για την ανάπτυξη ευφυούς περιβάλλοντος είναι η συνοικία. Το δυναμικό άθροισμα των λειτουργικά διαφοροποιημένων συνοικιών συγκροτεί το σύνθετο και εξελιγμένο αστικό σύστημα των ευφυών πόλεων (Komninos, 2008). 2.4 Οι τομείς εφαρμογής των ευφυών πόλεων Η ολοκλήρωση αποτελεί κεντρικό ζήτημα στη δόμηση του μοντέλου των ευφυών πόλεων. Ο ψηφιακός χώρος που εισάγεται στο αστικό σύστημα των πόλεων, ως παράλληλο επίπεδο, δεν αποτελεί από μόνος του πόλη. Η μετατροπή του ψηφιακού χώρου σε πόλη, πραγματοποιείται μέσω της ενσωμάτωσης του, από τη μια στο φυσικό χώρο, και από την άλλη στις λειτουργίες της πόλης. Η ενσωμάτωση του ψηφιακού χώρου, στον φυσικό χώρο οδηγεί στην από- 32

33 υλοποίηση, την ανάγκη για λιγότερο φυσικό χώρο για κάλυψη και χωροθέτηση δραστηριοτήτων, ενώ ο χώρος γίνεται πολύ-λειτουργικός και περισσότερο διαδραστικός. Από την άλλη, η ενσωμάτωση του ψηφιακού χώρου στις λειτουργίες της πόλης δημιουργεί ψηφιακές λειτουργίες, οι οποίες ασκούνται από απόσταση, είναι αυτοματοποιημένες και περισσότερο αποτελεσματικές (Komninos, 2009). Η ικανότητα ενσωμάτωσης των δραστηριοτήτων που ασκούνται στο φυσικό χώρο, από τις εφαρμογές που αναπτύσσουν οι ευφυείς πόλεις, εξαρτάται τόσο από την εξέλιξη των διαθέσιμων εργαλείων του διαδικτύου και της τεχνολογίας, όσο και από το εύρος των τομέων που μπορεί να καλύψει. Το παρών κεφάλαιο θα επικεντρωθεί κυρίως στους ευρύτερους τομείς εφαρμογής των ευφυών πόλεων και τους τομείς λειτουργιών που αναπτύσσονται στα πλαίσια κάθε μίας. Οι ευρύτεροι τομείς εφαρμογών των ευφυών πόλεων, περιλαμβάνουν επιμέρους τομείς λειτουργιών, αναπτύσσοντας υπηρεσίες στην κατεύθυνση της αποδοτικότητας και της αειφορίας. Οι τομείς δραστηριοτήτων περιλαμβάνουν την οικονομία, την κινητικότητα, το περιβάλλον, την ποιότητα ζωής, του κατοίκους και την διακυβέρνηση. Οι παραπάνω τομείς συνδέονται στενά με τις παραδοσιακές θεωρίες για την περιφερειακή και αστική ανάπτυξη. Κάθε τομέας αναφέρεται σε μια θεωρία, κατά αντιστοιχία στις θεωρίες της περιφερειακής ανταγωνιστικότητας, των μεταφορών, της οικονομίας τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας (Τ.Π.Ε.), των φυσικών πόρων, του ανθρωπίνου και κοινωνικού κεφαλαίου, της ποιότητας ζωής και της συμμετοχικής διαδικασίας στις πόλεις (Caragliu, Del Bo, & Nijkamp, 2009). Πίνακας 3: Οι τομείς εφαρμογής των ευφυών πόλεων. Οικονομία Κάτοικοι Διακυβέρνηση Διείσδυση της χρήσης των ΤΠΕ στις επιχειρήσεις Οικονομική προσφορά Η διατήρηση και προσέλκυση ταλέντων και προώθηση της δημιουργικότητας Υποστήριξη της επιχειρηματικότητας Χώρους επιχειρήσεων Η δημόσια πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Εκπαίδευση και κατάρτιση e-learning Δια βίου εκπαίδευση Ανθρώπινο κεφάλαιο R&D&i Τα στρατηγικά σχέδια για την προώθηση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης και ΤΠΕ. On-line δημόσιες υπηρεσίες. διαφανή διακυβέρνηση. e-δημοκρατία. Προώθηση των ΤΠΕ και της καινοτομίας ΔΙεθνοποίηση Κινητικότητα Περιβάλλον Ποιότητα Ζωής Συνδεσιμότητα και υποδομών ΤΠΕ. Ασφάλεια και e-health. εμπιστοσύνη. Πολιτισμός και ταυτότητα. Πρόσβαση και την ηλεκτρονική ένταξη. Πηγή: R. Giffi nger, C. Fertner, H. Kramar, R. Kalasek, N. Pichler Milanovic and E. Meijers, Smart Cities Ranking of European Medium Sized Cities, Research Report, Vienna University of Technology, Vienna,Austria,

34 Συμπεραίνεται, ότι η εισαγωγή του ψηφιακού χώρου, παράλληλα στον φυσικό και τον θεσμικό, αναπτύσσει πληθώρα εφαρμογών σε κρίσιμους τομείς του αστικού χώρου, προσφέροντας υπηρεσίες στην κατεύθυνση της από-υλοποίησης των λειτουργιών της πόλης, της επίλυσης προβλημάτων, της αποδοτικότητας των λειτουργιών και της αειφορίας του αστικού συστήματος. Η από-υλοποίηση, που συντελείται με την εισαγωγή του ψηφιακού χώρου των υποδομών και των λειτουργιών του φυσικού χώρου, προσφέρει πληθώρα πλεονεκτημάτων στην κατεύθυνση της αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας των λειτουργιών του αστικού χώρου. 34

35 3. Παραδείγματα από την πρακτική και την εμπειρία των ευφυών πόλεων Στη συγκεκριμένη ενότητα θα αναφερθούν τρία παραδείγματα πόλεων, δυο ευρωπαϊκών (Βαρκελώνη, Άμστερνταμ) και μιας ελληνικής ( Θέρμη-Θεσσαλονίκη), οι οποίες ανέπτυξαν εφαρμογές ευφυών πόλεων αποσκοπώντας στην επίλυση διαφορετικών ζητημάτων ανάπτυξης και λειτουργίας. Η επιλογή των συγκεκριμένων παραδειγμάτων έγινε, αφενός γιατί αποτελούν βέλτιστες πρακτικές εφαρμογής του μοντέλου των ευφυών πόλεων, αφετέρου διότι σκιαγραφούν μια διαφορετική προσέγγιση εφαρμογής. Η Βαρκελώνη, για παράδειγμα, αναπτύσσοντας και εφαρμόζοντας ευφυείς εφαρμογές, σε συνδυασμό με το σχέδιο αστικής αναγέννησης 22@Barcelona στην περιοχή Poblenou, αποσκοπεί στη στρατηγική μετάβασης της από βιομηχανική σε μια πόλη που θα στηρίζει την αναπτυξιακή της πορεία στην καινοτομία και την οικονομία της γνώσης. Από την άλλη το σχέδιο Amsterdam Smart City αποτελεί το καλύτερο ίσως παράδειγμα ευφυούς πόλης προσανατολισμένης στην ανάπτυξη ευφυών εφαρμογών με στόχο τη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα και της ενεργειακής κατανάλωσης στην πόλη του Άμστερνταμ. Στον αντίποδα, η περίπτωση της Θέρμης- Θεσσαλονίκη αποτελεί παράδειγμα ελληνικής πόλης η οποία υιοθέτησε πιλοτικές ευφυείς εφαρμογές με στόχο την στήριξη των επιχειρήσεων της τοπικής αγοράς και τη βελτίωση των συνθηκών της πόλης με την ενεργή συμμετοχή των πολιτών. Η παράθεση και η ανάλυση των συγκεκριμένων περιπτώσεων αποσκοπεί, αφενός στην παρουσίαση του εύρους των λύσεων που μπορεί να προσφέρει το μοντέλο σε διαφορετικούς τομείς, στην αποκρυστάλλωση των διαφορετικών προσεγγίσεων όπως υιοθετούνται από την κάθε πόλη και τέλος την κατανόηση των διαφορών και των ιδιαιτεροτήτων των ελληνικών πόλεων σε σχέση με τις ευρωπαϊκές στην εφαρμογή του μοντέλου. 3.1 Η περίπτωση της Βαρκελώνης: Σχέδιο 22@Barcelona District Το σχέδιο 22@Barcelona αποτελεί ένα φιλόδοξο σχέδιο μετατροπής μιας υποβαθμισμένης βιομηχανικής ζώνης στη Βαρκελώνη σε μια σύγχρονη περιοχή, η οποία θα στηρίζεται στην καινοτομία και την οικονομία της γνώσης. Το πρωτοποριακό σχέδιό 22@Barcelona στοχεύει, αφενός στην αστική αναγέννηση μιας πρώην βιομηχανικής περιοχής, αφετέρου διαδραματίζει στρατηγικό ρόλο για τη μετατροπή ολόκληρης της πόλης από βιομηχανική, σε πόλη που στηρίζεται σε δραστηριότητες που προωθούν την καινοτομία και τη γνώση. Το σχέδιο αστικής αναγέννησης εγκρίθηκε το 2000 και αφορά επεμβάσεις στην περιοχή Poblenou, μια υποβαθμισμένη βιομηχανική περιοχή στα ανατολικά της πόλης. Η εταιρία 22@Barcelona δημιουργήθηκε έχοντας ως στόχο την επιτάχυνση των διαδικασιών μετασχηματισμού της περιοχής, τη διαχείριση του έργου και την αποτελεσματική αύξηση του 35

36 έλεγχου των διαδικασιών. Η εταιρία δημιουργήθηκε με πλειοψηφία του δημοσίου τομέα σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Αστικού Προγραμματισμού του Δήμου Βαρκελώνης (Ajuntament de Barcelona, 2010). Η κεντρική ιδέα αξιοποίησης της περιοχής Poblenou αφορούσε τη μετατροπή της σε ένα σύγχρονο εξειδικευμένο cluster καινοτομίας, όπου η ανάπτυξη θα στηρίζεται στην έρευνα και την οικονομία της γνώσης. Σύμφωνα με το σχέδιο στόχος είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος υψηλού επιπέδου ιδανικό για εργασία, διαβίωση και μάθηση (Ajuntament de Barcelona, 2010). Για το λόγο αυτό το σχέδιο συμπεριλαμβάνει τρεις βασικές διαστάσεις: 1) Την αστική αναγέννηση, η οποία αφορά την ανάγκη για ανάκτηση της κοινωνικής και οικονομικής δυναμικής του Poblenou μέσω της δημιουργίας ενός ισορροπημένου και σύνθετου περιβάλλοντος, όπου οι διαφορετικές εγκαταστάσεις συνυπάρχουν με τον εξοπλισμό και τους χώρους πρασίνου βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής και την ποιότητα εργασίας. 2) Την οικονομική αναδιάρθρωση, καθώς το σχέδιο αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία για να μετατραπεί η περιοχή Poblenou σε σημαντική επιστημονική, τεχνολογική και πολιτιστική πλατφόρμα που θα καταστήσει τη Βαρκελώνη, μία από τις πιο δυναμικές και καινοτόμες πόλεις σε όλο τον κόσμο. 3) Την Κοινωνική Συνοχή, η οποία διευκολύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ των διάφορων επαγγελματιών που εργάζονται στην περιοχή και τη συμμετοχή των κατοίκων, μέσω των δυνατοτήτων που προσφέρει ο τομέας των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (Ajuntament de Barcelona, 2006). Βασικός στόχος του σχεδίου είναι η εγκατάσταση στην περιοχή νέων δραστηριοτήτων στρατηγικής σημασίας, οι οποίοι θα προωθήσουν και θα αναδείξουν τη δημιουργικότητα ως πηγή παραγωγικότητας και ανάπτυξης. Σύμφωνα με το σχέδιο σημαντικοί τομείς ανάπτυξης είναι: η έρευνα, η επιστήμη της υγείας, ο πολιτισμός, τα πολυμέσα και το design. Οι παραπάνω τομείς καθώς επίσης και ο αστικό χώρος χαρακτηρίζονται από την ενσωμάτωση τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (Γοσποδίνη, 2010). Εικόνα 5: Η περιοχή παρέμβασης του σχεδίου Πηγή: Δικτυακός τόπος Το σχέδιο έχει δημιουργήσει στην περιοχή τέσσερα clusters καινοτομίας έχοντας ως στόχο την συγκράτηση της τοπικής και διεθνούς βιομηχανίας, τα πανεπιστήμια, τα 36

37 επιστημονικά κέντρα του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και τα προγράμματα τεχνολογικής προσφοράς, σε συνδυασμό με τα φυτώρια νέων επιχειρήσεων και την στήριξη τους. Τα τέσσερα clusters δίνουν έμφαση στους εξής τομείς: 1) Πολυμέσα, 2)Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, 3) Ιατρικές τεχνολογίες, 4) Ενέργεια και Σχεδίαση (Leon, 2008). Κάθε cluster περιλαμβάνει μια ειδική περιοχή στην οποία μπορούν νε εγκατασταθούν οι μεγαλύτερες εταιρίες κάθε τομέα, τα ερευνητικά κέντρα, τα πανεπιστημιακά κτίρια και τα γραφεία μεταφορά τεχνολογίας, ένας εδικός χώρος για ΜΜΕ καθώς και πρόβλεψη χώρων για τη φιλοξενία επιχειρήσεων οι οποίες ιδρύθηκαν πρόσφατα, φυτώρια νέων εγχειρημάτων και κατάλληλες υποδομές για κατοικία και αναψυχή. Το γεγονός ότι τα τέσσερα cluster βρίσκονται σε στενή χωρική εγγύτητα δημιουργεί πλεονεκτήματα (βλέπε 1.3.) αφενός για ολόκληρη τη Βαρκελώνη αφετέρου για την περιοχή Barcelona (Leon, 2008). Παράλληλα με την δημιουργία των clusters, το 10% της συνολικής έκτασης θα αξιοποιηθεί από το δημόσιο τομέα ώστε να δημιουργηθούν εγκαταστάσεις που Εικόνα 6: Η χωρική κατανομή των cluster καινοτομίας στην περιοχή σχετίζονται με το σύστημα παραγωγής που αναφέρονται ως Οι συγκεκριμένες εγκαταστάσεις αφορούν δραστηριότητες κατάρτισης, έρευνας και διάδοσης των νέων τεχνολογιών. Στόχος του είναι η προώθηση και η ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ των πανεπιστημίων, των τεχνολογικών κέντρων, των ερευνητικών κέντρων, των παραγωγικών δραστηριοτήτων και των κατοίκων της περιοχής (Ajuntament de Barcelona, 2010). Το σχέδιο αποτελεί ένα στοίχημα επιτυχίας που έχει θέσει η πόλη της Βαρκελώνης με τον εαυτό της, ώστε να εισέλθει δυναμικά στην εποχή της οικονομίας της γνώσης ενισχύοντας τη δυναμική και την ανταγωνιστικότητας της σε διεθνές επίπεδο. Πέρα από το τεχνικό μέρος του σχεδίου που περιλαμβάνει τις αστικές αναπλάσεις, τη δημιουργία υποδομών και δικτύων η Βαρκελώνη έχει θέσει μια ισχυρή δέσμευση για ανάπτυξη ψηφιακών υποδομών και εφαρμογή τεχνολογιών στοχεύοντας στην έξυπνη διαχείριση της πόλης. Απώτερος στόχος είναι η εδραίωση της πόλης ως έξυπνη και καινοτόμα, η οποία θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για την Ευρώπη (Ajuntament de Barcelona, 2010). Πηγή: Δικτυακός τόπος 37

38 Σε αυτό το πλαίσιο έχει δημιουργηθεί στην περιοχή ένα αστικό εργαστήριο Lab) βάσει του οποίου ενθαρρύνεται η χρήση της πόλης σαν ζωντανό εργαστήριο δοκιμών καινοτόμων λύσεων σε τομείς όπως η πολεοδομία, η εκπαίδευση η κινητικότητα, η ποιότητα ζωής κ.α. Ο στόχος του έργου είναι να προσφέρει στις επιχειρήσεις που αναπτύσσουν καινοτόμα προϊόντα, τα οποία βρίσκονται στο στάδιο της προεμπορευματοποίησης, τη δυνατότητα της δοκιμή τους στην περιοχή μέσω πιλοτικών εφαρμογών. Σήμερα στην περιοχή εφαρμόζονται πολλές πιλοτικές καινοτόμες εφαρμογές που προσφέρουν έξυπνες λύσεις στη λειτουργία και διαχείριση διάφορων λειτουργιών της πόλης. Παρακάτω αναφέρονται χαρακτηριστικά παραδείγματα: MEDIA-TIC: Αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα κτιρίου που ενσωματώνει την έξυπνη και βιώσιμη αρχιτεκτονική. Εγκαινιάστηκε το 2010, και λειτουργεί ως κομβικό σημείο επικοινωνίας και συνάντησης των οργανισμών που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Στεγάζει εταιρείες και θεσμικά όργανα όπως, το Ψηφιακό Τεχνολογικό Κέντρο της Βαρκελώνης, Cibernarium (ένα ψηφιακό κέντρο κατάρτισης για επιχειρήσεις και επαγγελματίες) και το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Καταλονίας (Universitat de Catalunya Oberta). Το κτίριο συνδυάζει τον βιοκλιματικό σχεδιασμό και τη χρήση καινοτόμων δομικών υλικών τα οποία μειώνουν τις εκπομπές CO 2 κατά 114 τόνους το χρόνο και εξοικονομούν το 20% της ενέργειας. Στο κτίριο είναι προσαρμοσμένοι αισθητήρες τύπου luxometer οι οποίοι είναι ενεργειακά αυτόνομοι και αποτελούν λειτουργικά δομικά τμήματα του κτιρίου (Ajuntament de Barcelona, 2010). ΑΥΤΟΜΑΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ: Το σύστημα αυτόματης Εικόνα 8: Έξυπνα σταθερά σημεία συλλογής απορριμμάτων. Πηγή: Δικτυακός τόπος συλλογής απορριμμάτων ελαχιστοποιεί την ηχορύπανση σε σχέση με τις παραδοσιακές μεθόδους συλλογής, ενώ βελτιώνει την ποιότητα των αστικών χώρων, καθώς οι συμβατικοί κάδοι απορριμμάτων απομακρύνονται από τους δρόμους. Στην περιοχή 22@Barcelona, η συλλογή των απορριμμάτων με το συγκεκριμένο σύστημα άρχισε Εικόνα 7: Κτίριο MEDIA-TIC, παράδειγμα έξυπνης αρχιτεκτονικής Πηγή: Δικτυακός τόπος να λειτουργεί από το 2006.Το σύστημα αποτελείται από τρία βασικά μέρη: 1) Δίκτυο σταθερών σημείων συλλογής απορριμμάτων τοποθετημένα σε στρατηγικά σημεία στην περιοχή, όπου 38

39 οι χρήστες εναποθέτουν τα απορρίμματα τους διαχωρίζοντάς τα, 2) Τα Drop-off σημεία βρίσκονται είτε μέσα σε ειδικά κτίρια ή σε ειδικούς ανοιχτούς χώρους όπου συλλέγονται τρία βασικά είδη απορριμμάτων, οργανικά και ανόργανα απορρίμματα και χαρτί, 3) Δίκτυο σωληνώσεων κενού αέρα το οποίο είναι εγκατεστημένο κάτω από τους δρόμους. Το σύνολο του δικτύου συνδέεται με ένα δίκτυο επικοινωνίας για τον έλεγχο της κατάσταση της υποδομής και τη διαπίστωση αν τα δοχεία των απορριμμάτων είναι κενά (Ajuntament de Barcelona, 2010). LIVE BARCELONA PROJECT: ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗΣ. Πρόκειται για μια ανοιχτή πλατφόρμα η οποία προωθεί τη χρήση των ηλεκτρικών οχημάτων στην πόλη. Για τη Βαρκελώνη αποτελεί σημαντική ευκαιρία ώστε να καταστεί πρωτοπόρος στον τομέα της ηλεκτρικής κινητικότητας σε παγκόσμια κλίμακα. Για την επίτευξη των στόχων, το LIVE BARCELONA PROJECT συντονίζει τις πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της ηλεκτρικής κινητικότητας, έχοντας δημιουργήσει ένα κέντρο πληροφοριών για το κοινό και τις επιχειρήσεις προωθώντας παράλληλα τη συμμετοχή σε εκδηλώσεις και ευρωπαϊκές κοινοπραξίες. Υποστηρικτές του project είναι ο δημόσιος και ο ιδιωτικός τομέας με τη συμμετοχή των επιχειρήσεων ENDESA, SEAT και SIEMENS. Σήμερα η πόλη διαθέτει πάνω από 240 σταθμούς επαναφόρτισης με απώτερο στόχο την ανάπτυξη των υποδομών ώστε κάθε πολίτης να έχει πρόσβαση σε ένα σταθμό μέσα σε 5 λεπτά από το σπίτι του. Το συγκεκριμένο δημόσιο δίκτυο επαναφόρτισης σημείων είναι ένα παράδειγμα καινοτόμου υποδομής Εικόνα 9: Υποδομή φόρτισης ηλεκτρονικών μέσω μεταφοράς Πηγή: Δικτυακός τόπο που δημιουργεί νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες (Ajuntament de Barcelona, 2010). Συμπερασματικά, το σχέδιο 22@Barcelona αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο αστικής αναγέννησης μιας υποβαθμισμένης πρώην βιομηχανικής περιοχής στη Βαρκελώνη προωθώντας παρεμβάσεις, οι οποίες ευνοούν την προσέλκυση και εγκατάσταση δραστηριοτήτων που προωθούν την ανάπτυξη της καινοτομίας και της οικονομίας της γνώσης. Παράλληλα το σχέδιο αποτελεί στρατηγική επιλογή που θα επηρεάσει ολόκληρη την πόλη και θα την καταστήσει ανταγωνιστική σε διεθνές περιβάλλον. Εκτιμώντας τα αποτελέσματα του σχεδίου, φαίνεται ότι το σχέδιο πετυχαίνει εν μέρει τους στόχους που έχει θέσει, όπως για παράδειγμα την αύξηση των θέσεων εργασίας στην περιοχή, ωστόσο περιπτώσεις αύξησης των αξιών γης αναγκάζουν τους παραδοσιακούς κατοίκους (εργατικά στρώματα) να εγκαταλείπουν την περιοχή. Το πρόγραμμα 22@Urban Lab αποτελεί βέλτιστη πρακτική ανάπτυξης ευφυών/έξυπνων εφαρμογών, οι οποίες προσανατολίζονται στην αποτελεσματική διαχείριση και λειτουργία της 39

40 πόλης απευθυνόμενες σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας με στόχο την βελτίωση της ποιότητας ζωής, την ενεργειακή αποδοτικότητα, την πρόσβαση των ανθρώπων στην κοινωνία της γνώσης και την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας. Η τεχνολογία ενσωματώνεται στον αστικό χώρο και στις λειτουργίες της πόλης λειτουργώντας ως εργαλείο/πλατφόρμα προώθησης των καινοτόμων λύσεων στον αστικό χώρο, ο οποίος μετατρέπεται σε ένα ζωντανό εργαστήριο. 3.2 H περίπτωση του Άμστερνταμ: Το σχέδιο Amsterdam Smart City Το σχέδιο Amsterdam Smart City αποτελεί ένα πρωτοποριακό και φιλόδοξο σχέδιο, το οποίο υιοθετεί ευφυείς ενεργειακές στρατηγικές με στόχο την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγή. Το σχέδιο δομείται βάσει των αρχών σχεδιασμού των ευφυών πόλεων συνδυάζοντας το ανθρώπινο κεφάλαιο, την ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων και τα πλεονεκτήματα της τεχνολογίας. Η πρωτεύουσα της Ολλανδίας, αριθμώντας κατοίκους, φιλοδοξεί να γίνει η πιο Ευφυής Πόλη της Ευρώπης αναπτύσσοντας και εφαρμόζοντας ευφυή σχέδια, προγράμματα και δράσεις, τα οποία περιλαμβάνουν ποικίλες τεχνολογικές καινοτομίες και προσεγγίσεις ανάλογα με το πεδίο εφαρμογής (Stahlavsky, 2011). Το σχέδιο Amsterdam Smart City (A.S.C.) προσδιορίζεται ως μια μοναδική συνεργασία ανάμεσα στους κατοίκους της πόλης, των επιχειρήσεων, των ιδρυμάτων παραγωγής γνώσης και τις τοπικές αρχές στα πλαίσια του στόχου για την εξοικονόμηση ενέργειας και την μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα, στο παρών και στο μέλλον (Amsterdam Smart City, 2012). Το συγκεκριμένο σχέδιο έχει σαφείς περιβαλλοντικούς στόχους στην κατεύθυνση μείωσης της ενεργειακής κατανάλωσης και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO 2) δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στη συνεργασία όλων των παραγόντων της πόλης. Η οργανωτική δομή να ανήκει στην Amsterdam Innovation Motor (AIM) 2 και στην εταιρία Liander 3 σε συνεργασία με τους δήμους του πολεοδομικού συγκροτήματος του Άμστερνταμ. Το A.S.C. για τη νομική διευκόλυνση της συνεργασίας ιδιωτικού και δημόσιου τομέα συγκροτείται ως ίδρυμα, τη διαχείριση του οποίου έχουν η ΑΙΜ και η Liander, ενώ την ερευνητική διαδικασία έχει αναλάβει η ΤΝΟ, ένας ανεξάρτητος φορέας ερευνών που τάχθηκε στην προσπάθεια επίτευξης των στόχων του σχεδίου. Επιπλέον, στο σχέδιο συμμετέχουν πάνω από 70 εταίροι και 2 Η Amsterdam Innovation Motor (AIM) από το 2006 είναι ανεξάρτητος οργανισμός ο οποίος ασχολείται με την ενδυνάμωση του ρόλου της μητροπολιτικής περιοχής του Άμστερνταμ στον τομέα της καινοτομίας και την προετοιμασία για τη μετάβαση στην οικονομία της γνώσης. Η προσπάθεια γίνεται μέσω της προώθησης καινοτομιών, συνεργασιών μεταξύ πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, του εμπορίου, της κυβέρνησης, και των κοινωνικών οργανώσεων στην ευρύτερη περιοχή του Άμστερνταμ.. 3 Η Liander αποτελεί εταιρία παροχής ενέργειας σε ένα μεγάλο μέρος της Ολλανδίας. Τροφοδοτεί με ηλεκτρική ενέργεια 2,9 εκατομμύρια κατοίκους και 2,1 εκατομμύρια με φυσικό αέριο. Είναι υπεύθυνη για την κατασκευή, τη συντήρηση και τη διαχείριση των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας και του φυσικού αερίου. 40

41 το ενδιαφέρον από νέους φορείς, επιχειρήσεις και οργανισμούς αυξάνεται. Οι εταίροι αφορούν προμηθευτές ενέργειας, κυβερνητικές αρχές, πανεπιστήμια, χρηματοπιστωτικά ινστιτούτα, δίκτυα επιχειρήσεων, εταιριών και οργανισμών. Επιπλέον, οργανώνονται δίκτυα επικοινωνίας επιχειρήσεων, οργανισμών και κυβερνητικών αρχών, τα οποία φιλοδοξούν σε ένα μελλοντικό ενεργό ρόλο για τη μετάδοση της γνώσης, της εμπειρίας και της εφαρμογής στρατηγικών ευφυών πόλεων σε μεγαλύτερη κλίμακα. Οι εταίροι του προγράμματος συνεργάζονται σε μια συνεχή προσπάθεια οργάνωσης και εφαρμογής πρωτοποριακών προγραμμάτων και δράσεων (Smart Stories, 2011). Η χρηματοδότηση προέρχεται κατά 50% από την ΑΙΜ, μέσω επιδοτήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και κατά 50% από την Liander (Stahlavsky, 2011). Σύμφωνα με το σχέδιο, η επίτευξη των στόχων θα πραγματοποιηθεί μέσω την ενεργοποίησης προγραμμάτων και δράσεων, που αφορούν επιχειρήσεις, κατοικίες, σχολεία, δημόσιους χώρους, τα οποία αποτελούν το πεδίο ενσωμάτωσης των ευφυών συστημάτων τεχνολογίας. Η αξιολόγηση, για την τελική ένταξη στο σχέδιο A.S.C., στηρίζεται σε τρία κριτήρια, τη σκοπιμότητα, το οικονομικό κόστος και το περιβαλλοντικό όφελος (Accenture, 2011). Οι βασικές αρχές που διέπουν το A.S.C., είναι: 1) Η Συνεργασία σε κάθε πιθανό επίπεδο, με στόχο την επίτευξη βιώσιμων αποτελεσμάτων. Σημαντικό ζήτημα στην ανάπτυξη των διάφορων προγραμμάτων είναι η συμμετοχή των τελικών χρηστών, 2)Οι καινοτόμες τεχνολογίες εκμεταλλεύονταν τη χρήση έξυπνων τεχνολογιών ως εργαλεία καθοδήγησης με στόχο την ευαισθητοποίηση των κατοίκων της πόλης,3) Η Οικονομική βιωσιμότητα των πρωτοβουλιών θα αποτελέσει κριτήριο για την εφαρμογή σε μεγάλη κλίμακα, 4) Η Μετάδοση της γνώσης μέσω διαδικτυακών εφαρμογών (Smart Stories, 2011). Η βασική πρόκληση του σχεδίου αφορά την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί, μέσω της συλλογικής προσπάθειας των παραγόντων της πόλης, συνδυάζοντας την καινοτόμα και οικονομικά βιώσιμη τεχνολογία με την ευαισθητοποίηση και την αλλαγή της νοοτροπίας. Μια άποψη αναφέρει ότι η συμμετοχική προσέγγιση του σχεδίου καλύπτει το κενό μεταξύ της στρατηγικής και τακτικής εκτέλεσης, καθώς δίνεται η δυνατότητα στους τελικούς χρήστεςπελάτες, και στους εταίρους των διάφορων προγραμμάτων και δράσεων, να χρησιμοποιήσουν και να εφαρμόσουν καινοτόμες τεχνολογίες σε πραγματικό χρόνο (Stahlavsky, 2011). Παράλληλα επιδίωξη του σχεδίου είναι η μετάδοση της γνώσης και της εμπειρίας που αποκτάται από την εφαρμογή των επιμέρους προγραμμάτων και δράσεων. Μέσα από την εφαρμογή σε τοπικό επίπεδο, προκύπτουν συμπεράσματα τα οποία διαμορφώνουν την εμπειρία και τη γνώση, ώστε μελλοντικά το σχέδιο να επεκταθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα. Για αυτό το λόγο, το σχέδιο υιοθετεί και εκφράζεται μέσω της φράσης, Τα Έξυπνα projects, τα οποία μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Πρώτα δοκιμάζονται στο Άμστερνταμ / Smart projects that can change the world, we test them first in Amsterdam. 41

42 Το Άμστερνταμ, μέσω του σχεδίου ανάπτυξης ευφυών στρατηγικών, για τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος, στοχέυει στη μείωση των εκπομπών CO 2 και της ενεργειακής κατανάλωσης κατά 40%, με έτος βαση το 1990, κατά 50% σε σχέση με το 2009, και κατά 20% κάλυψη των ενεργειακών αναγκών από ανανεώσιμες πηγές (Stahlavsky, 2011). Αυτό που πρέπει να γίνει σαφές είναι ότι το σχέδιο A.S.C., έχοντας ως πεδίο εφαρμογής αρχικά το Αμστερνταμ, λειτουργεί υποστηρικτικά των ενεργειακών και κλιματικών προγραμμάτων της Ολλανδίας, στοχεύοντας στην επίτευξη του κλιματικού στόχου « ». Λειτουργεί ουσιαστικά, ως επιταχυντής των κλιματικών και ενεργειακών προγραμμάτων, μέσω της συνεργασίας διάφορων παράγοντων της πόλης και της εφαρμογής καινοτόμων σχεδίων, όπου δοκιμάζονται έξυπνες τεχνολογίες και διαφορετικές προσεγγίσεις στοχεύοντας στην ανάπτυξη βέλτιστων πρακτικών, οι οποίες θα επιτρέπουν στο μέλλον την εφάρμογη παρόμοιων πρωτοβουλιών και ευφυών στρατηγικών, σε μεγαλύτερη κλίμακα (Smart Stories, 2011). Οι τεχνολογικές καινοτομίες που ενσωματώνει το σχέδιο, λειτουργούν ως πλατφόρμα προώθησης των στόχων, για ευαισθητοποίηση των ανθρώπων στην προσπάθεια για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, σε τέσσερις βασικούς τομείς της καθημερινότητας οι οποίοι περιλαμβάνονται στο παρακάτω σχήμα. Εικόνα 10: Οι τομείς παρέμβασης του σχεδίου Amsterdam Smart City Βιώσιμη Διαβίωση (Sustainable Living) Βιώσιμη Εργασία (Sustainable Working) Βιώσιμη Κινητικότητα (Sustainable Mobility) Βιώσιμος Δημοσιος Χώρος (Sustainable Public Space) Πηγή: Amsterdam Smart City, 2012 Βιώσιμη Διαβίωση (Sustainable Living) Τα νοικοκυριά στο Άμστερνταμ είναι υπεύθυνα περίπου για το 33% των συνολικών εκπομπών CO 2 της πόλης. Το σχέδιο A.S.C. στον τομέα της Βιώσιμης Διαβίωσης οργανώνει και σχεδιάζει τοπικά πιλοτικά προγράμματα και δράσεις, που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων ως προς την ενεργειακή κατανάλωση (Smart Stories, 2011). Τα προγράμμα και οι δράσεις αφορούν την ορθολογική χρήση και εξοικονόμηση της ενεργειας των κατοικιών. Ο στόχος επιτυγχάνεται με την χρήση καινοτόμων εφαρμογών από τους τελικούς χρήστες σε πραγματικό χρόνο. Παράλληλα, πλήθος ενημερωτικών δράσεων παρέχουν ενημέρωση και υποστηρίξη στην ανταλλαγή γνώσεων και εμπειρίων μεταξύ των κατοίκων. Τα ερευνητικά κέντρα και τα πανεπιστήμια είναι αρμόδια για την έρευνα της εξοικείωσης των κατοίκων με τη χρήση καινοτομικών εφαρμογών και στην επιλογή των κατάλληλων σε κάθε περίπτωση. 42

43 Διπλωματική Εργασία ΒΙΩΣΙΜΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ GEUZENVELD: Το πρόγραμμα στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων, ως προς την ενεργειακή κατανάλωση, μέσω της χρήσης έξυπνων ενεργειακών μετρητών και οθονών παρακολούθησης της ενεργειακής κατανάλωσης σε πραγματικό χρόνο, στην εργατική γειτονιά Geuzenveld στην περιοχή New West. Smart Stories, 2011 ; Amsterdam Smart City, 2012 Βιώσιμη Εργασία(Sustainable Working) Το Άμστερνταμ αποτελεί σημαντικό οικονομικό κέντρο φιλοξενώντας πλήθος μικρομεσαίων επιχειρήσεων και πολυεθνικών εταιριών, οι οποίες έχουν σημειώσει σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση της βιωσιμότητας και της ενεργειακής αποδοτικότητας. Οι παρεμβάσεις του σχεδίου A.S.C. στον συγκεκριμένο τομέα, αφορούν τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης μέσω της ευαισθητοποίσης των εργαζομένων, τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων εργασίας και τις διεργασίες των επιχειρήσεων (Smart Stories, 2011). Η ενεργειακή κατανάλωση των κτιρίων εργασίας είναι τεράστια και αυτό οφείλεται στη χαμηλή ενεργειακή αποδοτικότητα αλλά και τη μειωμένη ευαισθησία των εργαζομένων στην ορθή χρήση της ενέργειας στον εργασιακό χώρο. Το A.S.C. μέσω των πιλοτικών προγραμμάτων και δράσεων στοχεύει στη μειώση της ενεργειακής κατανάλωσης, των εκπομπων CO2 και την ενσωμάτωση έξυπνων τεχνολογικών καινοτόμιων στον εργασιακό χώρο. Συνοδευτικά προγράμματα επιμόρφωσης και ενημέρωσης των εργαζομένων αποτελούν βασική συνιστώσα για την επιτυχία του σχεδίου (Smart Stories, 2011). ITO TOWER: Ενεργειακή αναβάθμιση του μοντέρνου "πύργου" γραφείων, ITO Tower, μέσω εφαρμογής βιώσιμων και καινοτόμων λύσεων. Το σχέδιο αφορα, την ενσωμάτωση αποδοτικών ενεργειακών συστημάτων, με στόχο την μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης στα γραφεία του κτιρίου. Στόχος του προγράμματος, η απόκτηση γνώσης σχετικά με τη συμπεριφορά όλων των εμπλεκόμενων σε ένα εργασιακό χώρο, καθώς και η δοκιμή των κατάλληλων τεχνολογιών, στο περίπλοκο ωράριο των γραφέιων. Επιπλέον, το πρόγραμμα έδωσε την ευκαιρία στην ανάπτυξη νέων καινοτόμων πρωτοβουλιών, όπως η χρήση ηλεκτρικών αυτοκινήτων απο 15 εργαζόμενους του ITO Tower, μια πρωτοβουλία της εταιρίας Accenture. Smart Stories, 2011 ; Amsterdam Smart City, 2012 Βιώσιμη κινητικότητα (Sustainable Mobility). Ο τομέας των μέσων μετακίνησης είναι υπέυθυνος για την έκλυση τεράστιων ποσοτήτων CO2 στην ατμόσφαιρα. Στα πλαίσια του σχεδίου A.S.C. διενεργείται έρευνα στα βιώσιμα μέσα μεταφοράς, καθώς επίσης στις υποδομές που απαιτούνται για την προώθησή τους. Βασικοί 43

44 Διπλωματική Εργασία στόχοι είναι η εύρεση των αποδοτικότερων και των λιγότερο ρυπογόνων λύσεων και η επέκταση σε νέους τομείς, όπως για παράδειγμα η συλλογη των απορριμμάτων ή η εγκατάσταση σημείων ανταλλαγής ηλεκτρικών αυτοκινήτων (Smart Stories, 2011). SHIP TO GRID:Το έργο περιλαμβάνει την εγκατάσταση 195 σημείων παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, απ'όπου θα τροφοδοτούνται τρεις διαφορετικοί τύποι πλοίων στο λιμάνι του Άμστερνταμ. Οι τύποι αφορούν κυρίως ποταμόπλοια, τα οποία χρησιμοποιούνται για τουριστικούς λόγους και κινούνται στα κανάλια της πόλης. Στόχος του έργου είναι το ship grid system να μειώσει τις εκπομπές CO2, την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση που προκαλούν τα συμβατικά πλοία. Το έργο, εντάσσεται στην προσπάθεια του οργανισμού του λιμανιού του Αμστερνταμ να μετατραπεί σε ένα από τα βιωσιμότερα λιμάνια, μέχρι το Smart Stories, 2011 ; Amsterdam Smart City, 2012 Βιώσιμος δημόσιος χώρος (Sustainable Public Space) Σύμφωνα με το σχέδιο μεγάλη πρόκληση για τον συγκεκριμένο τομέα παρεμβάσεων αποτελεί η ευαισθητοποίηση των χρηστών για την ορθολογική χρήση της ενέργειας στους δημόσιους και στους κοινωφελείς χώρους. Οι εφαρμογές αναπτύχθηκαν το 2009 και επικεντρώνονταν στη βιωσιμότητα δρόμων, πλατειών και κοινωφελών υποδομών όπως, νοσοκομεία, σχολεία, κολυμβητήρια (Smart Stories, 2011). KLIMAATSTRAAT (CLIMATE STREET): Αποτελεί ένα πρόγραμμα, που μέσω της ενσωμάτωσης υλικοτεχνικού εξοπλισμού, στο δημόσιο χώρο όσο και στις παρακέιμενες εμπορικές χρήσεις, στοχεύει στη μετατροπή ενός εμπορικού δρόμου στο κέντρο του Άμστερνταμ, σε βιώσιμο δημόσιο χώρο. Στόχος, η συμμετοχή τόσο των κατοίκων και των επισκεπτών, όσο και των επιχειρηματιών της περιοχής. Αποτέλεσε ένα από τα πρώτα πιλοτικά προγράμματα που τέθηκαν σε εφαρμογή στα πλαίσια του σχεδίου A.S.C. και ένα από τα πιο επιτυχημένα. Smart Stories, 2011 ; Amsterdam Smart City, 2012 Κεντρικό ζητούμενο του σχέδιο A.S.C. για τους παραπάνω τομείς παρέμβασης είναι η αποτίμηση της βιωσιμότητας των επιμέρους προγραμμάτων. Πραγματοποιήθηκε έτσι η κλιμάκωση των αποτελεσμάτων ανά τομέα παρέμβασης υιοθετώντας δυο διαφορετικά σενάρια. Το ρεαλιστικό σενάριο εκτιμά ότι: η εποπτεία των προγραμμάτων στο μέλλον θα ατονήσει, ενώ παράλληλα η καινοτομία θα φθαρεί και οι συνθήκες θα αλλάξουν. Τα αποτελέσματα με βάση το ρεαλιστικό σενάριο ήταν λιγότερο εντυπωσιακά. Το δεύτερο σενάριο χαρακτηρίζεται ουτοπικό λαμβάνοντας την παραδοχή ότι οι συνθήκες δεν θα αλλάξουν και η λειτουργία των προγραμμάτων θα είναι όπως κατά την έναρξη. 44

45 Παρόλα αυτά στο σύνολο των τομέων τα αποτελέσματα της εξοικονόμησης αγγίζουν το 13,2%. Ωστόσο τα στοιχεία διαφέρουν αρκετά μεταξύ των τομέων παρέμβασης και αυτό οφείλεται στην ουσιώδη διαφορά των επιμέρους προγραμμάτων. Για παράδειγμα κάποια προγράμματα δεν συμβάλλουν άμεσα στην μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης αλλά έμμεσα, γεγονός που θα αποτιμηθεί στο μέλλον. Επιπροσθέτως βασική συνιστώσα του σχεδίου έιναι ο διαδικτυακός τόπος Η ιστόσελίδα παρουσιάζει τη χωρική κατανομή των επιμέρους προγραμμάτων και δράσεων που εφαρμόζονται στην περιοχή του Αμστερνταμ παρέχοντας πληθώρα πληροφοριών για το σχέδιο και τις συνιστώσες του. Παράλληλα λειτουργεί ως χώρος ανταλλαγής γνώσης και επικοινωνίας, των ανθρώπων που ασχολούνται με το ζήτημα των ευφυών πόλεων, στο Άμστερνταμ και σε παγκόσμιο επίπεδο, μέσω των ιστοχώρων κοινωνικής δικτύωσης Facebook και Twitter. Εικόνα 11: Το περιβάλλον της αρχικής σελίδας του διαδικτυακού τόπου Amsterdam Smart City" Πηγή: Amsterdam Smart City, 2013, τελευταία είσοδος 10/1/

46 3.3 Η εμπειρία των ευφυών πόλεων στον ελλαδικό χώρο: Το παράδειγμα της Θέρμης-Θεσσαλονίκη Στον ελληνικό χώρο οι προσπάθειες για την ανάπτυξη έξυπνων εφαρμογών σε αστικές περιοχές βρίσκονται ακόμα σε πρώιμο στάδιο. Το μοντέλο των ευφυών πόλεων αποτελεί ένα καινούργιο πεδίο της αστικής ανάπτυξης το οποίο η ελληνική πραγματικότητα γνωρίζει και ενσωματώνει με αργά βήματα. Ορισμένες ελληνικές πόλεις έχουν θέσει τα θεμέλια για την υιοθέτηση του μοντέλου, αναπτύσσοντας εφαρμογές παροχής υπηρεσιών μέσω της ανάπτυξης εφαρμογών που στηρίζονται στις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας. Οι συγκεκριμένες εφαρμογές αφορούν κυρίως τους τομείς παροχής ηλεκτρονικών υπηρεσιών στους πολίτες, τη βελτίωση των υποδομών, την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, τον πολιτισμό και την εκπαίδευση. Οι πιο συνηθισμένες παρεμβάσεις αφορούν την ανάπτυξη ασύρματων τοπικών δικτύων (Wi-Fi) παρέχοντας δωρεάν πρόσβαση στο διαδίκτυο, την ανάπτυξη ηλεκτρονικών εφαρμογών διακυβέρνησης, την ανάπτυξη εφαρμογών πληροφόρησης, την ανάπτυξη εφαρμογών e- Learning και τηλεϊατρικής οι οποίες παρέχουν στους πολίτες πρόσβαση στη γνώση, τη συμμετοχή στις διαδικασίες της διακυβέρνησης και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Οι πόλεις των Τρικάλων και του Ηράκλειου Κρήτης είναι πρωτοπόροι στην ανάπτυξη εφαρμογών παροχής υπηρεσιών και ανάπτυξης εφαρμογών πληροφορικής και επικοινωνίας ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις, ενώ βραβεύτηκαν για τις επιδόσεις τους σε παγκόσμιο διαγωνισμό 4 (Λιάκα, 2011). Ολοένα και περισσότερες αστικές περιοχές στην Ελλάδα αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τη μετάβαση στην οικονομία της γνώσης υιοθετώντας και αναπτύσσοντας πιλοτικές εφαρμογές ευφυών πόλεων. Στην συγκεκριμένη ενότητα θα εξεταστεί η περίπτωση της Θέρμης, μια αστική περιοχή στα ανατολικά της Θεσσαλονίκης, η οποία ανέπτυξε πιλοτικές εφαρμογές έξυπνων πόλεων βασισμένες στην ανοικτή καινοτομία. Η Θέρμη αποτελεί μια γρήγορα αναπτυσσόμενη περιοχή στην οποία παρατηρείται συγκέντρωση βιομηχανιών, δραστηριοτήτων του τριτογενούς τομέα και δραστηριοτήτων που προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες, όπως ακαδημαϊκές, πολιτιστικές και επιχειρηματικές. Οι υποδομές ICT του δήμου Θέρμης περιορίζονται στην ύπαρξη ασύρματων (Wi-Fi) σημείων, μέσω της ανάπτυξης ενός ασύρματου δικτύου οπτικών ινών που παρέχουν υπηρεσίες σχετικές με την κινητικότητα και το εμπόριο (People Smart Cities, 2012). 4 Τρίκαλα: Το 2010 η πόλη για Τρίτη χρονιά συγκαταλέγεται στις 21 πιο έξυπνες πόλεις του κόσμου, σύμφωνα με τον Διεθνή μη κερδοσκοπικό οργανισμό ICF (Intelligent Community Forum) Ηράκλειο Κρήτης: Το 2012 η πόλη συγκαταλέγεται στη λίστα του οργανισμού ICF ως μια τις πιο έξυπνες πόλεις του κόσμου με βασικό κριτήριο αξιολόγησης την δημιουργία οικοσυστήματος καινοτομίας στους τομείς της πληροφορικής και των επικοινωνιών. 46

47 Στα Πλαίσια του ερευνητικού έργου PEOPLE, ο δήμος Θέρμης ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση για «Υπηρεσίες έξυπνων πόλεων οι οποίες βασίζονται στην ανοιχτή καινοτομία και στο διαδίκτυο του μέλλοντος». Το έργο PEOPLE αποβλέπει στην επιτάχυνση της δημιουργίας έξυπνων πόλεων μέσω της ταχείας υλοποίησης, εγκατάστασης και χρήσης καινοτόμων διαδικτυακών υπηρεσιών. Στο έργο συνολικά συμμετέχουν τέσσερις (4) πόλεις: Μπιλμπάο (Ισπανία), Virty sur Seine (Γαλλία), Βρέμη (Γερμανία) και η Θέρμη (Ελλάδα) στις οποίες προβλέπεται η υλοποίηση πιλοτικών εφαρμογών προσανατολισμένων στην έξυπνη κινητικότητα και διαχείριση των αστικών πληροφοριών σε σχέση με την ασφάλεια στο δημόσιο χώρο, το εμπόριο, την αναψυχή, τον τουρισμό και την κοινωνική ένταξη (ανάπτυξη υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης) (Δελτίο Υπουργείου Εξωτερικών, 2012). Στο Δήμο Θέρμης η πιλοτική εφαρμογή εστιάζεται στο εμπορικό κέντρο της πόλης και στη ζώνη που περικλείει το Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας (Νόησις) και το Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (Ε.Κ.Ε.Τ.Α.). Βασική προϋπόθεση για τη επιτυχία των πιλοτικών εφαρμογών είναι η συμμετοχή των τοπικών παραγόντων σε όλα τα στάδια υλοποίησης των υπηρεσιών καθώς επίσης των κατοίκων και των επιχειρήσεων της πόλης. Οι πιλοτικές εφαρμογές που εφαρμόζονται ήδη ή αναμένεται να εφαρμοστούν είναι: - Διαθεσιμότητα Θέσεων Στάθμευσης - Οδηγός Τουρισμού και Υποδομών Αναψυχής - Εικονική Αγορά και Ευρετήριο Επιχειρήσεων - Αιτήματα Πολιτών - Ασύρματη Ατμοσφαιρική Μόλυνση Οι υπηρεσίες εστιάζουν στο πρόβλημα στάθμευσης και της κινητικότητας, στην προώθηση των τουριστικών σημείων της περιοχής, μέσα από σχετική εφαρμογή, στην ενίσχυση της τοπικής αγοράς και στην ενεργοποίηση των πολιτών σχετικά με τα θέματα που αφορούν τη βελτίωση του περιβάλλοντος της πόλης, και στον έλεγχο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης (People Smart Cities, 2012). Παρακάτω επιλέχθηκε να γίνει αναφορά στην πιλοτική εφαρμογή IMPROVE MY CITY, "Βελτιώνω την πόλη μου: αιτήματα, παράπονα και προτάσεις πολιτών" η οποία εφαρμόζεται ήδη στον δήμο Θέρμης και επιτρέπει σε όσους ζουν, εργάζονται ή επισκέπτονται την περιοχή να αναφέρουν τοπικά προβλήματα, όπως πεταμένα σκουπίδια, καμένες λάμπες ηλεκτροφωτισμού, σπασμένα πλακάκια στα πεζοδρόμια κ.λ.π. μέσω του διαδικτύου. Οι χρήστες μπορούν επίσης να κάνουν προτάσεις για τη βελτίωση των υποδομών της γειτονιάς τους. Η εφαρμογή σχεδιάστηκε από την ερευνητική μονάδα URENIO του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στα πλαίσια του ερευνητικού έργου PEOPLE. Η εφαρμογή είναι διαθέσιμη στους πολίτες μέσα από 47

48 την ιστοσελίδα του Δήμου Θέρμης και ο κώδικας της εφαρμογής είναι διαθέσιμος δωρεάν ως λογισμικό ανοιχτού κώδικα (People Smart Cities, 2012). Χαρακτηριστικά, βασικές λειτουργίες και δυνατότητες της εφαρμογής IMPROVE MY CITY. Οι χρήστες της εφαρμογής έχουν την δυνατότητα μέσω του διαδικτύου να προσδιορίσουν την ακριβή θέση του προβλήματος που έχουν εντοπίσει στην περιοχή πάνω στον χάρτη ενώ μπορούν να επισυνάψουν και σχετικές φωτογραφίες. Στον χάρτη καταχωρήσεων παραπόνων της περιοχής παρουσιάζονται οι σημαντικότερες πληροφορίες για κάθε αίτημα το οποίο αντιστοιχεί σε ένα διαφορετικό εικονίδιο με βάση την κατηγορία. Παράλληλα, κάθε καταχώρηση παρουσιάζεται αναλυτικά σε ξεχωριστή σελίδα, όπου εμφανίζονται πληροφορίες όπως: η κατηγορία, η διεύθυνση, το όνομα του πολίτη που την έκανε, η ημερομηνία, η φωτογραφία, η Εικόνα 12: Η διαδικτυακή πλατφόρμα της εφαρμογής IMROVE MY CITY Πηγή: περιγραφή, τα σχόλια των χρηστών, η θέση στο χάρτη και ο αριθμός των θετικών ψήφων που έλαβε. Στη συγκεκριμένη σελίδα δίνεται η δυνατότητα σχολιασμού και απόδοσης θετικής ψήφου στις καταχωρήσεις που οι χρήστες θεωρούν σημαντικές. Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνεται καλύτερα η βούληση των κατοίκων της πόλης (Urenio, 2012). Οι πολίτες ενημερώνονται για την κατάσταση των αιτημάτων τους με και έχουν τη δυνατότητα παρακολούθησης της πορείας υλοποίησης του αιτήματος τους. Αρχικά κάθε καταχώρηση βρίσκεται στην κατάσταση «Υποβλήθηκε». Μόλις ο Δήμος λάβει γνώση και το αίτημα προωθηθεί στην αρμόδια υπηρεσία η κατάσταση αλλάζει σε «Σε εξέλιξη». Τέλος, μόλις το πρόβλημα αντιμετωπιστεί η κατάσταση γίνεται «Διεκπεραιώθηκε». Σε κάθε αλλαγή κατάστασης ένα ενημερωτικό αποστέλλεται αυτόματα στον πολίτη που έκανε την καταχώρηση. Οι χρήστες μπορούν να δουν μόνο τις καταχωρήσεις συγκεκριμένων κατηγοριών ή αυτές που βρίσκονται σε συγκεκριμένη κατάσταση. Επίσης, μπορούν να ταξινομήσουν τις καταχωρήσεις ανά ημερομηνία καταχώρησης, αριθμό ψήφων και κατάσταση. Η διαχείριση των καταχωρήσεων γίνεται μέσω ενός ειδικού περιβάλλοντος που βασίζεται στο σύστημα διαχείρισης περιεχομένου Joomla. Για την πιο αποτελεσματική λειτουργία της εφαρμογής η διαχείριση είναι αποκεντρωμένη στις διάφορες υπηρεσίες του Δήμου. Οι εντεταλμένοι 48

49 υπάλληλοι διαχειρίζονται τις καταχωρήσεις μέσω μιας ειδικής φόρμας στην οποία παρουσιάζονται όλες οι διαθέσιμες πληροφορίες (Urenio, 2012). Εικόνα 13: Η αρχική σελίδα της διαδικτυακής πλατφόρμας IMROVE MY CITY του δήμου Θέρμης. Πηγή: Συμπερασματικά, οι ελληνικές πόλεις φαίνεται να προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες που οδηγούν τις αστικές περιοχές στην υιοθέτηση έξυπνων εφαρμογών με στόχο την καλύτερη διαχείριση των λειτουργιών τους. Η Θέρμη αποτελεί ένα καλό παράδειγμά ανάπτυξης έξυπνων εφαρμογών βασισμένων στην ανοιχτή καινοτομία που επιτρέπει στον πολίτη να συμμετάσχει ενεργά στη βελτίωση του αστικού χώρου και την αποτελεσματική επικοινωνία με τη διοίκηση. Παράλληλα η ανάπτυξη εφαρμογών όπως η «Εικονική Αγορά και το Ευρετήριο Επιχειρήσεων» είναι ένα μέσω συγκράτησης και ενίσχυσης των επιχειρήσεων της τοπικής αγορά καθώς και τρόπος αύξησης της ανταγωνιστικότητας απέναντι στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της περιοχής. Παρά τις σημαντικές πρωτοβουλίες των ελληνικών πόλεων στην ανάπτυξη έξυπνων εφαρμογών, δεν έχουν εφαρμοστεί ολοκληρωμένα σχέδια αστικής ανάπτυξης με βάση το μοντέλο των ευφυών πόλεων. Οι συγκεκριμένες ηλεκτρονικές πλατφόρμες που δημιουργούνται θα πρέπει να προωθούνται και να συνδυάζονται με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των αστικών περιοχών μεταβάλλοντας το μοντέλο ανάπτυξης και βασισμένο στην καινοτομία και την οικονομία της γνώσης (παράδειγμα βλέπε 3.1.). Με άλλα λόγια οι διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες που υπεισέρχονται στον αστικό χώρο θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην διαμόρφωση των στρατηγικών σχεδίων ανάπτυξης. Τα βασικά προβλήματα για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων σχεδίων ανάπτυξης ευφυών πόλεων στην Ελλάδα έγκεινται στους θεσμούς που διέπουν την ελληνική διοίκηση και τις πολιτικές που διαμορφώνει. Αναφορικά με τους θεσμούς οι πρωτοβουλίες και η 49

50 χρηματοδότηση των ευφυών πόλεων προέρχονται από Ευρωπαϊκά Προγράμματα. Επιπλέον ο θεσμικός ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης θα πρέπει να μεταλλαχθεί σε πιο ενεργό και με αυξημένες αρμοδιότητες. Στην παρούσα δυσμενή οικονομική συγκυρία που έχει εισέλθει η χώρα, οι χρηματοδοτικοί πόροι δεν μπορούν να υποστηρίξουν τέτοιου είδους πρωτοβουλίες (Μοχιανάκης, 2012). Παρόλα αυτά η υιοθέτηση στο μέλλον της ιδέας για ένα ολοκληρωμένο σχέδιο αστικής ανάπτυξης με βάση τον μοντέλο των ευφυών πόλεων θα πρέπει να γίνει με προσεκτικούς χειρισμούς καθώς η πιστή μεταφορά και εφαρμογή καλών πρακτικών από το εξωτερικό οδηγεί σε αποτυχίες εφόσον δεν λαμβάνοντα υπόψη οι ιδιαιτερότητες και οι ανάγκες των εκάστοτε περιοχών. 50

51 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ & ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ//ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Διπλωματική εργασία Θεοδώρου Γεώργιος 51

52 4. Η φυσιογνωμία και η αναπτυξιακή προοπτική του Βόλου 4.1 Η θέση και ο ρόλος του Βόλου στην περιφέρεια και στη χώρα Ο Βόλος εντοπίζεται χωρικά στο κέντρο της ηπειρωτικής Ελλάδας και στο νοτιοανατολικό άκρο της περιφέρειας Θεσσαλίας. Είναι η πρωτεύουσα της περιφερειακής ενότητας Μαγνησίας και η δεύτερη, πληθυσμιακά, μεγαλύτερη πόλη της περιφέρειας. Αποτελεί μια πόλη-λιμάνι με ιδιαίτερη φυσιογνωμία, πλούσια βιομηχανική παράδοση και έντονη ανάπτυξη του τουρισμού. Η παρουσία της έδρας του πανεπιστήμιου Θεσσαλίας στην πόλη διαμορφώνει ένα ισχυρό υπόβαθρο ανθρώπινου δυναμικού ανώτατης εκπαίδευσης, και ένα εφαλτήριο για την ανάπτυξη στον τομέα της έρευνας και της τεχνολογίας. Η άμεση επαφή του αστικού κέντρου με το θαλάσσιο χώρο, σε συνδυασμό με το σπάνιο φυσικό περιβάλλον του Πηλίου, τα ορεινά οικιστικά σύνολα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, καθώς και η βιομηχανική ιστορική κληρονομία της πόλης είναι στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητα της περιοχής. Τα παραπάνω στοιχεία, σε συνδυασμό με τις αρκετά αναπτυγμένες μεταφορικές υποδομές (λιμάνι) και τη νευραλγική θέση στον ελληνικό χώρο, διαμορφώνουν την αναπτυξιακή φυσιογνωμία του Βόλου. Η πόλη κατατάσσεται στα αστικά κέντρα μεσαίου μεγέθους με αρκετά δυναμική παρουσία στο εσωτερικό της περιφέρειας. Βρίσκεται εγγύς του κύριου ανατολικού χερσαίου άξονα ανάπτυξης της χώρας, ο οποίος αναπτύσσεται κατά μήκος του αυτοκινητόδρομου Π.Α.Θ.Ε., ενώ απέχει περίπου ίση απόσταση από τα μητροπολιτικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Το γεγονός αυτό χαρακτηρίζει τη θέση του Βόλου κεντροβαρή, ως προς τα δυο σημαντικότερα αστικά κέντρα, χωρίς ωστόσο να εμφανίζει ισχυρές σχέσεις εξάρτησης. Παράλληλα, αποτελεί τη μοναδική πύλη ακτοπλοϊκής σύνδεσης με το νησιωτικό σύμπλεγμα των Βόρειων Σποράδων λειτουργώντας επιπλέον ως κέντρο ανάπτυξης του θαλάσσιου τουρισμού για την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας. Αναπτυξιακές ευκαιρίες αποτελούν, η σύνδεση με τον Βόρειο Άξονα ανάπτυξης της χώρας που αναπτύσσεται κατά μήκος του αυτοκινητόδρομου της Εγνατίας και Εικόνα 14: Η θέση του Βόλου στον αναπτυξιακό χάρτη της χώρας Πηγή: Γ.Π.Χ.Σ.Α.Α. 52

53 συνδέεται κάθετα με τον αυτοκινητόδρομο της Π.Α.Θ.Ε., καθώς και η μελλοντική σύνδεση με τον Δυτικό Άξονα της Ιονίας Οδού μετά την ολοκλήρωση του έργου. Η σύνδεση με τον δυτικό άξονα χαρακτηρίζεται από αυξημένο βαθμό δυσκολίας, λόγω του φυσικού εμποδίου της οροσειράς της Πίνδου, αλλά παράλληλα ανάλογου βαθμού σημασίας για την ανάπτυξη της περιοχής λόγω της σύνδεσης με την δυτική πύλη εισόδου της Χώρας 5. Παρότι ο Βόλος διαθέτει σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα και μια στρατηγική γεωγραφική θέση στον ελλαδικό χώρο η δυναμική του στο εθνικό σύστημα των πόλεων, χαρακτηρίζεται ισχνή. Η δυναμική της πόλης είναι σημαντική σε επίπεδο περιφερειακής ενότητας, ενώ σε ορισμένους τομείς μεταβάλλεται σε υπερ-τοπική. Αντίθετα η αναπτυξιακή της δυναμική ενισχύεται ως μέρος του αναπτυξιακού διπόλου Λάρισας-Βόλου. Σύμφωνα με το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (Γ.Π.Χ.Σ.Α.Α.) το δίπολο Λάρισα-Βόλος εντάσσεται στους πρωτεύοντες εθνικούς πόλους που αφορούν περιοχές με ιδιαίτερα σημαντικά αστικά κέντρα, οι οποίες είναι είτε σημερινές έδρες περιφερειών, είτε συνδέονται λειτουργικά με αυτές. Μεταξύ των δυο αστικών κέντρων παρατηρούνται αυξανόμενα στοιχεία δικτύωσης και συμπληρωματικότητας σε παραγωγικούς τομείς και υποδομές τα οποία οδηγούν στη διαμόρφωση μιας ευρύτερης περιοχής με κέντρο τις δυο πόλεις. Παράλληλα με την ανάδειξη των δυο αστικών κέντρων στόχος είναι η ισχυροποίηση και η εγκαθίδρυση του αναπτυξιακού διπόλου, ως μια ευρύτερη δυναμική περιοχή αστικών και ημιαστικών κέντρων συμπληρωματικότητας, με ισχυρή συγκέντρωση αστικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Η σύνθετη εσωτερική οργάνωση που θα προκύψει στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ των αστικών πόλων της Λάρισας και του Βόλου αποσκοπεί στη διαμόρφωση χαρακτηριστικών μητροπολιτικής περιοχής η οποία θα αποτελέσει σημαντικό αναπτυξιακό υποσύνολο ανάμεσα στα μητροπολιτικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Απώτερος στόχος των κατευθύνσεων που θέτει ο υπερκείμενος σχεδιασμός και συγκεκριμένα το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Θεσσαλίας είναι η ενίσχυση της θέσης και του ρόλου του διπόλου στην περιφέρεια, στον εθνικό και στο διεθνή χώρο (Γ.Π.Χ.Σ.Α.Α., 2008 ; Π.Π.Χ.Σ.Α.Α. Θεσσαλίας, 2003). Παρόλα αυτά η ουσιαστική συμπληρωματικότητα των δυο αστικών κέντρων, που αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης και προώθησης του αναπτυξιακού διπόλου, αμφισβητείται. Αμφισβητείται κυρίως ως προς τα αποτελέσματα των μέσων και των πολιτικών που υιοθετήθηκαν για την προώθησή του. Στο κείμενο του Ρυθμιστικού Σχεδίου Βόλου 6 αναφέρεται ότι οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν ήδη από το 1978 για την προώθηση της αποκέντρωσης προς την περιοχή του διπόλου δεν απέδωσαν επαρκώς. Οι παλαιότερες προσπάθειες ενίσχυσης 5 Δυτική πύλη εισόδου της χώρας: Χαρακτηρίζεται το λιμάνι της Ηγουμενίτσας το οποίο συνδέει την Ελλάδα με την Ιταλία και τις χώρες της δυτικής Ευρώπης. 6 Το ρυθμιστικό σχέδιο Βόλου βρίσκεται στη φάση έγκρισης από το αρμόδιο υπουργείο. 53

54 του διπόλου, κυρίως μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων, είχε αποτέλεσμα την υλοποίηση σημαντικών υποδομών και την αναδιανομή του εισοδήματος. Τα αποτελέσματα ήταν σημαντικά σε περιφερειακό επίπεδο. Η έλλειψη όμως συνθηκών ανατροφοδοτούμενης ανάπτυξης οδήγησαν στην διαιωνιζόμενη υστέρηση της περιφέρειας και κατ επέκταση του διπόλου. Η ουσιαστική συν-λειτουργία των δυο αστικών κέντρων κρίνεται ως αμφίβολη, καθώς παρατηρούνται ακόμα και σήμερα διακριτές τάσεις λειτουργιών. Εικόνα 15: Το αναπτυξιακό δίπολο Λάρισας-Βόλου Πηγή: Ρυθμιστικό Σχέδιο Βόλου, Β Στάδιο μελέτης. Εστιάζοντας στη μικρότερη κλίμακα ο Βόλος είναι το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της περιφερειακής ενότητας Μαγνησίας συγκεντρώνοντας πάνω από το 50% του πληθυσμού ασκώντας παράλληλα έντονη επιρροή στους ημιαστικούς και αγροτικούς οικισμούς. Όσον αφορά τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, η πόλη αναπτύσσεται στο πεδινό τμήμα της περιφερικής ενότητας Μαγνησίας στο μύχο του Παγασητικού κόλπου με μέτωπο προς τον Νότο. Η άμεση επαφή του αστικού ιστού με το θαλάσσιο χώρο δημιουργεί ένα εκτεταμένο παραλιακό μέτωπο που συγκεντρώνει πληθώρα δραστηριοτήτων. Βορειοανατολικά του Π.Σ.Β. υψώνεται ο ορεινός όγκος του Πηλίου διαμορφώνοντας ένα πεδινό αμφιθεατρικό ανάγλυφο για την πόλη η οποία εκτείνεται ως τις παρυφές του. Ανατολικά η αστική δυναμικότητα αποκόπτεται από λόφους ενώ στη συνέχεια αναπτύσσονται παραλιακοί οικισμοί που αποτελούν λειτουργική συνέχεια του Π.Σ.Β. Στα δυτικά εκτείνονται οι πεδινές 54

55 εκτάσεις του θεσσαλικού κάμπου, όπου παρατηρείται έντονη αστική διάχυση κατά μήκος των οδικών αξόνων και παρουσία σημαντικών βιομηχανικών συγκεντρώσεων. Συνοψίζοντας, ο Βόλος συγκροτεί ένα αστικό κέντρο μεσαίου μεγέθους που καλείται να αποκτήσει ανταγωνιστικό ρόλο, τόσο σε περιφερειακό, όσο και σε εθνικό επίπεδο. Η επίτευξη του στόχου θα πραγματοποιηθεί μέσω της ενίσχυσης και ουσιαστικής προώθησης του διπόλου που συγκροτεί με την Λάρισα. Στη σημερινή εποχή, όπου ο ανταγωνισμός των πόλεων σε παγκόσμιο επίπεδο είναι έντονος και στηρίζεται στην προσέλκυση κεφαλαίων και επιχειρήσεων, οι συνεργασίες είναι επιτακτικές ακόμα και σε επίπεδο αστικών κέντρων. Η γεωστρατηγική θέση του Βόλου, καλείται να αξιοποιηθεί κατάλληλα, ώστε να αποτελέσει παράγοντα προσέλκυσης επενδύσεων σε παραγωγικούς τομείς, όπου η περιοχή διαθέτει παράδοση. Η εγγύτητα με τον βασικό αναπτυξιακό άξονα, αλλά και η μελλοντική σύνδεση με τον δυτικό άξονα ανάπτυξης της χώρας θα ενισχύσουν το ρόλο της περιοχής σε εθνικό και διεθνές επίπεδο με την προϋπόθεση της σύνδεσης των εθνικών αξόνων με τους διευρωπαϊκούς. Η ουσιαστική προώθηση και ενίσχυση σε πρώτη φάση του διπόλου Λάρισας-Βόλου είναι, αφενός ζήτημα αστικών πολιτικών και εργαλείων που θα εφαρμοστούν, αφετέρου ζήτημα θέλησης και συνεργασίας των εμπλεκόμενων φορέων την πόλης και της κεντρικής διοίκησης. Παρόλα αυτά, η δυσμενής συγκυρία της οικονομικής ύφεσης, η οποία επιβραδύνει την οικονομική ανάπτυξη της χώρας, διαμορφώνει ένα κλίμα αβεβαιότητας ως προς την πορεία της ανάπτυξης και της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των αστικών περιοχών. 55

56 4.2 Η Κοινωνικο-οικονομική ταυτότητα του Βόλου Το Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου (Π.Σ.Β) διοικητικά ανήκει στον ομώνυμο Καλλικρατικό Δήμο. Η ευρύτερη περιοχή του αστικού συγκροτήματος ταυτίζεται με τα όρια των πρώην καποδιστριακών δήμων Βόλου, Νέας Ιωνίας, Αισωνίας, Ιωλκού, Πορταριάς και Αγριάς 7. Το συνεκτικό τμήμα του Π.Σ.Β. αποτελείται από τους πρώην καποδιστριακούς δήμους Βόλου και Νέας Ιωνίας ωστόσο εντάσσονται σε αυτό και περιοχές με χαλαρή δόμηση οι οποίες βρίσκονται σε άμεση εγγύτητα με τον κεντρικό τομέα, συγκροτώντας ένα πολύπλοκο αστικό σύστημα συνεκτικού και λειτουργικού αστικού ιστού. Σύμφωνα με την πληθυσμιακή απογραφή του 2011, ο μόνιμος πληθυσμός του Π.Σ.Β. 8 ανέρχεται σε κατοίκους. Σε σύγκριση με τον μόνιμο πληθυσμό της απογραφής του 2001 ( ) παρουσιάζεται απόλυτη αύξηση κατοίκων. Ο Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής (Μ.Ε.Ρ.Μ.) του πληθυσμού της περιόδου υπολογίζεται σε 0,1%, ποσοστό μικρότερο του Μ.Ε.Ρ.Μ. της περιόδου (0,7%). Τα στοιχεία φανερώνουν μια κάμψη στη δυναμική της πληθυσμιακής εξέλιξης του Π.Σ.Β. για την περίοδο σε σχέση με τα στοιχεία τις προηγούμενης απογραφικής περιόδου, παρόλα αυτά συνεχίζει να σημειώνει αυξητικές τάσεις. Ωστόσο η σύγκριση με τα αντίστοιχα πληθυσμιακά στοιχεία του συνόλου της χωράς αποδεικνύουν ότι το Π.Σ.Β. δεν ακολουθεί τη γενική πληθυσμιακή εξέλιξη της χώρας, η τάση της οποίας είναι αρνητική τόσο ως προς την ποσοστιαία μεταβολή (-1,1%) όσο και ως προς το Μ.Ε.Ρ.Μ. (-0,1%). Εικόνα 16: Οι δήμοι της ευρύτερης περιοχής του Π.Σ.Β. Πηγή: geodata, Ιδία επεξεργασία 7 Η οριοθέτηση της ευρύτερης περιοχής του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου προκύπτει από το κείμενο αναθεώρησης-επέκτασης του ΓΠΣ Πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου 8 Ο μόνιμος πληθυσμός αναφέρεται το σύνολο των ατόμων που έχουν την κύρια και μόνιμη διαμονή τους στους καποδιστριακούς δήμου Βόλου, Νέας Ιωνίας, Αισωνίας,Ιωλκού, Πορταριάς και Αγριάς που συγκροτούν την ευρύτερη περιοχή του Π.Σ.Β. 56

57 Πίνακας 4: Βασικά πληθυσμιακά μεγέθη και δείκτες του μόνιμου πληθυσμού του Π.Σ.Β. Π.Σ.Β. Δήμος Βόλου Δήμος Ν.Ιωνίας Δήμος Αισωνίας Δήμος Ιωλκού Δήμος Πορταριάς Δήμος Αγριάς Θεσσαλία Μαγνησία Ελλάδα Πληθυσμιακά στοιχεία μόνιμου πληθυσμού Πληθυσμός Μ.Ε.Ρ.Μ. r% ,7% 0,1% ,7% 0,1% % 0,2% ,5% 0,6% ,3% 0,3% ,4% -0,6% ,2% -0,3% ,1% -0,1% ,4% -0, ,6% -0,1% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Ιδία επεξεργασία Σε σύγκριση με τα αντίστοιχα μεγέθη του μόνιμου πληθυσμού της περιφέρειας Θεσσαλίας το Π.Σ.Β. δεν ακολουθεί την γενική αρνητική πληθυσμιακή εξέλιξη (-0,1%) που σημειώνει η περιφέρεια την περίοδο Όσον αφορά τη σύγκριση με τα πληθυσμιακά στοιχεία της περιφερειακής ενότητας Μαγνησίας προκύπτει ότι το Π.Σ.Β. συνεχίζει να προσελκύει πληθυσμό σε αντίθεση με το σύνολο της περιφερειακής ενότητας η οποία παρουσιάζει μεγάλη πληθυσμιακή κάμψη (Μ.Ε.Ρ.Μ. -0,73%). Από την άλλη σε επίπεδο περιφερειακής ενότητας το Π.Σ.Β. το 2001 αντιπροσώπευε το 64% του συνολικού πληθυσμού της Μαγνησίας ενώ το 2011 το ποσοστό αυξήθηκε στο 70%. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν φανερώνουν την τάση συγκέντρωσης του πληθυσμού της περιφερειακής ενότητας στο Π.Σ.Β. ωστόσο τα συμπεράσματα δεν μπορούν να είναι ασφαλή καθώς παράγοντες όπως η θνησιμότητα και οι γεννήσεις, στοιχεία τα οποία δεν έχουν ανακοινωθεί για το 2011, επηρεάζουν αυτή την τάση. Στο εσωτερικό της ευρύτερης περιοχής του Π.Σ.Β. χαρακτηριστική είναι η αυξητική τάση στην εξέλιξη του πληθυσμού των περιφερειακών δήμων ως προς το κεντρικό τμήμα του Βόλου. Την μεγαλύτερη αύξηση παρουσιάζει ο πρώην καποδιστριακός δήμος Αισωνίας (0,6%) και ο δήμος Ιωλκού (0,3%). Αντίθετα ο Δήμος Βόλου παρουσιάζει τη μικρότερη αύξηση (0,1%). Η συγκεκριμένη τάση ίσως υποδηλώνει την προτίμηση του πληθυσμού να εγκατασταθεί σε λιγότερο αστικοποιημένες περιοχές παρά στο κεντρικό τομέα του Π.Σ.Β. που συμπίπτει με τον δήμο Βόλου. Αναφορικά με τη διάρθρωση του πληθυσμού με βάση τις ηλικιακές ομάδες παρουσιάζεται υψηλό ποσοστό στις ηλικιακές ομάδες 15 έως 44. Τα στοιχεία αφορούν την περίοδο 2001 καθώς τα στοιχεία της απογραφής του 2011 για τις ηλικιακές ομάδες δεν είναι 57

58 ακόμα διαθέσιμα. Οι ηλικιακές ομάδες αποτελούν τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό ο οποίος αντιπροσωπεύει το 67,2% του συνολικού πληθυσμού ποσοστό υψηλότερο σε σχέση με το αντίστοιχο στο επίπεδο της χώρα (49,7%). Η συμμετοχή των ανδρών και γυναικών στο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού του Π.Σ.Β. είναι περίπου ίση. Σύμφωνα με έρευνα του εργαστηρίου δημογραφικών και κοινωνικών αναλύσεων του πανεπιστημίου Θεσσαλίας ο Βόλος εντάσσεται στην κατηγορία των Καλλικρατικών δήμων οι οποίοι χαρακτηρίζονται από υψηλό σχετικά με τον εθνικό μέσο όρο (στοιχεία 2001) ποσοστό συμμετοχής των ηλικιακών ομάδων ετών στην παραγωγική διαδικασία. Στην συγκεκριμένη κατηγορία των Δήμων, η ένταξη στην αγορά εργασίας των γυναικών ετών είναι πολύ υψηλή, φτάνοντας σχεδόν το 70% για τις ετών και το 64% για τις ετών. Επομένως, οι Δήμοι αυτοί παρουσιάζουν την πιο ισορροπημένη αναλογία των φύλων. Στην έρευνα δεν συμπεριλαμβάνονται τα στοιχεία τις οικονομικής κρίσης ο οποίος έχει επηρεάσει αρνητικά αυτή την τάση καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Διαπιστώνεται ότι το ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται μεταξύ 0 και 24 το 2001 αντιστοιχεί στο 31% του συνολικού πληθυσμού, μεταξύ 25 και 54 στο 43% και μεταξύ 55 και πάνω από 85 στο 26 %. Δηλαδή, τα άτομα που βρίσκονται περίπου στις δύο πρώτες δεκαετίες της ζωής του και αποτελούν το νέο παραγωγικό δυναμικό της περιοχής, υπολείπονται των ατόμων (25 έως 54) κατά 12%. Διαφαίνεται, κατά συνέπεια, ένας κίνδυνος γήρανσης του πληθυσμού και υστέρησης σε ανθρώπινο δυναμικό. Διάγραμμα 1: Η διάρθρωση του πληθυσμού του Π.Σ.Β. με βάση τις ηλικιακές ομάδες (2001) Ηλικιακή πυραμίδα Πληθυσμού (2001) _94 80_84 70_74 60_64 50_54 40_44 30_34 20_24 10_14 0_ Γυναίκες Άνδρες Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Όσον αφορά το εκπαιδευτικό επίπεδο των κατοίκων του Π.Σ.Β. το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνουν οι απόφοιτοι στοιχειώδους εκπαίδευσης 42% και ακολουθούν οι απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης με ποσοστό 31% για το Η ίδια τάση παρατηρείται και στο σύνολο της Ελλάδας. Σημαντική είναι η αύξηση που παρουσιάζουν οι πτυχιούχοι ανωτάτων και ανωτέρων 58

59 σχολών σε ποσοστό 13% επί του συνολικού πληθυσμού γεγονός που πιθανώς οφείλεται στην ίδρυση νέων σχολών του πανεπιστημίου Θεσσαλίας την περίοδο Σχετικά με την κατηγορία των αγραμμάτων, το ποσοστό δείχνει να μειώνεται δραστικά. Η οικονομική ταυτότητα του Π.Σ.Β. αποτυπώνεται μέσω του δείκτη ΑΕΠ/κάτοικο της περιφερειακής ενότητας Μαγνησίας. Το 2009 ο συγκεκριμένος δείκτης ήταν /κάτοικο αναφερόμενος στην περιφερειακή ενότητα Μαγνησίας. Το ποσό αυτό είναι Δείκτης Α.Ε.Π. /κάτοικο μειωμένο κατά 200 /Κάτοικο σε 0 σχέση με το Σε σύγκριση με Ε.Ε.27 Ελλάδα Μαγνησία τους αντίστοιχους δείκτες στο Πηγή: Eurostat σύνολο της Ελλάδας και της Ε.Ε.27 είναι χαμηλότερος κατά 1300 και 4300 /κάτοικο αντίστοιχα. Ο δείκτης ΑΕΠ/κάτοικο για την περιφερειακή ενότητα Μαγνησίας εμφανίζει συνεχείς ανοδικές τάσεις από το 2000 μέχρι το 2008 ενώ το 2009 είναι η πρώτη χρονιά που παρατηρείται μείωση. Σε γενικές γραμμές ο δείκτης για την περιφερειακή ενότητα Μαγνησίας ήταν πάντα μικρότερος από τον αντίστοιχο της Ε.Ε.27 και της Ελλάδας. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να τονιστεί ότι τα στοιχεία για το Α.Ε.Π./ κάτοικο περιορίζονται μέχρι το 2009 επομένως δεν περιλαμβάνονται τα στοιχεία που αποτυπώνουν τη μεγάλη οικονομική ύφεση η οποία επήλθε στη χώρα. Παρόλα αυτά θα ήταν ενδιαφέρον να διαπιστωθεί πόσο επηρεάστηκε το Π.Σ.Β. από την οικονομική ύφεση σε σύγκριση χώρα. Διάγραμμα 2: Σύγκριση του δείκτης Α.Ε.Π /κάτοικο της Π.Ε. Μαγνησίας με τον αντίστοιχο της Ελλάδας και της Ε.Ε. 59

60 5. Το χωρικό σύστημα καινοτομίας του Βόλου Στο πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας παρουσιάζεται η έννοια των συστημάτων καινοτομίας παραθέτοντας τις βασικές θεωρίες που την καθιέρωσαν ως βασική συνιστώσα της ανάπτυξης των σύγχρονων οικονομιών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα στοιχεία που συγκροτούν ένα τέτοιο σύστημα και στους παράγοντες που προωθούν την ανάπτυξη της καινοτομίας σε αυτά. Παράλληλα η γεωγραφική διάσταση των συστημάτων καινοτομίας συνεχίζει να απασχολεί τους ερευνητές ενώ ο βασικός προβληματισμός περιστρέφεται γύρω από τη συμβολή του τοπικού επιπέδου. Από την άλλη, η προσέγγιση του χωρικού συστήματος καινοτομίας ως βασική συνιστώσα των ευφυών πόλεων διερευνά τη σχέση της καινοτομίας με την πόλη, τις θεσμούς και τη συμβολή των φορέων και των υποδομών έρευνας και τεχνολογίας στην προώθηση της καινοτομίας στον αστικό χώρο. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω στο παρόν κεφάλαιο προσεγγίζεται το χωρικό σύστημα καινοτομίας του Βόλου μέσα από την παρουσίαση των ερευνητικών και τεχνολογικών υποδομών, των θεσμών που διέπουν τις σχέσεις των φορέων έρευνας και τεχνολογίας και τις υποδομές Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (Τ.Π.Ε.). Απώτερος στόχος είναι η κατανόηση της λειτουργίας του συστήματος που προωθεί την καινοτομία στο αστικό κέντρο του Βόλου, των λύσεων που εφαρμόζει σε ζητήματα όπως η διακυβέρνηση, η διαχείριση και η παραγωγή, του ρόλου των εμπλεκόμενων φορέων έρευνας και τεχνολογίας, του ρόλου της τοπικής αυτοδιοίκησης και των πολιτών. Η αναφορά στο χωρικό σύστημα καινοτομίας του Βόλου αποσκοπεί στην προσέγγιση και όχι στη σαφή οριοθέτηση του καθώς δεν έχουν προκύψει συγκεκριμένα συμπεράσματα από την μέχρι στιγμής έρευνα πάνω στη λειτουργία των συστημάτων καινοτομίας σε τοπικό επίπεδο. 5.1 Ερευνητικές, τεχνολογικές και παραγωγικές υποδομές Οι σημαντικότερες υποδομές έρευνας, τεχνολογίας και παραγωγής που υφίστανται στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου και λειτουργούν ως υποστηρικτές της ανάπτυξης της καινοτομίας είναι: Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Π.Θ.) Το Τεχνολογικό Πάρκο Θεσσαλίας (Τ.Π-Θ) Οι Βιομηχανικές Περιοχές του Βόλου (ΒΙ.ΠΕ.) Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 9 ιδρύθηκε το 1984 με το Π.Δ. 83/1984 έχοντας έδρα την πόλη του Βόλου. Η ακαδημαϊκή οργάνωση του πανεπιστημίου διαμορφώνεται ως εξής: 9 Πηγή: Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 60

61 Διάγραμμα 3: Ακαδημαϊκή οργάνωση του πανεπιστημίου Θεσσαλίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σχολή επιστημών του Ανθρώπου Σχολή Επιστημών Υγείας Πολυτεχνική Σχολή Σχολή Γεωπονικών Επιστημών Ανεξάρτητα τμήματα Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπάιδευσης Τμήμα Ιστορίας- Αρχαιολογίας- Κοινωνικής Αρχαιολογίας Τμήμα Ιατρικής (Λάρισα) Τμήμα Κτηνιατρικής (Καρδίτσα) Τμήμα Βιοχημείας - Βιοτεχνολογίας (Λάρισα) Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και περιφερειακής Ανάπτυξης Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών Βιομηχανίας Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Τμήμα Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος Τμήμα Γεωπονίας, Ζωικής Παραγωγής και Υδάτινου Περιβάλλοντος Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (Τρίκαλα) Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Τμήμα Παιδαγωγικό Ειδικής Αγωγής Τμήμα Μηχανικών Ηλεκτρολόγων Υπολογιστών Τηλεπικοινωνιών και Δικτύων Πηγή: Ιστοσελίδα πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Ιδία επεξεργασία Εικόνα 17: Η χωροθέτηση των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων στο Βόλο Πηγή: Googlearth, Ιδία επεξεργασία 61

62 Τα τμήματα των σχολών του πανεπιστημίου στεγάζονται στις τέσσερις (4) μεγαλύτερες πόλεις της Θεσσαλίας. Ο Βόλος φιλοξενεί τα περισσότερα τμήματα των σχολών, οι εγκαταστάσεις των οποίων εντοπίζονται σε τρία σημεία της πόλης στην παραλία, στο πεδίον του Άρεως και στις εγκαταστάσεις του Φυτόκο (Νέα Ιωνία). Παράλληλα οι υποστηρικτικές εγκαταστάσεις του πανεπιστημίου βρίσκονται διάσπαρτες στο κέντρο της πόλης. Το Πανεπιστήμιο έχει επιδείξει μέχρι σήμερα μεγάλη εμπειρία τόσο στην διεξαγωγή έρευνας όσο και στη διαχείριση ερευνητικών έργων, γεγονός που το καθιστά έναν από τους σημαντικότερους πρωταγωνιστές στην ανάπτυξη της έρευνας στην περιοχή. Η ερευνητική του δραστηριότητα ξεκίνησε το 1990 και μέχρι σήμερα μέσω της λειτουργίας 136 ερευνητικών εργαστηρίων έχει αναλάβει πάνω από ερευνητικά έργα (απευθείας από την Ε.Ε. και από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση & Αρχική Επαγγελματική Κατάρτιση Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ.), συνολικής χρηματοδότησης ευρώ περίπου. Το Τεχνολογικό Πάρκο Θεσσαλίας (Τ.Π.-Θ) 10 ιδρύθηκε το 2001 με ένα πολυμετοχικό σχήμα του δημοσίου και ο ιδιωτικού τομέα με σκοπό την προώθηση των εξής στόχων: δημιουργία νέων δυναμικών επιχειρήσεων, οι οποίες θα είναι οικονομικά βιώσιμες, θα εξασφαλίζουν νέες θέσεις εργασίας και θα είναι ανεξάρτητες όταν εγκαταλείπουν τους χώρους των θερμοκοιτίδων του Τεχνολογικού Πάρκου, παροχή δυνατότητας σε υπάρχουσες επιχειρήσεις να αναπτύξουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες ουσιαστική διασύνδεση του παραγωγικού και βιομηχανικού κλάδου με την Ερευνητική και Πανεπιστημιακή κοινότητα. Οι εγκαταστάσεις του Τ.Π.-Θ λειτουργούν στην Α Οργανωμένη Βιομηχανική Περιοχή του Βόλου. Οι προσφερόμενοι χώροι περιλαμβάνουν τις κτιριακές υποδομές των επιχειρηματικών θερμοκοιτίδων παρέχοντας όλες της εξυπηρετήσεις που διαθέτει η ΒΙ.ΠΕ.. Στους χώρους μπορούν να φιλοξενηθούν έξι (6) επιχειρήσεις με βιομηχανική δραστηριότητα, επτά (7) επιχειρήσεις με εργαστηριακές ανάγκες, δεκαέξι (16) επιχειρήσεις με ανάγκες γραφείου σε ισάριθμες θερμοκοιτίδες εμβαδού 160 τ.μ., 47 τ.μ. και 30 τ.μ. αντίστοιχα για κάθε μια κατηγορία των προαναφερθέντων επιχειρήσεων. Μέχρι σήμερα ο αριθμός των επιχειρήσεων που έχουν αποφοιτήσει από τις θερμοκοιτίδες του Τ.Π.-Θ ανέρχεται σε έντεκα (11). Επιπλέων στις εγκαταστάσεις του Τ.Π.-Θ φιλοξενείται το Κέντρο Έρευνας Τεχνολογίας & Ανάπτυξης Θεσσαλίας (ΚΕ.ΤΕ.Α.Θ.), μέσω της λειτουργίας τεσσάρων Ινστιτούτων και δύο επιχειρήσεων. 10 Πηγή: 62

63 Οι Βιομηχανικές Περιοχές του Βόλου: Ο Βόλος διαθέτει δυο (2) οργανωμένες Βιομηχανικές Περιοχές χωροθετημένες βορειοδυτικά του πολεοδομικού συγκροτήματος απέχοντας επτά (7) χιλιόμετρα η μια από την άλλη. Οι υποδοχείς καλύπτουν συνολική έκταση στρεμμάτων διαθέτοντας όλες τις υποδομές και τον εξοπλισμό που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες και οργανωμένες βιομηχανικές περιοχές. Οι βασικοί κλάδοι των βιομηχανιών που είναι εγκατεστημένες στις ΒΙ.ΠΕ. αφορούν τη βαριά βιομηχανία των μεταλλικών κατασκευών, τη χαλυβουργία, τα μεταλλικά ορυκτά (τσιμέντο, κεραμικά κ.α.), τα χημικά προϊόντα κ.α. ενώ συναντώνται και επιχειρήσεις του κλάδου των τροφίμων και ποτών. Επιπλέον η Α ΒΙΠΕ φιλοξενεί τις εγκαταστάσεις φορέων έρευνας και ανάπτυξης τεχνολογίας. 5.2 Φορείς προώθησης της ερευνητικής και τεχνολογικής ανάπτυξης Οι κύριοι φορείς προώθησης της έρευνας και ανάπτυξης καθώς και της τεχνολογικής προόδου στο σύστημα καινοτομίας του Βόλου είναι οι εξής: Η Εταιρία Βιομηχανικής Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Μετάλλων (Ε.Β.Ε.Τ.Α.Μ.): Το Κέντρο Έρευνας, Τεχνολογίας και Ανάπτυξης Θεσσαλίας (Κ.Ε.ΤΕ.Α.Θ.) Το Ινστιτούτου Προστασίας Φυτών του ΕΘ.Ι.Α.Γ.Ε. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας(Π.Θ.) Άλλοι φορείς διασύνδεσης Η Εταιρία Βιομηχανικής Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Μετάλλων (Ε.Β.Ε.Τ.Α.Μ.): 11 αποτελεί την πρώτη κλαδική εταιρία Βιομηχανικής Έρευνας και Τεχνολογίας στην Ελλάδα η οποία ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (Γ.Γ.Ε.Τ) το Σκοπός ίδρυσης της Ε.Β.Ε.Τ.Α.Μ. ήταν η τεχνολογική και ερευνητική υποστήριξη του Κλάδου της Μεταλλουργίας, της Μεταλλοτεχνίας και των Μεταλλικών Υλικών. Η περιοχή του Βόλου διαθέτοντας παράδοση στον συγκεκριμένο κλάδο φιλοξενεί τις κεντρικές εγκαταστάσεις της εταιρίας στη Α ΒΙ.ΠΕ. του Βόλου σε μια έκταση 32 στρεμμάτων. Πρόκειται για μια εταιρία μικτού χαρακτήρα με τη συμμετοχή των φορέων του ευρύτερου δημόσιου τομέα και των ιδιωτικών επιχειρήσεων του συγκεκριμένου κλάδου. Η Ε.Β.Ε.Τ.Α.Μ. στελεχώνεται από εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό διενεργώντας έρευνες και πραγματογνωμοσύνες, αξιολογήσεις και προτάσεις για την επιλογή κατάλληλων υλικών στις επιχειρήσεις του κλάδου. Οι έρευνες που διενεργούνται αφορούν τους τομείς της Εφαρμοσμένης Βιομηχανικής Έρευνας Μελέτες, τους Εργαστηριακούς Ελέγχους Δοκιμές, την Πιστοποίηση Προϊόντων Βιομηχανικοί, τους Έλεγχους, την Πιστοποίηση Συστημάτων Διαχείρισης Ποιότητας, την Εξωτερική Υπηρεσία Πρόληψης & Προστασίας (Ε.Ξ.Υ.Π.Π.), την 11 Πηγή: Ιστοσελίδα Βιομηχανικής Έρευνας, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Εργαστηριακών δοκιμών, Πιστοποίησης και Ποιότητας A.E, 63

64 Παραγωγή Τεχνολογικά Προηγμένων Προϊόντων, την Εκπαίδευση και Πιστοποίηση Προσωπικού, την Υλοποίηση Εθνικών και Κοινοτικών Ερευνητικών Προγραμμάτων που αφορούν τη μεταφορά της τεχνολογίας και την προώθηση της καινοτομίας. Το Κέντρο Έρευνας, Τεχνολογίας και Ανάπτυξης Θεσσαλίας (Κ.Ε.ΤΕ.Α.Θ.) 12 ιδρύθηκε το 2006 εποπτευόμενος από τη (Γ.Γ.Ε.Τ.). ως ένας τεχνολογικός και ερευνητικός φορέας έχοντας ως σκοπό τη διασύνδεση ερευνητών από διαφόρους επιστημονικούς τομείς σε ένα περιβάλλον με προηγμένες τεχνολογικές δυνατότητες. Ο απώτερος στόχος του φορέας είναι η εύρεση λύσεων σε πολύπλοκα προβλήματα που αφορούν την ποιότητα ζωής και την οικονομική ανάπτυξη της Κεντρικής Ελλάδας. Το Κ.Ε.Τ.Ε.Α.Θ. αποτελείται από τα εξης Ινστιτούτα: το Ινστιτούτο Μηχανοτρονικής (ΙΜΤΡΟΝΙΚΣ) με έδρα το Βόλο (Τ.Π.-Θ), το Ινστιτούτο Βιοϊατρικής Τεχνολογίας (Ι.Β.ΤΕ.) με έδρα τη Λάρισα, το Ινστιτούτο Τεχνολογίας και Διαχείρισης Αγρο-οικοσυστημάτων (Ι.ΤΕ.ΔΑ.) με έδρα την Καρδίτσα και Παράρτημα στο Βόλο, το Ινστιτούτο Σωματικής Απόδοσης και Αποκατάστασης (Ι.Σ.Α.Α.) με έδρα τα Τρίκαλα. Από το 2006 έως σήμερα το Κ.Ε.Τ.Ε.Α.Θ. έχει σημειώσει μεγάλες επιτυχίες και έχει επεκτείνει της δυνατότητες του, ενώ αναπτύσσεται ραγδαία ως κέντρο βασικής εφαρμοσμένης έρευνας τεχνολογικού χαρακτήρα παρέχοντας θερμοκοιτίδες υποτρόφων σε μεταδιδακτορικούς φοιτητές και σε ερευνητές. Βασικός στόχος του Κέντρου μέσω της διασύνδεσης των ερευνητών με την τεχνολογική έρευνα και ανάπτυξη είναι η ενίσχυση της βιομηχανικής παραγωγής και της επιχειρηματικότητας, του πρωτογενή τομέα παραγωγής στο πλαίσιο των νέων συμφωνιών επιδότησης, των συμπληρωματικών υποδομών ως υποστήριξη στο έργο του Πανεπιστημίου και η λειτουργία ως πόλος έλξης των επιστημόνων και των ερευνητών. Παράλληλα στοχεύει στη διαχείριση και άντληση χρηματοδοτήσεων και προγραμμάτων που τα ανώτερα ιδρύματα δεν μπορούν να επιτύχουν, συμμετοχή σε έρευνες μεγαλύτερης κλίμακας και σε επιχειρηματικά σχήματα μεταφοράς τεχνολογίας όπως τα Τεχνολογικά Πάρκα. Το Ινστιτούτου Προστασίας Φυτών του ΕΘ.Ι.Α.Γ.Ε. 13 έχει ως στόχο την «Ανάπτυξη και Αξιοποίηση της Αγροτικής Έρευνας και Τεχνολογίας» διεξάγοντας έρευνες για ζητήματα του πρωτογενή και δευτερογενή τομέα κυρίως στην κατεύθυνση της βελτίωσης και της δημιουργίας νέων ποικιλιών φυτών και φυλών ζώων. 12 Πηγή: Ιστοσελίδα Κέντρο Έρευνας, Τεχνολογίας και Ανάπτυξης Θεσσαλίας, πλαίσιο αναδιάρθρωσης των ερευνητικών κέντρων που εποπτεύονται από τη Γ.Γ.Ε.Τ., αποφασίστηκε η διοικητική ενσωμάτωση του Κ.Ε.Τ.Ε.Α.Θ. στο Ε.Κ.Ε.Τ.Α. της Θεσσαλονίκης. 13 Πηγή: Ιστοσελίδα Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας, 64

65 Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας αποτελεί τον σημαντικότερο φορέα παραγωγής έρευνας και γνώσης μέσω της ακαδημαϊκής του έργου όπως προαναφέρθηκε. Άλλοι φορείς διασύνδεσης: Στο Βόλο δραστηριοποιούνται σημαντικοί φορείς επιφορτισμένοι με το έργο της διασύνδεσης των επιχειρήσεων με τις διαδικασίες της τεχνολογίας και της καινοτομίας αποσκοπώντας στην ενίσχυση της τοπικής επιχειρηματικότητας όπως για παράδειγμα ο Σύνδεσμος Βιομηχανιών Θεσσαλίας & Κεντρικής Ελλάδος. 5.3 Ευρυζωνικές υποδομές Οι ευρυζωνικές υποδομές (Τ.Π.Ε.) αποτελούν σημαντική συνιστώσα των συστημάτων καινοτομίας και κατά επέκταση των ευφυών πόλεων χρησιμεύοντας ως εργαλεία προώθησης και ανάπτυξης καινοτομιών. Οι πιο συνηθισμένες υποδομές Τ.Π.Ε. είναι τα ευρυζωνικά δίκτυα όπως οι γραμμές ADSL ή τα σταθερά ασύρματα δίκτυα προσφέροντας υπηρεσίες όπως πρόσβαση στο διαδίκτυο, μεταφορά δεδομένων, ήχου και εικόνας υψηλής ποιότητας και παροχή πολλαπλών υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας. Η ευρυζωνικότητα επιτρέπει την ανάπτυξη και αξιοποίηση μιας σειράς προηγμένων εφαρμογών και υπηρεσιών, που καλύπτουν τομείς όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η δημόσια διοίκηση, η επιχειρηματικότητα, η ψυχαγωγία, η επικοινωνία, η πληροφόρηση κλπ. Ο βασικός φορέας ανάπτυξης των υποδομών Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνίας (Τ.Π.Ε.) στο σύστημα καινοτομίας του Βόλου είναι η τοπική αυτοδιοίκηση. Ο δήμος Βόλου στα πλαίσια του έργου "Προώθηση της Ευρυζωνικότητας " το οποίο εντάχθηκε στο Ε.Π. Κοινωνία της Πληροφορίας ανέπτυξε ευρυζωνικές εφαρμογές και υπηρεσίες σε διάφορους τομείς όπως στη διοίκηση, στην εκπαίδευση, στο εμπόριο κ.α. Απώτερος στόχος ήταν η ανάπτυξη της κατάλληλης δικτυακής υποδομής που επιτρέπει την συνεχή σύνδεση των χρηστών σε διαδικτυακές εφαρμογές και υπηρεσίες. Το σημαντικότερο έργο ευρυζωνικής υποδομής στο Δήμο Βόλου, υλοποιείται στο πλαίσιο του Εθνικού Δικτύου Δημόσιας Διοίκησης "ΣΥΖΕΥΞΙΣ" με το οποίο επιδιώκεται η ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός της τηλεπικοινωνιακής υποδομής του δημόσιου τομέα. Πρόκειται για ένα δίκτυο πρόσβασης και κορμού για τους φορείς του Δημοσίου, με σκοπό να καλύψει όλες τις ανάγκες για τη μεταξύ τους επικοινωνία (τηλεφωνική επικοινωνία ανάμεσα στους φορείς, επικοινωνία υπολογιστών Internet και υπηρεσίες τηλεδιάσκεψη τηλεεκπαίδευση). Για τον δήμο Βόλου στα πλαίσια του "ΣΥΖΕΥΞΙΣ" έχει αναπτυχθεί ένα ευρυζωνικό δίκτυο που συνδέει τις σημαντικότερες δημοτικές και δημόσιες υπηρεσίες όπως : - το Δημαρχείο Βόλου, - το κτήριο όπου στεγάζεται η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Μαγνησίας, 65

66 - το κέντρο εξυπηρέτησης πολιτών Βόλου, - το Στρατολογικό γραφείο Βόλου κ.α. 14 Όσον αφορά τα τεχνικά χαρακτηριστικά των ευρυζωνικών υποδομών στο Βόλο αναφέρεται ότι η αστική περιοχή διαθέτει μητροπολιτικό δίκτυο οπτικών ινών μήκους 32 χιλιομέτρων διασυνδέονταν 104 σημεία (κτίρια) δημόσιων φορέων, παρέχοντας ταχύτητες διασύνδεσης 1Gbps. Παράλληλα διασυνδέει τρία σημεία της πόλης με ασύρματη τεχνολογία και εγκατάσταση εννέα (9) δικτυακών κόμβων με ενεργό και παθητικό ρόλο. Το έργο έγινε στα πλαίσια ανάπτυξης του προγράμματος Metropolitan Area NETWORK-MAN, μητροπολιτικό δίκτυο οπτικών ινών δήμου Βόλου (Λάιτσου, 2011). Παρότι ο Βόλος διαθέτει υψηλού επιπέδου ευρυζωνικές υποδομές οπτικών ινών η διείσδυση τους αφορά μόνο τις λειτουργίες του δημόσιου τομέα, ενώ κρίνεται ανεπαρκής η διείσδυση σε άλλους τομείς λειτουργιών της πόλης. Επίσης δεν υπάρχει οργανωμένη δημοτική υποδομή ασύρματου δικτύου (Wi-Fi) παροχής internet στην πόλη. Εικόνα 18: Οι ταχύτητες ADSL στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου Πηγή: Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (Ε.Ε.Τ.Τ.) -Γεωγραφικό σύστημα ευρυζωνικότητας 14 Πηγή: Ηλεκτρονική πύλη δήμου Βόλου 66

67 Εικόνα19: Το μητροπολιτικό δίκτυο οπτικών ινών (Π195) του δήμου Βόλου Πηγή: Κέντρο Δικτύου Τηλεματικής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Προσεγγίζοντας το συστήματος καινοτομίας του Βόλου συμπεραίνεται η ύπαρξη μιας ισχυρής βάσης ερευνητικών και τεχνολογικών υποδομών, φορέων και οργανισμών οι οποίοι μέσω της τεχνολογικής και ερευνητικής δραστηριότητας παρέχουν υποστήριξη στους παραγωγικούς κλάδους της περιοχής. Η ανάπτυξη συνεργασιών για τη μεταφορά της τεχνολογίας, της γνώσης σε τοπική κλίμακα είναι ουσιαστική και δημιουργεί σημαντικές προοπτικές για την ανάπτυξη της καινοτομίας. Ο ρόλος των εμπλεκόμενων φορέων δεν θα πρέπει να είναι διακριτός αλλά στη βάση θεσμικών συνεργασιών σε κάθε στάδιο και διαδικασία που προωθεί την καινοτομία. Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης αναδεικνύεται κρίσιμος στην κατεύθυνση της ανάπτυξης υπηρεσιών και εφαρμογών Τ.Π.Ε. στην πόλη του Βόλου. Παράλληλα το Πανεπιστήμιο ως φορέας γνώσης και τεχνολογίας αποτελεί τον κύριο παραγωγό γνώσης του συστήματος. Παρόλα αυτά η σύναψη περαιτέρω συνεργασιών του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα κρίνεται επιτακτική καθώς παράλληλα η συμμετοχή των πολιτών για την ανάπτυξη και επιτυχία του συστήματος καινοτομίας. 67

68 6. Οριοθέτηση και ένταξη της περιοχής μελέτης στο Π.Σ.Β Η περιοχή μελέτης αποτελεί το σύγχρονο ιστορικό, εμπορικό και επιχειρησιακό κέντρο του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου. Το βασικό χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η άμεση εγγύτητα με το θαλάσσιο χώρο και το Ιπποδάμειο σύστημα 15. Αποτελεί την κεντρική ενότητα του Π.Σ.Β. και διαθέτει τις σημαντικότερες λειτουργίες εξυπηρέτησης αστικού τύπου. Από την περιοχή διέρχονται οι σημαντικότεροι οδικοί άξονες όπως οι οδοί Ιάσωνος και Δημητριάδος που αποτελούν τμήματα της Εθνικής οδού Βόλου-Τσαγκαράδας- Χορευτού, οι οδοί Καρτάλη και Βενιζέλου με βόρειο-ανατολική διεύθυνση αποτελώντας το βασικό οδικό δίκτυο σύνδεσης με το κεντρικό Πήλιο. Επίσης στην περιοχή εντάσσεται τμήμα της επαρχιακής οδού Βόλου - Κανάλια που συνδέεται με τη Νέα Ιωνία και την εθνική οδό Βόλου-Λάρισας. Οι παραπάνω οδικοί άξονες διασταυρώνονται στο κέντρο της περιοχής μελέτης αποτελώντας τη σπονδυλική στήλη διάρθρωσης του υπόλοιπου δικτύου σε καθέτους και παράλληλους δρόμους. Παράλληλα η περιοχή βρίσκεται σε άμεση εγγύτητα και με άλλες μεταφορικές υποδομές όπως το λιμάνι στα νότια και ο σιδηρόδρομος σταθμός στα δυτικά. Εικόνα 20: Ένταξη της περιοχής μελέτης στο Π.Σ.Β Πηγή: Googlearth, Ιδία επεξεργασία Η έκταση της περιοχής μελέτης είναι 115 εκτάρια ή στρέμματα και αποτελείται από τις κεντρικές συνοικίες του Αγίου Νικολάου, της Μεταμόρφωσης, της Αναλήψεως και ένα μικρό τμήμα της 12 εκταρίων της συνοικίας Επτά Πλατάνια-Οξυγόνο στα δυτικά. Διοικητικά η περιοχή μελέτης ανήκει στο Δήμο Βόλου. Η περιοχή οριοθετείται στο βόρειο τμήμα από τον οδικό άξονα της Αναλήψεως στο τμήμα που συναντά την οδό Μεταμορφώσεως δυτικά έως το σημείο που τέμνεται με την οδό Κασσαβέτη. Ανατολικό όριο αποτελεί ο οδικός άξονας της Κασσαβέτης από την οδό Αναλήψεως έως την παραλιακή αρτηρία της Δημητριάδος. Στο νότιο 15 Ιπποδάμειο σύστημα: Ορθογώνιο σύστημα πολεοδομίας που διαιρεί το χώρο της πόλης με κάθετους και οριζόντιους δρόμους σε ορθογώνιες οικοδομικές νησίδες, οι οποίες περιλαμβάνουν τις οικίες και τα δημόσια κτίρια. Πήρε το όνομά του από τον Mιλήσιο Iππόδαμο, που το τελειοποίησε τον 5ο αι. π.x., ήταν όμως νωρίτερα γνωστό στις ελληνικές αποικίες της Σικελίας. 68

69 τμήμα η περιοχή οριοθετείται από την παραλιακή ζώνη και την οδό των Αργοναυτών. Στα δυτικά, όριο αποτελεί η οδός Κασσαβέτη στο τμήμα που τέμνεται από τις οδούς Παπαδιαμάντη και Μεταμορφώσεως. Ο προσδιορισμός και η οριοθέτηση της εμπορικής και σύγχρονης ιστορικής περιοχής μια πόλης μπορεί να γίνει βάσει πολλών και διαφορετικών κριτήριων όπως η κεντρική τοποθεσία, τα ιστορικά στοιχεία, η κυριαρχία συγκεκριμένων χρήσεων γης, η συγκέντρωση κεντρικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων και πληθώρα εμπειρικών κριτηρίων. Στην παρούσα εργασία η οριοθέτηση του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου στηρίχτηκε σε όλα τα παραπάνω κριτήρια προσπαθώντας να συμπεριληφθούν στην περιοχή μελέτης όλα τα στοιχεία που συγκεντρώνει η κεντρική περιοχή μιας τυπικής ελληνικής πόλης μεσαίου μεγέθους. Έτσι το εμπορικό και το σύγχρονο ιστορικό κέντρο του Βόλου εντοπίζεται στον κεντρικό ιστό της πόλης ο οποίος αναδείχτηκε ως ο δυναμικότερος τομέας του Π.Σ.. Περιλαμβάνει τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια της πόλης όπως το Δημαρχείο, εμφανίζει υψηλή συγκέντρωση λιανικού και χονδρικού εμπορίου, υψηλή συγκέντρωση του τομέα παροχής υπηρεσιών και του τομέα της εκπαίδευσης με εγκαταστάσεις του πανεπιστημίου Θεσσαλίας, καθώς και τα σημαντικότερα κτήρια της αρχιτεκτονικής κληρονομίας του Βόλου. Γενικά αποτελεί την περιοχή όπου εκδηλώνεται έντονα η αστική ζωή της πόλης μέσω της συνύπαρξης λειτουργιών όπως το εμπόριο με την κατοικία, το πανεπιστήμιο με τις υπηρεσίες, είναι το πεδίο ζύμωσης των κοινωνικών διεργασιών με τη συνύπαρξη των κατοίκων, των φοιτητών και των επισκεπτών, ενώ αποτελεί και «κόμβο» μέσων μετακίνησης με έντονη την παρουσία του αυτοκίνητου και του ποδηλάτου. Εικόνα 21:Το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου Πήγη: Googlearth 69

70 7. Κοινωνική, οικονομική και ιστορική ανάλυση της περιοχής μελέτης 7.1 Ιστορική εξέλιξη Η ιστορία της περιοχής μελέτης ξεκινά λίγο πριν την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελληνική επικράτεια. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο Βόλος αποτελούνταν από έναν μικρό οικιστικό πυρήνα «Κάστρο», έκτασης περίπου 6 εκταρίων ή 600 στρ., στα δυτικά της κεντρικής προκυμαίας. Την περίοδο αυτή η περιοχή του Βόλου χαρακτηρίζεται από ημι-αφάνεια και αυτό οφείλεται στην οικονομική άνθηση που γνώριζαν τα χωριά του Πηλίου χρησιμοποιώντας την περιοχή ως προκυμαία διακίνησης εμπορευμάτων (Χαστάογλου, 2002). Μετά το 1840 ως αποτέλεσμα των αυξανόμενων απαιτήσεων του εμπορίου αναπτύσσεται σταδιακά ένας νέος πυρήνας δυτικά του παλαιού. Ο νέος πυρήνας ονομάζεται Νέο Προάστιο στην αποβάθρα της ανατολικής ακτής και σηματοδοτεί την δημιουργία της περιοχής μελέτης. Η νέα περιοχή αναδεικνύεται γρήγορα, λόγω των έντονων εμπορικών δραστηριοτήτων και λειτουργεί ως δεύτερο οικιστικό κέντρο. Βασικό στοιχείο σχεδιασμού είναι ένα ορθοκανονικό σύστημα με τις διευθύνσεις των οδικών αξόνων να αναπτύσσονται αυθόρμητα παράλληλα και κάθετα στην ακτογραμμή. Ο παλαιός πυρήνας του κάστρου μένει αμετάβλητός και αδιάφορος απέναντι στις αλλαγές που φέρει η άνθηση του εμπορίου γεγονός που αποτυπώνεται και χωρικά καθώς δημιουργείται μια κενή ζώνη 600 περίπου μέτρων μεταξύ των δυο οικιστικών κέντρων (Χαστάογλου, 2002). Εικόνα 22: Οι δυο οικιστικοί πυρήνες του Βόλου στα τέλη του 19 ου αιώνα Πηγή: Χαστάογλου 2002 Η προσάρτηση της Θεσσαλίας στην ελληνική επικράτεια συμπίπτει με την περίοδο τεχνικής και οικονομικής ανασυγκρότησης της χώρας. Η προσπάθεια ανασυγκρότησης έχει ξεκινήσει ήδη από τα μέσα του 19 ου αιώνα μέσω της ενεργοποίησης ενός σημαντικού σε έκταση και περιεχόμενο πολεοδομικού σχεδιασμού. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο σχεδιασμού και 70

71 ανασυγκρότησης του ελληνικού αστικού χώρου εντάσσεται ο Βόλος. Η προσάρτηση της Θεσσαλίας την περίοδο της τεχνικής, οικονομικής και οικοδομικής ανασυγκρότησης της χώρας σε συνδυασμό με την γρήγορη ανάδειξη του Βόλου ως πόλου συγκέντρωσης εμπορικών κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού οδήγησαν στην σύνταξη και έγκριση του πολεοδομικού σχεδίου του Βόλου την περίοδο Είναι φανερή η προσπάθεια της κεντρικής κυβέρνησης για κατοχύρωση και εδραίωση της εθνικής κυριαρχίας στα νεοαποκτηθέντα εδάφη με την εκπόνηση σχεδίων βάσει ευρωπαϊκών κριτηρίων για τις νέες πόλεις που εντάχθηκαν. Το πολεοδομικό σχέδιο Βόλου του αντικατοπτρίζει όλη τη φιλοσοφία του πολεοδομικού σχεδιασμού εκείνης της περιόδου. Το σχέδιο χαρακτηρίζεται από απλότητα και λειτουργική μορφή καθώς υιοθετείται το μοντέλο του ορθοκανονικού κάνναβου με επαναλαμβανόμενα οικοδομικά τετράγωνα και συνεκτική δομή. Με την εφαρμογή του σχεδίου επιτυγχάνεται η ενοποίηση και ομογενοποίηση των δυο αρχικών οικιστικών πυρήνων της προηγούμενης περιόδου. Έτσι ο Βόλος μετατρέπεται σε ένα ενιαίο και συμπαγές οικιστικό συγκρότημα. Επιπλέον προτείνονται επεκτάσεις περίπου 300 εκταρίων ή στρ. δυτικά, βόρεια και ανατολικά της μέχρι τότε κατοικημένης περιοχής. Οι καινοτομίες του σχεδίου έγκειται στις μεγάλες επεκτάσεις σε σχέση με την ήδη δομημένη περιοχή, στην ενσωμάτωση της τεχνολογικής προόδου με την εγκατάσταση βιομηχανιών κοντά στο λιμάνι και την υιοθέτηση ευρωπαϊκών κριτήριων με στόχο την δημιουργία μιας πόλης που θα χαρακτηρίζονταν από τάξη, υγιεινή και λειτουργικότητα. Μειονεκτήματα του σχεδίου αποτελούν η έλλειψη επαρκών και μεγάλων δημόσιων χώρων και η έλλειψη σύγχρονων εξυπηρετήσεων όπως πλατείες και λεωφόροι (Χαστάογλου, 2002). Εικόνα 23: Το σχέδιο πόλεως του Βόλου 1882 Πηγή: Χαστάογλου

72 Οι επόμενες περίοδοι μέχρι το 1920 χαρακτηρίζονται από σχετική σταθερότητα και συνεχιζόμενη ανάπτυξη. Ο Βόλος αποτελεί πεδίο έντονης βιομηχανικής δραστηριότητας με την περιοχή κοντά στο λιμάνι να συγκροτεί την βιομηχανική ζώνη. Η εξέλιξη της περιοχής μελέτης αντανακλά και επηρεάζει την εξέλιξη ολόκληρου του οικιστικού συγκροτήματος καθώς συγκεντρώνει όλες τις δυναμικές παραγωγικές δραστηριότητες της πόλης. Το 1922 αποτελεί χρονολογία ορόσημο για την πόλη του Βόλου. Η μικρασιατική καταστροφή αναγκάζει κύματα προσφύγων να εγκατασταθούν στην περιοχή, το στεγαστικό πρόβλημα των οποίων λύνεται με την ίδρυση του οικισμού της Νέας Ιωνίας βορειοδυτικά του παλαιού ιστού. Η άφιξη των προσφύγων αυξάνει τον πληθυσμό της πόλης και συμβάλει στην οικονομική μεγέθυνση. Διευρύνεται έτσι η οικονομική λειτουργία του παλαιού ιστού, αυξάνεται το εργατικό δυναμικό και εγκαθίστανται νέες βιομηχανίες στο λιμάνι. Σημείο αναφοράς για την εξέλιξη της περιοχής μελέτης και τη διαμόρφωση της εικόνας της μέχρι σήμερα αποτελεί η περίοδος Την περίοδο αυτή αλλεπάλληλοι σεισμοί ισοπεδώνουν σχεδόν το σύνολο του ιστορικού κέντρου του Βόλου. Αποτέλεσμα ήταν η απώλεια της ιστορικής φυσιογνωμίας, το πρόβλημα της στέγασης των σεισμόπληκτων κατοίκων και το πλήγμα στους παραγωγικούς τομείς. Η ανασυγκρότηση της πόλης μετά την καταστροφή από τους σεισμούς είναι ραγδαία έχοντας ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας νέας πόλης. Η πολυκατοικία αποτελεί το νέο τύπο αστικής οικοδομής που κατακλύζει κυρίως την κεντρική περιοχή ως λύση στις μεγάλες στεγαστικές πιέσεις. Παράλληλα αναγείρονται νέες οικοδομές δημόσιας χρήσης ενώ δημιουργούνται δημόσιοι χώροι περιορισμένης έκτασης και επάρκειας λόγω της στενότητας των επιλογών για τη διαρρύθμιση των κεντρικών χώρων λόγω του συνεκτικού αστικού ιστού (Χαστάογλου, 2002). Εικόνα 24: Η φυσιογνωμία της πόλης του Βόλου πριν και μετά τους σεισμούς του 1950 Πηγή: Ψηφιοθήκη εικόνων Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. Η ανασυγκρότηση της πόλης από τους σεισμούς και η αποβιομηχάνιση της επόμενης περιόδου αναδεικνύουν νέους προβληματισμούς γύρω από την ταυτότητα και την πορεία του κέντρου της πόλης. Η βιομηχανική ύφεση της δεκαετία του 80 πέρα από το οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο έχει αρνητικά αποτελέσματα και στη δομή του αστικού ιστού καθώς μεγάλα βιομηχανικά κελύφη στο κέντρο της πόλης εγκαταλείπονται δημιουργώντας λειτουργικές ασυνέχειες. Εμφανίζεται η ανάγκη για ανακαίνιση του αστικού χώρου και 72

73 ανάπλαση αδρανών χώρων. Η ίδρυση του πανεπιστημίου Θεσσαλίας πέρα από τα κοινωνικά και οικονομικά οφέλη εμφανίζεται ως ευκαιρία ανανέωσης και επανάχρησης αδρανών κελυφών έχοντας θετικό αντίκτυπο στην εικόνα του κέντρου μέσω της επαναλειτουργία εγκαταλειμμένων βιομηχανικών κτιρίων για τη στέγασης λειτουργιών του πανεπιστημίου. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από προσπάθειες οργανωμένης ανασυγκρότησης και ανανέωσης της πόλης και συγκεκριμένα της κεντρικής περιοχής (Χαστάογλου, 2002). Σήμερα το κέντρο του Βόλου αναζητά την ταυτότητα του αξιοποιώντας την βιομηχανική κληρονομία σε συνδυασμό με την παρουσία του πανεπιστήμιου ως εξειδικευμένου κλάδου του τριτογενούς τομέα. Το πλήγμα από την καταστροφή της αρχιτεκτονική κληρονομιάς δεν αναπληρώνεται ιδιαίτερα μετά την μαζική και δυναμική είσοδο της πολυκατοικίας την δεκαετία του 70. Σήμερα η ο Βόλος διαθέτει μια δομικά συνεκτική κεντρική περιοχή η οποία υστερεί σε αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα (πέρα μεμονωμένων οικοδομημάτων) δεν διαθέτει ωστόσο έντονη οικοδόμηση πολυώροφων οικοδομών ενώ χαρακτηριστική είναι η έλλειψη επαρκών δημόσιων χώρων και η έντονη παρουσία του αυτοκινήτου. Το κέντρο της πόλης χαρακτηρίζεται από αξίες αστικότητας όπου συνυπάρχουν γόνιμα οι χρήσεις της κατοικίας, του εμπορίου και των υπηρεσιών. Η υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού στο κέντρο σχετίζεται ίσως με την υψηλή οικονομική αξία της γης και τη συμβολική φόρτιση της περιοχής. Το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικού κέντρου του Βόλου αποτελεί το μοναδικό ισχυρό κέντρο της πόλης, το οποίο καθορίζει κατά κάποιο τρόπο τη φυσιογνωμία και την πορεία εξέλιξης ολόκληρου του συγκροτήματος. Βασικό συμπέρασμα το οποίο προκύπτει από την νεώτερη ιστορία της περιοχής μελέτης, είναι η δυναμική αποδοχή και ενσωμάτωση του καινούργιου και των νεωτερικότητων, χαρακτηριστικά τα οποία χαρακτηρίζουν την πόλη σε όλες τις φάσης της ιστορικής της εξέλιξης. 7.2 Δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά Η συγκεκριμένη ενότητα αφορά την δημογραφική, κοινωνική και οικονομική ανάλυση της περιοχής μελέτης. Λόγω της έλλειψης στοιχείων σε μικρή κλίμακα στις περισσότερες περιπτώσεις θα χρησιμοποιηθούν στοιχεία του καποδιστριακού δήμο Βόλου ως μικρότερη δυνατή χωρική ενότητα ανάλυσης. Η περιοχή του εμπορικού και σύγχρονου ιστορικού κέντρου του Βόλου όπως έχει αναφερθεί ανήκει εξολοκλήρου στον καποδιστριακό δήμο Βόλου ο οποίος αποτελεί τον πολυπληθέστερο δήμο του Π.Σ.Β.. Ο πληθυσμός της περιοχής μελέτης υπολογίζεται για το 2001 σε κατοίκους περίπου 16. Το συγκεκριμένο πληθυσμιακό μέγεθος εκφρασμένο ως ποσοστό αντιπροσωπεύει το 20% του συνολικού μόνιμου πληθυσμού του Δήμου Βόλου για το 2001 και το 13% στο σύνολο του Π.Σ.Β. για την ίδια χρονιά. Παράλληλα 16 Ο πληθυσμός της περιοχής μελέτης προέρχεται από το άθροισμα του πληθυσμού των δυο (2)πολεοδομικών τομέων από τους οποίους αποτελείται. Τα στοιχεία προέρχονται από το κείμενο αναθεώρηση-επέκτασης του Γ.Π.Σ. του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου με βάση την απογραφική χρονιά του

74 γνωρίζοντας το Μέσο Ετήσιο Ρυθμό Μεταβολής (Μ.Ε.Ρ.Μ.)του καποδιστριακού δήμου Βόλου για την περίοδο (βλέπε πίνακα 4) η πληθυσμιακή εξέλιξη της περιοχής μελέτης δεν προβλέπεται να είναι θεαματική το Επομένως το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η περιοχή του εμπορικού και σύγχρονου ιστορικού κέντρου του Βόλου διαθέτει μια σημαντική πληθυσμιακή βάση παρά τη φυσιογνωμία της περιοχής η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλή συγκέντρωση κεντρικών λειτουργιών. Όσον αφορά την ηλικιακή πυραμίδα του μόνιμου πληθυσμού του δήμου Βόλου φαίνεται να ακολουθεί την ανάλογη τάση που παρατηρείται στο σύνολο του Π.Σ.Β.. Τα συμπεράσματα αναφέρονται σε δυναμική παρουσία των ηλικιακών ομάδων οι οποίες αποτελούν τον οικονομικά ενεργό πληθυσμός. Παράλληλα υψηλές τιμές συγκέντρωσης εμφανίζουν και οι ηλικιακές ομάδες διαπίστωση που μπορεί ερμηνευθεί ως τάση των νεώτερων ηλικιακών ομάδων να κατοίκους στο κέντρο της πόλης. Οι συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες θεωρητικά αφορούν φοιτητές και νέους εργαζόμενους. Από την άλλη η συμμετοχή των ηλικιακών ομάδων 0-10 είναι μικρότερη σε σχέση με τις ηλικιακές ομάδες το συγκεκριμένο στοιχείο μπορεί να ερμηνευτεί ως προτίμηση των οικογενειών να κατοίκους στα προάστια ενώ οι γηραιότερες ηλικίες συνεχίζουν να κατοικούν στις αρχικές τους κατοικίες στο κέντρο της πόλης. Διάγραμμα 4: Διάρθρωση του πληθυσμού ανα πληθυσμιακή ομάδα του καποδιστριακού Δήμου Βόλου (2001) Πηγή: Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (Ε.Δ.Κ.Α.), Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Το εκπαιδευτικό επίπεδο των κατοίκων του δήμου Βόλου χαρακτηρίζεται από υψηλά ποσοστά δευτεροβάθμιας και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Παράλληλα αυξημένα είναι τα ποσοστά των κατοίκων με πτυχία Α.Ε.Ι. ενώ το ποσοστό των κατοίκων που είναι αναλφάβητοι βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα. Στο παρακάτω διάγραμμα παρατίθενται στοιχεία για το εκπαιδευτικό επίπεδο του δήμου Βόλου και του δήμου Νέας Ιωνίας σε μια προσπάθεια 74

75 σύγκρισης των πόλεων που συγκροτούν το συνεκτικό τμήμα του Π.Σ.Β.. Παρατηρείται επομένως υστέρηση του εκπαιδευτικού επιπέδου των κατοίκων της Νέας Ιωνίας σε όλες τις κατηγορίες σε σχέση με τον Βόλο. Διάγραμμα 5:Το εκπαιδευτικό επίπεδο (2001) στους καποδιστριακούς δήμου Βόλου και Νέας Ιωνίας 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ΔΗΜΟΣ ΒΟΛΟΥ ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ Δεν γνωρίζει γραφή και ανάγνωση Απολυτήριο Δημοτικού Απολ. 3τάξιου Γυμνασίου Απολυτήριο Γεν. Λυκείου ή 6τάξιου Γυμνασίου ή ΕΠΛ Πτυχίο ΤΕΙ, ΚΑΤΕ, ΚΑΤΕΕ, Ανώτερης Σχολής και Εκκλησιαστικής εκπ/σης Πτυχίο ΑΕΙ Πηγή: ΕΛ.ΣΤ.Α.Τ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο παρακάτω χάρτης ο οποίος απεικονίζει το εκπαιδευτικό επίπεδο βάσει τριών κλάσεων στην αστική περιοχή του Δήμου Βόλου. Ο συγκεκριμένος χάρτης δημιουργήθηκε στα πλαίσια του Ερευνητικού Προγράμματος: Δημογραφικός, Οικονομικός και Κοινωνικός Άτλας του Δήμου Βόλου το Παρότι τα στοιχεία στα οποία στηρίχθηκε το μοντέλο ανάπτυξης του χάρτη είναι παλαιότερα (1991) και παρά τις σημαντικές αλλαγές που συντελέστηκαν τις επόμενες περιόδους θεωρείται ότι η εικόνα που παρουσιάζει ο χάρτης δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά σήμερα. Το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι το κέντρο της πόλης κατοικείται από πολίτες με υψηλό επίπεδο μόρφωσης ενώ όσο απομακρύνεται κανείς από το κέντρο το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων χαμηλώνει. Εικόνα 25:Απεικόνιση του επιπέδου εκπαίδευσης των κατοίκων ανά ομάδα οικοδομικών τετραγώνων στο δήμο Βόλου Πηγή: Δημογραφικός, Οικονομικός και Κοινωνικός Άτλας του Δήμου Βόλου,

76 8. Πολεοδομικά χαρακτηριστικά Η περιοχή μελέτης συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά μιας κεντρικής περιοχής αντανακλώντας την οικονομική δυναμική και τη φυσιογνωμία ολόκληρης της πόλης. Το αστικό τοπίο της κεντρικής περιοχής του Βόλου χαρακτηρίζεται από πολλές αντιφάσεις και ιδιαιτερότητες. Πολυώροφες πολυκατοικίες παλαιότερου και σύγχρονου τύπου, συνυπάρχουν με ισόγεια εμπορικά και βιοτεχνικά κτίσματα παλαιότερης εποχής. Παλιά βιομηχανικά κελύφη βρίσκονται στο κέντρο λειτουργώντας σήμερα με άλλη χρήση αποτελώντας ταυτόχρονα τοπόσημα για την πόλη. Επίσης σημαντικά δημόσια κτίρια βρίσκονται στην περιοχή που ορισμένα από αυτά διαθέτουν αξιόλογη αρχιτεκτονική. Η ύπαρξη εκτεταμένου δικτύου πεζόδρομων σε συνδυασμό με το δίκτυο ποδηλατοδρόμων που αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια δημιουργεί ένα δίκτυο υποδομών για την κίνηση των πεζών και των εναλλακτικών μέσων μετακίνησης. 8.1 Σχέση δομημένου - αδόμητου χώρου και κτιριακά χαρακτηριστικά. Η σχέση του δομημένου και αδόμητου χώρου στην περιοχή μελέτης χαρακτηρίζεται ομοιόμορφη καθώς παρατηρείται πυκνή δόμηση στο σύνολο της περιοχής. Η έλλειψη επαρκών δημόσιων χώρων σε συνδυασμό με τα μικρά πλάτη που χαρακτηρίζουν το οδικό δίκτυο προσδίδουν μια αίσθηση ασφυξίας στον αστικό ιστό, η οποία ωστόσο εκτονώνεται στην παραλιακή ζώνη που διαθέτει εκτεταμένο πλάτος και μήκος. Στην περιοχή ισχύουν οι υψηλότεροι συντελεστές δόμησης (2,7 και 2,4) του πολεοδομικού συγκροτήματος. Τα ύψη των κτιρίων εμφανίζουν μια κλιμακωτή διαβάθμιση ξεκινώντας από την παραλία όπου εντοπίζονται πολυώροφες πολυκατοικίες (6-7 ορόφων). Στο εσωτερικό της περιοχής δημιουργούνται θύλακες κτιριακού αποθέματος χαμηλού ύψους (ισόγεια και διώροφα) τα οποία αφορούν παλιά εμπορικά και βιοτεχνικά κτίρια που σήμερα που προσφέρονται για εμπορικές χρήσεις και χρήσεις υπηρεσιών, καθώς και κτίρια μικροαστικής κατοικίας. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η χωροθέτηση των υψηλότερων κτιρίων στην περιοχή συγκεντρώνεται εκατέρωθεν των μεγάλων οδικών αξόνων ακολουθώντας και Εικόνα 26: Τάση χωροθέτησης των πολυόροφων κτιρίων στην κεντρική περιοχή του Βόλου. Πηγή: Κυριαζής Α., 2008 περιγράφοντας ταυτόχρονα την εμπορικότητα, την κινητικότητα, την αξία και την σημασία των διάφορων σημείων του κέντρου (Κυριαζής, 2008). Όσον αφορά της χρονολογίες των 76

77 κτιρίων η πλειονότητα εξ αυτών κατασκευάστηκε την περίοδο ενώ μικρότερη είναι η αναλογία των νεόκτιστων και των κτιρίων που κατασκευάστηκαν πριν τη δεκαετία του Χρήσεις γης Ο Βόλος έχει αναπτυχθεί ως μια μονοκεντρική πόλη όπου οι χρήσεις γης της κεντρικής περιοχής παρουσιάζουν σχετική διάχυση και χαρακτηρίζονται από την συνύπαρξη τις κατοικίας, των υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα, των υπηρεσιών διοίκησης και της εκπαίδευσης. Οι λειτουργίες παροχής υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα συγκεντρώνονται κυρίως στον άξονα των παραλιακών οικοδομικών τετράγωνων και διαχέονται στο κέντρο της περιοχής μελέτης κατά μήκος των βασικών οδικών αξόνων. Πιο συγκεκριμένα τα γραφεία και οι υπηρεσίες κυριαρχούν στις πρώτες δυο σειρές των οικοδομικών τετραγώνων της παραλίας και διαχέονται στο εσωτερικό της περιοχές με βασικό άξονα την οδό Βενιζέλου. Οι περισσότερες τραπεζικές υπηρεσίες και ξενοδοχειακές μονάδες συγκεντρώνονται επίσης κατά μήκος των κεντρικών οδικών αρτηριών της παραλίας (Δημητριάδος και Ιάσωνος). Η αναψυχή εντοπίζεται στα παραλιακά οικοδομικά τετράγωνα ενώ σημαντική συγκέντρωση αναψυχής παρατηρείται στη συνοικία του Αγίου Νικολάου. Από την άλλη το λιανικό και χονδρικό εμπόριο με κεντρικό άξονα ανάπτυξης τον πεζόδρομο της Ερμού αναπτύσσεται σε κάθετους και παράλληλους δρόμους προς αυτόν δημιουργώντας ένα δίκτυο εμπορικής δραστηριότητας στην καρδιά της περιοχής. Η οδός Ερμού εμφανίζει σχετική εξειδίκευση στα είδη ένδυσης και υπόδησης. Εκατέρωθεν της οδού Βενιζέλου εντοπίζονται εμπορικά καταστήματα επώνυμων εταιριών και διάφορες ατομικές επιχειρήσεις υψηλής ποιότητας. Μεγάλα εμπορικά καταστήματα και γενικότερα καταστήματα ειδών που απαιτούν μεγάλο ωφέλιμο χώρο εντοπίζονται στις οδούς των παραλιακών οικοδομικών τετράγωνων και συγκεκριμένα εκατέρωθεν των οδών Δημητριάδος και Ιάσωνος. Οι σημαντικότερες υπηρεσίες διοίκησης χωροθετούνται γύρω από τις μεγάλες πλατείες Ρήγα Φεραίου και Ελευθερίας ενώ παρατηρείται στην περιοχή μια σχετική διασπορά των υπηρεσιών διοίκησης. Η κατοικία φαίνεται να συνυπάρχει αρμονικά με τις κεντρικές λειτουργίες εμφανίζοντας δυναμική παρουσία στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής. Η χρήση της κατοικίας κυριαρχεί διακριτά σε δυο τμήματα της περιοχής μελέτης εκατέρωθεν των οδικών αξόνων Βενιζέλου και Καρτάλη ενώ η εκπαίδευση είναι διάσπαρτη σε όλη την περιοχή. Αξίζει να αναφερθεί ότι το παραλιακό συγκρότημα του πανεπιστημίου Θεσσαλίας εντάσσεται στην περιοχή μελέτης. Τέλος αναφορικά με τις συνοικίες οι οποίες συγκροτούν την περιοχή μελέτης προκύπτει ότι η συνοικία της Αναλήψεως χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία της κατοικίας, η συνοικία του Αγίου Νικολάου από κυριαρχία του εμπορίου και των υπηρεσιών τριτογενούς τομέα και τέλος οι συνοικίες της Μεταμόρφωσης καθώς και το μικρό τμήμα της συνοικίας 77

78 Οξυγόνο-Επτά Πλατάνια εμφανίζουν ισομερή ανάπτυξη του εμπορίου της κατοικίας και των υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα. Εικόνα 27: Τάση συγκέντρωσης κυριάρχων χρήσεων στην κεντρική περιοχή του Βόλου 8.3 Αρχιτεκτονική κληρονομία Πηγή: Ιδία επεξεργασία Η πόλη του Βόλου μετά την αποβιομηχάνιση της δεκαετίας του 1980 ήρθε αντιμέτωπη με την διαχείριση μεγάλου αποθέματος ανενεργών βιομηχανικών εγκαταστάσεων. Την περίοδο εκείνη υπήρχαν διάσπαρτα στην κεντρική περιοχή της πόλης 52 βιομηχανικά συγκροτήματα εκ των οποίων διασώθηκαν σαράντα (40). Η πόλη έχασε σημαντικό κομμάτι της βιομηχανικής της κληρονομίας με αποτέλεσμα τον αποπροσανατολισμό και την απώλεια της ταυτότητάς της. Η ύπαρξη ενός πνεύματος διάσωσης και επανάχρησης τέτοιου είδους εγκαταστάσεων, το οποίο εντάσσεται στο κλίμα του σχεδιασμού της εποχής ενεργοποίησαν τους φορείς της πόλης. Κεντρικό πρόβλημα στάθηκε η εξεύρεση χρηματοδοτικών και ιδιοκτησιακών λύσεων για την επαναλειτουργία τους. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις έχοντας χρεοκοπήσει βρίσκονταν στα χέρια των πιστωτριών τραπεζών ή είχαν περάσει στα χέρια ιδιοκτητών που δεν ενδιαφέρονταν για την διάσωση της αρχιτεκτονικής τους φυσιογνωμίας. Οι δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς συμφώνησαν ότι η αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομίας πρέπει να υλοποιηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο προς όφελος της πόλης. Ο συγκεκριμένος στόχος τέθηκε στο επίκεντρο 78

79 Διπλωματική Εργασία της όλης προσπάθειας καθώς οι εγκαταστάσεις αυτές βρίσκονταν σε πυκνοδομημένες περιοχές και η επιτυχής αξιοποίηση τους θα συνέβαλε στην αποσυμφόρηση αυτών των περιοχών καθώς και στον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας της πόλης. Το 1984 η ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στην πόλη αποτέλεσε λύση στο πρόβλημα της επανάχρησης αρκετών βιομηχανικών κτιρίων παράλληλα με τις δράσεις αξιοποίησης από τη δημοτική αρχή (Αδαμάκης, 2009). Στην περιοχή μελέτης εντοπίζονται έξι (6) βιομηχανικά κτίρια εκ των οποίων τα τρία (3) έχουν αναστηλωθεί και εγκατασταθεί σε αυτά νέες χρήσεις και είναι τα εξής: 1. Καπναποθήκη Παπαστράτου: Το συγκεκριμένο κτίριο βρίσκεται στην παραλία και αποτελεί τοπόσημο για την πόλη του Βόλου. Χτίστηκε το 1926 και αποτελούσε την καπναποθήκη του εργοστασίου τσιγάρων Παπαστράτος. Πρόκειται για ένα κτίριο με τέσσερις ορόφους και δυο (2) δώματα. Βασικό αρχιτεκτονικό στοιχείο του κτιρίου είναι οι θόλοι που στεφανώνουν τα δώματα στην κορυφή. Το κτίριο ανήκει στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και αναστηλώθηκε μετά το 1984 για να φιλοξενήσει ακαδημαϊκές λειτουργίες. Σήμερα στεγάζει την πρυτανεία και τμήματα των σχολών του πανεπιστημίου. 2. Κτίριο Παλιάς Ηλεκτρικής: Το κτίριο της Παλιάς Ηλεκτρικής βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της περιοχής μελέτης επί των οδών Ρήγα Φεραίου και Χατζηαργύρη. Πρόκειται για ένα αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Σήμερα ανήκει στον δήμο Βόλου και λειτουργεί ως πολυχώρος πολιτισμού. 3. Κτήριο Σπήρερ: Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης επί της οδού Βασσάνη. Το κτιριακό συγκρότημα των καπναποθηκών Σπήρερ οικοδομήθηκε το Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο στέγασε διαδοχικά διάφορους καπνεμπορικούς οίκους, τον Οργανισμό Καπνού, διάφορες βιοτεχνίες, καθώς και τα γραφεία του τοπικού Κ.Τ.Ε.Λ.. Σήμερα στεγάζει το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. 17 Εικόνα 28:Το κτίριο Σπήρερ, δημοτικό κέντρο ιστορίας και τεκμηρίωσης Βόλου Εικόνα 29: Το κτίριο Παπαστράτου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πηγή: Ψηφιοθήκη, Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου 17 Πηγή: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. 79

80 Για τα υπόλοιπα βιομηχανικά συγκροτήματα έχουν ξεκινήσει διαδικασίες εκπόνησης μελετών για την επανάχρηση τους. Αξίζει να γίνει αναφορά στο συγκρότημα Καπνεργοστασίου Ματσάγγου το οποίο εντοπίζεται στο κέντρο της περιοχής μελέτης. Το Συγκρότημα Καπνεργοστασίου Ματσάγγου βρίσκεται στο κέντρο της περιοχής μελέτης μεταξύ των οδών 28 ης Οκτωβρίου, Μακεδονομάχων, Παύλου Μελά και Ερμού. Αποτελεί συγκρότημα πολλών κτιρίων σε οικοπεδική έκταση 3,8 στρεμμάτων. Αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες βιομηχανίες παραγωγής τσιγάρων στην Ελλάδα με έτος ίδρυσης 1890 και απασχολούσε εργατικό δυναμικό 2000 κατοίκων. Το κτίριο οικοδομήθηκε σε τρεις διαδοχικές φάσεις και αποτελεί αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Το 2006 το Υπουργείο Πολιτισμού ανακήρυξε το βιομηχανικό συγκρότημα διατηρητέο μνημείο. Ως ιδιοκτήτης του φέρεται το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας το οποίο έχει κινήσει διαδικασίες εκπόνησης μελετών για την ανακαίνιση, αναδιάρθρωση και ένταξη νέων χρήσεων στο κέλυφος. Ωστόσο από το 2002 μέρος των κτιριακών εγκαταστάσεων τελεί υπό κατάληψη και λειτουργεί ως αυτόδιαχειριζόμενος χώρος. Εικόνα 30:Το βιομηχανικό συγκρότημα Εικόνα 31: Πρόταση επανάχρησης του Ματσάγγου, σημερινή κατάσταση συγκροτήματος Ματσάγγου, όψη σχεδίου. Πηγή: Εικόνα από το διαδίκτυο Πηγή: Διπλωματική εργασία Μακρή Ε. και Χελιδονάκη Χ., 2008 Παράλληλα με τα αξιόλογα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής που έχει να επιδείξει η κεντρική περιοχή του Βόλου εντοπίζονται επίσης κτίρια νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου. Η καταστροφή της αρχιτεκτονικής κληρονομίας από τους σεισμούς της περιόδου αποτέλεσε πλήγμα για την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του κέντρου. Παρακάτω αναφέρονται τα σημαντικότερα. 80

81 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΩΔΕΙΟ ΒΟΛΟΥ Το δημοτικό ωδείο Βόλου βρίσκεται επί της οδού Δημητριάδος και στεγάζεται σε αξιόλογο νεοκλασικό κτήριο. Κατασκευάστηκε περίπου το 1885 για να στεγάσει τις λειτουργίες της Τράπεζας Ηπειροθεσσαλίας και στη συνέχεια της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Αποτελεί δείγμα αρχιτεκτονικής του 19 ου αιώνα το οποίο διασώθηκε από τους σεισμούς που κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ Στο κτίριο επί των οδών Δημητριάδος και Μεταμορφώσεως δίπλα από το Δημοτικό Ωδείο Βόλου στεγάζεται η κεντρική βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Πρόκειται για ένα κτήριο με νεοκλασικά στοιχεία των αρχών του 20 ου αιώνα. ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΑΧΙΛΛΕΙΟ Το κινηματοθέατρο Αχίλλειο βρίσκεται στην παραλία του Βόλου και αποτελεί νεοκλασικό κτίριο του 1928 το οποίο από τότε μέχρι σήμερα λειτουργεί ως χώρος διασκέδασης και πολιτισμού. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Το κτίριο που στεγάζει την τράπεζα της Ελλάδος βρίσκεται στο κέντρο του παραλιακού άξονα και αποτελεί δείγμα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Πηγή: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου 8.4 Δημόσιοι χώροι-χώροι πρασίνου Η κεντρική περιοχή του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου χαρακτηρίζεται από έλλειψη επαρκών κοινόχρηστων χώρων γεγονός που οφείλεται στο σχέδιο της πόλης. Αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μιας συμπαγούς αστικής δομής η οποία περιορίζει την εύρεση ευέλικτων λύσεων για την δημιουργία νέων κοινόχρηστων χώρων και χώρων πρασίνου. Ο μεγάλος αριθμός και το μικρό μέγεθος των οικοδομικών τετράγωνων ως απόρροια του Ιπποδαμείου συστήματος δεν ευνοούν τη δημιουργία μεγάλων ανοικτών δημόσιων χώρων. Οι σημαντικότερες πλατείες, δημόσιοι χώροι και χώροι πρασίνου που εντοπίζονται στην περιοχή μελέτης είναι οι εξής: Στο δυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης χωροθετείται ένας μεγάλος ανοικτός δημόσιος χώρος η πλατεία Ρήγα Φεραίου. Η έκταση της πλατείας ανέρχεται σε 38 στρέμματα και αποτελείται από ανοικτούς χώρους και χώρους πρασίνου ενώ φιλοξενεί κεντρικές λειτουργίες της πόλης όπως το Δημαρχείο και το Δημοτικό Θέατρο της πόλης. Βρίσκεται ανάμεσα στον αρχικό οικιστικό πυρήνα του Βόλου(συνοικία Παλιά) και το σύγχρονο ιστορικό κέντρο της πόλης. 81

82 Στο νότιο τμήμα της περιοχής μελέτης στο δυτικό και ανατολικό τμήμα της προκυμαίας της παραλίας εντοπίζονται δύο γραμμικοί χώροι πρασίνου. Πρόκειται για το πάρκο γλυπτών έκτασης τριών (3) περίπου στρεμμάτων ο οποίος δημιουργήθηκε στα πλαίσια των επεμβάσεων αισθητικής αναβάθμισης του λιμανιού. Στο ανατολικό τμήμα στα όρια της περιοχής μελέτης εντοπίζεται το πάρκο του Αγίου Κωνσταντίνου έκτασης 21 στρεμμάτων που λειτουργεί ως χώρος άθλησης και αναψυχής. Εικόνα 32: Πλατείες και χώροι πρασίνου στο κέντρο του Βόλου, Πλατεία Ελευθερίας, Πλατεία Πανεπιστημίου, Πλατεία Ρήγα Φεραίου Πηγή: Εικόνες από το διαδίκτυο Στο εσωτερικό του αστικού ιστού εντοπίζονται οι πλατείες Ελευθερίας και του Αγίου Νικολάου, έκτασης πέντε (5) και τεσσάρων (4) στρεμμάτων αντίστοιχα. Στην πλατεία του Αγίου Νικολάου βρίσκεται ο μητροπολιτικός καθεδρικός ναός της πόλης και απέναντι από την πλατεία Ελευθερίας το δικαστικό μέγαρο της πόλης. Επιπλέον επί της οδού Δημητριάδος εντοπίζεται η πλατεία Πανεπιστημίου η οποία αποτελεί τη νεότερη πλατεία του κέντρου. Δημιουργήθηκε το 2008 με την απαλλοτρίωση και κατεδάφιση δυο οικοδομικών τετραγώνων της αγοράς του Βόλου. Στόχος ήταν η δημιουργία μιας εμβληματικής πλατείας στο κέντρο της πόλης προς εκμετάλλευση της κεντροβαρούς της θέσης. Τέλος υπάρχουν άλλοι τρεις χώροι πρασίνου οι οποίοι φιλοξενούν ιερούς ναούς. 8.5 Μεταφορικό δίκτυο Το μεταφορικό δίκτυο της περιοχής μελέτης κατηγοριοποιείται στους εξής τομείς: οδικό, δίκτυο, δίκτυο δημόσιων μεταφορών και δίκτυο ποδηλατοδρόμων. Το οδικό δίκτυο της περιοχής μελέτης οργανώνεται στη βάση κάθετων και οριζόντιων αξόνων μικρού πλάτους δημιουργώντας μια μορφή πλέγματος. Ιεραρχείται σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες αρτηρίες, συλλεκτήριες οδούς, τοπικές οδούς και πεζόδρομους. Το βασικό πρωτεύον δίκτυο αποτελείται από τις παράλληλες στην παραλία οδούς Λαμπράκη-Αθηνών-Δημητριάδος, Ιάσωνος, Αναλήψεως και τις κάθετες σε αυτές Βενιζέλου και Κ. Καρτάλη. Η περιοχή επίσης διαθέτει ένα εκτεταμένο δίκτυο πεζοδρόμων που εκτείνεται στο κεντρικό τμήμα του εμπορικού κέντρου με κύριο άξονα ανάπτυξης την οδό Ερμού και τον παραλιακό άξονα. Η κυκλοφορία στο εμπορικό και σύγχρονο ιστορικό κέντρο του Βόλου χαρακτηρίζεται τοπική και διαμπερής έχοντας ως προσανατολισμό τα τεσσάρα σημεία του ορίζοντα κατά μήκος 82

83 του βασικού πρωτεύοντος οδικού δικτύου. Επίσης τα τελευταία χρόνια κατασκευάζεται και επεκτείνεται το δίκτυο ποδηλατοδρόμων που αναπτύσσεται με βάση τον παραλιακό άξονα και τον οδικό άξονα Ρήγα Φεραίου. Ωστόσο μέχρι στιγμής η α-συνδεσιμότητα τμημάτων του ποδηλατοδρόμου δημιουργεί προβλήματα στην άνετη και ασφαλή κίνηση των ποδηλάτων. Το δίκτυο αστικών λεωφορείων εξυπηρετεί επαρκώς το κέντρο της πόλης μέσω της διέλευσης των βασικών λεωφορειακών γραμμών από την κεντρικές αρτηρίες Δημητριάδος, Ιάσωνος, Βενιζέλου, Αναλήψεως. Πρόσθετο πρόβλημα του κέντρου είναι η έντονη κυκλοφοριακή συμφόρηση ως αποτέλεσμα της αυξημένης χρήσης του αυτοκινήτου σε συνδυασμό με την έλλειψη επαρκών ελεύθερων χώρων στάθμευσης και τη μειωμένη εξυπηρέτηση που χαρακτηρίζει το οδικό δίκτυο ιδιαίτερα κατά τις ώρες αιχμής. Επιπλέον πρόβλημα αποτελεί η άμεση σχέση των εμπορικών και των λειτουργιών υπηρεσιών με την αυξημένη χρήση του αυτοκινήτου φαινόμενο που χαρακτηρίζει έντονα τα κέντρα των ελληνικών αστικών κέντρων. Στο νότιο τμήμα της περιοχής εντοπίζονται οι εγκαταστάσεις του επιβατικού λιμένα Βόλου που εξυπηρετούν την επιβατική κίνηση προς τα νησιά των Βορείων Σποράδων ενώ φιλοξενούν πλοία κρουαζιέρας κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες εμφανίζοντας σημαντική επιβατική κίνηση. 83

84 9. Ποιότητα Ζωής Η ποιότητα ζωής των κατοίκων μιας περιοχής προσεγγίζεται και μετράται σύμφωνα με ένα ευρύ φάσμα δεικτών και αναφέρετε σε διάφορους παράγοντες της ζωής των κατοίκων και των ποιοτικών στοιχείων του περιβάλλοντος του αστικού χώρου. Παράγοντες όπως το εισόδημα, η εκπαίδευση, η απασχόληση, η υγειονομική περίθαλψη, η αναψυχή, η ποιότητα του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος, η ποιότητα του αέρα και του νερού, ο ελεύθερος χρόνος και η κοινωνική συμμετοχή είναι παράγοντες που συνθέτουν το επίπεδο της ποιότητας ζωής των κατοίκων στις πόλεις. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα γίνει μια προσέγγιση της ποιότητας ζωής στο Π.Σ.Β., κατά συνέπεια και της περιοχής μελέτης, μέσω της παράθεσης και ανάλυσης των στοιχείων ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα και του πόσιμου νερού καθώς επίσης του δικτύου αποχέτευσης και διαχείρισης των απορριμμάτων. Παράλληλα παρατίθενται στοιχεία για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του Π.Σ.Β. σε μια προσπάθεια προσέγγισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή ως κρίσιμου παράγοντα της ποιότητας ζωής στις πόλεις του 21 ου αιώνα. 9.1 Ατμοσφαιρική Ρύπανση Ο Βόλος σύμφωνα με μετρήσεις αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα ρύπανσης του ατμοσφαιρικού αέρα. Η κακή ποιότητα της ατμόσφαιρας οφείλεται κυρίως στην υψηλή συγκέντρωση Αιωρούμενων Σωματιδίων (Α.Σ.) τα οποία προέρχονται από τις παραγωγικές δραστηριότητες της πόλης και κυρίως της βιομηχανίας. Σύμφωνα με άρθρο της εφημερίδας Τα Νέα, το 2008 ο Βόλος βρισκόταν στην 13 η θέση των ευρωπαϊκών πόλεων με το μεγαλύτερο ετήσιο αριθμό ημερών υπέρβασης του επιτρεπτού ορίου, στις 24-ωρες μέσες τιμές συγκεντρώσεων των Α.Σ.. Στο Π.Σ.Β η παρακολούθηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα γίνεται μέσω σταθερών σταθμών μέτρησης των αέριων ρύπων οι οποίοι είναι εγκατεστημένοι σε κομβικά σημεία της πόλης στοχεύοντας στην όσο το δυνατόν απόδοση μιας συνολικής εικόνας για την ατμοσφαιρική ρύπανση. Συνολικά λειτουργούν τέσσερις (4) σταθμοί μέτρησης εκ των οποίων οι τρείς υπό την ευθύνη του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας 18 και ένας(1) (Υ.ΠΕ.Κ.Α.) υπό την ευθύνη της περιφέρειας. Οι σταθμοί του πανεπιστημίου μετρούν τις συγκεντρώσεις των Α.Σ. ενώ ο σταθμός του Υ.ΠΕ.Κ.Α μετρά μαζί με τα Α.Σ. και τους βασικούς αέριους ρύπους του θερμοκηπίου Οι σταθμοί του πανεπιστήμιου είναι εγκατεστημένοι στο κτίριο του τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών στο Πεδίο του Άρεως, στο παραλιακό συγκρότημα (Παπαστράτος) και στο Φυτόκο στη Νέα Ιωνία. Ο σταθμός του Υ.ΠΕ.Κ.Α. με την ευθύνη παρακολούθησης από την περιφέρεια βρίσκεται στη συνοικία Παλιά επί της οδού Γρ. Λαμπράκη. 19 Πηγή: Ιστοσελίδα Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Καταγραφή αιωρούμενων σωματιδίων σε πραγματικό χρόνο από τους σταθμούς μέτρησης του πανεπιστημίου 84

85 Τα στοιχεία που συλλέγονται από τους σταθμούς μέτρησης των ρύπων αποδεικνύουν ότι το σημαντικότερο πρόβλημα στην ατμόσφαιρα του Π.Σ.Β είναι τα Α.Σ. τα οποία εμφανίζουν υψηλές τιμές συγκέντρωσης αρκετά πάνω από τα επιτρεπτά όρια. Οι μετρήσεις των υπόλοιπων αέριων ρύπων του θερμοκηπίου (NO2, CO, SO2, O3, Βενζόλιο) εμφανίζουν συγκεντρώσεις στα πλαίσια των επιτρεπτών ορίων τα οποία ορίζονται με βάση τις κοινοτικές και τις διεθνείς οδηγίες. Παρακάτω απεικονίζεται διαγραμματικά ο αριθμός των ημερών κατά τη διάρκεια των οποίων παρατηρήθηκαν υπερβάσεις στις συγκεντρώσεις των Α.Σ.. Οι μετρήσεις προέρχονται από το σταθμό του Πεδίου του Άρεως. Διάγραμμα 6: Αριθμός ημερών που παρατηρήθηκε υπέρβαση των ορίων των αιωρούμενων σωματιδίων την περίοδο στο Π.Σ.Β. Αριθμός ημέρων υπερβασης των ορίων Α.Σ. ανα μήνα στο Π.Σ.Β ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΙΑ ΙΟΥ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Πηγή: Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του τμήματος μηχανολόγων μηχανικών, Ιδία επεξεργασία. Από το διάγραμμα συμπεραίνεται ότι υπάρχουν διαφοροποιήσεις ως προς τον αριθμό των ημερών υπέρβασης ανά μήνα. Ωστόσο δεν προκύπτει μια σαφή εικόνα η οποία θα οδηγούσε σε ασφαλή συμπεράσματα για την ταύτιση των ημερών υπέρβασης ανά μήνα στις τρεις (3) διαδοχικές χρονιές. Παρόλα αυτά ερμηνεύοντας το διάγραμμα με βάση τις εποχικές περιόδους διακρίνεται τάση αύξησης των ημερών υπέρβασης των Α.Σ. τις περιόδους του Φθινόπωρου και του Χειμώνα ενώ πτωτική τάση διαπιστώνεται την περίοδο από την Άνοιξη μέχρι το Καλοκαίρι. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των τριών διαδοχικών ετών του διαγράμματος παρατηρείται ότι τον μήνα Ιούλιο δεν υπήρξε καμία ημέρα υπέρβασης του ορίου. Η συγκεκριμένη διαπίστωση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι συγκεντρώσει των Α.Σ. πιθανώς επηρεάζονται από τις εποχικές μετεωρολογικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα στοιχεία για τη διαχρονική εξέλιξη των μέσων ετήσιων τιμών Α.Σ. ανά έτος σε σύγκριση με τα επιτρεπτά όρια που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Οι μετρήσεις προέρχονται από τους Σταθμούς του Υ.ΠΕ.Κ.Α. και αφορούν την εξέλιξη των συγκεντρώσεων των Α.Σ. στα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Από τα στοιχεία του πίνακα προκύπτει αναφορικά με τα τις συγκεντρώσεις των Α.Σ. στο Βόλο αλλά και στο σύνολο 85

86 των αστικών κέντρων της Ελλάδας μια τάση μείωσης ή έστω σταθεροποίησης των τιμών στα επιτρεπτά όρια. Η μετρήσεις των συγκεντρώσεων των Α.Σ. αποτελούν σημαντικό εργαλείο για την παρακολούθηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα στα αστικά κέντρα ωστόσο η αξιοποίηση τους χαρακτηρίζεται σημαντική για τον εντοπισμό των ρυπογόνων πηγών και την λήψη μέτρων μες στόχο τον περιορισμό της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Πίνακας 5: Μέσες ετήσιες τιμές των αιωρούμενων σωματιδίων ανα έτος με την οριακή τιμή στην Ελλάδα 9.2 Ποιότητα πόσιμου νερού Πηγή: Εθνική απογραφή αέριων ρύπων 2011 Η ύδρευση του Βόλου εξασφαλίζεται από φυσικές πηγές καθώς και από γεωτρήσεις στη γύρω περιοχή του Π.Σ.Β.. Η ποιότητα του νερού των γεωτρήσεων χαρακτηρίζεται φτωχή γεγονός που οφείλεται στην υποβάθμιση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα κυρίως λόγω των δραστηριοτήτων της εντατικής γεωργίας και της υφαλμύρωσης 20. Το δίκτυο ύδρευσης καλύπτει και εξυπηρετεί το σύνολο της αστικής και ημιαστικής περιοχής του Βόλου ωστόσο η παλαιότητα που χαρακτηρίζει το δίκτυο οδηγεί σε σημαντικές απώλειες έχοντας συνέπειες στην παρεχόμενη ποσότητα νερού. Το πρόβλημα της κακής ποιότητας του πόσιμου νερού είναι ορατό κυρίως τη θερινή περίοδο εμφανίζοντας υψηλές συγκεντρώσεις χλωρίου. Η κακή ποιότητα του νερού τη συγκεκριμένη περίοδο οφείλεται επίσης στο μίγμα του νερού το οποίο τροφοδοτείται από γεωτρήσεις εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης σε συνδυασμό με την μειωμένη παροχή από τις φυσικές πηγές. Αρμόδια υπηρεσία για τη λειτουργία, συντήρηση και επέκταση του δικτύου ύδρευσης είναι η Δ.Ε.ΥΑ.ΜΒ Υφαλμύρωση: Ύπαρξη υφάλμυρου νερού στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Η διείσδυση αλμυρού νερού σε παράκτιους υδροφορείς μπορεί να οφείλεται τόσο σε φυσικούς παράγοντες (πχ. ανύψωση της στάθμης της θάλασσας), όσο και σε ανθρωπογενείς (υπεραντλήσεις) ή πολλές φορές συνδυασμό των δύο. 21 Πηγή: Ιστοσελίδα Δημόσιας επιχείρησης Ύδρευσης-Αποχέτευσης Μείζονος Περιοχής Βόλου 86

87 9.3 Δίκτυο αποχέτευσης και διαχείριση απορριμμάτων Το δίκτυο αποχέτευσης της ευρύτερης περιοχής του Π.Σ.Β. καλύπτει και εξυπηρετεί όλη την αστική και βιομηχανική περιοχή. Το δίκτυο αποτελείται από 343χλμ. κύριων και 137χλμ δευτερευόντων αγωγών συνδέοντας το 80% των ακινήτων του Βόλου με το κεντρικό δίκτυο της αποχέτευσης. Οι εγκαταστάσεις συν-επεξεργασίας των αστικών και βιομηχανικών αποβλήτων βρίσκονται στην περιοχή Μπουρμπουλήθρα και λειτουργούν από το 1987 με συνεχείς φάσεις επέκτασης και αναβάθμισης έχοντας σήμερα δυνατότητα εξυπηρέτησης κατοίκων. Ο αποδέκτης των προϊόντων επεξεργασίας είναι η θάλασσα για το κεντρικό τμήμα του Βόλου, ενώ για τις υπόλοιπες περιοχές οι αποδέκτες του δικτύου βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία. Παράλληλα με την εκμετάλλευση παραπροϊόντων της διαδικασίας παράγεται ηλεκτρική και θερμική ενέργεια που καλύπτει το 100% των αναγκών των εγκαταστάσεων σε θερμική και το 50% σε ηλεκτρική ενέργεια. Αρμόδια υπηρεσία για τη λειτουργία, συντήρηση και επέκταση του δικτύου αποχέτευσης είναι η Δ.Ε.ΥΑ.ΜΒ. 22 Όσον αφορά τα στοιχεία που αφορούν την παραγωγή αστικών στερεών αποβλήτων στο Π.Σ.Β. φαίνεται ότι η παράγωγη αυξάνεται σταθερά γεγονός που οφείλεται στις καταναλωτικές συνήθειες και στην αύξηση του πληθυσμού. 23 Υπεύθυνός για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων στο Π.Σ.Β είναι ο Σύνδεσμος Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Μαγνησίας. Η ποιοτική σύνθεση των στερεών αποβλήτων 3% 4% 1% 7% 5% 20% 5% 3% 10% 42% Οργανικά Πλαστικά Αδρανή Υφασμα/Δερμα/Λαστιχο Χαρτί Χαρτόνι Σιδηρούχα Μέταλλα Γυαλί Αλουμίνιο Διάφορα του Π.Σ.Β απεικονίζεται διαγραμματικά και προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αφορά τα οργανικά απόβλητα και το χαρτί ενώ τα μικρότερα ποσοστά συγκεντρώνουν το αλουμίνιο και τα σιδηρούχα μέταλλα.επιπλέον παρατηρείται σημαντική αύξηση της ανακύκλωσης συσκευασιών στην περιοχή του Βόλου. Τα στοιχεία του πρώτου τριμήνου του 2012 είναι ενθαρρυντικά καθώς υπολογίζεται αύξηση 15% στον όγκο των υλικών προς ανακύκλωση σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Ο μηνιαίως όγκος των ανακυκλώσιμων υλικών που συγκεντρώνεται είναι tn, ενώ o ημερησίως αριθμός ανέρχεται σε tn. (Econews, 2012). Διάγραμμα 7: Ποιοτική σύνθεση στερεών αποβλήτων του Βόλου Πηγή: Σύνδεσμος Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Μαγνησίας 22 Πηγή: Ιστοσελίδα Δημόσιας επιχείρησης Ύδρευσης-Αποχέτευσης Μείζονος Περιοχής Βόλου 23 Πηγή: Σύνδεσμος Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Μαγνησίας, 87

88 9.4 Κλιματική αλλαγή: Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του Βόλου Η κλιματική αλλαγή αποτελεί αναμφισβήτητα μείζον περιβαλλοντικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και ηθικό ζήτημα ενώ η αντιμετώπιση της χαρακτηρίζεται ως μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του 21 ου αιώνα. Η βιομηχανική και οικονομική πρόοδος μέσω των δραστηριοτήτων τους αυξάνουν τις εκπομπές CO 2 με εκθετικό ρυθμό γεγονός που συμβάλλει στην άνοδο της μέσης θερμοκρασίας του κλίματος. Υπολογίζεται ότι από το 1900 η παγκόσμια μέση θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά 0,7 ο C ενώ υπολογίζεται ότι το 2100 η μέση θερμοκρασία θα ανέβει κατά 2 ο C σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο. Οι συνέπειες από ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα είναι καταστροφικές για τον πλανήτη και την ανθρώπινη επιβίωση (Stern, 2007). Κρίνεται επομένως επιτακτική η τοποθέτηση του ζητήματος της κλιματικής αλλαγής υψηλά στην ατζέντα των προκλήσεων της ποιότητας ζωής ενώ η λήψη μέτρων από τους μηχανισμούς της σύγχρονης κοινωνίας για μείωση της ενεργειακής ζήτησης και των εκπομπών CO 2 κρίνεται επιτακτική. Η περιοχή του Βόλου βρίσκεται γεωγραφικά στην κρίσιμη παράκτια ζώνη η οποία προβλέπεται ότι θα πληγεί με την άνοδο της στάθμης της θάλασσα ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής. Είναι δύσκολο να προβλεφθούν με ακρίβεια το είδος και το εύρος των πιθανών αλλαγών που θα επηρεάσουν την πόλη ωστόσο καθώς ο Βόλος εντάσσεται στην ευρύτερη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου αναμένονται συνέπειες αντίστοιχες με αυτές που θα αντιμετώπιση η χώρα και τα παράκτια αστικά κέντρα της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η συνολική κατανάλωση ενέργειας του Π.Σ.Β για το 2007 υπολογίζεται σε toe. Τα στοιχεία υπολογίστηκαν στα πλαίσια του τοπικού σχεδίου για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής του δήμου Βόλου. Αναφορικά με την ενεργειακή ζήτηση ανά τύπο καυσίμου το φυσικό αέριο (19%), ο ηλεκτρισμός (24%) και το ντίζελ (31%) καταναλώνονται περισσότερο από τις δραστηριότητες στο πολεοδομικού συγκροτήματος. Οι συνολικές άμεσες και έμμεσες εκπομπές Αερίων Φαινομένου του Διάγραμμα 8: Το ισοζύγιο της ενεργειακής κατανάλωσης στο Π.Σ.Β. ανά τύπο καυσίμου Θερμοκηπίου (Α.Φ.Θ.) στο Βόλο υπολογίζονται σε t CO2eq ποσότητα που αντιστοιχεί στο 0,6% των εθνικών εκπομπών Α.Φ.Θ. για το Σε αυτό το μέγεθος αν υπολογιστούν οι εκπομπές της μεγάλης βιομηχανίας οι συνολικές εκπομπές υπολογίζονται σε t CO2. Η βασική πηγή εκπομπών είναι ο τομέας της ενέργειας ο οποίος ευθύνεται για το 83% των 19% Κατανάλωση ενέργειας (t CO2 eq) 15% 1% 7% 24% 31% 3% Ντίζελ Μαζούτ Υγραέριο Ηλεκτρισμός Φυσικό αέριο Βενζίνη Βιομάζα Πηγή: Σχέδιο Δράσης για την κλιματική αλλαγή δήμος Βόλου, Ιδία Επεξεργασία 88

89 συνολικών άμεσων και έμμεσων εκπομπών. Στο συγκεκριμένο ποσοστό τη μεγαλύτερη συμμετοχή έχουν οι τομείς της κατοικίας και των οδικών μεταφορών που αντιστοιχούν στο 37% και 26,5% άμεσων και έμμεσων εκπομπών Α.Φ.Θ. αντίστοιχα. Αντίθετα οι βιομηχανικές διεργασίες (μικρές βιομηχανίες και βιοτεχνίες) έχουν περιορισμένη συμμετοχή. Η δεύτερη μεγαλύτερη πηγή Α.Φ.Θ. αφορά τη διαχείριση των απορριμμάτων οι οποία είναι υπευθυνη για εκπομπές t CO2 eq. Τα οργανικά απόβλητα ευθύνονται για το 24% της σχετικής εκπομπής του τομέα των απορριμμάτων. Τέλος η λειτουργία των εγκαταστάσεων, κτιρίων και οχημάτων της δημοτικής αρχής ευθύνεται για την εκπομπή tCO2 ή 17,5 % στο σύνολο των εκπομπών και αφορά τη διαχείριση των απορριμμάτων, τον οδοφωτισμό, τη διαχείριση υγρών αποβλήτων, τα σχολεία και τα δημοτικά κτίρια. Οι προβλέψεις για την εξέλιξη των εκπομπών Α.Φ.Θ. στο αστικό σύστημα του Βόλου αναφέρουν αύξηση της τάξης του 27% ή t CO2 μέχρι το 2020 έχοντας ως έτος βάση το Ο ηλεκτρισμός συνεχίζει να αποτελεί τη βασική πηγή εκπομπών Α.Φ.Θ με συμμετοχή 27% ενώ σημαντική θα είναι η αύξηση των εκπομπών λόγω της χρήσης του φυσικού αερίου. Η αύξηση της συμμετοχή του φυσικού αερίου είναι αναμενόμενη καθώς προβλέπεται ραγδαία διείσδυση του καυσίμου τα επόμενα χρόνια στο Π.Σ.Β. Παράλληλα προβλέπεται μικρή μείωση των εκπομπών από τον οικιακό τομέα της τάξης του -3%. Διάγραμμα 9: Κατανάλωση ενέργειας ανα τομέα στο Π.Σ.Β. (χωρίς την βιομηχανία) Ο υπολογισμός της ενεργειακής ζήτησης του Π.Σ.Β. καθώς και η πρόβλεψη των εκπομπών των Α.Φ.Θ. συνιστούν ένα σημαντικό εργαλείο διαμόρφωσης της περιβαλλοντικής πολιτικής για το αστικό κέντρο του Βόλου επιτρέποντας την ανάλυση των τομέων και των δραστηριοτήτων που επιβαρύνουν σε μεγαλύτερο βαθμό το ενεργειακό ισοζύγιο της περιοχής. 15% 1% 52% 5% 27% Μεταφορές Οικιακός τομέας Τριτογενής τομέας Οδοφωτισμός Πρωτογενής τομέας Πηγή: Σχέδιο Δράσης για την κλιματική αλλαγή δήμος Βόλου, Ιδία Επεξεργασία 89

90 10. Συμπεράσματα από την ανάλυση της περιοχής μελέτης Από την παραπάνω ανάλυση γίνεται κατανοητό ότι η περιοχή μελέτης συντελεί μια από τις πιο νευραλγικές περιοχές του Βόλου καθώς αντανακλά τη φυσιογνωμία και την πορεία ανάπτυξης ολόκληρης της πόλης. Τα βασικά συμπεράσματα προέκυψαν από την ανάλυση ενός ευρέος φάσματος που αφορά ζητήματα όπως η αστική φυσιογνωμία, η κοινωνικοοικονομική δομή, η ποιότητα του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος καθώς και η ποιότητα της διαβίωσης, της εργασίας και της κινητικότητας στην περιοχή μελέτης. Απώτερος στόχος πέρα από την απλή παράθεση είναι η ιεράρχηση των προβλημάτων και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που διαθέτει η περιοχή καθώς και των ευκαιριών και κινδύνων που αντιμετωπίζει ως μέρους της ευρύτερης περιοχής του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου. Τα βασικά συμπεράσματα που αφορούν την περιοχή μελέτης ως απόρροια της ανάλυσης που πραγματοποιήθηκε στην προηγούμενες ενότητες συνοψίζονται ως εξής: Με βάση την ένταξη της περιοχής μελέτης στο Π.Σ.Β. συμπεραίνεται ότι διαθέτει μια κεντροβαρή θέση ως προς τον αστικό ιστό του Βόλου. Οι συνεχείς επεκτάσεις, κυρίως βόρεια και ανατολικά, οδήγησαν σήμερα στη σχεδόν ίση απόσταση τις περιοχής από τα όρια του συνεκτικού αστικού ιστού της πόλης. Επιπλέον χαρακτηρίζεται από άριστη σύνδεση με τον υπόλοιπο αστικό συγκρότημα εξαιτίας της διέλευσης από αυτή των σημαντικότερων οδικών αξόνων και του δικτύου δημόσιων μεταφορών. Η περιοχή μελέτης χαρακτηρίζεται από έλλειψη συγκεκριμένης ταυτότητας που θα καθορίσει την πορεία της στο μέλλον. Εντάσσοντας την περιοχή στο σύστημα καινοτομίας του Βόλου διαπιστώνεται ότι εντός των ορίων της βρίσκονται σημαντικοί φορείς έρευνας και ανάπτυξης, όπως οι εγκαταστάσεις του πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Παράλληλα η περιοχή διαθέτει σημαντικές υποδομές Τ.Π.Ε. όπως το δίκτυο οπτικών ινών. Η ύπαρξη σημαντικών υποδομών Τ.Π.Ε., παράλληλα με την παρουσία φορέων και οργανισμών παραγωγής έρευνας και τεχνολογίας διαμορφώνει ένα ισχυρό υπόβαθρο για μελλοντική αξιοποίηση στην κατεύθυνση της προώθησης της καινοτομίας στον αστικό χώρο. Ως προς την πληθυσμιακή και κοινωνική σύνθεση της περιοχής μελέτης συμπεραίνεται η ύπαρξη σημαντικής πληθυσμιακής βάσης η οποία αντιπροσωπεύει το 20% του συνολικού πληθυσμού του πρώην καποδιστριακού δήμου Βόλου και το 13% του συνολικού πληθυσμού του Π.Σ.Β. Παράλληλα, ο πληθυσμός αποτελείται από υψηλά ποσοστά συμμετοχής των νεαρών ηλικιών και των ηλικιών που χαρακτηρίζεται ως ο ενεργά οικονομικό πληθυσμό. Το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων του κέντρου χαρακτηρίζεται υψηλό διαθέτοντας σημαντικό αριθμό κατόχων πτυχίων ανώτατης και ανώτερης εκπαίδευσης. Η ύπαρξη ενός σημαντικού μεγέθους ανθρώπινου δυναμικού με υψηλό μορφωτικό επίπεδο αποτελεί 90

91 πλεονέκτημα για την ανάπτυξη της περιοχής μέσω της επένδυσης σε εξειδικευμένους τομείς της γνώσης. Επιπλέον χαρακτηριστικό της περιοχής μελέτης αποτελεί η τάση για δυναμική αποδοχή και ενσωμάτωση νεωτερικοτήτων σε όλους τους τομείς δράσης. Το συγκεκριμένο συμπέρασμα προκύπτει από την ιστορική εξέλιξη της περιοχής μελέτης η οποία ενσωμάτωνε διάφορες νεωτερικότητες και προσαρμόζονταν στις εκάστοτε συνθήκες που την οδηγούσαν άλλοτε σε ανάπτυξη και άλλοτε σε ύφεση. Το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό σε συνδυασμό με την ύπαρξη ενός πληθυσμού με υψηλό μορφωτικό επίπεδο καθιστούν την περιοχή μελέτης κατάλληλο πεδίο εφαρμογής και πειραματισμού νεωτερικοτήτων και καινοτομιών. Όσον αφορά την αστική φυσιογνωμία της περιοχής μελέτης το γενικό συμπέρασμα είναι ότι χαρακτηρίζεται από ένα αίσθημα ασφυξίας λόγω του σχεδίου και της δομής της. Η περιοχή μελέτης αποτελεί μια πυκνοδομημένη περιοχή με υψηλούς συντελεστές δόμησης και κάλυψης (ιδιαίτερα στα παραλιακά οικοδομικά τετράγωνα). Βασικά χαρακτηριστικά είναι η έλλειψη επαρκών δημόσιων χώρων και χώρων πρασίνου καθώς και τα μικρά πλάτη των δρόμων τα οποία δεν διατηρούν τις σωστές αναλογίες δομημένου αδόμητου χώρου (δρόμουκτιρίου) παρόλο που τα ύψη των κτιρίων δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλα τουλάχιστον στο σύνολο της περιοχής. Όσο για τις χρήσεις γης παρόλο που αποτελεί το βασικό εμπορικό και επιχειρησιακό κέντρο της πόλης εμφανίζει σημαντικό ποσοστό συμμετοχής της κατοικίας. Η μίξη των χρήσεων στο κέντρο της πόλης φαίνεται να μη δημιουργεί συγκρούσεις καθώς μπορούμε να πούμε ότι παρουσιάζονται διακριτοί άξονες κυριαρχίας της κάθε χρήσης. Η κινητικότητα στην περιοχή μελέτης όσο αφορά τη διαμπερή κίνηση κρίνεται ικανοποιητική με εξαίρεση ίσως τις ώρες αιχμής όπου παρατηρούνται φαινόμενα κυκλοφοριακής συμφόρησης. Αντίθετα η κίνηση στο εσωτερικό της περιοχής κατά τις ώρες αιχμής κρίνεται πολύ δύσκολη αφενός λόγω των τεχνικών χαρακτηριστικών των δρόμων (μικρά πλάτη) αφετέρου λόγω της άμεσης σχέσης των λειτουργιών του εμπορίου και των υπηρεσιών με τη χρήση του Ι.Χ., των οχημάτων ανεφοδιασμού και των περιορισμένων χώρων ελεύθερης στάθμευσης. Αποτέλεσμα είναι η περιοχή του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου να αντιμετωπίζει σοβαρό κυκλοφοριακό πρόβλημα που έχει αντίκτυπο στην εμπορική δραστηριότητα όσο και στη χρήση της κατοικίας. Από την άλλη το εκτεταμένο δίκτυο πεζοδρόμων αποτελεί σημαντική υποδομή για την ασφαλή κίνηση των πεζών κυρίως στο εμπορικό τμήμα. Όσον αφορά την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα και του νερού στην περιοχή μελέτης τα συμπεράσματα είναι αποθαρρυντικά καθώς παρατηρούνται υψηλές συγκεντρώσεις αιωρούμενων σωματιδίων στον αέρα της πόλης ενώ η ποιότητα του νερού κρίνεται φτωχή ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών. Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής ως 91

92 Εξωτερικό περιβάλλον Εσωτερικό περιβάλλον Διπλωματική Εργασία σύγχρονη πρόκληση των κοινωνιών των αστικών περιοχών εκφράζεται μέσω του περιβαλλοντικού αποτυπώματος του Βόλου το οποίο καλείται να μειωθεί τα επόμενα χρόνια. Τέλος η οικονομική κρίση στην οποία έχει επέλθει η χώρα έχει επηρεάσει σημαντικά την εμπορική περιοχή του Βόλου. Δυστυχώς δεν υπάρχουν τα αντίστοιχα ποσοτικά στοιχεία για να επιβεβαιώσουν το συμπέρασμα παρόλα αυτά με βάση την εμπειρική προσέγγιση και τα οικονομική στοιχεία που αναφέρονται στο σύνολο της χώρας προκύπτει κάμψη της εμπορικής δυναμικότητας της κεντρικής περιοχής του Βόλου η οποία εκφράζεται μέσω της παύσης λειτουργίας εμπορικών καταστημάτων. Συνοψίζοντας η περιοχή του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου αποτελεί νευραλγικό τμήμα της πόλης στο οποίο συντελείται σημαντικό μέρος της συνολικής παραγωγικής δραστηριότητας. Τα παραπάνω συμπεράσματα αφορούν ένα σύνολο ζητημάτων τα οποία διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία της περιοχής. Ζητήματα όπως η βελτίωση της ποιότητας ζωής, η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και του ενεργού πολίτη αποτελούν κρίσιμους τομείς για την βελτίωση των συνθηκών της διαβίωσης, της εργασίας της κινητικότητας και της ανάπτυξης της περιοχής. Παρακάτω με τη βοήθεια του στρατηγικού εργαλείου της ανάλυσης S.W.O.T. συνοψίζονται τα προαναφερθέντα συμπεράσματα και κατηγοριοποιούνται ανάλογα με το αν αποτελούν δυνατά ή αδύνατα σημεία, απειλές ή ευκαιρίες βάση του στόχου για την ανάπτυξη και τη βελτίωση των συνθηκών στην περιοχή μελέτης. Πίνακας 6: Ανάλυση S.W.O.T. για την περιοχή μελέτης σε σχέση με το εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον Ανάλυση S.W.O.T. Δυνατά σημεία Αδύνατα σημεία Σημαντικό, οικονομικά ενεργό, πληθυσμιακό μέγεθος Υψηλό μορφωτικό επίπεδο κατοίκων Υποδομές Τ.Π.Ε. Φορείς παραγωγής και προώθησης της γνώσης και της τεχνολογίας Αποδοχή των νεωτερικοτήτων Ποιότητα αστικού ιστού - αίσθημα ασφυξίας Βαθμός εξυπηρέτησης του οδικού δικτύου Έλλειψη συγκεκριμένης ταυτότητας Ποιότητα φυσικού περιβάλλοντος Ευκαιρίας Απειλές Οικονομία της γνώσης Έξυπνες εφαρμογές Μοντέλο ευφυών πόλεων Οικονομική κρίση Κλιματική αλλαγή Πηγή: Ιδία επεξεργασία 92

93 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΤΑΣΗ: ΕΥΦΥΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΟΛΟΥ : ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ Διπλωματική εργασία Θεοδώρου Γεώργιος 93

94 11. Η μεθοδολογική προσέγγιση της πρότασης Πριν την ανάλυση της πρότασης για την ανάπτυξη του σχεδίου Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου κρίνεται σκόπιμη η αναφορά στη μεθοδολογία και στον προβληματισμό που προηγήθηκε, πριν την υιοθέτηση της τελικής πρότασης, καθώς και στις νέες διαστάσεις και τα δεδομένα που προέκυψαν από την ανάλυση της περιοχής μελέτης. Τα παραπάνω στοιχεία συνθέτουν την μεθοδολογική προσέγγιση της πρότασης, που υιοθετήθηκε αρχικά και μεταβλήθηκε στην πορεία, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα της ανάλυσης. Η αρχική ιδέα της εργασίας αφορούσε την ανάπτυξη ενός σχεδίου πιλοτικών ευφυών εφαρμογών προσανατολισμένων, αυστηρά, στην ορθολογική χρήση της ενεργείας και τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος στην κεντρική περιοχή του Βόλου. Βασικό μεθοδολογικό εργαλείο αποτέλεσε ο υπολογισμός της ενεργειακής κατανάλωσης και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO 2) στις βασικές λειτουργίες της περιοχής μελέτης. Η διαμόρφωση του ενεργειακού ισοζυγίου και της πρόβλεψης των εκπομπών CO 2 στηρίχθηκε στην προσαρμογή του μοντέλου υπολογισμού των Αερίων Φαινομένου του Θερμοκηπίου, που χρησιμοποίησε ο δήμος Βόλου στα πλαίσια της σύνταξης του σχεδίου για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής με χρονικό ορίζοντα το Τα κύρια δεδομένα που εισήχθηκαν στο μοντέλο αφορούσαν τις βασικές λειτουργίες των χρήσεων της περιοχής μελέτης και την υιοθέτηση των παραδοχών του σχεδίου του δήμου Βόλου. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν ωστόσο απείχαν από τις αρχικές εκτιμήσεις για την κατανάλωση ενέργειας και τις βασικές πηγές εκπομπών CO 2. Για παράδειγμα, προέκυψε ότι τη μεγαλύτερη συμμετοχή στο ενεργειακό ισοζύγιο της περιοχής και κατ επέκταση των εκπομπών CO 2 είχε η κατοικία, ενώ οι αρχικές εκτιμήσεις θεωρούσαν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό θα κατείχαν οι εμπορικές δραστηριότητες και οι δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών λόγω της φυσιογνωμίας της περιοχής, ως το βασικό εμπορικό και επιχειρησιακό κέντρο της πόλης. Επιπλέον, το ποσοστό συμμετοχής της περιοχής στο συνολικό ενεργειακό ισοζύγιο και στις συνολικές εκπομπές CO 2 του Π.Σ.Β. ήταν πολύ μικρό. Τα παραπάνω συμπεράσματα οδήγησαν σε αδιέξοδο, αφενός διότι οι πιλοτικές εφαρμογές δεν θα συνέβαλαν σημαντικά στη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης και των εκπομπών CO 2, λόγω της μικρής κλίμακας των παρεμβάσεων, αφετέρου διότι η επιτυχία των εφαρμογών χαρακτηρίστηκε αμφίβολη, λόγω του ότι οι χρήσεις που αποτελούσαν τις κύριες πηγές κατανάλωσης ανήκαν σε ιδιώτες (κατοικία, καταστήματα) και όχι σε ένα κεντρικό φορέα διαχείρισης, όπως η δημοτική αρχή, ο οποίος θα ήταν πιο δεκτικός σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες. Η ιδέα επομένως εγκαταλείφθηκε για τρείς λόγους πρώτον επειδή η ανάπτυξη ευφυών εφαρμογών που αφορούν ιδιωτικές χρήσεις, και κυρίως την κατοικία, απαιτεί μεγαλύτερη και πιο οργανωμένη εκστρατεία ενημέρωσης των πολιτών για τα πλεονεκτήματα 94

95 της χρήσης ευφυών συστημάτων στη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης, το οποίο μεταφράζεται αφενός σε μεγάλο χρονικό διάστημα αποδοχής της εφαρμογής της πρότασης, αφετέρου σε αύξηση του κόστους του όλο εγχειρήματος παράμετρος η οποία λαμβάνεται υπόψη στην συγκεκριμένη οικονομική συγκυρία. Κατά δεύτερον η επιλογή της ανάπτυξης ευφυών εφαρμογών μόνο σε δημοτικές λειτουργίες και υποδομές, όπως στα δημοτικά κτίρια και τους δημόσιους χώρους, με κριτήριο την πιο γρήγορη αποδοχή και εφαρμογή τέτοιου είδους προτάσεων υπολογίστηκε ότι δεν θα είχε σημαντικά αποτελέσματα στη μείωση του ενεργειακού ισοζυγίου της περιοχής, καθώς η συμμετοχή των συγκεκριμένων χρήσεων στο σύνολο των εκπομπών CO 2 είναι μικρή. Τέλος, ο τρίτος λόγος προέκυψε ως συμπέρασμα μέσα από την ανάλυση της περιοχής μελέτης, όπου διαπιστώθηκε η ύπαρξη σημαντικότερων προβλημάτων που αντιμετώπιζε ο αστικός χώρος ως προς την κινητικότητα, την οικονομική ανταγωνιστικότητα και την ποιότητα ζωής. Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα αποφασίστηκε η διεύρυνση του αντικειμένου της πρόταση της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Η πρόταση επομένως αφορά ένα σύνολο κρίσιμων λειτουργιών και παραγόντων της περιοχής μελέτης, όπως προέκυψαν από την ανάλυση. Σημαντικό συμπέρασμα ως προς την εξέλιξη της μεθοδολογικής προσέγγισης της παρούσας εργασίας είναι ότι η ίδια η περιοχή του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου μέσα από την ανάλυση της οδήγησε στην εγκατάλειψη της αρχικής ιδέας και την υιοθέτηση μιας νέας, η οποία είναι πιο αποτελεσματική για τη λύση των προβλημάτων των αστικών υποδομών και λειτουργιών με βάση τις αρχές σχεδιασμού των ευφυών πόλεων. 95

96 12. Όραμα και στόχοι Όπως αναφέρθηκε το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου είναι μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από στοιχεία δυναμικότητας και εξωστρέφειας, λόγω της συγκέντρωσης δραστηριοτήτων του εμπορίου και των υπηρεσιών, καθώς και της εκπαίδευσης, που αναφέρεται στην παρουσία του πανεπιστημίου ως κύριου παραγωγού έρευνας και γνώσης της ευρύτερης περιοχής του Βόλου. Επιπλέον διαθέτει μια σημαντική πληθυσμιακή βάση υψηλού μορφωτικού επιπέδου, η οποία απασχολείται και διαμένει στην περιοχή. Διαθέτει σημαντικές υποδομές δικτύων και τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.) με κύριο φορέα διαχείρισης την δημοτική αρχή, ενώ βασικό της χαρακτηριστικό είναι η αποδοχή των νεωτερικοτήτων της κάθε εποχής, στοιχείο σημαντικό που προκύπτει μέσα από την ιστορική της εξέλιξη και λειτουργεί ως παράμετρος για την ανάπτυξη. Τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά αποτελούν πλεονεκτήματα τα οποία ακτινοβολούν τη δυναμική της περιοχής στην κλίμακα του Π.Σ.Β., αλλά και στην κλίμακα της περιφέρειας και της χώρας, εφόσον αποτελεί την κεντρική περιοχή της πόλης λειτουργώντας σαν βιτρίνα απόδοσης της φυσιογνωμίας του Βόλου. Τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν τα κύρια πλεονεκτήματα που συγκεντρώνει η περιοχή, ωστόσο υπάρχουν αντίστοιχα μειονεκτήματα τα οποία ταυτίζονται με τα προβλήματα και τις προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά οι κεντρικές περιοχές των σύγχρονων πόλεων. Τα μειονεκτήματα της περιοχής είναι οι απειλές που αντιμετωπίζει η τοπική οικονομία, η κακή ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, τα προβλήματα της κινητικότητας στο εσωτερικό της περιοχής, η έλλειψη μιας συγκεκριμένης ταυτότητας, και η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων που απειλείται από παράγοντες όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση και η κλιματική αλλαγή. Το όραμα του σχεδίου ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας μέσω πιλοτικών εφαρμογών ευφυών πόλεων στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου, λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, διαμορφώνεται και στηρίζεται στις έννοιες της ανταγωνιστικότητας, της βιωσιμότητας, της ελκυστικότητας και της δημιουργικότητας, με απώτερο στόχο τη διατήρηση της δυναμικής της διαμορφώνοντας προοπτικές ενίσχυσης, την αντιμετώπιση των προβλημάτων των αστικών υποδομών και λειτουργιών και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Η ανταγωνιστικότητα αποτελεί κεντρικό ζητούμενο για την ανάπτυξη των αστικών οικονομιών στη σύγχρονη εποχή. Η στήριξη της τοπικής οικονομίας της περιοχής μελέτης με τα σύγχρονα εργαλεία που προσφέρει η τεχνολογία μπορεί να δημιουργήσει ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα για την τοπική εμπορική δραστηριότητα έναντι των μεγάλων εμπορικών κέντρων που χωροθετούνται στις παρυφές της πόλης. Η βιωσιμότητα αφορά ένα ευρύ φάσμα 96

97 λειτουργιών στις αστικές περιοχές με γνώμονα την ορθολογική διαχείριση, τη βελτιστοποίηση και την αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και των συνθηκών της ποιότητας ζωής. Η ενσωμάτωση σύγχρονων τεχνολογιών στον αστικό χώρο θεωρείται κρίσιμος παράγοντας για την επίτευξη των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης και ένα πεδίο περαιτέρω έρευνας και προώθησης. Η έννοια της δημιουργικότητας αναφέρεται στην ευαισθητοποίηση, την ενεργοποίηση των πολιτών απέναντι στα προβλήματα του αστικού χώρου και την προώθηση των ταλέντων των πολιτών, η οποία θα συνυπολογιστεί στους παράγοντες ανάπτυξης της περιοχής. Παράλληλα, η ανάπτυξη τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.), προσφέρει τη δυνατότητα συμμετοχής των πολιτών στη διαχείριση των διαφόρων αστικών λειτουργιών. Τέλος, η ελκυστικότητα για την περιοχή μελέτης θα ενισχυθεί μέσω της διαμόρφωσης μιας συγκεκριμένης ταυτότητας για το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου, βασισμένη στις υπόλοιπες έννοιες που διαμορφώνουν το όραμα της περιοχής εκμεταλλευόμενη τα πλεονεκτήματα από τη χρήση της τεχνολογίας. Το παραπάνω όραμα για το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου εξειδικεύεται στους παρακάτω γενικούς στόχους: Ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, μέσω της διείσδυσης νέων ευρυζωνικών τεχνολογιών σε αυτές. Βελτίωση της κινητικότητας στην περιοχή με την ενσωμάτωση Τ.Π.Ε.. Βελτίωση της ποιότητας ζωής και μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Ενεργοποίηση και ευαισθητοποίηση των πολιτών με στόχο τη συμμετοχή τους στην προσπάθεια βέλτιστης διαχείρισης των λειτουργιών του αστικού χώρου. Διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης ταυτότητας για την περιοχή βασισμένη στην δημιουργικότητα και την ευφυΐα του αστικού χώρου. 97

98 13. Αρχές σχεδιασμού Το σχέδιο Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου στηρίζεται σε μια φιλοσοφία σχεδιασμού, που ενσωματώνει τις νέες τάσεις που περιγράφουν τα σύγχρονα μοντέλα ανάπτυξης και σχεδιασμού των αστικών περιοχών, στοχεύοντας στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας, της ελκυστικότητας και την εξυγίανση του αστικού χώρου με βιώσιμες λύσεις. Το σχέδιο στηρίζεται εξολοκλήρου στις αρχές σχεδιασμού που προτείνει το μοντέλο των ευφυών πόλεων σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης των προκλήσεων, που θέτει η παγκοσμιοποίηση, ομαλής εισόδου στην οικονομία της γνώσης, εξυγίανσης του αστικού χώρου, βελτίωσης της ποιότητας ζωής και βελτιστοποίηση των διαδικασιών διαχείρισης των λειτουργιών της πόλης. Οι παραπάνω στόχοι επιτυγχάνονται μέσω της χρήσης καινοτόμων συστημάτων και της διείσδυσης των Τ.Π.Ε.. Παρόλο που στο θεωρητικό μέρος της εργασίας πραγματοποιήθηκε εκτενής αναφορά στο μοντέλο των ευφυών πόλεων στη συνέχεια αναφέρονται συνοπτικά οι βασικές αρχές σχεδιασμού που το διέπουν. Σύμφωνα με τον Κομνηνό, «Ευφυής πόλη είναι η πόλη που έχει την ικανότητα να προωθεί από τη μια την γνώση, την τεχνολογική πρόοδο και την ανάπτυξη της καινοτομίας και από την άλλη να ενσωματώνει ψηφιακές και τεχνολογικές εφαρμογές για την μεταφορά και μετάδοση της γνώσης» (Κομνηνός, 2006). Αποτελεί ένα μοντέλο ανάπτυξης, το οποίο συνθέτει τις ικανότητες των ανθρώπων, τις δραστηριότητες έντασης-γνώσεων, τους θεσμούς τεχνολογικής μάθησης και τους ψηφιακούς χώρους επικοινωνίας, με στόχο την μεγιστοποίηση της ικανότητας της καινοτομίας, της ανταγωνιστικότητας και της ευημερίας στην περιοχή αναφοράς (Κουτίτας, 2011). Ο ευφυής βέλτιστος σχεδιασμός υλοποιείται μέσα από την ανάπτυξη εφαρμογών και την επεξεργασία δεδομένων με απαραίτητο εργαλείο τις Τ.Π.Ε.. Παράλληλα όμως με τις αρχές σχεδιασμού των ευφυών πόλεων, το σχέδιο για το ευφυές σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου στηρίζεται και στις αρχές του μοντέλου των Δημιουργικών Πόλεων (Creative City). Ο Landry αναφέρει ότι «η Δημιουργική πόλη είναι μια νέα μέθοδος στρατηγικής για τον σχεδιασμό και τον προγραμματισμό της ανάπτυξης, η οποία εξετάζει πώς οι άνθρωποι μπορούν να σκέφτονται, να σχεδιάζουν και να δρουν δημιουργικά μέσα στην πόλη. Εξετάζει πως μπορούν να γίνουν οι πόλεις πιο βιώσιμες και ζωντανές, αξιοποιώντας την ανθρώπινη φαντασία και το ταλέντο. Η συγκεκριμένη μέθοδος της στρατηγικής ανάπτυξης των πόλεων δεν παρουσιάζει τελικές λύσεις αλλά επιθυμεί να ανοίξει μια «τράπεζα ιδεών» από όπου μπορούν να ξεπροβάλουν μια σειρά καινοτομιών» (Landry, 2007). Οι σύγχρονες πόλεις διαθέτουν ένα σημαντικό και κρίσιμο πόρο που δεν είναι άλλος από τους ανθρώπους. Η ανθρώπινη ευφυΐα, οι επιθυμίες, οι δραστηριότητες, η φαντασία και η δημιουργικότητα, αντικαθιστούν τη χωροθέτηση, τους φυσικούς πόρους και την πρόσβαση στις αγορές που 98

99 κάποτε αποτελούσαν τους κυριάρχους παράγοντες αστικής ανάπτυξης. Η δημιουργικότητα των ανθρώπων που ζουν και δραστηριοποιούνται στις πόλεις αποτελεί παράγοντα που θα καθορίσει τη μελλοντική τους επιτυχία (Landry, 2007). Οι βασικές αρχές που διέπουν το μοντέλο των δημιουργικών πόλεων ταυτίζονται με το όραμα του σχεδίου της παρούσας εργασίας, ως προς την συγκρότηση μιας νέας ταυτότητας και την ανάδειξη του ρόλου των ενεργών πολιτών σε βασικό παράγοντα επιτυχίας. Η ανάδειξη της δημιουργικότητας και του ταλέντου των ανθρώπων της πόλης, μέσω της χρήσης των Τ.Π.Ε. ως εργαλείο ενίσχυσης και προώθησης της δημιουργικότητας, αποτελούν ένα σημαντικό και κρίσιμο στρατηγικό συνδυασμό που μπορεί να οδηγήσει στην οικοδόμηση μιας ισχυρής ταυτότητας για το Βόλο. Τέλος, η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης διέπει τα παραπάνω μοντέλα και αποτελεί τον απώτερο στόχο των προτάσεων και των στρατηγικών που προτείνουν. Η έννοια της βιωσιμότητας, ως κυρίαρχη έννοια του σύγχρονου σχεδιασμού, δεν είναι δυνατόν να μην χαρακτηρίζει το σχέδιο ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου, κυρίως στους τομείς που σχετίζονται με την ποιότητα ζωής και τις διαδικασίες βέλτιστης διαχείρισης των λειτουργιών της πόλης. Εικόνα 33:Intelligent cities & Creative cities: Εξώφυλλα βασικών βιβλίων που περιγράφουν τα δυο μοντέλα. Πηγή: Εικόνες από το διαδίκτυο 99

100 14. Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου : Σχέδιο ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας. Το Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου αποτελεί ένα σχέδιο/πρόταση ανάπτυξης ενός οικοσυστήματος καινοτομίας στην κεντρική περιοχή της πόλης του Βόλου με βάση την ανοιχτή καινοτομία. Το «οικοσύστημα» είναι έννοια που συνδέεται συνήθως με την οικολογία ωστόσο η έννοια εκτείνεται πέρα από αυτή. Αποτελεί σύστημα μιας κοινωνίας η οποία εξελίσσεται με ευημερία, ευρωστία και αρμονία σε όλα τα επίπεδα. To «οικοσύστημα καινοτομίας» ορίζεται ως η βασική προσέγγιση προώθησης ευφυϊών περιβαλλόντων καινοτομίας σε πόλεις και περιφέρειες, παρέχοντας μια πλατφόρμα για τη συνεργασία πολιτών, επιχειρήσεων, κυβερνήσεων, ερευνητών και τη συν-δημιουργία νέων υπηρεσιών, προϊόντων και κοινωνικών υποδομών στην πραγματική ζωή και σε πραγματικό χρόνο (Komninos, 2008). Στηρίζονται σε μεθόδους ανοικτού κώδικα ή συμμετοχής του πλήθους με τη συμβολή των Τ.Π.Ε. και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Bergvall & Stahlbrost, 2009). Η πρόταση του σχεδίου δομείται σε τέσσερα βασικά μέρη τα οποία είναι: (1) Η ανάπτυξη υποδομών δικτύων ευρυζωνικότητας και Τ.Π.Ε.. (2) Η ανάπτυξη πιλοτικών εφαρμογών, πιλοτικών ηλεκτρονικών συστημάτων και πιλοτικών ψηφιακών πλατφορμών ευφυών πόλεων. (3) Η ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών, επιχειρηματικότητας και διαχείρισης υποδομών με τη συμμετοχή των πολιτών και των τελικών χρηστών. (4) Ο στρατηγικός ρόλος του σχεδίου στην δικτυακή ολοκλήρωση και την οικοδόμηση μιας νέας ταυτότητας για την πόλη. Η διαμόρφωση του σχεδίου βασίστηκε στα συμπεράσματα της ανάλυσης των χαρακτηριστικών της περιοχής και στην υιοθέτηση των βασικών αρχών σχεδιασμού των ευφυών πόλεων. Υιοθετώντας ωστόσο τις αρχές του ευφυούς σχεδιασμού, η πρόταση θα έπρεπε να στηρίζεται στις επιθυμίες των ανθρώπων της περιοχής ως προς ποια λύση θεωρούν πιο αποτελεσματική απέναντι στα προβλήματα που εντοπίζουν οι ίδιοι. Η ορθή μεθοδολογική προσέγγιση αφορά τη σύνταξη ερωτηματολογίων, στα οποία θα αποτυπώνονται οι γνώμες και οι επιθυμίες ενός δείγματος του πληθυσμού της περιοχής μελέτης, αναφορικά με τα προβλήματα και τις λύσεις που επιθυμούν σε αυτά μέσα από τις επιλογές που προτείνει το μοντέλο των ευφυών πόλεων. Η συγκεκριμένη παράμετρος δεν πραγματοποιήθηκε για τρεις λόγους πρώτον λόγω του ότι ξεπερνά τα όρια της παρούσας εργασίας, δεύτερον για οικονομικούς λόγους, και τρίτον διότι τα συμπεράσματα από την ανάλυση που πραγματοποιήθηκε ανταποκρίνονται σε σημαντικό βαθμό στα προβλήματα που αντιμετωπίζει 100

101 η περιοχή, σε συνδυασμό με τα εμπειρικά δεδομένα από τις συχνές επισκέψεις στην περιοχή μελέτης. Το αντικείμενο του σχεδίου απευθύνεται σε ένα σύνολο αστικών λειτουργιών και υποδομών, και στις διαστάσεις της ποιότητας ζωής για τις οποίες προτείνονται λύσεις μέσω της ανάπτυξης πιλοτικών καινοτόμων εφαρμογών και ψηφιακών υπηρεσιών. Οι πιλοτικές εφαρμογές που προτείνονται στο σχέδιο βασίστηκαν στη μελέτη καλών πρακτικών και αφορούν την ανάπτυξη καινοτόμων συστημάτων και τεχνολογιών σε μικρή κλίμακα. Η επιλογή πιλοτικών, και όχι μόνιμων εφαρμογών, πλεονεκτεί ως προς την μετάδοση γνώσης για τη βέλτιστη διαχείριση και αποτελεσματικότερη λύση των αστικών προβλημάτων, μια μέθοδος που θεωρείται οικονομικά συμφέρουσα και προβλέπει τη μελλοντική επέκταση των εφαρμογών σε μεγαλύτερη κλίμακα. 101

102 14.1 Υποδομές ευρυζωνικότητας: Ανάπτυξη πιλοτικού ασύρματου δικτύου πλέγματος (Wireless Mesh Network) Οι υποδομές δικτύων ευρυζωνικότητας αποτελούν το βασικό εργαλείο συγκρότησης του ψηφιακού χώρου, ο οποίος εισάγεται παράλληλα στον φυσικό χώρο και σε συνδυασμό με την ανάπτυξη ηλεκτρονικών εφαρμογών και ψηφιακών υπηρεσιών, λαμβάνοντας υπόψη τους θεσμού συνεργασίας δημιουργούνται ευφυή περιβάλλοντα (βλέπε 2.3). Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι υποδομές δικτύων ευρυζωνικότητας στην κεντρική περιοχή του Βόλου είναι μεν υψηλής ποιότητας (υψηλές ταχύτητες πρόσβασης στο διαδίκτυο, δίκτυο οπτικών ινών) ωστόσο, παρατηρείται μειωμένος βαθμός διείσδυσης της ευρυζωνικότητας στις λειτουργίες της πόλης. Πέρα από τη σύνδεση ορισμένων σημείων δημόσιου ενδιαφέροντος (δημόσιες υπηρεσίες) με το μητροπολιτικό δίκτυο οπτικών ινών Βόλου δεν παρατηρείται διείσδυση σε άλλους τομείς, ενώ δεν υπάρχει οργανωμένο δημοτικό ασύρματο ευρυζωνικό δίκτυο (Wi-Fi). Η ανάπτυξη οικοσυστημάτων καινοτομίας απαιτεί υψηλής ποιότητας υποδομές ευρυζωνικότητας και πλήρη ενσωμάτωση τους στις λειτουργίες της πόλης. Η πρόοδος της τεχνολογίας στις υποδομές των δικτύων και των ηλεκτρονικών υπηρεσιών οδηγεί στο μεταίχμιο μιας νέας εποχής όπου το διαδίκτυο του μέλλοντος, όπως ονομάζεται χαρακτηριστικά το ευρωπαϊκό όραμα για την κοινωνία της πληροφορίας, είναι πλέον γεγονός. «Το όραμα για το διαδίκτυο του μέλλοντος δίνει έμφαση στην παροχή απανταχού ασύρματης πρόσβασης, που θα προσφέρει υψηλής ταχύτητας επικοινωνία, ανεξάρτητα από τη θέση και την κίνηση του χρήστη, στη διασύνδεση πολλών ψηφιακών συσκευών με έξυπνες διεπαφές και αλληλεπιδραστικά αντικείμενα, που θα περιστοιχίζουν τους ανθρώπους και θα έχουν την ικανότητα να αναγνωρίζουν και να αντιδρούν εξειδικευμένα και εξατομικευμένα με τρόπο αόρατο, διακριτικό και αποτελεσματικό». Η δημιουργία ευφυών αστικών οικοσυστημάτων, που θα προάγουν την καινοτομία και τη γνώση, ώστε να καταστούν βιώσιμα και αποτελεσματικά, προϋποθέτει την επένδυση σε σύγχρονες υποδομές ευρυζωνικότητας (Ασκοξυλάκη, Σύρη, Τραγανίτη, & Στεφανίδη, 2010). Στον πυρήνα των δικτυακών τεχνολογιών του οράματος για το διαδίκτυο του μέλλοντος βρίσκονται τα Aσύρματα Δίκτυα Πλέγματος/ Wireless Mesh Network, τα οποία αναφέρονται και ως σύννεφο/cloud. Αποτελούν ένα επιπλέον βήμα σε σχέση με τις ασύρματες τεχνολογίες δικτύωσης 3G και Wi-Fi, τα οποία απευθύνονται σε ακίνητους χρήστες. Το Α.Δ.Π./W.M.N. αποτελεί έναν πρωτοπόρο τρόπο δικτύωσης παρέχοντας καθολική και αξιόπιστη επικοινωνία με χαμηλό κόστος σε αστικές και ημιαστικές περιοχές, τόσο για την ευρυζωνική πρόσβαση των κινητών συσκευών των χρηστών, όσο και για τη διασύνδεση έξυπνων αντικειμένων και αισθητήρων. Αποτελεί την ιδανική ευρυζωνική υποδομή για τον αστικό χώρο, καθώς ξεπερνά τα προβλήματα που δημιουργούν φυσικά εμπόδια, όπως τα ψηλά κτίρια παρέχοντας πληθώρα πλεονεκτημάτων σε διάφορους τομείς (Hossain, Ekram, & Leung, 2008). 102

103 Εικόνα 34: Η αρχιτεκτονική και τοπολογική αναπαράσταση του ασύρματου δικτύου πλέγματος Εικόνα 35: Εξωτερικός κόμβος του δικτύου πλέγματος τοποθετημένος σε αστικό εξοπλισμό Πηγή: Εικόνες από το διαδίκτυο Η αρχιτεκτονική των ασύρματων δικτύων πλέγματος συγκροτείται από ομότιμους κόμβους πλέγματος (Mesh Nodes), οι οποίοι μπορούν να συνδέονται δυναμικά μεταξύ τους μέσω ζεύξεων τεχνολογίας Wi-Fi. Οι κόμβοι συνήθως προσαρμόζονται στον αστικό εξοπλισμό (στύλοι οδοφωτισμού).οι κόμβοι πλέγματος διαθέτουν πολλαπλές ασύρματες διεπαφές, ώστε να μπορεί ταυτόχρονα ένας κόμβος να συνδέεται με πολλούς άλλους, λειτουργώντας ως δρομολογητής. Κάποιοι κόμβοι διαθέτουν ασύρματες διεπαφές για διασύνδεση τερματικών συσκευών (φορητούς υπολογιστές ή PDAs), ενώ κάποιοι άλλοι διαθέτουν σύνδεση με το διαδίκτυο. Ουσιαστικά ένα ασύρματο δίκτυο πλέγματος είναι ένα διαδίκτυο με τον μόνο περιορισμό ότι όλες οι συνδέσεις είναι ασύρματες. Η ομοτιμία που χαρακτηρίζει τους κόμβους συνεπάγεται ότι δεν υφίσταται κάποια κεντρική-ελεγκτική οντότητα του δικτύου, αλλά ο έλεγχος γίνεται κατανεμημένα από όλους τους κόμβους (Ασκοξυλάκη, Σύρη, Τραγανίτη, & Στεφανίδη, 2010). Η κατανεμημένη αρχιτεκτονική και λειτουργία των ασύρματων δικτύων πλέγματος τα καθιστά πλεονεκτικά, ως προς την ανθεκτικότητα, τόσο σε εξωγενή προβλήματα, όσο και σε κακόβουλες επιθέσεις. Σε περιπτώσεις φυσικής καταστροφής ή έκτακτων αναγκών, όταν συχνά παρατηρούνται προβλήματα επικοινωνίας με τα κλασικά δίκτυα κινητής τηλεφωνίας, τα ασύρματα δίκτυα πλέγματος αποτελούν ιδανική εναλλακτική λύση, καθώς, αφενός δεν πρόκειται να τεθούν εξολοκλήρου εκτός λειτουργίας, αφετέρου έχουν τη δυνατότητα αυτόματα και κατανεμημένα να επανέλθουν στο βέλτιστο επίπεδο λειτουργίας τους. Ως σημαντική παράμετρος επίσης κρίνεται η τοπολογική αρχιτεκτονική του δικτύου, καθώς η βέλτιστη χωροθέτηση των κόμβων στο αστικό σύστημα αποτελεί προϋπόθεση για την πιο αποτελεσματική λειτουργία του δικτύου (Hossain, Ekram, & Leung, 2008). Τα ασύρματα δίκτυα πλέγματος είναι ένας τομέας έρευνας αιχμής. Η έρευνα διαχωρίζεται στους ακόλουθους τομείς: στον τομέα της αυτο-διαμόρφωσης και αυτο- 103

104 διαχείρισης, στον τομέα αξιοποίησης δικτυακών πόρων, στον τομέα διαθεσιμότητας και υποστήριξης εγγυήσεων ποιότητας υπηρεσιών (Quality of Services), στον τομέα της ασφάλειας και στον τομέα της κινητικότητας των χρηστών (user mobility) (Hossain, Ekram, & Leung, 2008). Έχοντας αναφερθεί στα βασικά χαρακτηριστικά και πλεονεκτήματα των ασύρματων δικτύων πλέγματος προτείνεται η ανάπτυξη ενός πιλοτικού δικτύου τέτοιου τύπου με περιοχή κάλυψης την περιοχή του σύγχρονου ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου(115 εκτ.). Η συγκεκριμένη υποδομή, χρησιμοποιώντας προηγμένες διαδικασίες διαχείρισης και δρομολόγησης, συναθροίζει τη διαθέσιμη χωρητικότητα πολλαπλών γραμμών ADSL και οπτικών ινών, δημιουργώντας μία δεξαμενή χωρητικότητας, στην οποία έχουν από κοινού ασύρματη πρόσβαση τόσο σταθεροί, όσο και κινητοί χρήστες. Έτσι, καταρρίπτεται το φράγμα της μίας γραμμής πρόσβασης, οι ταχύτητες πρόσβασης των ασύρματων χρηστών μπορούν να ξεπεράσουν εκείνες της ενσύρματης πρόσβασης ADSL, ενώ ταυτόχρονα επιτυγχάνουν αποδοτική χρήση τόσο του ασύρματου φάσματος, όσο και των ενσύρματων γραμμών πρόσβασης. Η επένδυση και η δημιουργία προηγμένων δικτύων ευρυζωνικότητας στην περιοχή μελέτης αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη ευφυών οικοσυστημάτων. Για την ανάπτυξη επομένως τόσο της υλικοτεχνικής υποδομής και του συντονισμού, όσο και των διαδικασιών υλοποίησης, είναι αναγκαία η συνεργασία του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Εικόνα 36: Φανταστική απεικόνιση του «σύννεφου» (ασύρματο δίκτυο πλέγματος) στην περιοχή κάλυψης. ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ: Το εργαστήριο Τηλεπικοινωνιών και Δικτύων του ΙΤΕ-ΙΠ έχει αναπτύξει ένα προηγμένο πειραματικό μητροπολιτικό ασύρματο δίκτυο πλέγματος που καλύπτει μια περιοχή περίπου 60 Km2 πάνω από την πόλη του Ηρακλείου. Ως πειραματική πλατφόρμα θα επιτρέψει την αξιολόγηση ασύρματων δικτύων πλέγματος για παροχή ευρυζωνικών υπηρεσιών σε κινητούς / σταθερούς χρήστες, με χαμηλό κόστος εγκατάστασης, λειτουργίας και διαχείρισης. Η καινοτόμα λειτουργία του μητροπολιτικού δικτύου είναι η δυνατότητα παρακολούθησης της διακύμανσης της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας σε πραγματικό χρόνο Οι παραπάνω δραστηριότητες εντάσσονται στο υποέργο 05-ΑΚΜΩΝ-80 "Παροχή Ολοκληρωμένων Υπηρεσιών Σχεδίασης, Διαχείρισης και Ασφάλειας Ασύρματων Δικτύων με Υποστήριξη Ποιότητας Υπηρεσίας" που χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Ανταγωνιστικότητας" του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης του Υπουργείου Ανάπτυξης

105 14.2 Πιλοτικές εφαρμογές, ηλεκτρονικές πλατφόρμες και ψηφιακές υπηρεσίες ευφυών πόλεων Η ανάπτυξη πιλοτικών εφαρμογών, ηλεκτρονικών πλατφορμών παροχής ψηφιακών υπηρεσιών αποτελούν το δεύτερο βασικό συστατικό συγκρότησης του ψηφιακού χώρου στο μοντέλο των ευφυών πόλεων. Στα πλαίσια του σχεδίου ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου, οι πιλοτικές εφαρμογές που προτείνονται αφορούν βασικούς τομείς λειτουργίας και διαχείρισης, καθώς και ποικίλες έμμεσες διαστάσεις της ποιότητας ζωής στον αστικό χώρο. Οι πιλοτικές εφαρμογές που προτείνονται να αναπτυχθούν παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα και απευθύνονται σε ένα σύνολο βασικών λειτουργιών και διαστάσεων που σύμφωνα με την προσέγγιση του μοντέλου των ευφυών πόλεων, όπως υιοθετείται στην παρούσα διπλωματική εργασία, αποτελούν προϋπόθεση ώστε ένα αστικό οικοσύστημα να καταστεί ευφυές. Πίνακας 7: Οι πιλοτικές εφαρμογές και οι τομείς παρέμβασης του σχεδίου Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου Πρόταση ανάπτυξης πιλοτικών εφαρμογών στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου. Πιλοτικές Εφαρμογές Τομείς 1) Ευφυής εμπορική περιοχή Ευφυής Οικονομία 2) Ευφυής στάθμευση Ευφυής Κινητικότητα 3) Βελτιώνω την πόλη μου Ευφυείς Πολίτες Ευφυής Διαχείριση Ποιότητα Ζωής 4) Ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων Ευφυής Διαχείριση Ευφυής Κινητικότητα 5) Ευφυής ανάδειξη του πολιτισμού Ευφυές Περιβάλλον 105

106 Ευφυής εμπορική περιοχή Στο πλαίσιο του σχεδίου Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου προτείνεται η ανάπτυξη της πιλοτικής εφαρμογής Ευφυής Εμπορική Περιοχή (Smart Commercial Area). Όπως αναφέρθηκε στην ενότητα της ανάλυσης, η περιοχή μελέτης αποτελεί την κεντρική και σημαντικότερη περιοχή εμπορικών δραστηριοτήτων του Π.Σ.Β. διαθέτοντας ένα μεγάλο αριθμό μικρομεσαίων και μεγάλων επιχειρήσεων λιανικού και χονδρικού εμπορίου και επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών. Οι προκλήσεις και οι απειλές που αντιμετωπίζει η τοπική εμπορική αγορά, λόγω του ανταγωνισμού από τα μεγάλα εμπορικά κέντρα που χωροθετούνται στις παρυφές της πόλης, αλλά και από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης, οδηγούν σε αποδυνάμωση της εμπορικής δραστηριότητας στη περιοχή. Η ενίσχυση και η προβολή των μικρομεσαίων επιχειρήσεων με χρηματοδοτικά μέσα από την κεντρική διοίκηση, ειδικά στην παρούσα οικονομική συγκυρία, είναι ανέφικτη. Η υιοθέτηση νέων μεθόδων ενίσχυσης και προβολής των επιχειρήσεων και η εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που προσφέρουν οι Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.) μπορούν να αποτελέσουν κρίσιμους παράγοντες για την ενίσχυση της τοπικής αγοράς. Αντικείμενο και στόχοι Η πιλοτική εφαρμογή Ευφυής Εμπορική Περιοχή έχει ως αντικείμενο την αποτελεσματική προβολή των διαθέσιμων επιχειρήσεων και υπηρεσιών, καθώς και την ενδυνάμωση της σχέσης των πολιτών με την τοπική αγορά, μέσω της καλύτερης γνωριμίας τους με τις υπηρεσίες και τα προϊόντα που τους προσφέρονται. Πρόκειται ουσιαστικά για την ανάπτυξη μιας εικονικής αγοράς, η οποία θα κατηγοριοποιεί μέσα σε μια ψηφιακή διαδικτυακή πλατφόρμα το σύνολο των τοπικών καταστημάτων και των επαγγελματιών, με τη μορφή θεματικού καταλόγου, προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο έναν ευρύ δίαυλο για την εμπορευματοποίηση των προϊόντων και των υπηρεσιών. Η συγκεκριμένη πιλοτική εφαρμογή εντάσσεται στον τομέα της Ευφυούς Οικονομίας (Smart Economy), ενός κρίσιμου τομέα για τις σύγχρονες αστικές οικονομίες που αφορά τη διείσδυση των Τ.Π.Ε. στις επιχειρήσεις, την οικονομική προώθηση στρατηγικών κλάδων ανάπτυξης, την προσέλκυση ταλέντων και την προώθηση της δημιουργικότητας στους οικονομικούς κλάδους, την υποστήριξη της επιχειρηματικότητας, τη διεθνοποίηση των Εικόνα 37: Ηλεκτρονικές αγορές μέσω smart phone Πηγή: Εικόνα από το διαδίκτυο 106

107 επιχειρήσεων και την ανάπτυξη χώρων εταιρικής προώθησης (Committee of Digital and Knowledge based Cities of UCLG, 2012). Η πιλοτική εφαρμογή Ευφυής Εμπορική Περιοχή εστιάζει στη διείσδυση των Τ.Π.Ε. στις επιχειρήσεις δημιουργώντας μια ψηφιακή πλατφόρμα προβολής των υπηρεσιών και προϊόντων που παρέχουν και προσφέρουν τα τοπικά καταστήματα. Ως απώτερος στόχος τίθεται από τη μία, η ενίσχυση της τοπικής αγοράς και η αύξηση της εμπορικής κίνησης, και από την άλλη η δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος έναντι των μεγάλων εμπορικών πολυκαταστημάτων της πόλης. Ψηφιακές υπηρεσίες Η πιλοτική εφαρμογή Ευφυής Εμπορική Περιοχή, στα πλαίσια του αντικειμένου και του στόχου επίλυσης συγκεκριμένων προβλημάτων, προσφέρει ένα εύρος ψηφιακών υπηρεσιών επιχειρηματικότητας. Οι ψηφιακές υπηρεσίες που προσφέρει η πιλοτική εφαρμογή Ευφυής Εμπορική Περιοχή είναι οι εξής: Επιχειρηματικός οδηγός. Εικονική προβολή των τοπικών επιχειρήσεων. Προβολή προσφορών και εκπτώσεων. Μηχανή αξιολόγησης καταστημάτων και αγορών. Η υπηρεσία του επιχειρηματικού οδηγού αφορά την παρουσίαση του συνόλου των επιχειρήσεων του εμπορικού κέντρου του Βόλου πάνω σε ψηφιακό χάρτη ΕΙΚΟΝΙΚΕΣ ΑΓΟΡΕΣ: Ολοένα και περισσότερες πόλεις υιοθετούν εφαρμογές οι οποίες παρέχουν ψηφιακές υπηρεσίες προβολής των τοπικών αγορών. Η μαζική χρήση των Τ.Π.Ε. επηρεάζει και την επιχειρηματικότητα εντάσσοντας την στην ψηφιακή δικτύωση για την άμεση προβολή των υπηρεσιών και των προϊόντων. Ένα παράδειγμα αποτελεί το Smart City Shopping, Stockholm. Πρόκειται για μια ηλεκτρονική πλατφόρμα παροχής υπηρεσιών αναζήτησης τοπικών επιχειρήσεων, προϊόντων, ξενοδοχείων, εστιατορίων και οποιοδήποτε άλλου είδους επιχείρησης η οποία έχει καταχωρημένη προσωπική σελίδα στην εφαρμογή. Η εφαρμογή λειτουργεί από το 2005 και οι χρήστες της αυξάνονται συνεχώς. ( Άλλο ένα παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Θέρμης στην οποία με πρωτοβουλία της δημοτικής αρχής αναπτύχθηκε μια πιλοτική εφαρμογή εικονικής αγοράς σε συνεργασία με την ερευνητική μονάδα URENIO του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η πιλοτική εφαρμογή έχει στόχο την τόνωση της τοπικής αγοράς ενώ δεν έχει ακόμα τεθεί σε λειτουργία. Η χρηματοδότηση της εφαρμογής εντάσσεται στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα PEOPLE. (DEMO εφαρμογής: project.eu/portal/images/stories/people- Thermi-Digital_Market_Place.pdf 107

108 και τη δυνατότητα κατηγοριοποίησης των επιχειρήσεων με βάση το είδος των υπηρεσιών ή των προϊόντων που προσφέρουν. Οι χρήστες θα έχουν επομένως τη δυνατότητα αναζήτησης των καταστημάτων που τους ενδιαφέρουν με βάση την κατηγορία, αλλά και τη δυνατότητα εύρεσης της ακριβούς θέσης πάνω στον ψηφιακό χάρτη της περιοχής. Στη συγκεκριμένη θεματική ψηφιακή πλατφόρμα κάθε επιχείρηση έχει τη δική της ιστοσελίδα στην οποία δύναται να αναρτήσει φωτογραφίες, βίντεο και κείμενα. Με αυτό τον τρόπο ο χρήστης πέρα από τον εντοπισμό της θέσης της επιχείρησης έχει τη δυνατότητα να ζητήσει επιπλέον οδηγίες πλοήγησης. Επιπροσθέτως, μέσω της εφαρμογής δίνεται στους καταστηματάρχες η ευκαιρία να προωθήσουν τις προσφορές τους, τις προωθητικές ενέργειες και τις εκπτώσεις. Το περιβάλλον της ψηφιακής πλατφόρμας διαθέτει ειδική ενότητα με το όνομα «Εκπτώσεις-Προσφορές», όπου οι ίδιοι οι καταστηματάρχες αναρτούν τις προσφορές και τις εκπτώσεις στα προϊόντα και της υπηρεσίες που παρέχουν. Ο χρήστης μπορεί να αποδεχτεί την εκάστοτε προσφορά μέσω του ηλεκτρονικού κουπονιού αποθηκεύοντας το στο κινητό του και επιδεικνύοντας το στο κατάστημα κατά την αγορά του προϊόντος. Τέλος, σημαντική είναι η ψηφιακή υπηρεσία βαθμολόγησης των καταστημάτων και των προσφορών μέσω της μηχανής αξιολόγησης των καταστημάτων και των αγορών, καθώς δίνεται στους χρήστες της εφαρμογής η δυνατότητα να εισάγουν σχόλια, παρατηρήσεις και κριτικές για τα καταστήματα και τις προσφορές τα οποία μπορούν να μοιραστούν άμεσα μέσω των ιστοχώρων κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter) με τους εικονικούς τους φίλους. Αρχιτεκτονική της εφαρμογής Η αρχιτεκτονική της πιλοτικής εφαρμογής Ευφυής Εμπορική Περιοχή βασίζεται στην ανοικτή καινοτομία, η οποία επιτρέπει τον συνδυασμό πολλών μερών, όπως η συμμετοχή των καταστηματαρχών και των τελικών χρηστών για την ανταλλαγή πληροφοριών μέσω μιας εικονικής-ψηφιακής πλατφόρμας. Η συγκεκριμένη πιλοτική εφαρμογή στηρίζεται σε μια ψηφιακή διαδικτυακή πλατφόρμα, στη χρήση Τ.Π.Ε. και του διαδικτύου. Η πρόσβαση των καταστηματαρχών και των χρηστών στην εφαρμογή μπορεί να γίνει μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων τρίτης γενιάς (smart phones), οθονών και κωδικών quick response (QR). Η ανάπτυξη του ασύρματου δικτύου πλέγματος που προτείνεται μπορεί να υποστηρίξει δυναμικά την λειτουργία της εφαρμογής. Πλεονεκτήματα και Προϋποθέσεις Τα οφέλη που αναμένεται να προκύψουν από την εφαρμογή Ευφυής Εμπορική Περιοχή αφορούν την ενίσχυση των υπαρχουσών επιχειρήσεων δημιουργώντας συνθήκες που διευκολύνουν την είσοδο στην οικονομία της γνώσης και την κοινωνία της πληροφορίας. Οι καταστηματάρχες αποκτούν πλεονέκτημα προβολής της επιχείρησης τους και των προσφορών 108

109 που παρέχουν με εύκολο, άμεσο και οικονομικό τρόπο. Από την άλλη τα πλεονεκτήματα για τους πολίτες αφορούν τον γρήγορο και άμεσο εντοπισμό μέσω της ψηφιακής πλατφόρμας των καταστημάτων της προτίμησης τους με αποτέλεσμα την εξοικονόμηση χρόνου. Επιπλέον, στην παρούσα οικονομική συγκυρία οι πολίτες ενδιαφέρονται περισσότερο για τις προσφορές και τις εκπτώσεις των καταστημάτων που μέσω της εφαρμογής μπορούν να εντοπίσουν άμεσα και γρήγορα χωρίς να σπαταλούν χρόνο και χρήμα με τις άσκοπες περιηγήσεις στους δρόμους της αγοράς. Τα οφέλη για την εμπορική περιοχή αναφέρονται στην αύξηση της εμπορικής κίνησης, την αναζωογόνηση και την αναβάθμιση της περιοχής του εμπορικού κέντρου μέσα από την είσοδο του ψηφιακού επιπέδου παράλληλα στις δραστηριότητες της. Δημιουργούνται επιπλέον συνθήκες ανταγωνισμού και επιτυχίας νέων επιχειρήσεων στην περιοχή, καθώς κατά τα πρώτα στάδια μιας επιχείρησης ένας από του σημαντικότερους παράγοντες επιτυχίας είναι η προβολή, η οποία μέσω της ψηφιακής πλατφόρμας είναι άμεση και οικονομικά συμφέρουσα. Οι περιορισμοί και οι κίνδυνοι, ως προς την μεγιστοποίηση των οφελών από την χρήση της εφαρμογής, αναφέρονται κυρίως στο θεσμικό επίπεδο που περιλαμβάνει τις συνθήκες συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων. Η θέληση και η γόνιμη συνεργασία μεταξύ των φορέων αποτελεί καταλυτικό παράγοντα για την ανάπτυξη και την επιτυχία της εφαρμογής. Όσον αφορά την πλευρά των καταστηματαρχών θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή ως προς την σωστή και πλήρη ενημέρωση για τα οφέλη της εφαρμογής στις επιχειρήσεις τους και την τοπική αγορά. Παράλληλα, η εφαρμογή θα πρέπει να γίνει ευρέως γνωστή στους πολίτες μέσω διαφημιστικών εκστρατειών, όπως ειδικά σήματα κατοχύρωσης της συμμετοχής του εκάστοτε καταστήματος στην πιλοτική εφαρμογή Ευφυής στάθμευση Το σχέδιο Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό Κέντρο Βόλου προτείνει τη δημιουργία πιλοτικής εφαρμογής που αφορά την ανάπτυξη ενός συστήματος ευφυούς διαχείρισης της παρόδιας στάθμευσης με την ενσωμάτωση Τ.Π.Ε. στον αστικό χώρο. Όπως προκύπτει από την ανάλυση το ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα κυκλοφοριακής συμφόρησης, η οποία δεν παρατηρείται μόνο κατά τις ώρες αιχμής, αλλά και τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας. Τα αίτια της κυκλοφοριακής συμφόρησης στην περιοχή ταυτίζονται με τα αιτία που δημιουργούν κυκλοφοριακή συμφόρηση σε όλα σχεδόν τα κέντρα των ελληνικών πόλεων. Όπως επιβεβαιώνει η έρευνα που διενήργησε η Αναπτυξιακή Εταιρία του δήμου Βόλου (ΑΝΕΒΟ.Α.Ε.) τα αίτια της κυκλοφοριακής συμφόρησης στην κεντρική περιοχή οφείλονται όχι στο μεγάλο κυκλοφοριακό φόρτο, αλλά στο πρόβλημα που δημιουργούν τα σταθμευμένα οχήματα. Το φαινόμενο της παράνομης στάθμευσης ως αποτέλεσμα του 109

110 περιορισμένου αριθμού νόμιμων παρόδιων θέσεων στάθμευσης συνθέτει το σκηνικό που οδηγεί καθημερινά την κεντρική περιοχή του Βόλου σε κυκλοφοριακό έμφραγμα. Αντικείμενο και Στόχοι Η πιλοτική εφαρμογή Ευφυής Στάθμευση αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης της παρόδιας στάθμευσης στον αστικό χώρο. Βασίζεται σε καλές πρακτικές του πόλεων του εξωτερικού στις οποίες η ιδέα της ευφυούς στάθμευσης εδραιώθηκε ως πραγματικότητα με στόχο τη βελτίωση του τρόπου ζωής, της εργασίας και της μετακίνησης στα αστικά κέντρα. Η εφαρμογή εντάσσεται στον τομέα της βιώσιμης και άνετης μετακίνησης εστιάζοντας στην συνδεσιμότητα και την ενσωμάτωση των Τ.Π.Ε. στις διαστάσεις της αστικής κινητικότητας. Ο άμεσος στόχος της εφαρμογής επικεντρώνεται στη παροχή ψηφιακών υπηρεσιών διευκολύνοντας τους οδηγούς στην εύκολη εύρεση θέσης στάθμευσης μέσα στην πόλη, ενώ ο έμμεσος στην περιβαλλοντική και οικονομική διάσταση των αναποτελεσματικών πολιτικών στάθμευσης. Το αντικείμενο της πιλοτικής εφαρμογής εστιάζει στην ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών, οι οποίες θα περιγράφουν τη διαθεσιμότητα των χώρων στάθμευσης, μέσω της μετάδοσης πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο, στη βελτιστοποίηση των εσόδων της πόλης καθώς ξοδεύεται λιγότερος χρόνος και χρήμα για τη διαχείριση των πόρων, στη βελτίωση της παραγωγικότητας, στη μείωση της συμφόρησης και των εκπομπών CO 2. Η εφαρμογή στηρίζεται στην ιδέα της απομακρυσμένης διαχείρισης των χώρων στάθμευσης σε πραγματικό χρόνο, μέσω Τ.Π.Ε., βελτιώνοντας σε μεγάλο βαθμό την αποτελεσματικότητα στις πράξεις προς όφελος των κατοίκων, των επισκεπτών, των έμπορων και της διαχείρισης της κινητικότητας (Harvard Business School, lbid, 2012). Αρχιτεκτονική της εφαρμογής Η αρχιτεκτονική της πιλοτικής εφαρμογής Ευφυής Στάθμευση περιλαμβάνει ένα σύνολο φυσικών και ηλεκτρονικών μερών τα οποία είναι: 1) Ανατροφοδοτούμενοι αισθητήρες 2) Ασύρματο Πλέγμα Δικτύου 3) Ψηφιακές Πλατφόρμες/ Έξυπνες συσκευές Εικόνα 38: Αναπαράσταση τoυ δικτύου πλέγματος (mesh network) στο Hollywood για την εφαρμογή smart parking Πηγή: Εικόνα από το διαδίκτυο 110

111 Αισθητήρες: Αποτελούν τη βάση του συστήματος και τοποθετούνται με εύκολο τρόπο στο χώρο των παρόδιων θέσεων στάθμευσης. Οι αισθητήρες συγκεντρώνουν χαρακτηριστικά όπως η αυτονόμηση σε ενέργεια, η ανθεκτικότητα και η εντελώς ασύρματη λειτουργία. Υπάρχουν δυο είδη αισθητήρων με διαφορετικά τεχνικά χαρακτηριστικά: Ο Surface Mount Sensor έχει σχεδιαστεί για χαμηλότερο κόστος, ταχεία ανάπτυξη, και προεξέχει περίπου μια ίντσα πάνω από το οδόστρωμα. Ο ενσωματωμένος αισθητήρας έχει σχεδιαστεί ώστε να είναι ενσωματωμένος στο οδόστρωμα και είναι Εικόνα 39: Ενσωματωμένος αισθητήρας στην εφαρμογή smart parking Εικόνα 40: Αναπαράσταση της λειτουργίας της εφαρμογής smart parking Πηγή: Εικόνες από το διαδίκτυο κατάλληλος για περιοχές όπου παρατηρούνται συχνά χιονοπτώσεις και υπάρχει ανάγκη καθαρισμού των δρόμων χωρίς να προκαλείται ζημιά στους αισθητήρες. Οι αισθητήρες παραδίδουν συνεχών τα δεδομένα ανίχνευσης μέσω του δικού τους εσωτερικού τροφοδοτικού. Η εγκατάσταση τους ολοκληρώνεται σε λίγα λεπτά και η συντήρηση τους χαρακτηρίζεται μηδαμινή, καθώς δεν χρειάζεται αλλαγή μπαταριών. Κάθε αισθητήρας περιέχει μια σειρά από διαφορετικά συστατικά αίσθησης και λογικής για τη διαχείριση της συλλογής των δεδομένων στον ατομικό χώρο στάθμευσης. Ασύρματο δίκτυο πλέγματος (W.M.N.): Αποτελεί το δεύτερο σημαντικότερο μέρος του συστήματος ως βασική υποδομή ευρυζωνικότητας για την ευφυή στάθμευση. Το συγκεκριμένο δίκτυο επικοινωνίας προσφέρει εξαιρετική αξιοπιστία και διαθεσιμότητα 111

112 αποτελούμενο από ασύρματους κόμβους οργανωμένους σε τοπολογία πλέγματος. Η περιοχή κάλυψης λειτουργεί ως ενιαίο δίκτυο και ενίοτε ονομάζεται σύννεφο (cloud) (βλέπε 14.1). Ψηφιακές Πλατφόρμες/Έξυπνες συσκευές: Τα δεδομένα που συλλέγονται από τους αισθητήρες μεταδίδονται στο ασύρματο δίκτυο πλέγματος, μέσω του διαδικτύου, και ο εκάστοτε κόμβος του δικτύου μεταδίδει την πληροφορία σε τελικά σταθερά ή κινητά μέσα όπως κινητά τηλέφωνα τρίτης γενιάς (Smart phones), ηλεκτρονικούς υπολογιστές, tablets κ.α. Τα δεδομένα λαμβάνονται και κατηγοριοποιούνται από ειδικά λογισμικά τα οποία διαμορφώνουν τις ψηφιακές διαδικτυακές πλατφόρμες. Ψηφιακές Υπηρεσίες Οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες παροχής ψηφιακών υπηρεσιών ευφυούς στάθμευσης που χρησιμοποιούνται κυρίως από τις αντίστοιχες εφαρμογές ευφυών πόλεων στο εξωτερικό είναι οι ακόλουθες τρεις. 1) Πλατφόρμα καθοδήγησης οδηγών (Smart Parker): Το συγκεκριμένο application καθοδηγεί τους οδηγούς απευθείας στους διαθέσιμους χώρους στάθμευσης ακόμη και όταν βρίσκονται σε κυκλοφοριακή συμφόρηση. Η εφαρμογή θα υποδείξει τον αριθμό και τη διαθεσιμότητα των ελεύθερων θέσεων στάθμευσης γύρω από τα κοντινά οικοδομικά τετράγωνα παρουσιάζοντας τη θέση σε ψηφιακό χάρτη. Οι οδηγοί μπορούν ακόμα να συμβουλευτούν την έξυπνη πλατφόρμα πριν φύγουν από το σπίτι ώστε με βάση τη διαθεσιμότητα των ελεύθερων θέσεων να αποφασίσουν να μετακινηθούν με άλλο μέσο ή τρόπο στον προορισμό τους περπάτημα, μέσα μαζικής μεταφοράς, ποδήλατο. Η πρόσβαση στη συγκεκριμένη ψηφιακή πλατφόρμα μπορεί να γίνει μέσω έξυπνων κινητών (smart phones) υπολογιστών και tablets. Εκτός από την ειδοποίηση των οδηγών για τις διαθέσιμες ελεύθερες θέσεις στάθμευσης δίνει στους χρήστες τη δυνατότητα: Απευθείας πληρωμής με την υπηρεσία ηλεκτρονικής πληρωμής μέσω κινητών τηλεφώνων τρίτης γενιάς. Χρήση κατάλληλων υπενθυμίσεων, όπως ορισμός χρονομέτρου και ειδοποίηση για λήξη του μετρητή. Εύρεση του αυτοκίνητό μέσω των χαρτών Google Maps. Εικόνα 41: Η διαδικτυακή πλατφόρμα smart parking Πηγή: Εικόνα από το διαδίκτυο Αποθήκευση των ιστορικών στάθμευσης για εύκολη πρόσβαση αργότερα. 2) Πλατφόρμα δυναμικής τιμολόγησης της στάθμευσης και στατιστικά στοιχεία: Η ηλεκτρονική πλατφόρμα προσφέρει τη δυνατότητα παρακολούθησης και ανάλυσης των στοιχείων που αφορούν τη στάθμευση στην εκάστοτε γειτονιά της πόλης. Η εφαρμογή 112

113 παρουσιάζει τα πρότυπα στάθμευσης για την καλύτερη υποστήριξη των διάφορων πληθυσμιακών ομάδων, όπως τους καταναλωτές και τους εμπόρους, τους κάτοικους και τους επισκέπτες, ενώ παράλληλα παρακολουθεί τη βελτίωση της κυκλοφοριακής συμφόρησης και την ευκολία της κίνησης. Αναλύοντας στατιστικά όλες τις πληροφορίες που παρέχει η έξυπνη εφαρμογή οι αρμόδιοι φορείς διαχείρισης μπορούν να λαμβάνουν πιο ενημερωμένες αποφάσεις για το πόσο θα πρέπει να κοστίσει η στάθμευση σε συγκεκριμένες ώρες κατά τη διάρκεια της ημέρας και να έχουν τα εργαλεία για να το επιβάλουν. 3) Η Πλατφόρμα Streetline Enforcement Suite, βοηθά τις πόλεις να κατανοήσουν καλύτερα τις τάσεις που αφορούν τις παραβιάσεις στάθμευσης λαμβάνοντας πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο. Η συγκεκριμένη εφαρμογή είναι κατάλληλη για τις αρμόδιες υπηρεσίες διαχείρισης των κυκλοφοριακών ζητημάτων καθώς τους επιτρέπει να αυξήσουν την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα της όλης διαδικασίας ως 150%. Έχοντας γίνει η περιγραφή του αντικειμένου, της αρχιτεκτονικής και των ψηφιακών υπηρεσιών της εφαρμογής Ευφυής Στάθμευσης στη συνέχεια γίνεται αναφορά για την ανάπτυξη της συγκεκριμένης εφαρμογής στην περιοχή μελέτης. Η σχέση των εμπορικών δραστηριοτήτων με τη χρήση του αυτοκινήτου είναι μια σχέση αμφίδρομη ειδικά στα κέντρα των ελληνικών πόλεων. Η γενικότερη τάση του σχεδιασμού σήμερα προωθεί την απομάκρυνση των αυτοκινήτων και τη λήψη μέτρων αποθάρρυνσης της χρήσης τους. Παρόλα αυτά παρατηρείται ότι όσο περισσότερα περιοριστικά μέτρα λαμβάνονται από της δημοτικές αρχές τόσο αυξάνεται το φαινόμενο της παράνομης στάθμευσης οξύνοντας το πρόβλημα της κυκλοφοριακής συμφόρησης. Τα μέτρα που έχει λάβει μέχρι στιγμής ο δήμος Βόλου για την κεντρική περιοχή της πόλης αφορούν τη μείωση των νόμιμων θέσεων στάθμευσης και την υιοθέτηση του μέτρου της ελεγχόμενης στάθμευσης. Τα μέτρα ωστόσο δεν έχουν αποδώσει θεαματικά αποτελέσματα φέρνοντας πολλές φορές σε σύγκρουση διάφορες κοινότητες ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στο εμπορικό κέντρο. 113

114 Εικόνα 42: Χωρική οργάνωση της εφαρμογής smart parking στην προτεινόμενη περιοχή Πηγή: Ιδία επεξεργασία Επομένως καθίσταται επιτακτική η υιοθέτηση συστημάτων διαχείρισης της παρόδιας στάθμευσης μέσω έξυπνων εφαρμογών. Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα προτείνεται η ανάπτυξη του πιλοτικού συστήματος ευφυούς διαχείρισης της παρόδιας στάθμευσης γύρω από τα οικοδομικά τετράγωνα που συγκροτούν την καρδιά του εμπορικού κέντρου του Βόλου. Ως περιοχή κάλυψης ορίζεται η περιοχή μεταξύ των οδών Αργοναυτών, Αθ. Διάκου, Γαζή και Φιλελλήνων. Πρόκειται για μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από υψηλή συγκέντρωση εμπορικών χρήσεων και χρήσεων παροχής υπηρεσιών με σημαντική παρουσία της κατοικίας. Οι νόμιμες θέσεις στάθμευσης στο συγκεκριμένο τμήμα της περιοχής μελέτης υπολογίστηκε σύμφωνα με έρευνα της αναπτυξιακής εταιρίας του δήμου Βόλου σε 395. Προτείνεται επομένως η ενσωμάτωση, στις 395 θέσεις στάθμευσης, ενός δικτύου ασύρματων αισθητήρων τύπου Surface Mount Sensor και σύνδεση του συγκεκριμένου δικτύου με το ασύρματο δίκτυο πλέγματος για τη συλλογή και μετάδοση των πληροφοριών. 114

115 Αναμενόμενα οφέλη και περιορισμοί Ο στόχος της ανάπτυξης και λειτουργίας της συγκεκριμένης πιλοτικής εφαρμογής στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου είναι η εγκαθίδρυση ενός ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης των χώρων στάθμευσης με έξυπνο τρόπο. Τα αναμενόμενα οφέλη αφορούν την ανταλλαγή και συγκέντρωση πληροφοριών, σχετικά με τις συνθήκες στάθμευσης στο κέντρο, και την παροχή, σε όλους τους εμπλεκόμενους χρήστες, της δυνατότητας επιλογής εναλλακτικών σεναρίων μετακίνησης με βάση τις πληροφορίες που τους παρέχονται σε πραγματικό χρόνο. Επιπλέον τα έμμεσα οφέλη είναι περιβαλλοντικά, καθώς μειώνονται οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που οφείλονται στην άσκοπη κίνηση των οχημάτων μέχρι την εύρεση ελεύθερης θέσης στάθμευσης και επιπλέον οικονομικά τόσο για τους ίδιους του χρήστες όσο και για τη δημοτική αρχή. Οι υπηρεσίες, οι οποίες είναι αρμόδιες για την κυκλοφοριακή διαχείριση, έχουν τη δυνατότητα λήψης και αξιολόγησης των πληροφοριών σχετικά με την κίνηση στο κέντρο της πόλης και τη χάραξη πιο αποτελεσματικών τιμολογιακών πολιτικών. Η πιλοτική εφαρμογή Ευφυής στάθμευση δεν έχει ως άμεσο στόχο τη λύση του προβλήματος της κυκλοφοριακής συμφόρησης, αφενός διότι οι αιτίες του συγκεκριμένου προβλήματος στο κέντρο οφείλονται και σε άλλους παράγοντες, αφετέρου διότι η κλίμακα της πιλοτικής εφαρμογής είναι μικρή ώστε να σημειώσει θεαματικά αποτελέσματα. Το σημαντικότερο όφελος είναι η παροχή ενός εργαλείου στους πολίτες που μετακινούνται στο κέντρο το οποίο μπορεί να βελτιώσει τις συνθήκες κινητικότητας στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου. Συμπληρωματικές ενέργειες υποστήριξης της πιλοτικής εφαρμογής τις οποίες θα πρέπει να αναλάβει η δημοτική αρχή είναι η σαφής οριοθέτηση των 395 θέσεων στάθμευσης που αποτελούν το φυσικό επίπεδο της εφαρμογής Βελτιώνω την πόλη μου Στις σύγχρονες πόλεις παρατηρείται συχνά η αδυναμία των δημοτικών αρχών απέναντι στην αποτελεσματική διαχείριση και άμεση λύση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι υποδομές του αστικού χώρου. Η αδυναμία αυτή οφείλεται στην απουσία άμεσης πληροφόρηση για τα προβλήματα που προκύπτουν σε διάφορα σημεία της πόλη. Ιδιαίτερα στη προκειμένη οικονομική συγκυρία όπου οι πόροι είναι περιορισμένοι οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης θα πρέπει να υιοθετήσουν νέους τρόπους αποτελεσματικής και άμεσης λύσης των προβλημάτων των αστικών υποδομών και εξοπλισμού. Η προώθηση της συμμετοχής των πολιτών σε αυτή τη διαδικασία με την εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που προσφέρουν οι Τ.Π.Ε. αναγνωρίζεται και λαμβάνεται υπόψη από ολοένα και περισσότερες πόλεις. Η συγκεκριμένη αναγνώριση μετουσιώνεται στην ανάπτυξη καινοτόμων εφαρμογών που 115

116 αποδεδειγμένα προσφέρουν βελτιστοποίηση των διαδικασιών εξυγίανσης των αστικών υποδομών. Αντικείμενο και στόχοι Οι πιλοτικές εφαρμογές που αφορούν τη βελτίωση των αστικών υποδομών και του αστικού εξοπλισμού είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες τόσο των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης όσο και της τοπικής κοινότητας. Στόχος είναι η ενεργοποίηση των πολιτών που ζουν, εργάζονται και μετακινούνται σε μια συγκεκριμένη περιοχή μέσω της χρήσης Τ.Π.Ε. ώστε να συμμετέχουν στη διαδικασία εντοπισμού των προβλημάτων του αστικού χώρου. Επομένως, οι συγκεκριμένες εφαρμογές επιτρέπουν τους πολίτες μιας γειτονιάς ή μιας μεγαλύτερης περιοχής να αναφέρουν μέσω ψηφιακών διαδικτυακών πλατφορμών τα προβλήματα που οι ίδιοι εντοπίζουν στον αστικό χώρο, από πεταμένα σκουπίδια μέχρι κακοτεχνίες στα πεζοδρόμια και από καμένες λάμπες οδοφωτισμού μέχρι αιτήσεις για απομάκρυνση μεγάλων αντικειμένων. Οι πληροφορίες συλλέγονται μέσω του διαδικτύου σε κεντρικές υποδομές διαχείρισης οι οποίες προωθούν τα αιτήματα των πολιτών στις αρμόδιες υπηρεσίες της τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι στόχοι της συγκεκριμένης εφαρμογής εντάσσονται στα πλαίσια των διαδικασιών διαχείρισης, της συμμετοχής των πολιτών και της βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Αρχιτεκτονική της εφαρμογής Η εφαρμογή Βελτιώνω την πόλη μου, που προτείνεται για το σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου, υιοθετεί την αρχιτεκτονική μιας ψηφιακής διαδικτυακής πλατφόρμας που βασίζεται στην ιδέα της ανοικτής καινοτομίας χρησιμοποιώντας ένα λογισμικό ανοικτού κώδικα. Με βάση τον κώδικα διαμορφώνεται ένα ολοκληρωμένο on-line περιβάλλον διαχείρισης το οποίο παρέχει πληθώρα λειτουργιών και ψηφιακών υπηρεσιών. Οι πληροφορίες που καταχωρούνται στο συγκεκριμένο ψηφιακό περιβάλλον επεξεργάζονται από έναν κεντρικό διαχειριστή ο οποίος προωθεί τα αιτήματα στην αρμόδια δημοτική υπηρεσία. Η εφαρμογή μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κινητά τρίτης γενιάς (smart phones) και σταθερούς ή φορητούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Ψηφιακές υπηρεσίες Οι ψηφιακές υπηρεσίες και λειτουργίες της εφαρμογής Βελτιώνω της πόλη μου περιγράφονται αναλυτικά στο κεφάλαιο 3.3. της ενότητας 1 ως παράδειγμα καλής πρακτικής στον ελλαδικό χώρο. Παρόλα αυτά στη συνέχεια περιγράφονται συνοπτικά οι ψηφιακές υπηρεσίες και λειτουργίες που παρέχει η ψηφιακή διαδικτυακή πλατφόρμα: Ακριβής προσδιορισμός της θέσης του προβλήματος που εντοπίζεται: Οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα ακριβούς προσδιορισμού της θέσης του προβλήματος πάνω σε ψηφιακό χάρτη, ενώ μπορούν να επισυνάψουν και σχετικές φωτογραφίες. 116

117 Οι καταχωρήσεις των πολιτών παρουσιάζονται σε χάρτη της περιοχής: Κάθε κατηγορία αιτήματος αντιστοιχεί σε ένα διαφορετικό εικονίδιο. Παρουσιάζονται οι σημαντικότερες πληροφορίες για κάθε αίτημα. Αναλυτική παρουσίαση της καταχώρησης: Σε ξεχωριστή καρτέλα εμφανίζονται αναλυτικές πληροφορίες για το κάθε αίτημα όπως η κατηγορία, ώρα καταχώρησης κ.α. Παρακολούθηση της κατάστασης: Μόλις ο δήμος λάβει γνώση και το αίτημα προωθηθεί στην αρμόδια υπηρεσία η κατάσταση αλλάζει σε «Σε εξέλιξη». Τέλος, μόλις το πρόβλημα αντιμετωπιστεί η κατάσταση γίνεται «Διεκπεραιώθηκε». Φιλτράρισμα των καταχωρήσεων: Οι χρήστες μπορούν να δουν μόνο τις καταχωρήσεις συγκεκριμένων κατηγοριών ή αυτές που βρίσκονται σε συγκεκριμένη κατάσταση. Δυνατότητα σχολιασμού: Οι χρήστες μπορούν να καταθέτουν τα σχόλιά τους σχετικά με τις υπάρχουσες καταχωρήσεις. Υποστήριξη ψηφοφοριών: Οι πολίτες μπορούν να παρέχουν θετική ψήφο στις καταχωρήσεις που θεωρούν σημαντικές. Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνεται καλύτερα η βούληση των κατοίκων της πόλης. Η ανάπτυξη της πιλοτικής εφαρμογής Βελτιώνω την πόλη μου βασίζεται στη συνεργασία κυρίως τριών μερών, της τοπικής αυτοδιοίκησης, της ομάδας των χρηστών που αφορούν τους πολίτες και την ομάδα των προγραμματιστών, οι οποίοι μπορούν να συμβάλλουν στη διαδικασία αναβάθμισης του ανοιχτού κώδικα. Οι κατηγορίες που καταχωρούνται στην πιλοτική εφαρμογή και προωθούνται από τον κεντρικό διαχειριστή αφορούν τις εξής δημοτικές υπηρεσίες της δημοτικής αρχής: Πίνακας 8: Οι υπηρεσίες συγκρότησης της δημοτικής αρχής Βόλου Διεύθυνση Αστυνομίας Διεύθυνση Πολεοδομίας Διεύθυνση Καθαριότητας και Ανακύκλωσης Εγκαταλειμμένα αυτοκίνητα Παράνομες διαφημιστικές πινακίδες Ηχορύπανση Διεύθυνση Περιβάλλοντος και Πρασίνου Κλάδεμα δέντρων Αδέσποτα ζώα Παιδικές χαρές με πρόβλημα Επικίνδυνα και ετοιμόρροπα κτίρια Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών Διαγράμμιση οδών Οδός χωρίς πινακίδα ονομασίας Χαλασμένος σηματοδότης Χαλασμένο φωτιστικό σώμα Λακκούβες σε δρόμο Πηγή: Ιστοσελίδα δήμου Βόλου, Τοποθέτηση / αντικατάσταση κάδου Αποκομιδή απορριμμάτων Περισυλλογή ογκωδών αντικειμένων Καθαρισμός οδών και κοινοχρήστων χώρων 117

118 Αναμενόμενα οφέλη και περιορισμοί Τα αναμενόμενα οφέλη από την ανάπτυξη της πιλοτικής εφαρμογής είναι η βελτίωση των συνθηκών των αστικών υποδομών, η βελτιστοποίηση των διαδικασιών διαχείρισης από τους αρμόδιους φορείς, η ενεργοποίηση και η συμμετοχή των πολιτών στην όλη διαδικασία και τέλος η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Οι περιορισμοί στην ανάπτυξη της συγκεκριμένης εφαρμογής εντοπίζονται στα ζητήματα συνεργασίας μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων, στην ενημέρωση των πολιτών για τα πλεονεκτήματα της πιλοτικής εφαρμογής και τον τρόπο λειτουργίας της και τέλος την επιλογή του κατάλληλου ανθρώπινου δυναμικού στον τομέα της επεξεργασίας και προώθησης των αιτημάτων στις αρμόδιες υπηρεσίες και φορείς Ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων Ο τομέας της διαχείρισης των απορριμμάτων, και συγκεκριμένα αυτός που αφορά τη διαδικασία συλλογής των απορριμμάτων, αποτελεί κρίσιμο ζήτημα για την αποτελεσματική συγκομιδή και βελτιστοποίηση της διαδικασίας στα αστικά κέντρα. Έχει υπολογιστεί ότι καθημερινά πραγματοποιούνται άσκοπα δρομολόγια απορριμματοφόρων για τη συλλογή απορριμμάτων από κάδους οι οποίοι δεν είναι πλήρεις. Το συγκεκριμένο φαινόμενο οφείλεται στο ότι οι διαδρομές συγκομιδής των απορριμμάτων στα αστικά κέντρα βασίζεται σε εμπειρικά στοιχεία. Οι άσκοπες μετακινήσεις των απορριμματοφόρων έχουν ως αποτέλεσμα την εκπομπή περισσότερου CO 2, την σπατάλη ενέργειας, την οικονομική επιβάρυνση και την παραγωγή επιπλέον θορύβου. Τα παραπάνω αποτελέσματα έχουν περιβαλλοντικό και οικονομικό κόστος, καθώς και επίδραση στην ποιότητα ζωής των κατοίκων. Η απόκτηση δεδομένων σε πραγματικό χρόνο για τη στάθμη των απορριμμάτων στους κάδους θα οδηγούσε στη δυναμική διαμόρφωση των δρομολογίων που ακολουθούν τα απορριμματοφόρα χωρίς τις παραπάνω συνέπειες. Το παραπάνω πρόβλημα είναι κοινό για όλες τις αστικές περιοχές θα πρέπει επομένως να αναζητηθούν λύσεις μέσω της χρήσης τεχνολογικών καινοτομιών. Αντικείμενο και στόχοι Στα πλαίσια του σχεδίου Ευφυής ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου προτείνεται η ανάπτυξη ενός συστήματος ευφυούς διαχείρισης των απορριμμάτων. Η εφαρμογή αφορά τη βελτιστοποίηση της διαδικασίας συλλογής των απορριμμάτων, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι αρνητικές επιπτώσεις από τα αναποτελεσματικά δρομολόγια των απορριμματοφόρων. Η εφαρμογή παρέχει τη δυνατότητα μετάδοσης πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο, ώστε με δυναμικό τρόπο να σχεδιάζονται πιο αποτελεσματικά δρομολόγια. Το ευφυές σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων εντάσσεται στον τομέα της ενσωμάτωσης Τ.Π.Ε. στον αστικό χώρο, στον τομέα της διαχείρισης και της ευφυούς κινητικότητας. 118

119 Αρχιτεκτονική της εφαρμογής Το βασικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του πιλοτικού συστήματος ευφυούς διαχείρισης των απορριμμάτων είναι ένα δυναμικό δίκτυο αισθητήρων. Οι αισθητήρες τοποθετούνται στο πάνω μέρος των κάδων απορριμμάτων και έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για το επίπεδο πληρότητας τους. Μέσω της εκπομπής ραδιοσυχνοτήτων υπολογίζουν την απόσταση τους από το επίπεδο των απορριμμάτων. Οι αισθητήρες συνδέονται μέσω του διαδικτύου στο δίκτυο συλλογής και μετάδοσης των δεδομένων και μπορούν να αναμεταδίδουν ανά μια ώρα τα δεδομένα που συλλέγουν. Όταν οι αισθητήρες καταγράψουν το ανώτατο όριο πληρότητας που έχει οριστεί από τον κατασκευαστή τότε αποστέλλεται πάλι μέσω του διαδικτύου προειδοποιητικό μήνυμα στον τελικό χρήστη που μπορεί να είναι το απορριμματοφόρο ή ένας κεντρικός διαχειριστής των πληροφοριών. Ψηφιακές υπηρεσίες Οι ψηφιακές υπηρεσίες του πιλοτικού συστήματος Ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων αφορούν κυρίως τις αρμόδιες υπηρεσίες ή τους φορείς διαχείρισης των στερεών απορριμμάτων στον αστικό χώρο. Μέσω ειδικών προγραμμάτων λογισμικού τα δεδομένα αποθηκεύονται και γίνεται στατιστική ανάλυση. Μέσω των στοιχείων που συλλέγονται και του ιστορικού των καταχωρήσεων δίνεται η δυνατότητα διαμόρφωσης, με δυναμικό τρόπο, βέλτιστων διαδρομών για τα απορριμματοφόρα. Το πλάνο της βέλτιστης διαδρομής μπορεί να σταλεί σε συσκευές ενσωματωμένες στα απορριμματοφόρα. Αναμενόμενα οφέλη και περιορισμοί Τα αναμενόμενη οφέλη από τη ανάπτυξη της εφαρμογής αναφέρονται στη βελτιστοποίηση των διαδικασιών αποκομιδής των απορριμμάτων, στη μείωση των περιβαλλοντικών και οικονομικών συνεπειών των αναποτελεσματικών δρομολογίων, και τέλος τη μείωση της ηχορύπανσης που δημιουργείται κατά την αποκομιδή των απορριμμάτων με θετικό αντίκτυπο στη ποιότητα ζωής των κατοίκων. Οι περιορισμοί αφορούν την ορθή χρήση της εφαρμογής από τον φορέα διαχείρισης, καθώς και των στελεχών που διαχειρίζονται τις πληροφορίες. Εικόνα 43:Η αρχιτεκτονική της εφαρμογής smart waste management Πηγή: 119

120 Ευφυής ανάδειξη του πολιτισμού Η συμβολή και τα πλεονεκτήματα της χρήσης των Τ.Π.Ε. στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου γίνεται ολοένα πιο κατανοητή. Οι δημοτικές αρχές πολλών πόλεων μεταβαίνοντας στην κοινωνία της πληροφορίας αναπτύσσουν συστήματα εικονικής προβολής των μουσείων, των αρχιτεκτονικών μνημείων και δημιουργία διαδραστικών σημείων πληροφόρησης των πολιτιστικών δρώμενων. Η συμβολή των χρηστών σε αυτού του είδους τα συστήματα είναι καθοριστική, καθώς δίνεται η δυνατότητα μιας δυναμικής προώθησης και ανάπτυξης της δημιουργικότητας στον αστικό χώρο μέσω των πλεονεκτημάτων που προσφέρουν οι Τ.Π.Ε.. Αντικείμενο και στόχοι Στο πλαίσιο του σχεδίου ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας στο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου προτείνεται η ανάπτυξη της εφαρμογής «Ευφυής Ανάδειξη του Πολιτισμού». Από την ανάλυση προκύπτει ότι ο Βόλος βρίσκεται σε μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού της ταυτότητάς του. Συγκεκριμένα η περιοχή μελέτης δεν χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη ταυτότητα. Η ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος του κέντρου, μέσω διαδραστικών συστημάτων νέας τεχνολογίας, και η δυναμική πληροφόρηση των πολιτών για τα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης αποτελεί ένα πρώτο εργαλείο για την προώθηση μιας νέας ταυτότητας. Επομένως, είναι επιτακτική ανάγκη η ανάπτυξη κατάλληλης υποδομής καινοτόμων εφαρμογών τόσο για την καλλιέργεια μιας κοινής συνείδησης και την προώθηση της ενεργής συμμετοχής των πολιτών, και όχι μόνο, στα δρώμενα του Δήμου, όσο και στην οικονομική ανάπτυξη του τόπου. Μέσω της προτεινόμενης εφαρμογής θα δίνεται η δυνατότητα στη δημοτική αρχή να προωθεί τα πολιτιστικά στοιχεία της περιοχής με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Η εφαρμογή περιλαμβάνει 5 υποσυστήματα τα οποία είναι: 1. Απεικόνιση σε 360 μοίρες 2. Ψηφιακοί Χάρτες 3. Ασύρματη Λήψη και Αποστολή Πληροφοριών 4. Διαδραστικοί Πίνακες Ανακοινώσεων 5. Μηχανισμοί έγκαιρης ειδοποίησης Στόχος των προτεινόμενων εφαρμογών είναι Η Ισότιμη συμμετοχή όλων στο ψηφιακό πολιτιστικό γίγνεσθαι της πόλης Βελτίωση της καθημερινής ζωής στον τομέα του πολιτισμού Δημιουργία κουλτούρας ενδιαφέροντος και ενασχόλησης με τον πολιτισμό Ανάδειξη και αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος της περιοχής Η προώθηση και ανάδειξη της δημιουργικότητας Η βάση για την οικοδόμηση μιας νέας ταυτότητας για την κεντρική περιοχή της πόλης. 120

121 Αρχιτεκτονική της εφαρμογής Η αρχιτεκτονική της εφαρμογής της ευφυούς ανάδειξης του πολιτισμού στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου βασίζεται στην ανοικτή καινοτομία, η οποία παρέχει ανεξαρτησία από συγκεκριμένο προμηθευτή και χρήση προτύπων που θα εξασφαλίζουν την ομαλή λειτουργία και συνεργασία μεταξύ των επιμέρους συστημάτων και υποσυστημάτων του πληροφορικού συστήματος, καθώς και τη δικτυακή συνεργασία μεταξύ εφαρμογών ή/και συστημάτων τα οποία βρίσκονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα Τ.Π.Ε.. Παράλληλα, προτείνεται η χρήση συστημάτων διαχείρισης βάσεων δεδομένων (RDBMS) για την ευκολία διαχείρισης μεγάλου όγκου δεδομένων, για τη δυνατότητα δημιουργίας εφαρμογών φιλικών στον χρήστη, για την αυξημένη διαθεσιμότητα του συστήματος και για τη δυνατότητα ελέγχου των προσβάσεων στα δεδομένα. Η εφαρμογή για την ανάδειξη του πολιτισμού αποτελείται από 5 υποσυστήματα καινοτομίας τα οποία αναφέρονται παραπάνω και παρέχουν διάφορες ψηφιακές υπηρεσίες στους τελικούς χρήστες. Ψηφιακές υπηρεσίες Τα υποσυστήματα καινοτομίας της εφαρμογής παρέχουν ένα ευρύ φάσμα ψηφιακών υπηρεσιών στους ανθρώπους του κέντρου. Οι βασικές ψηφιακές υπηρεσίες αναφέρονται παρακάτω: Παροχή Πληροφοριών για τον φυσικό χώρο στον οποίο βρίσκεται ο πολίτης με χρήση νέων τεχνολογιών. Οι χρήστες της υπηρεσίας θα έχουν τη δυνατότητα λήψης πληροφοριών μέσω του κινητού τους ή υπολογιστή παλάμης (PDA) σχετικά με τον πολιτιστικό χώρο που βρίσκονται. Επαύξηση πληροφοριών πολιτιστικού ενδιαφέροντος από χρήστες. Ο εγγεγραμμένος χρήστης θα μπορεί τόσο να προσθέτει πληροφοριακό υλικό για κάποιο πολιτιστικό χώρο ή κάποιο δρώμενο, όσο και να ενημερώνεται, μέσω μηνυμάτων, για τυχόν νέο υλικό που έχει προστεθεί από άλλους χρήστες. Διερεύνηση χώρου/δρώμενου πολιτιστικού χαρακτήρα. Σε αυτήν την υπηρεσία οι χρήστες θα έχουν τη δυνατότητα να αναζητούν σημεία ή δρώμενα πολιτιστικού ενδιαφέροντος μέσω του ψηφιακού χάρτη. Οι εγγεγραμμένοι χρήστες θα λαμβάνουν εφόσον το επιθυμούν ενημέρωση για πολιτιστικά δρώμενα. Πλοήγηση χρήστη σε σημεία Πολιτιστικού Ενδιαφέροντος. Ο επισκέπτης, αφού επιλέξει ένα σημείο πολιτιστικού ενδιαφέροντος πάνω στο χάρτη, θα έχει την δυνατότητα να λάβει πληροφορίες για τον τρόπο μετάβασής του σε αυτό από το σημείο που βρίσκεται. Για την εύκολη κατανόηση των οδηγιών θα υπάρχει 121

122 γραφική απεικόνιση της διαδρομής πάνω στο χάρτη, αλλά και αναλυτικές πληροφορίες σε κείμενο. Σχολιασμός και Παρουσίαση Πολιτιστικών Αντικειμένων με Οπτικό-ακουστικό Υλικό (εικόνα, ήχος, video, 360 ο ). Η υπηρεσία αυτή θα προσφέρει στον επισκέπτη που έχει επιλέξει ένα σημείο ενδιαφέροντος μέσω του ψηφιακού χάρτη μία μοναδική παρουσίαση όλων των αποθεμάτων πολιτισμού του χώρου με τη χρήση της τεχνολογίας (360 ο μορφή, εικόνα, ήχος, video κ.λ.π). Newsletter Πολιτιστικού Περιεχομένου. Οι εγγεγραμμένοι χρήστες θα μπορούν να λαμβάνουν μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου κάθε newsletter που θα εκδίδει ο Δήμος σχετικά με τα πολιτιστικά δρώμενα της περιοχής. Αναμενόμενα οφέλη και περιορισμοί Τα αναμενόμενα οφέλη από την εφαρμογή Ανάδειξη του πολιτισμού είναι η προώθηση των πολιτιστικών δρώμενων της περιοχής του κέντρου όχι μόνο ως ανάδειξη του αποθέματος πολιτιστικών χώρων, αλλά ως στοιχείο της καθημερινότητας. Επίσης, ο ρόλος της ψηφιακής διαδραστικής πλατφόρμας συμβάλλει ως ένα πρώτο εργαλείο στην κατεύθυνση οικοδόμησης μιας νέας ταυτότητας για την κεντρική περιοχή της πόλης. Τέλος, απώτερος στόχος είναι η ανάδειξη της δημιουργικότητας και η προώθηση της ως βασικό κεφάλαιο ανάπτυξης της περιοχής. Οι περιορισμοί στην ανάπτυξη της εφαρμογής έγκεινται στην ορθή χρήστη της εφαρμογής από τη δημοτική αρχή και από τους χρήστες, εξίσου, ως προς την εγκυρότητα των πληροφοριών που αποστέλλουν στο σύστημα. 122

123 15. Πλαίσιο υλοποίησης και χρηματοδότησης του σχεδίου Πριν την ανάλυση της ενότητας του προγραμματισμού της υλοποίησης και της χρηματοδότησης του σχεδίου για την ανάπτυξη του οικοσυστήματος καινοτομίας στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου πρέπει να αναφερθεί ότι στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας δεν γίνεται αναλυτικός υπολογισμός της δαπάνης του έργου. Αντίθετα προτείνεται ένα πλαίσιο προγραμματισμού που αφορά τους πιθανούς τρόπους χρηματοδότησης, το σχήμα συνεργασίας και τις αρμοδιότητες των εμπλεκόμενων φορέων για κάθε κατηγορία παρεμβάσεων. Όσον αφορά το πλαίσιο χρηματοδότησης προτείνονται εναλλακτικά εργαλεία και πηγές εισροών που αφορούν την ανάπτυξη τέτοιου είδους σχεδίων στους τομείς της έρευνας και της καινοτομίας, των τεχνολογιών δικτύων και Τ.Π.Ε., και του στόχου για τη μετάβαση των αστικών περιοχών στην οικονομία της γνώσης. Το ζήτημα των πρωτογενών εισροών που αφορούν την εισφορά σε χρήμα για την ανάπτυξη του οικοσυστήματος καινοτομίας που προτείνεται δεν υπολογίζεται, λόγω της πολυπλοκότητας της διαδικασίας η οποία δεν αφορά το άμεσο αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Στον αντίποδα του σχήματος των εμπλεκομένων φορέων ανάπτυξης και διαχείρισης του σχεδίου διερευνάται η βέλτιστη μορφή οργάνωσης σύμφωνα με τις επικρατέστερες μορφές των μοντέλων των ευφυών πόλεων. Επιπλέον, υιοθετείται η βέλτιστη προσέγγιση ως προς το αντικείμενο του σχεδίου και προτείνεται η κατανομή των αρμοδιοτήτων υλοποίησης του σχεδίου ανά εμπλεκόμενο φορέα Πλάνο χρηματοδοτικών πηγών και εργαλείων Στην παρούσα δυσχερή οικονομική συγκυρία οι χρηματοδοτικές πηγές για την υλοποίηση επενδυτικών σχεδίων είναι ανεπαρκείς. Ιδιαίτερα οι χρηματοδοτικές ροές από τον δημόσιο τομέα έχουν μειωθεί, καθώς τα σύμφωνα δημοσιονομικής προσαρμογής των ευρωπαϊκών κρατών περικόπτουν συνεχώς τις δαπάνες για επενδύσεις. Επίσης, ο ιδιωτικός τομέας μέσα σε αυτό το πλαίσιο λαμβάνει δύσκολα αποφάσεις για επενδύσεις λόγω του υψηλού ρίσκου και της αβεβαιότητας. Ειδικά η χρηματοδότηση πρωτοβουλιών για την ανάπτυξη ευφυών πόλεων, ως σχετικά νέος κλάδος επενδύσεων στον αστικό χώρο, χρειάζεται τη συνεργασία μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα, αλλά και την εύρεση νέων εναλλακτικών εργαλείων χρηματοδότησης πέρα από τις παραδοσιακές χρηματοδοτικές πηγές. Τον τελευταίο καιρό έχει αρχίσει μια συζήτηση ανάμεσα στον ακαδημαϊκό, δημόσιο και ιδιωτικό τομέα για την διερεύνηση των τρόπων χρηματοδότησης σχεδίων ευφυών πόλεων, καθώς παρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις καθυστέρηση στην υλοποίηση των σχεδίων, λόγω του μεγάλου χρόνου που σπαταλάται για τον εντοπισμό και την εξασφάλιση οικονομικών κεφαλαίων. Μέχρι σήμερα, στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι πρωτοβουλίες ευφυών 123

124 πόλεων βασίστηκαν στις χρηματοδοτικές ροές ερευνητικών επιχορηγήσεων. Ωστόσο, το αντικείμενο των συγκεκριμένων χρηματοδοτικών μέσων αφορά την υποστήριξη μέρους των σχεδίων, καθώς και την προώθηση νέων ιδεών κατά το αρχικό στάδιο και όχι κατά τη μαζική υιοθέτηση των αποδεδειγμένων καινοτόμων λύσεων. Επομένως, η χρηματοδότηση ανάλογων σχεδίων, πέρα από τις ερευνητικές επιχορηγήσεις για την έρευνα, θα πρέπει να συνδυάζει παράλληλα και νέους τρόπους χρηματοδότησης. Ο Robinson στο άρθρο του με τίτλο «Δέκα τρόποι χρηματοδότησης των ευφυών πόλεων» περιγράφει εναλλακτικούς ρεαλιστικούς τρόπους χρηματοδότησης, οι οποίοι μπορούν να υλοποιηθούν παράλληλα με τις ερευνητικές επιχορηγήσεις για την υλοποίηση σχεδίων ευφυών πόλεων (Robinson, 2012). Συγκεκριμένα για το σχέδιο ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας «Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου» θα περιγραφούν στη συνέχεια οι πιθανοί τρόποι χρηματοδότησης των επιμέρους εφαρμογών που περιλαμβάνει. Η επιλογή στηρίχτηκε στα εναλλακτικά πρότυπα επιχειρηματικών μοντέλων που προτείνονται για την υλοποίηση σχεδίων ευφυών πόλεων και απώτερος στόχος είναι η εξασφάλιση της βιωσιμότητας της λειτουργίας του έργου. Αρχικά, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η χρηματοδότηση ανάλογων σχεδίων δεν πραγματοποιείται στο σύνολο, αλλά αφορά τις επιμέρους εφαρμογές ευφυών πόλεων. Ένα κοινό χρηματοδοτικό εργαλείο και για τις πέντε εφαρμογές που προτείνει το σχέδιο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι οι αιτήσεις για ερευνητικές επιχορηγήσεις που έχουν ως στόχο την υποστήριξη νέων ιδεών και εφαρμογών ευφυών πόλεων. Στη συνέχεια αναλύεται το πιθανό επιχειρηματικό μοντέλο που προτείνεται για κάθε μια εφαρμογή του σχεδίου ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας «Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό Κέντρο Βόλου». «Ασύρματο δίκτυο πλέγματος»: Το ασύρματο δίκτυο πλέγματος αποτελεί μια σύγχρονη υποδομή Τ.Π.Ε., η οποία δεν συμπεριλαμβάνεται στις εφαρμογές ευφυών πόλεων, ωστόσο η ανάπτυξη της θεωρείται αναγκαία για την αποτελεσματική ασύρματη σύνδεση και λειτουργία των εφαρμογών που προτείνει το σχέδιο «Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό κέντρο Βόλου». Η υλοποίηση της συγκεκριμένης υποδομής μπορεί να υποστηριχθεί από τα προγράμματα της σύμπραξης για έξυπνες πόλεις και κοινότητες που εγκαινίασε πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα προγράμματα που περιλαμβάνει η σύμπραξη αφορούν την υποστήριξη έργων επίδειξης καινοτόμων τεχνολογιών στον αστικό χώρο, που μπορεί να μην χαρακτηρίζονται ευφυή, ωστόσο είναι κρίσιμα για την ανάπτυξη ευφυών περιβαλλόντων. Οι χρηματοδοτικές ροές της σύμπραξης υπολογίζονται σε «Βελτιώνω την πόλη μου»,«ευφυής εικονική αγορά» και «Ευφυής ανάδειξη του πολιτισμού»: Οι συγκεκριμένες εφαρμογές μπορούν να ενταχθούν στο επιχειρηματικό μοντέλο των «Ανοιχτών δεδομένων και του Hactivism» το οποίο εισάγει ενεργά στο παιχνίδι της λειτουργίας των ηλεκτρονικών πλατφόρμων τους πολίτες, τις εμπλεκόμενες κοινωνικές ομάδες 124

125 και τις ομάδες των προγραμματιστών. Η λογική του συγκεκριμένου μοντέλου στηρίζεται στην έννοια του «Hactivism» που στον τομέα της τεχνολογίας περιγράφει τη διαδικασία κατά την οποία οι πολίτες-εθελοντές δανείζουν το χρόνο και την εμπειρία τους για τη δημιουργία νέων αστικών εφαρμογών. Ωστόσο, το συγκεκριμένο μοντέλο προϋποθέτει την εξασφάλιση, κατά το αρχικό στάδιο τουλάχιστον, χρηματοδοτικών ροών από τον φορέα υλοποίησης για την έναρξη της εφαρμογής, ενώ στη συνέχεια απαραίτητη κρίνεται η συνεργασία των δημοτικών αρχών με τους πολίτες, τις κοινωνικές ομάδες και τις ομάδες των προγραμματιστών για την παροχή ασφαλών, κλιμακωτών και ανοικτών εφαρμογών και πληροφοριών. «Ευφυής στάθμευση»: Η συγκεκριμένη εφαρμογή των ευφυών πόλεων μπορεί να ενταχθεί στο επιχειρηματικό μοντέλο των «νέων αγορών». Σύμφωνα λοιπόν με τις πρόσφατες προσεγγίσεις οι ευφυείς εφαρμογές δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται μόνο ως πλατφόρμες υποδομών και τεχνολογιών που προσδίδουν στοιχεία ευφυΐας στον αστικό χώρο, αλλά επιπλέον ως νέες αγορές, δηλαδή νέα συστήματα συναλλαγών που στηρίζονται σε τέτοιου είδους εφαρμογές. Η λογική πάνω στην οποία βασίζεται το συγκεκριμένο επιχειρηματικό πρότυπο αναφέρει ότι εφαρμογές ευφυών πόλεων, όπως η «Ευφυής Στάθμευση», μπορούν να παράγουν χρηματοδοτικές ροές τις οποίες οι φορείς της αγοράς μπορούν να εξάγουν ως έσοδα και σαν αντάλλαγμα να δημιουργηθούν συνθήκες επανεπένδυσης στην αρχική υποδομή για την συντήρηση ή την αναβάθμιση της. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα νέων αγορών που χρησιμοποιούν τεχνολογίες όπως τα social media και analytics στοχεύοντας στον προσδιορισμό των μέρων, μεταξύ των οποίων μπορούν να γίνουν οι νέες συναλλαγές, ενώ στη συνέχεια παρέχονται η υποδομή και η διακυβέρνηση για να πραγματοποιηθούν οι συναλλαγές. «Ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων»: Η συγκεκριμένη εφαρμογή μπορεί να ενταχθεί στη λογική της δυνητικής εξοικονόμησης πόρων. Η ιδέα της ενοποίησης των πληροφοριών και η ύπαρξη αναλυτικών τεχνολογιών επιτρέπουν τη λήψη πιο αποτελεσματικών αποφάσεων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων μέσα στην πόλη. Η συγκεκριμένη εφαρμογή έχει περισσότερο κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη, ενώ τα οικονομικά οφέλη είναι βραχυπρόθεσμα, αφού εξαρτώνται από την ορθή αξιοποίηση και τη βελτίωση των διαδρομών των απορριμματοφόρων. Η βιωσιμότητα της εφαρμογής έγκειται στη δυνατότητα επανάχρησης των αισθητήρων, ενώ το κόστος συντήρησης τους είναι μικρό. Η βραχυπρόθεσμη μείωση του κόστους μπορεί επίσης να επιτευχθεί σε έναν ενιαίο επενδυτικό οργανισμό. Οι παραπάνω προτάσεις αποτελούν πιθανά επιχειρηματικά μοντέλα, τα οποία σύμφωνα με τις σύγχρονες προσεγγίσεις είναι ρεαλιστικά. Ωστόσο, η μεγαλύτερη πρόκληση για την υλοποίηση του σχεδίου είναι η ουσιαστική συνεργασία των εμπλεκόμενων φορέων στον τρόπο με τον οποίο θα εκμεταλλευτούν όλες αυτές τις ιδέες και περισσότερο στη χρηματοδότηση των στοιχείων του προγράμματος που θα συμφωνήσουν να αναλάβουν από κοινού. 125

126 15.2 Δομή οργάνωσης και εμπλεκόμενοι φορείς Το σχέδιο «Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου» ακολουθεί μια οργανωτική δομή βασισμένη στην ανοιχτή καινοτομία. Ο όρος της ανοιχτής καινοτομίας εμπεριέχει μια μορφή οργάνωσης η οποία χαρακτηρίζεται από κάτω προς τα πάνω (bottom up). Στο πεδίο έρευνας των ευφυών πόλεων κυριαρχούν δυο μοντέλα οργάνωσης της πόλης με βάση τον ευφυή σχεδιασμό από πάνω προς τα κάτω (Up to buttom) και τον σχεδιασμό από κάτω προς τα πάνω (Buttom up). Οι αποκλειστικές "εκ των άνω" δομές οργάνωσης έξυπνων πόλεων αφορούν έτοιμες εμπορικές λύσεις από μεγάλες εταιρίες πληροφορικής, με τις οποίες οι διοικητικές αρχές των πόλεων έρχονται σε συμφωνία, προκειμένου οι πρώτες να εγκαταστήσουν και να διαχειρίζονται τεχνολογικές πλατφόρμες βελτιστοποίησης της λειτουργίας των αστικών συστημάτων. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης δομής δημιουργείται ένα δια-τομεακό κέντρο επιχειρήσεων (Cross Domain Operations Center-CDOC), το οποίο χρησιμοποιεί υψηλές τεχνολογικές λύσεις για να καταστήσει δυνατή τη διασύνδεση, παρακολούθηση και έλεγχο των πληροφοριών που μεταδίδονται ανάμεσα στους διάφορους οργανισμούς σε πραγματικό χρόνο (ABI Research, 2011). Στον αντίποδα η οργανωτική δομή με βάση την ανοιχτή καινοτομία αναφέρεται στην προσπάθεια του συνδυασμού των εσωτερικών και εξωτερικών πόρων, καθώς και των ευκαιριών για καινοτομία. Η επιτυχία προσέλκυσης των εξωτερικών πόρων γίνεται μέσω της εμπλοκής ενδιαφερόμενων μερών (κάτοικοι, δημόσιοι οργανισμοί, ιδιωτικές εταιρίες κ.α.), των τελικών χρηστών και των προγραμματιστών υπηρεσιών διαδικτύου, καθιστώντας τους συμπαραγωγούς εφαρμογών που σχετίζονται με τις λειτουργίες της πόλης. Η συγκεκριμένη προσέγγιση προβάλλει το επιχείρημα ότι οι στρατηγικές που εμπλέκουν εξωτερικούς πόρους εκμεταλλεύονται τη συλλογική ευφυΐα του πληθυσμού, η οποία είναι σε θέση να οδηγεί σε πολύ περισσότερες, και ευρέως αποδεκτές λύσεις, των προβλημάτων του αστικού χώρου. Οι ευφυείς πόλεις οργανώνονται κατά μήκος ενός συνδετικού μοντέλου, στο οποίο η γνώση διανέμεται ανάμεσα στα εμπλεκόμενα μέρη. Η υψηλότερη αποδοτικότητα έγκειται στη δομή και το σύστημα: τα ανοιχτά οικοσυστήματα καινοτομίας εργάζονται ως παραγωγοί λύσεων και τα έξυπνα περιβάλλοντα λειτουργούν ως καταλύτες της επικοινωνίας, δικτύωσης, επεξεργασίας πληροφορίας και ανταπόκρισης σε πραγματικό χρόνο (Schaffers, Komninos, & Pallot, 2012). Είναι γεγονός ότι και τα δύο σχήματα οργάνωσης έχουν προτερήματα μπορούν όμως να οδηγήσουν και σε σοβαρά προβλήματα. Αφενός, η συνολική βιομηχανία των εκ των άνω εφαρμογών κινείται εξαιρετικά αργά σε σύγκριση με εκείνη, στην οποία συμβάλουν οι κάτοικοι. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι εκ των άνω παρεμβάσεις απαιτούν μεγάλης κλίμακας αναβάθμιση τεχνικών υποδομών σε όλη την επιφάνεια των πόλεων, με υψηλές απαιτήσεις σε 126

127 χρόνο και χρήμα. Στην περίπτωση της ανοιχτής καινοτομίας η συλλογική ευφυΐα βάζει σε εφαρμογή τους μηχανισμούς καινοτομίας, ενώ οι κάτοικοι συνεισφέρουν με τις προσωπικές τους συσκευές στη συλλογή της απαραίτητης πληροφορίας. Από άποψη κυβερνητική, αυτές οι εφαρμογές θα μπορούσαν να έχουν αξία εκατομμύριων ευρώ σε όρους κατασκευής και συντήρησης υποδομών. Έτσι περιορίζονται οι ανάγκες για ανέγερση νέων υποδομών και κτιρίων, χάρη στην αλλαγή της συμπεριφοράς των ανθρώπων και τον καλύτερο συντονισμό στην κατανάλωση πόρων. Η έρευνα στο πεδίο της βέλτιστης οργάνωσης των ευφυών πόλεων δεν έχει ολοκληρωθεί. Η υιοθέτηση της οργανωτικής δομής bottom-up από πολλές διοικητικές αρχές ευφυών πόλεων ανά τον κόσμο φανερώνει τη δυναμική της οργάνωσης με βάση την ανοιχτή καινοτομία. Ωστόσο, τα πλεονεκτήματα της δομής buttom-up δεν έχουν αξιολογηθεί πλήρως, καθώς ακόμα και στον παραδοσιακό πολεοδομικό σχεδιασμό η υιοθέτηση του μοντέλου δεν επέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η κλιμάκωση διάφορων παρεμβάσεων στον αστικό χώρο ακόμα και στην περίπτωση του μοντέλου των ευφυών πόλεων απαιτεί τον δυναμικό ρόλο μιας κεντρικής διοικητικής αρχής, ως φορέα καθοδήγησης και συντονισμού των ποικίλων εμπλεκομένων μερών και των διαδικασιών (Αγγελίδου, 2012). Πίνακας 9: Αξιολόγηση του βαθμού συμμετοχής των εμπλεκομένων μερών στις εκάστοτε εφαρμογές του σχεδίου Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό Κέντρο Βόλου Α. Ασύρματο Δίκτυο πλέγματος (Τ.Π.Ε.) ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΧΡΗΣΤΕΣ Β1.Ευφυής εικονική αγορά Β2. Ευφυής Στάθμευση Β3.Βελτιώνω την πόλη μου Β4. Ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων Β5. Ευφυής ανάδειξη του πολιτισμού :Μικρή εμπλοκή :Μέτρια εμπλοκή : Μεγάλη εμπλοκή Ιδία επεξεργασία Στον παραπάνω πίνακα πραγματοποιείται μια αξιολόγηση του βαθμού συμμετοχής των τριών βασικών εμπλεκομένων μερών στο σχέδιο ανάπτυξης του οικοσυστήματος ανοιχτής καινοτομίας στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου. Τα κριτήρια στα οποία βασίστηκε η παραπάνω αξιολόγηση αφορούν το βαθμό συμμετοχής του εκάστοτε εμπλεκόμενου μέρους στις διαδικασίες ανάπτυξης, σχεδιασμού, διαχείρισης και τελικής χρήσης της εκάστοτε πιλοτικής εφαρμογής με βάση το μοντέλο οργάνωσης της ανοιχτής καινοτομίας. 127

128 Στον πίνακα παρατηρείται ότι στο μοντέλο οργάνωσης τον μεγαλύτερο βαθμό συμμετοχής έχουν ο δημόσιος τομέας και οι χρήστες. Στη συνέχεια αναλύεται, για κάθε εφαρμογή, ο τρόπος συμμετοχής του κάθε εμπλεκόμενου μέρους. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι ο δημόσιος τομέας περιλαμβάνει τη δημοτική αρχή και τις υπηρεσίες από τις οποίες συγκροτείται, καθώς και το πανεπιστήμιο, ο ιδιωτικός τομέας αφορά επιχειρήσεις παροχής σύνδεσης στο διαδίκτυο και την παροχή της υλικοτεχνικής υποδομής των Τ.Π.Ε., ενώ οι χρήστες αφορούν τους κατοίκους, τις οργανωμένες κοινότητες πολιτών και τους προγραμματιστές λογισμικών. Α. Ασύρματο Δίκτυο Πλέγματος: Η συγκεκριμένη υποδομή ευρυζωνικού δικτύου αποτελεί τη βάση για τη δόμηση του ψηφιακού χώρου, ο οποίος εισάγεται παράλληλα στον φυσικό. Το δίκτυο αποτελείται από τις υλικοτεχνικές υποδομές των κόμβων και τις ασύρματες συνδέσεις διαδικτύου. Ο ιδιωτικός τομέας συνάπτει συμφωνία μετά από διαδικασία ανοικτού διαγωνισμού με τη δημοτική αρχή για την παροχή της υλικοτεχνικής υποδομής, γι αυτό και ο ρόλος του θεωρείται μεγάλος. Από την άλλη, και ο ρόλος του δημόσιου τομέα θεωρείται σημαντικός, καθώς αποτελεί τον κύριο διαχειριστή των αστικών υποδομών και τον παράγοντα έναρξης και συντονισμού της όλης διαδικασίας. Παράλληλα, ο τομέας του δημοσίου τομέα μπορεί να περιλαμβάνει και την εμπλοκή του πανεπιστημίου ως φορέα υποστήριξης της ερευνητικής διαδικασίας. Β1.Ευφυής εικονική αγορά: Στη συγκεκριμένη εφαρμογή τον σημαντικότερο βαθμό εμπλοκής έχουν οι χρήστες της εφαρμογής. Οι χρήστες περιλαμβάνουν τους πολίτες και τους επιχειρηματίες οι οποίοι ανταλλάσσουν πληροφορίες μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας. Από την άλλη μεριά, η εμπλοκή του πανεπιστημίου ως εκπροσώπου του δημόσιου τομέα στη διαδικασία ανάπτυξης ειδικών λογισμικών θεωρείται σημαντική. Β2. Ευφυής Στάθμευση: Σε αυτή την εφαρμογή σημαντική εμπλοκή έχουν οι χρήστες, καθώς και η αρμόδια υπηρεσία του δήμου, η οποία στηρίζεται στις πληροφορίες του συστήματος για τη λήψη αποφάσεων. Η εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα αφορά την παροχή της υλικοτεχνικής υποδομής του συστήματος. Β3.Βελτιώνω την πόλη μου: Στη συγκεκριμένη εφαρμογή μεγάλη είναι η συμμετοχή των χρηστών ως παρόχων πληροφοριών σε σχέση με την κατάσταση του αστικού χώρου, αλλά και ως σχεδιαστών λογισμικού για την ανάπτυξη της εφαρμογής. Η εμπλοκή του δημοσίου τομέα αναφέρεται στην αποτελεσματική αξιοποίηση των πληροφοριών που συγκεντρώνει μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας και της προώθησης των αιτημάτων στην εκάστοτε υπηρεσία. Β4. Ευφυής διαχείριση απορριμμάτων: Η εφαρμογή σημειώνει αυξημένη εμπλοκή του δημόσιου τομέα, καθώς έχει στόχο την βελτιστοποίηση διαδικασιών που αφορούν την διαχείριση των απορριμμάτων από την αρμόδια υπηρεσία του δήμου. Ο ιδιωτικός τομέας παρέχει την υλικοτεχνική υποδομή του συστήματος. 128

129 Β5. Ευφυής προβολή πολιτιστικής κληρονομιάς: Στη συγκεκριμένη εφαρμογή μεγάλη εμπλοκή εμφανίζει ο δημόσιος τομέας, ως προς τη διαχείριση, μέσω του δήμου και την ανάπτυξη ειδικών λογισμικών και ηλεκτρονικών πλατφορμών από το πανεπιστήμιο. Μέτρια θεωρείται η εμπλοκή των χρηστών ως προς την αποστολή πληροφοριών στο σύστημα. 16. Κρίσιμοι παράγοντες, συνοδευτικές δράσεις και μελλοντικές προοπτικές του σχεδίου Στην παρούσα ενότητα θα γίνει μια προσέγγιση των κρίσιμων παραγόντων, οι οποίοι μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στην υλοποίηση του σχεδίου, στις απαραίτητες συνοδευτικές δράσεις από τους φορείς υλοποίησης του έργου, καθώς και των μελλοντικών προοπτικών για την ανάπτυξη και τη στρατηγική προώθηση του έργου. Οι παράγοντες που δύνανται να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο και να επηρεάσουν κατά τρόπο αρνητικό τον αρχικό σχεδιασμό ενδέχεται να είναι τόσο ενδογενείς, και ως ένα βαθμό εντός της σφαίρας επιρροής του φορέα υλοποίησης, όσο και εξωγενείς, και ως επί το πλείστον μη προβλέψιμοι από αυτόν. συνέχεια : Οι κρίσιμοι παράγοντες επιτυχίας του προτεινόμενου σχεδίου αναφέρονται στη Χαμηλό, και εκτός των συμφωνηθέντων, επίπεδο ποιότητας των παρεληφθέντων τμημάτων υπηρεσιών/ εφαρμογών/ λογισμικού: Ο συγκεκριμένος παράγοντας αφορά την υλικοτεχνική και ηλεκτρονική υποδομή που χρειάζονται για την ανάπτυξη των εφαρμογών. Ως σχετική ενέργεια αντιμετώπισης ορίζεται η κατάρτιση προδιαγραφών, αξιολόγηση της ποιότητας των τμημάτων εξοπλισμού και λογισμικού κατά την εμπλοκή του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Διασφάλιση της απρόσκοπτης επικοινωνίας καθ όλη τη διάρκεια του έργου και η αμφίδρομη ροή πληροφοριών μεταξύ του Αναδόχου και της Αναθέτουσας Αρχής: Η διαρκής επικοινωνία κατά τη φάση υλοποίησης του έργου αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την επιτυχία του. Η σύσταση ομάδων έργου και οι συνεχείς επαφές μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών αποτελούν προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση αστοχιών. Επάρκεια και διαθεσιμότητα των στελεχών της Ομάδας Έργου: Το ανθρώπινο δυναμικό που συγκροτεί τις ομάδες έργου κατά την φάση υλοποίησης θα πρέπει να επιλεγεί βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων και να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο επίπεδο της αξιολόγησης. Μειωμένη ανταπόκριση του εξυπηρετούμενου πληθυσμού στους στόχους του έργου: Η ανταπόκριση των τελικών χρηστών αποτελεί τον πιο κρίσιμο 129

130 παράγοντα για την επίτευξη των στόχων του έργου, καθώς οι τελικοί χρήστες αποτελούν βασικό συνδετικό κρίκο στην αλυσίδα των εμπλεκόμενων φορέων λειτουργίας του έργου. Απαιτείται επομένως από τον βασικό φορέα συντονισμού πολύ καλή προετοιμασία των δράσεων δικτύωσης και οργάνωσης παράλληλων δράσεων. Οι συνοδευτικές πράξεις του σχεδίου αφορούν την οργάνωση δράσεων δικτύωσης, με πρωτοβουλία του φορέα υλοποίησης, απευθυνόμενες στους τελικούς χρήστες (κάτοικοι, εργαζόμενοι, οργανωμένες κοινότητες πολιτών, άλλοι φορείς) που δραστηριοποιούνται στην περιοχή της κεντρικής περιοχής του Βόλου. Η καλή προετοιμασία των δράσεων, σε συνδυασμό με τη συμμετοχή των ερευνητικών τμημάτων του πανεπιστημίου, θα μπορούσε να αποτελέσει έναν δυναμικό συνδυασμό δυνάμεων των φορέων διοίκησης και της έρευνας της περιοχής στοχεύοντας στη μεγιστοποίηση της επιρροής και της μεταλαμπάδευσης του οράματος, του αντικειμένου, των στόχων του σχεδίου, καθώς και του τρόπου λειτουργίας του έργου κάνοντας πλήρως κατανοητή την αναγκαιότητα συμμετοχής όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού χρηστών. Οι πιθανές δράσεις δικτύωσης που προτείνονται ως συμπληρωματικές του σχεδίου είναι οι εξής: Δημιουργία ημερίδων ενημέρωσης για τις νέες τεχνολογίες, τα πλεονεκτήματα και τη συμβολή τους στη λύση των προβλημάτων της καθημερινότητας με φορέα διοργάνωσης τη δημοτική αρχή και τα ερευνητικά τμήματα των πανεπιστημίου. Προώθηση της συμμετοχής των πολιτών σε ειδικές ενότητες των ετήσιων συνεδρίων του πανεπιστημίου στις θεματικές ενότητες της ανοιχτής καινοτομίας, των Τ.Π.Ε. και της συμβολής του μοντέλου των ευφυών πόλεων στην ανάπτυξη μιας αστικής περιοχής. Δημιουργία νέας ψηφιακής διαδικτυακής πλατφόρμας της πόλης και χάραξη πολιτικής προβολής του σχεδίου μέσω ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης. Δημιουργία διαφημιστικής καμπάνιας του σχεδίου. Δημιουργία καμπάνιας προβολής σύγχρονων συσκευών Τ.Π.Ε. σε πραγματικές συνθήκες. Όσον αφορά τις μελλοντικές προοπτικές του σχεδίου αυτές αφορούν την επέκταση της ιδέας των οικοσυστημάτων καινοτομίας σε άλλες συνοικίες της πόλης, ώστε μέσω της χρήσης συστημάτων και Τ.Π.Ε. ευφυών πόλεων να καταστούν ευφυείς (Ευφυές πανεπιστημιακό campus, Ευφυής Βιομηχανική Περιοχή, Ευφυές λιμάνι κ.α.). Η υιοθέτηση του αντικειμένου, του οράματος και των στόχων του σχεδίου, καθώς και η εφαρμογή του σε νέες συνοικίες της πόλης αποτελεί απώτερο στόχο του μοντέλου των ευφυών πόλεων. Η δικτύωση των επιμέρους μελλοντικών ευφυών συνοικιών της πόλης που αναφέρεται ως ολοκλήρωση του συστήματος 130

131 αποτελεί θεμελιώδες ζήτημα για να καταστεί ολόκληρη η πόλη του Βόλου ως ένα ενιαίο καινοτόμο οικοσύστημα, δηλαδή μια ευφυής πόλη. Στην εποχή του έντονου ανταγωνισμού καθοριστικό παράγοντα ανάπτυξης αποτελούν τα ανταγωνιστικά χαρακτηριστικά της ταυτότητας μιας πόλης. Σε μια περίοδο μάλιστα που οι πόροι είναι περιορισμένοι οι πόλεις καλούνται να ανακαλύπτουν νέες πηγές εισροής εισοδημάτων αξιοποιώντας όλα τα ανταγωνιστικά χαρακτηριστικά τους. Για να γίνει αυτό πρέπει να υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις : Η διάθεση για συνεργασία όλων των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων που με τις αποφάσεις τους επηρεάζουν τη ζωή της πόλης. Η επιλογή στρατηγικού στόχου, δηλαδή σε ποιο τομέα θέλει να αναπτυχθεί η πόλη και ποια αποτελέσματα,κυρίως οικονομικά, επιθυμεί να εισπράξει. Η πόλη που στηρίζεται στα μοναδικά ανταγωνιστικά της χαρακτηριστικά που ενισχύονται από τις παρεμβάσεις των τοπικών φορέων οικοδομεί την ταυτότητά της. Τα πραγματικά στοιχεία που προσδιορίζουν την ταυτότητα της πόλης δημιουργούν συγκεκριμένες εντυπώσεις και αντιλήψεις στους κατοίκους, στους επισκέπτες, αλλά και σε αυτούς που διαβάζουν ή ακούν για την πόλη, στοιχεία που συγκροτούν την εικόνα της. Τα πραγματικά στοιχεία της ταυτότητας σε συνάρτηση με την εικόνα δημιουργούν το Brand Name της πόλης. Η υποστήριξη της συνειδητής επιλογής του στρατηγικού στόχου απαιτεί τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης (Branding). Οι τακτικοί σχεδιασμοί, οι αξιολογήσεις και οι αναγκαίοι επανασχεδιασμοί εξυπηρετούνται από το σύστημα Branding της πόλης (Μοχιανάκης, 2012). Το σχέδιο ανάπτυξης ευφυούς καινοτόμου οικοσυστήματος στο ιστορικό και εμπορικό κέντρο μπορεί να αξιοποιηθεί ως στρατηγική πλατφόρμα στην κατεύθυνση της συγκρότησης μια νέας ταυτότητας ευφυούς πόλης για τον Βόλο. Από την ανάλυση προκύπτει ότι η πόλη του Βόλου βρίσκεται σε μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας της, ενώ η φυσιογνωμία των κατοίκων χαρακτηρίζεται από αυξημένο βαθμό αποδοχής των νεωτερικοτήτων της κάθε εποχής. Η στρατηγική αξιοποίηση του πιλοτικού σχεδίου σε αυτή την κατεύθυνση εξαρτάται από τις επιλογές της δημοτικής αρχής η οποία θα πρέπει να λάβει υπόψη τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις για την οικοδόμηση μιας ισχυρής και ανταγωνιστικής ταυτότητας, παράλληλα με τον προγραμματισμό των πράξεων και την επιλογή των κατάλληλων εργαλείων (city marketing και branding projects) για την προώθησης της. Η ολοκλήρωση του σχεδίου «Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό κέντρο Βόλου» που αναφέρεται στην δικτύωση του με άλλα ευφυή οικοσυστήματα της πόλης, σε συνδυασμό με την ένταξη της ιδέας στο επίκεντρο της στρατηγικής της νέας ταυτότητα από τη δημοτική αρχή, μπορεί να συμβάλλει στην διαμόρφωση μιας ισχυρής ταυτότητας Ευφυούς Πόλης για το Βόλο. 131

132 Συμπεράσματα Το σχέδιο Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου αφορά την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος καινοτομίας στην κεντρική περιοχή της πόλης του Βόλου. Ο χαρακτήρας του σχεδίου διέπεται από στρατηγικές επιλογές το σύνολο των οποίων διαμορφώθηκε μέσα από την μελέτη παραδειγμάτων πόλεων που αποτελούν καλές πρακτικές επιτυχούς εφαρμογής του μοντέλου των ευφυών πόλεων, καθώς και την εφαρμογή του σχήματος οργάνωσης που προτείνει η προσέγγιση της ανοιχτής καινοτομίας. Η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου ευφυούς αστικού οικοσυστήματος δεν θα μπορούσε να περιλαμβάνει παρεμβάσεις σε έναν και μόνο τομέα καθώς μια κεντρική περιοχή αποτελείται από πληθώρα λειτουργιών και διαστάσεων. Γι αυτό το λόγο στα πλαίσια του σχεδίου που προτείνει η παρούσα διπλωματική εργασία περιλαμβάνονται παρεμβάσεις σε ένα σύνολο τομέων και διαστάσεων του αστικού χώρου ως το αναγκαίο σύνολο που πρέπει να απευθύνεται ένα τέτοιο σχέδιο, ώστε σύμφωνα με τις σύγχρονες προσεγγίσεις να καταστεί η περιοχή ευφυής. Στη σύγχρονη εποχή οι πόλεις καλούνται να αναλάβουν πρωτοβουλίες και δράσεις με στόχο την ανταγωνιστικότητα, τη δημιουργικότητα των οικονομιών τους και την ελκυστικότητα του αστικού χώρου. Οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης, οι απειλές στην ποιότητα ζωής, η εξυγίανση του αστικού χώρου και η μετάβαση στην οικονομία της γνώσης συγκροτούν το σύνολο των παραμέτρων που οι σύγχρονές πόλεις καλούνται να λάβουν υπόψη στη χάραξη νέων στρατηγικών σχεδίων. Το σχέδιο Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω παραμέτρους δημιουργεί μια πλατφόρμα οικοσυστήματος καινοτομίας στην κεντρική περιοχή της πόλης. Χρησιμοποιώντας τα εργαλεία σχεδιασμού που προτείνει το μοντέλο των ευφυών πόλεων, τα πλεονεκτήματα από την ενσωμάτωση των Τ.Π.Ε. στις αστικές λειτουργίες, και την ενεργοποίηση του ρόλου των πολιτών, ως στρατηγικούς παίκτες στη διαδικασία παραγωγής και μετάδοσης κρίσιμης γνώσης, δημιουργείται ένα πολύπλοκο και δυναμικό οικοσύστημα στην καρδιά της πόλης. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κεντρική περιοχή του Βόλου δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν εύκολα με τα εργαλεία που προσφέρει ο παραδοσιακός πολεοδομικός σχεδιασμός, καθώς αποτελεί ήδη μια διαμορφωμένη περιοχή με υψηλή πυκνότητα και με περιορισμένες επιλογές παρέμβασης. Η εφαρμογή του μοντέλου των ευφυών πόλεων που προτείνεται στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, στη μικρή κλίμακα του κέντρου, θεωρείται ως η πλέον κατάλληλη επιλογή για την εξυγίανση του αστικού χώρου και την αντιμετώπιση των προβλημάτων διαχείρισης και λειτουργίας του κέντρου του Βόλου. Οι παρεμβάσεις που προτείνονται δεν αφορούν φυσικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, αλλά τη δημιουργία ενός ψηφιακού επιπέδου το οποίο εισάγεται παράλληλα στο φυσικό. Τα φυσικά αντικείμενα των 132

133 υποδομών Τ.Π.Ε. ενσωματώνονται πλήρως στο αστικό περιβάλλον χωρίς να γίνονται άμεσα αντιληπτά. Το κρίσιμο ζήτημα αφορά την πλήρη κατανόηση της σημασίας του ψηφιακού χώρου καθώς τα φυσικά μέρη των υποδομών που υλοποιούνται δεν είναι σημαντικής κλίμακας και άμεσα αντιληπτά, το ψηφιακό επίπεδο που εισάγεται στην αστική κλίμακα είναι θεμελιώδους σημασίας δημιουργώντας ένα πολύπλοκο σύστημα που επαυξάνει τις λειτουργίες του φυσικού χώρου προσφέροντας τεράστιες δυνατότητες στα εμπλεκόμενα μέρη. Η κατανόηση της σημασίας και της συμβολής του ψηφιακού επιπέδου αποτελεί βασική πρόκληση για την επιτυχία του σχεδίου. Το σχέδιο Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου που διαμορφώθηκε στο τρίτο μέρος της παρούσας εργασίας αποσκοπεί στη δημιουργία ενός οικοσυστήματος προλειτουργικής διαχείρισης των αστικών διαδικασιών. Παράλληλα, συμβάλλει στη διαδικασία αναζήτησης αποτελεσματικότερων λύσεων στα αστικά προβλήματα καθιερώνοντας μια νέα κουλτούρα στο γίγνεσθαι της καθημερινότητας της περιοχή του κέντρου. Τα εργαλεία που λειτουργούν ως μέσο επίτευξης των στόχων είναι ο ψηφιακός χώρος που συγκροτείται από την ανάπτυξη υποδομών ευρυζωνικότητας και Τ.Π.Ε., τη συνεργασία πολλών μερών, την παραγωγή και μετάδοση πληροφοριών, λειτουργώντας ως πλατφόρμα κρίσιμης γνώσης για την αναζήτηση βέλτιστων λύσεων στα προβλήματα και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η περιοχή του ιστορικού και εμπορικού κέντρου του Βόλου. Οι πιλοτικές καινοτόμες εφαρμογές και ψηφιακές διαδικτυακές πλατφόρμες αποτελούν το κύριο μέρος συγκρότησης του σχεδίου. Η υιοθέτηση της αρχιτεκτονικής και του αντικειμένου των ευφυών εφαρμογών, όπως το ευφυές εμπορικό κέντρο, η ευφυής στάθμευση, η ευφυής διαχείριση των απορριμμάτων, η ευφυής ανάδειξη του πολιτισμού και η ευφυής εφαρμογή Βελτιώνω την πόλη μου, εντάσσονται στο πλαίσιο των επικρατουσών καλών πρακτικών που αναπτύσσουν οι πόλεις ανά τον πλανήτη υιοθετώντας τη στρατηγική των ευφυών πόλεων. Η ένταξη των συγκεκριμένων εφαρμογών στο σχέδιο για το ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου πραγματοποιήθηκε κρίνοντας ότι αποτελούν τις βέλτιστες πρακτικές για την λύση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η περιοχή. Επομένως το Ευφυές ιστορικό και εμπορικό κέντρο Βόλου: Σχέδιο ανάπτυξης οικοσυστήματος καινοτομίας στοχεύει στην διαμόρφωση ενός πλαισίου στρατηγικών επιλογών με βάση τις επικρατούσες τάσεις και προσεγγίσεις του μοντέλου των ευφυών πόλεων. Οι προτάσεις και η φιλοσοφία του σχεδίου δεν εντάσσονται στα πλαίσια μιας φουτουριστικής προσέγγισης, αλλά στη δημιουργία ενός αποτελεσματικού πλαισίου που προτείνει συγκεκριμένες στρατηγικές επιλογές για την αντιμετώπιση των προκλήσεων και τη λύση των προβλημάτων της κεντρικής περιοχής του Βόλου. Το σχέδιο που προτείνεται στην παρούσα διπλωματική εργασία θίγει όλες τις παραμέτρους μιας ολοκληρωμένης πρότασης 133

134 ανάπτυξης ευφυούς αστικού οικοσυστήματος από τα χαρακτηριστικά του φυσικού, ψηφιακού και θεσμικού χώρου, μέχρι τον ορισμό του πλαισίου χρηματοδότησης και υλοποίησης. Επίσης θα πρέπει να σημειωθεί ότι το σχέδιο ανάπτυξης ευφυούς οικοσυστήματος καινοτομίας δεν αποσκοπεί στο να καταστήσει ολόκληρη την πόλη του Βόλου ευφυή. Οι προτάσεις επικεντρώνονται σε ένα στοχευμένο δυναμικό κομμάτι της πόλης, που μόνο αυτό αποσκοπεί να καταστήσει ευφυές το παρόν σχέδιο. Η μελλοντική εξέλιξη και η στρατηγική αξιοποίηση του σχεδίου αποτελεί σημαντικό ζήτημα που θίγεται στο κείμενο της διπλωματικής αναφέροντας τις προϋποθέσεις και την ανάγκη δικτύωσης-ολοκλήρωσης περισσότερων ευφυών οικοσυστημάτων μέσα στην πόλη του Βόλου. Παράλληλα, το σχέδιο μπορεί να προσφέρει ιδέες στην κατεύθυνση της συγκρότησης μια νέας ισχυρής ταυτότητας για τον Βόλο. Εν κατακλείδι, ο σχεδιασμός του οικοσυστήματος καινοτομίας στο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου, όπως προτείνεται στην παρούσα διπλωματική εργασία αποσκοπεί να λειτουργήσει ως πλατφόρμα ιδεών, εμπειριών και νέας γνώσης στην κατεύθυνση της βέλτιστης διαχείρισης των αστικών λειτουργιών και την εύρεση αποτελεσματικότερων λύσεων στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η περιοχή. Η επιτυχία του σχεδίου έγκειται στην εποικοδομητική συνεργασία των εμπλεκόμενων μερών και στη θέληση για υιοθέτηση των νέων ιδεών και των προτύπων ανάπτυξης προς όφελος της κεντρικής περιοχής του Βόλου και κατ επέκταση ολόκληρης της πόλης. 134

135 Σύνοψη Τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερες πόλεις εφαρμόζουν το μοντέλο των ευφυών πόλεων με στόχο την αντιμετώπιση των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης, την αύξηση της ανταγωνιστικότητας, και την αντιμετώπιση των αυξανόμενων προβλημάτων που σχετίζονται με την οικονομία, την κοινωνία, τη διαχείριση των αστικών λειτουργιών και την ποιότητα ζωής. Προς αυτή την κατεύθυνση αναπτύσσονται οικοσυστήματα καινοτομίας, δηλαδή πολύπλοκα αστικά συστήματα τα οποία καθοδηγούνται από τους χρήστες, προσφέρουν δυνατότητες συνεργασίας παρέχοντας νέες υπηρεσίες και προϊόντα σε πραγματικό χρόνο υποστηριζόμενα από τις Τ.Π.Ε.. Η προσέγγιση των οικοσυστημάτων καινοτομίας στηριζόμενα στην ανοιχτή καινοτομία, δηλαδή τη χρήση λογισμικών ανοιχτού κώδικα αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη ευφυών εφαρμογών στις αστικές περιοχές σήμερα. Η παρούσα διπλωματική εργασία εστιάζει στη δημιουργία ενός οικοσυστήματος καινοτομίας μέσω της ανάπτυξης ευφυών πιλοτικών εφαρμογών στο σύγχρονο ιστορικό και εμπορικό κέντρο του Βόλου. Αποτελεί την πιο νευραλγική και δυναμική περιοχή του Βόλου καθώς συγκεντρώνει την πλειονότητα των δραστηριοτήτων του εμπορίου και των υπηρεσιών της πόλης, την κατοικία, τις υπηρεσίες διοίκησης και της εκπαίδευσης διαμορφώνοντας ένα πολύ-λειτουργικό αστικό σύστημα. Ωστόσο έντονα είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει τα οποία σχετίζονται με την κακή ποιότητα του δομημένου χώρου και την ποιότητα ζωής, την κυκλοφοριακή συμφόρηση, τις προκλήσεις της τοπικής αγοράς και την αναποτελεσματικής διαχείρισης των αστικών προβλημάτων. Κεντρικό ερώτημα επομένως αποτελεί: Πώς μπορεί το μοντέλο των ευφυών πόλεων να εφαρμοστεί στην περιοχή προτείνοντας λύσεις και πώς μπορεί να αξιοποιηθεί στρατηγικά ώστε να επηρεάσει ολόκληρη την πόλη? Η πρόταση για το Ευφυές Ιστορικό και Εμπορικό Κέντρο Βόλου αφορά την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος καινοτομίας με βάση την ανοιχτή καινοτομία και τη χρήση των Τ.Π.Ε.. Το αντικείμενο του σχεδίου αφορά την ανάπτυξη εφαρμογών, ηλεκτρονικών πλατφορμών και ψηφιακών υπηρεσιών επιχειρηματικότητας και διαχείρισης των αστικών υποδομών με τη συμμετοχή των πολιτών και των τελικών χρηστών. Οι τομείς παρέμβασης αφορούν την αστική κινητικότητα, την ποιότητα ζωής, την οικονομία, τη διαχείριση των λειτουργιών και το περιβάλλον. Τα πλεονεκτήματα από την εφαρμογή του σχεδίου αφορούν τη δημιουργία μιας πλατφόρμας παραγωγής και μετάδοσης νέας γνώσης για την εύρεση βέλτιστων λύσεων διαχείρισης των αστικών προβλημάτων, ενώ η μελλοντική εφαρμογή του σχεδίου σε μεγαλύτερη κλίμακα και η «ολοκλήρωση» του, αποτελούν ζητούμενα για το μοντέλο των ευφυών πόλεων ώστε να καταστεί ολόκληρη η πόλη ευφυής. Η στρατηγική αξιοποίηση του σχεδίου σε αυτή την κατεύθυνση έχει ως στόχο την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της πόλης του Βόλου και την οικοδόμηση μια νέας ταυτότητας ευφυούς πόλης. 135

136 Summary In recent years more and more cities are implementing smart city model to meet the challenges of globalization, increasing competitiveness and addressing the increasing problems related to the economy, society, management of urban functions and quality of life. Towards this direction develop innovation ecosystems, ie complex urban systems which are driven by users, offer collaboration capabilities by providing new services and products in real time supported by ICT. The ecosystem approach innovation building on open innovation, ie the use of open source software forms the basis for the development of intelligent applications in urban areas today. This thesis focuses on creating an ecosystem of innovation by developing intelligent pilot applications of modern historical and commercial center of Volos. It is the most crucial and dynamic area of Volos and gathers most of the activities of trade and services center, housing, services, administration and education, forming a multi-functional urban system. However the problems faced related to the poor quality of the built environment and quality of life, traffic congestion, the challenges of the local market and inefficient management of urban problems. Central question therefore is: How can the model be applied to intelligent cities in proposing solutions and how they can be used strategically to influence the entire city? The proposal for the "Intelligent historic and commercial center of Volos" the development of an ecosystem of innovation based on open innovation and the use of ICT. The object of the project concerns the development of applications, computer platforms and digital services business and management of urban infrastructure with the participation of citizens and end users. The areas of intervention focus on urban mobility, quality of life, economy, management of operations and the environment. The advantages of implementing the plan on creating a platform for the production and transmission of new knowledge for finding optimal solutions, management of urban problems and the future implementation of the project on a larger scale and the "completion" of a desired model for smart cities to make the whole city intelligent. The strategic use of design in this direction is to increase the competitiveness of the city of Volos and build a new identity intelligent city. 136

137 Βιβλιογραφία Accenture, (2011). Building and Managing an Intelligent City, Making Amsterdam Smarter:Living in an Intelligent City. New York: Accenture. Ajuntament de Barcelona, (2006). Ανάκτηση 1 11, 2013, από Ajuntament de Barcelona, (2010). Barcelona Smart City Tour. Barcelona. Amsterdam Smart City, (2012). Bacon, N., Faizullah, N., Mulgan, G., & Woodcraft, S. (2008). Transformers:How Local Areas Innovate to Address Changing Social Needs. NESTA. Beckman, T., & Cook, D. (2004). Educational Epidemiology. JAMA: The Journal of the American Medical Association, 24. Bergvall, K., & Stahlbrost, A. (2009). Living Lab:An open and citizen-centric approach for innovation. Στο int.j. Innovation and Regional Development. 1 (4) p.pp (σσ ). Boyle, M., & Rogerson, R. J. (2001). Power, Discourse and City Trajestories. Στο R. Paddison, Handbook of Urban Studies (σσ ). London: Sage Publications. Campbell, S., & Fainstein, S. (1996). The continuing evolution in Planning Theory. Στο Reading in Planning theory. Blackwell Publishing. Caragliu, Α., Del Bo, C., & Nijkamp, P. (2009). Smart Cities in Europe. 3rd Central European Conference in Regional Science CERS, (σσ ). Bratislava. Committee of Digital and Knowledge based Cities of UCLG, (2012). Smart Cities Study: International Study on the Situation of ICT, innovation and knowledge in cties. Bilbao: Committee of Digital and Knowledge based Cities of UCLG. Cooke, P. (2001). Regional Innovation Systems, Clusters and the Knowledge Economy. Oxford Journal: Industrial and Corporate Change, vol 10, σσ Cox, K. (1995). Globalization, competition and the politics of the local economic development. Urban Studies, 32, σσ Droege, P. (1997). Intelligent Environments-Spatial Aspect of the Information Revolution. Oxford: Elsevier. Econews. (2012). "Ανακύκλωση υλικών βάρους 33 τόνων κάθε μέρα στο Βόλο". Αθήνα. Edquist, C. (1997). Systems of Innovation: Technologies, Institutions, and Organizations. London / Washington: Frances Pinter. Edquist, C., & Hommen, L. (1999). Systems of Innovation : Theory and Policy for the demand side. Technology in Society, σσ

138 Ernst, D., & Lundvall, B.-A. (1997). Information Technology in the Learning Economy-Challenges for Developing Countries,. EAEPA No (σσ ). Copenhagen: Danish Research Unit For Industial Dynamics. Evans, G. (2001). Cultural Planning, an Urban Renaissance? London: Routledge. Farrell, T. (2000). Urban regeneration through cultural massterplanning. Στο B. J, & R. M, Urban lifestyle: spaces,places,people,. Rotterdam: A.T. Balkema. Florida, R. (2002). The Rise of the Creative CLass and How it's Transforming Work: Leisure, Community and Everyday Life. New York: Basic Books. Graham, S. (2003). The Cybercities Reader. London: Routledge. Hall, P. (2000). Creative Cities and Economic Development. Urban Studies, 37(4), σσ Harvard Business School, lbid. (2012). Becoming a Smart City, Why cities choose Smart Parking solutions from Streetline. USA: HBS,lbid. Healey, P. (1997). Collaborative Planning, Shapping Places in Fragmental Societies. Hamspshire & London: MacMillan. Hossain, P., Ekram, J., & Leung, K. (2008). Wireless Mesh Networks, Architectures and protocols. Springer. Intelligent Community Forum. (2006). Intelligent Community Forum: What is an Intelligent City. Ανάκτηση , από Ishida, T. (2000). Understanding Digital Cities. New York: Springer-Verlag. Kantor, P. (1987). The Dependent City: The Changing Political Economy of Urban Economic Development in the United States. Urban Affairs Quarterly, 22, σσ Kastrinos, Ν. (1998). Cintribution of socio-economic research to the benchmarking of policies in Europe. London: Oxford Journals. RTD Komninos, N. (2008). Intelligent Cities and Globalization of Innovation Networks. London: Routledge. Komninos, N. (2002). Intelligent Cities: Innovation, Knowledge Systems and Digital Spaces. London and New York: Spon Press. Komninos, N. (2009). Intelligent Clusters, Communities and Cities: Enhancing Innovation with Virtual Environments and Embedded systems. International Journal of Innovation and Regional Development, σσ Komninos, N. (2006). The Architecture of Intelligent Cities: Integrating Human, Collective, and Artificial Intelligence to Enhance Knowledge and Innovation. 2rd International Conference on Intelligent Environments, Institution on Engineering and Technology, (σσ ). Athens. Landry, C. (2007). The Creative city: A toolkit for urban innovation. London and New York: FSC 138

139 Leon, N. (2008). Attract and connect: The innovation district and the internationalisation of Barcelona business. Στο Innovation:management, policy & practice,(10) (σσ ). Lundvall, B. (1992). National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning. London: Frances Printer. Lundvall, B., & Johnson, B. (1994). The learning economy. Journal of Industry Studies, σσ Lundvall, B.-A. (1996). The Social Dimension of the Learning Economy DRUID Working Paper. Danish Research Unit for Industrial Dynamic. Mahizhnua, A. (1999). Smart Cities: The Singapore Case. Elsevier Science, Cities, σσ McCarthy, J. (1987). Generality In Artificial Intelligence. Communications of the ACM, 30, σσ McKelvey, M. (1997). Delineating Evolutionary Systems of Innovation. Στο C. Edquist, Systems of Innovation: Technologies, Istitutions and Organizations (σσ ). London: Frances Pinter. McNeil, D., & While, A. (2001). The New Urban Economies. Στο R. Paddison, Handbook of Urban Studies (σσ ). London: Sage Publications. Morgan, K., & Cooke, P. (1998). The Associational Economy: Firms, Regions and Innovation. Oxford University Press. Mulgan, G. (2007). Social Innovation:What it is, why it Matters and how it be Accelerated. SAID Bussiness school, University of Oxford: Basingstoke Press. Murray, R. (2009). Danger and Opportunity: Crisis anw the New Social Economy. NESTA. Nelson, R. (1993). National Innovation Systems: A Comparative Analysis. Oxford University Press. Nonaka, I., & Takeuchi, H. (1995). The Knowledge Creating Company. New York: Oxford University Press. North, D. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. OECD. (1997). National Innovation Systems. Organisation for Economic Co-operation and Development. OECD. (1996). The Organisation for Economic Co-operation and Development Jobs Strategy- Technology, Volume I. Productive and Job creation. Paris. People Smart Cities. (2012). Ανάκτηση 2013, από Robinson, R. (2012,). Ten ways to pay for a smarter city. Στο The Urban Technologist: A personal view of emerging technology and Smarter Cities, London: Word press Rosenberg, N. (1993). Technical Innovation & National System. Brazil: Journal of PoliticalEconomy, vol

140 Sassen, S. (2000). The Global City: New York, London, Tokyo. New Jersey: Princeton University Press. Schaffers, H., Komninos, N., & Pallot, M. (2012). Fireball White Paper: Smart Cities as Innovation Ecosystems Sustained by the Future Internet. Fireball Community. Schumpeter, J. (1934). The theory of Economic Development. London. Simmie, J. (2001). Innovative Cities. London: Spon Press. Smart Stories. (2011). Amsterdam Smart City: /#/en/knowledge_center_142/documents_204. Ανάκτηση 5 24, 2012 Stahlavsky, R. (2011). Asterdam Smart City Project. Prague: Accenture. Stern, N. (2007). The cost of Climate Change, Chapter 6. London: Cambridge University Press. Steventon, A., & Wright, S. (2006). Intelligent spaces:the application of pervasive ICT. London: Springer. Urenio. (2012). Εφαρμογές Έξυπνης Πόλης. Ανάκτηση 2013, από Αγγελίδου, Μ. (2012). Μορφές οργάνωσης έξυπνων και ευφυών πόλεων. Θεσσαλονίκη. Αδαμάκης, Α. (2009). Τα βιομηχανικά κτίρια του Βόλου. Αρχιτεκτονική καταγωγή και πολεοδομικός ρόλος. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Ανδρικοπούλου, Ε., Γιαννακού, Α., Καυκαλάς, Γ., & Πιτσιάβα-Λατινοπούλου, Μ. (2007). Πόλη και πολεοδομικές πρακτικές για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. Ασκοξυλάκη, Ι., Σύρη, Β., Τραγανίτη, Α., & Στεφανίδη, Κ. (2010). Δικτυωμένη πόλη. Αθήνα: ενthesis. Γ.Π.Χ.Σ.Α.Α. (2008). Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού & Αειφόρου Ανάπτυξης. ΥΠ.Ε.ΧΩ.Δ.Ε., ΦΕΚ 128 Α/ Γιαννακούρου, Γ. (2004). Ο Σχεδιασμός των Μητροπολιτικών Περιοχών στην Ελλάδα: Θεσμοί και Πολιτικές. Στο Γ. Καυκαλάς, Χωρική Ανάπτυξη: Θεωρητικές Προσεγγίσεις και Πολιτικές. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. Γοσποδίνη, Α. (2010). Cluster καινοτομίας: χωρικός σχεδιασμός, διεθνή πρότυπα και ελληνικη πραγματικότητα. Παρουσίαση στην ημερίδα του ΤΕΕ-ΣΕΜΠΧΑ με τίτλο :Προγράμματα αστικής αναγέννησης και βιώσιμη ανάπτυξη. Θεσσαλονίκη. Ε.Ο.Μ.Μ.Ε.Χ. (2010). Εγχειρίδιο «Δικτύων επιχειρηματικότητας (networking) & Συστημάτων - Συστάδων Επιχειρήσεων (clustering)». Κομνηνός, Ν. (2007). «Περιφερειακοί Πόλοι Καινοτομίας στην Ελλάδα : Σχεδιασμός εστιασμένων συστημάτων καινοτομίας»,. Αειχώρος, Τεύχος 6, Ειδικό Τεύχος Αφιοέρωμα: "Καινοτομία & Περιφερειακή Ανάπτυξη", σσ

141 Κομνηνός, Ν. (2006). Έξυπνες πόλεις: Συστήματα καινοτομίας και Τεχνολογίες Πληροφορίας στην Ανάπτυξη των Πόλεων. Περιοδικό Αρχιτέκτονες, τέυχος 60, σσ Κομνηνός, Ν. (2010). Ευφυείς πόλεις - Ευφυείς συνοικίες. Στο Δημητριάδης, Καυκαλάς, & Τσουκαλά, Πόλεως λόγος (σσ ). Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Κομνηνός, Ν. (2004). Περιφέρειες Αριστείας στην Ευρώπη: Το νέο πρότυπο περιφερειακής ιεραρχίας και ανάπτυξης. Στο Κ. Γρηγόρης, Ζητήματα Χωρικής Ανάπτυξης (σσ ). Αθήνα: Κριτική. Κομνηνός, Ν., & Urenio, Ε. Ο. (2004). Περιοχικά Συστήματα Καινοτομίας: Απο τα clusters στις ευφυείς περιφέρειες. Αξιοποίηση καλών πρακτικών αξιολόγισης και προαγωγής της επιχειρηματικότητας με αξιοποίηση της καινοτομίας. Θεσσαλονίκη. Κουρτέσης, Α. (2004). Η Επιχειρηματικότητα στην Ευρωπαϊκή Ύπαιθρο: Η περίπτωση της Ελλάδας. Στο Λαμπριανίδης, Νέες τεχνολογίες, καινοτομία και ανάπτυξη της υπαίθρου. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Κουρτέσης, Α. (2003). Η Ευρωπαική πολιτική έρευνας και οι επιπτώσεις της στο Ελληνικό σύστημα Ε&Τ. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Κουτίτας, Γ. (2011). Smart Cities-Ευφυείς Πόλεις,Σημειώσεις για το μάθημα του ΤΜΧΑ ΑΠΘ: Βιώσιμη ανάπτυξη και εφαρμογές Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνίας (Τ.Π.Ε.). Κυριαζής, Α. (2008). Δυνατότητες Αναβάθμισης του ιστού των Ελληνικών Αστικών Κέντρων : Ο ρόλος του Ενεργού Οικοδομικού Τετραγώνου, Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Λάιτσου, Ε. (2011). Μητροπολιτικό δίκτυο οπτικών ινών Δήμου Βόλου. Βόλος: Παρουσίαση,Κέντρου Δικτύου Τηλεματικής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Λιάκα, Ζ. (2011). Οι έξυπνες πόλεις στην Ελλάδα. Αθήνα: Ηλεκτρονική έκδοση εφημερίδας Τα Νέα. Μοσχούτη, Ε. (2011). Η Εξέλιξη της Θεωρίας & Πρακτικής του Σχεδιασμού: Διαχρονικές Τάσεις & Σύγχρονες Κατευθύνσεις. Βέροια: Ερευνητική Εργασία. Μοχιανάκης, Κ. (2012). Οικοδομώντας ταυτότητα ψηφιακής πόλης. 1ο Συνέδριο Μάρκετινγκ και Branding Τόπου. Βόλος: IDEA_TOPOS. Π.Π.Χ.Σ.Α.Α. Θεσσαλίας. (2003). Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού & Αειφόρου Ανάπτυξης Θεσσαλίας. ΥΠ.Ε.ΧΩ.Δ.Ε., ΦΕΚ 1484 Β/ Ρ.Σ.Β. προσχέδιο. (2009). Ρυθμιστικό Σχέδιο & Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος Οικιστικού Συγκροτήματος Βόλου. Βόλος. Σεφερτζή, E. (2008). Θεσσαλονίκη και Στρατηγικές Καινοτομίας: Η αδυναμία συγκρότησης ενός ηγετικού σχεδίου. Στο Γ. Καυκαλάς, Λ. Λαμπριανίδης, & Ν. Παπαμίχος, Η 141

142 Θεσσαλονίκη στο Μεταίχμιο: Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών (σσ ). Αθήνα: Κριτική. Σεφερτζή, E. (2004). Χωρικές Πολιτικές Καινοτομίας στην Ευρώπη: Νέες Κατευθύνσεις και Προγράμματα Χωρικής Ανάπτυξης. Στο Γ. Καυκαλάς, Ζητήματα Χωρικής Ανάπτυξης: Θεωρητικές προσεγγίσεις και πολιτικές. Αθήνα: Κριτική. Σεφερτζή, Ε. (2012). Κοινωνική Καινοτομία και "Ζωντανά εργαστήρια":σύγχρονες εξελίξεις στα συστήματα καινοτομίας για την αντιμετώπιση της κρίσης και τη βιώσιμη ανάπτυξη. 10ο Τακτικό Επιστημονικό Συνέδριο, Οικονομική Κρίση και Πολιτικές Ανάπτυξης και Συνοχής, Ελληνική Εταιρία Περιφερειακής Επιστήμης, ERSA Θεσσαλονίκη. Υπουργείο Εξωτερικών. (2012). Θέρμη: Υπηρεσίες για έξυπνες πόλεις που βασίζονται στην ανοιχτή καινοτομία και στο διαδίκτυο του μέλλοντος. Δελτίο Διεθνών και Ευρωπαϊκών Θεμάτων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης του Υπουργείου Εσωτερικών. Φουτάκης, Δ. (2004). Χώρος, Ανταγωνιστικότητα και Κοινωνικό Κεφάλαιο: Μια Κριτική Ανασκόπηση. Στο Ζητήματα χωρικής ανάπτυξης: Θεωρητικές Προσεγγίσεις και Πολιτικές. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κριτική. Χαστάογλου, Β. (2002). Βόλος, Πορτραίτο της πόλης τον 19ο και 20ο αιώνα. Βόλος. 142

143 Παράρτημα χαρτών 143

144

145 145

146 146