ΜΕΣΑΠΣΤΧΙΑΚΗ ΔΙΑΣΡΙΒΗ

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΣΜΗΜΑ ΕΠΙΣΗΜΗ ΔΙΑΙΣΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΣΡΟΦΗ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών πουδών ΕΦΑΡΜΟΜΕΝΗ ΔΙΑΙΣΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΣΡΟΦΗ Κατεφθυνςη: Διατροφή και Άςκηςη ΜΕΣΑΠΣΤΧΙΑΚΗ ΔΙΑΣΡΙΒΗ ΕΚΣΙΜΗΗ ΣΗ ΤΧΕΣΙΗ ΣΩΝ ΔΙΑΙΣΗΣΙΚΩΝ ΤΝΗΘΕΙΩΝ ΜΕ ΣΗ ΜΗ ΑΛΚΟΟΛΙΚΗ ΛΙΠΩΔΗ ΝΟΟ ΣΟΤ ΗΠΑΣΟ: ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΣΗ ΑΘΕΝΩΝ-ΜΑΡΣΤΡΩΝ ΝΑΤΙΚΑ ΣΙΛΕΛΗ Α.Μ.: ΑΘΗΝΑ 2011

2 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΣΜΗΜΑ ΕΠΙΣΗΜΗ ΔΙΑΙΣΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΣΡΟΦΗ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών πουδών ΕΦΑΡΜΟΜΕΝΗ ΔΙΑΙΣΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΣΡΟΦΗ Κατεφθυνςη: Διατροφή και Άςκηςη ΜΕΣΑΠΣΤΧΙΑΚΗ ΔΙΑΣΡΙΒΗ ΕΚΣΙΜΗΗ ΣΗ ΤΧΕΣΙΗ ΣΩΝ ΔΙΑΙΣΗΣΙΚΩΝ ΤΝΗΘΕΙΩΝ ΜΕ ΣΗ ΜΗ ΑΛΚΟΟΛΙΚΗ ΛΙΠΩΔΗ ΝΟΟ ΣΟΤ ΗΠΑΣΟ: ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΣΗ ΑΘΕΝΩΝ-ΜΑΡΣΤΡΩΝ ΝΑΤΙΚΑ ΣΙΛΕΛΗ Α.Μ.: ΤΠΕΤΘΤΝΗ ΚΑΘΗΓΗΣΡΙΑ: ΚΟΝΣΟΓΙΑΝΝΗ ΜΕΡΟΠΗ ΣΡΙΜΕΛΗ ΕΠΙΣΡΟΠΗ: ΚΟΝΣΟΓΙΑΝΝΗ ΜΕΡΟΠΗ (Λζκτορασ ςτην Κλινική Διατροφή, Χαροκόπειο Πανεπιςτήμιο) ΜΑΝΙΟ ΙΩΑΝΝΗ (Επίκουροσ Καθηγητήσ διατροφικήσ αγωγήσ και αξιολόγηςησ, Χαροκόπειο Πανεπιςτήμιο) ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΙΔΗ ΓΕΩΡΓΙΟ (Αναπληρωτήσ Καθηγητήσ Παθολογίασ-Γαςτρεντερολογίασ, Ιατρική ςχολή Πανεπιςτημίου Αθηνών, «Ιπποκράτειο» Γενικό Νοςοκομείο Αθηνών) ΑΘΗΝΑ, Σεπτέμβριος

3 ΕΤΧΑΡΙΣΙΕ Απσικά, θα ήθελα να εςσαπιζηήζυ θεπμά ηην κ. Μεπόπη Κονηογιάννη για ηην εξαιπεηική ζςνεπγαζία πος είσαμε, για ηην εμπιζηοζύνη πος μος έδειξε αναθέηονηάρ μος αςηήν ηην μεηαπηςσιακή επγαζία, καθώρ και για ηην ζςνεσή καθοδήγηζη, ηιρ ζςμβοςλέρ και ηην ςποζηήπιξη πος μος πποζέθεπε καθόλη ηην διάπκεια εκπόνηζήρ ηηρ. Για ηην πολύ καλή ζςνεπγαζία πος είσαμε δύο σπόνια ηώπα, να εςσαπιζηήζυ και ηα άλλα δύο μέλη ηηρ επιηποπήρ, κ. Γιάννη Μανιό και κ. Γεώπγιο Παπαθεοδυπίδη. Για ηην άπιζηη ζςνεπγαζία και ηην πολύηιμη ζςμβολή ηοςρ ζηη διεξαγυγή ηος ζςγκεκπιμένος επεςνηηικού ππυηοκόλλος, εςσαπιζηώ ηην ιαηπό Καηεπίνα Μαπγαπίηη, καθώρ και ηοςρ θοιηηηέρ ηος ημήμαηορ Μισάλη Γευπγούλη και Ιυάννα Κεσπιμπάπη, ενώ ένα εςσαπιζηώ ανήκει και ζηην Εύα Γπαμμαηικάκη για ηην οςζιαζηική βοήθειά ηηρ. Φςζικά, δεν θα μποπούζα να παπαλείτυ από ηιρ εςσαπιζηίερ μος όλοςρ ηοςρ εθελονηέρ αςηήρ ηηρ μελέηηρ, συπίρ ηη ζςμμεηοσή ηυν οποίυν δεν θα ήηαν δςναηή η ππαγμαηοποίηζή ηηρ. Δεν θα μποπούζα βέβαια να ξεσάζυ όλοςρ ηοςρ θίλοςρ και ηιρ θίλερ μος πος ήηαν ζςνεσώρ δίπλα μος να με εμτςσώνοςν και να ζςμβάλλοςν με ηον δικό ηοςρ ηπόπο ζηην ολοκλήπυζη αςηήρ ηηρ διαηπιβήρ. Για ηην αγάπη, ηην εμπιζηοζύνη πος μος δείσνοςν ζε κάθε μος βήμα, και θςζικά για ηην εςκαιπία πος μος έδυζαν να ζποςδάζυ και να ακολοςθήζυ αςηό πος ήθελα, θα ήθελα να εςσαπιζηήζυ από καπδιάρ ηοςρ γονείρ μος και ηον αδελθό μος. Τέλορ, ένα πολύ μεγάλο εςσαπιζηώ ανήκει ζηον Γιάννη, για ηην αμέπιζηη ςποζηήπιξη, ηην ςπομονή και ηην καηανόηζη πος δείσνει όλα αςηά ηα σπόνια, και για ηη δύναμη πος μος δίνει να πποζπαθώ πάνηα για ηο καλύηεπο. 3

4 Περιεχόμενα ΠΔΡΗΛΖΦΖ... 6 SUMMARY... 8 Α. ΑΝΑΚΟΠΖΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Α.1. ΜΖ ΑΛΚΟΟΛΗΚΖ ΛΗΠΧΓΖ ΝΟΟ ΣΟΤ ΖΠΑΣΟ Α.1.1. Δζζαβςβή Α.1.2. Ονζζιυξ Α.1.3. Δπζδδιζμθμβία Α.1.4. Φοζζηή ελέθζλδ ηδξ κυζμο Α.1.5. Παεμβέκεζα Α.1.6. Πανάβμκηεξ ηζκδφκμο ειθάκζζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ.. 22 Α Γεκεηζημί πανάβμκηεξ ηζκδφκμο Α Κθζκζημί πανάβμκηεξ ηζκδφκμο Α οιπενζθμνζημί πανάβμκηεξ ηζκδφκμο Α.1.7. Γζάβκςζδ Α Κθζκζηή εζηυκα - οιπηχιαηα Α Δνβαζηδνζαηά εονήιαηα / Βζμπδιζημί δείηηεξ Α Απεζημκζζηζηέξ ιέεμδμζ δζάβκςζδξ Α Βζμρία ήπαημξ Α οκδοαζηζηά δζαβκςζηζηά ιμκηέθα Α.1.8. Ακηζιεηχπζζδ Α Σνμπμπμίδζδ ημο ηνυπμο γςήξ - Απχθεζα αάνμοξ Α Φανιαηεοηζηή αβςβή Α Βανζαηνζηή πεζνμονβζηή Α.2. Ο ΡΟΛΟ ΣΖ ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΣΖΝ ΔΜΦΑΝΗΖ ΚΑΗ ΔΞΔΛΗΞΖ ΣΖ ΜΖ ΑΛΚΟΟΛΗΚΖ ΛΗΠΧΓΟΤ ΝΟΟΤ ΣΟΤ ΖΠΑΣΟ Α.2.1. Δπίπεδμ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ Α Τδαηάκεναηεξ Α Λίπδ Α Πνςηεΐκεξ Α Μζηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά Α.2.2. Δπίπεδμ μιάδςκ ηνμθίιςκ Α.2.3. Δπίπεδμ δζαηνμθζηχκ πνμηφπςκ Α Μεζμβεζαηή δίαζηα Α Γίαζηεξ παιδθμφ θίπμοξ

5 Α Γίαζηεξ παιδθχκ οδαηακενάηςκ Β. ΚΟΠΟ ΣΖ ΜΔΛΔΣΖ Γ. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ Γ.1. Πθδεοζιυξ ηδξ ιεθέηδξ Γ.2. Αημιζηυ Ηζημνζηυ Κθζκζηή Δλέηαζδ Γ.3. Ακενςπμιεηνήζεζξ Γ.4. Αλζμθυβδζδ δζαηνμθζηχκ ζοκδεεζχκ ηαζ δζαζηδηζηήξ πνυζθδρδξ Γ.5. Αλζμθυβδζδ θοζζηήξ δναζηδνζυηδηαξ ηαζ θοζζηήξ ηαηάζηαζδξ Γ.6. Βζμπδιζηέξ ηαζ αζιαημθμβζηέξ ελεηάζεζξ Γ. ΣΑΣΗΣΗΚΖ ΑΝΑΛΤΖ Δ. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ Σ. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ - ΤΕΖΣΖΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

6 ΠΔΡΗΛΖΦΖ Δηζαγσγή: Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ (NAFLD: Non Alcoholic Fatty Liver Disease) είκαζ ιζα ηθζκζημπαεμθμβζηή μκηυηδηα ιε εονφ ζζημθμβζηυ θάζια, δ μπμία πενζθαιαάκεζ ηδκ απθή ζηεάηςζδ ηαζ ηδκ ζηεαημδπαηίηζδα. Δηηζιάηαζ υηζ ημ 20-30% ημο πθδεοζιμφ ηςκ Γοηζηχκ πςνχκ έπεζ ηδ ζοβηεηνζιέκδ κυζμ. Παθαζυηενα εεςνμφκηακ ςξ ιζα ηαθμήεδξ ηαηάζηαζδ, εκχ ηχνα ακαβκςνίγεηαζ ςξ δ ηφνζα αζηία εκδηυηδηαξ ηαζ εκδζζιυηδηαξ ζπεηζγυιεκδ ιε ημ ήπαν. Ζ επζηναηέζηενδ παεμθοζζμθμβζηή εεςνία βζα ηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ NAFLD είκαζ δ «οπυεεζδ ηςκ 2 πηοπδιάηςκ». Ζ αζηζμθμβία ηδξ ειθάκζζδξ ηαζ ελέθζλδξ ηδξ NAFLD είκαζ πμθοπαναβμκηζηή. Οζ πανάβμκηεξ πμο ηδκ ηαεμνίγμοκ θαίκεηαζ υηζ είκαζ βεκεηζημί, ηθζκζημί ηαζ ζοιπενζθμνζημί, μζ ααζζηυηενμζ εη ηςκ μπμίςκ είκαζ μ ζαηπανχδδξ δζααήηδξ, δ παποζανηία, δ δοζθζπζδαζιία, δ οπένηαζδ ηαζ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ. Οζ δζαηνμθζηέξ ζοκήεεζεξ θαίκεηαζ υηζ παίγμοκ ηαεμνζζηζηυ νυθμ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ NAFLD, ηαεχξ ηαηαηάζζμκηαζ ζημοξ ζδιακηζημφξ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ αζεέκεζαξ. θνπόο: ημπυξ ηδξ ιεθέηδξ είκαζ κα δζενεοκήζεζ ηδ ζοζπέηζζδ ακάιεζα ζηδκ δζαζηδηζηή πνυζθδρδ επζθεβιέκςκ ιαηνμενεπηζηχκ, ιζηνμενεπηζηχκ ηαζ άθθςκ ζοζηαηζηχκ ηδξ δίαζηαξ ηαζ ηδκ πανμοζία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ Μεζνδνινγία: ηδ ιεθέηδ ζοιιεηείπακ 31 αζεεκείξ ιε NAFLD ηαζ 30 οβζείξ ιάνηονεξ ηαζνζαζιέκμζ έκαξ πνμξ έκακ ιε ημοξ αζεεκείξ ςξ πνμξ ημ θφθμ ηαζ ηδκ δθζηία, ηαζ μζ μπμίμζ πνμζήθεακ ζημ Δλςηενζηυ Ζπαημθμβζηυ Ηαηνείμ ηδξ Β Πακεπζζηδιζαηήξ Παεμθμβζηήξ Κθζκζηήξ ημο Ηππμηναηείμο Γεκζημφ Νμζμημιείμο Αεδκχκ. ε υθμοξ ημοξ ζοιιεηέπμκηεξ πναβιαημπμζήεδηε θεπημιενήξ ηαηαβναθή ημο αημιζημφ ζζημνζημφ, εηηίιδζδ ακενςπμιεηνζηχκ παναιέηνςκ, ακάθοζδ ζφζηαζδξ ζχιαημξ, αλζμθυβδζδ δζαζηδηζηήξ πνυζθδρδξ ιέζς ηνζήιενςκ ακαηθήζεςκ εζημζζηεηναχνμο, ηαεχξ ηαζ αλζμθυβδζδ ημο επζπέδμο ζςιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ ιέζς ενςηδιαημθμβίμο ηαζ πνήζδξ αδιαημιεηνδηχκ. Σέθμξ, δζεκενβήεδηακ ηαζ αζμπδιζηέξ ηαζ αζιαημθμβζηέξ ελεηάζεζξ. Απνηειέζκαηα: Απυ ηα ακενςπμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά πμο αλζμθμβήεδηακ, οπήνπε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή δζαθμνά ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ ιανηφνςκ, ζημκ Γείηηδ Μάγαξ χιαημξ (ΓΜ) (kg/m 2 ) (30,29 ± 4,82 έκακηζ 27,68 ± 3,93, p = 0,024), ηδκ πενζθένεζα ιέζδξ (cm) (104,19 ± 11,12 έκακηζ 95,57 ± 10,44, p = 0,003) ηαζ ημκ θυβμ ηδξ πενζθένεζαξ ιέζδξ πνμξ πενζθένεζα ζζπίςκ (cm) (0,95 ± 0,07 έκακηζ 0,87 ± 0,07, p <0,001), ηαεχξ ηαζ ζηα πμζμζηά ζπθαβπκζημφ θίπμοξ (%) (16,79 ± 5,61 έκακηζ 11,87 ± 4,91, p = 0,001) ηαζ θίπμοξ ημνιμφ (%) (41,25 ± 7,78 έκακηζ 35,84 ± 8,92, p = 0,014), ιε ημοξ πνχημοξ κα 6

7 πανμοζζάγμοκ έκακ ιεβαθφηενμ ααειυ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηίαξ. Δπίζδξ, παναηδνήεδηε ζδιακηζηά ιεζςιέκδ εκαζπυθδζδ ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD ιε ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα ιέηνζαξ ηαζ ορδθήξ έκηαζδξ (θεπηά/ διένα), ζε ζπέζδ ιε ημοξ ακηίζημζπμοξ ιάνηονεξ [20 (0, 70) έκακηζ 50 (25, 120), p = 0,049]. Απυ ηα ηθζκζηά παναηηδνζζηζηά, ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενεξ ήηακ μζ ηζιέξ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ηα οβζή άημια, βζα ηδκ δζαζημθζηή πίεζδ (mmhg) (84,5 ± 11,22 έκακηζ 77,83 ± 11,75, p = 0,048), ηδκ ζκζμοθίκδ μνμφ (ιiu/ml) [13 (8, 18) έκακηζ 6,5 (5, 11,5), p <0,001], ημκ δείηηδ HOMA-IR [2,76 (1,77, 4,36) έκακηζ 1,26 (1,02, 2,58), p <0,001], ηδκ LDL πμθδζηενυθδ (mg/dl) (157,52 ± 37,58 έκακηζ 133,76 ± 41,83, p = 0,034) ηαζ ηα ηνζβθοηενίδζα (mg/dl) (126,52 ± 43,33 έκακηζ 96,21 ± 46,57, p = 0,018), εκχ ιζηνυηενδ ήηακ δ ηζιή βζα ηδκ HDL πμθδζηενυθδ (mg/dl) (25,83 ± 8,74 έκακηζ 51,54 ± 16,61, p <0,001). Όζμκ αθμνά ζηδκ διενήζζα δζαζηδηζηή πνυζθδρδ δζαθυνςκ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, αοηή θάκδηε κα είκαζ ιεβαθφηενδ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ, ιυκμ βζα ημ θζκεθασηυ μλφ (g) (9,57 ± 3,69 έκακηζ 7,76 ± 2,47, p = 0,028), ημ α-θζκμθεκζηυ μλφ (g) (0,91 ± 0,35 έκακηζ 0,73 ± 0,30, p = 0,039) ηαζ ηδκ αζηαιίκδ D (ιg) [0,91 (0,27, 1,44) έκακηζ 0,47 (0,2, 0,98), p = 0,051], ηαζ ιζηνυηενδ βζα ημ αθημυθ (g) [0 (0, 0,77) έκακηζ 2,79 (0, 9,61), p = 0,027] ηαζ ημ ζεθήκζμ (mg) [0,11 (0,06, 0,14) έκακηζ 0,17 (0,1, 0,23), p = 0,002]. Ζ πμθθαπθή θμβανζειζζηζηή παθζκδνυιδζδ ακέδεζλε ςξ επζαανοκηζηυ πανάβμκηα βζα ηδ κυζμ ηδκ πνυζθδρδ θίπμοξ (εηθναζιέκδ ςξ % επί ηδξ εκενβεζαηήξ πνυζθδρδξ) (OR = 1,156, 95% CI = 1,006-1,330), θαιαάκμκηαξ οπυρδ πζεακμφξ ζοβπζηζημφξ πανάβμκηεξ. ημ ίδζμ οπυδεζβια εηηυξ απυ ηδκ πνυζθδρδ θίπμοξ, ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ θάκδηε κα απμηεθεί επίζδξ επζαανοκηζηυ πανάβμκηα βζα ηδ κυζμ (OR = 1,212, 95% CI = 1,001-1,467). πκπεξάζκαηα - πδήηεζε: ηδκ πανμφζα ιεθέηδ, δ αφλδζδ ηδξ διενήζζαξ πνυζθδρδξ θίπμοξ θάκδηε κα απμηεθεί επζαανοκηζηυ πανάβμκηα βζα ηδκ πανμοζία ηδξ NAFLD, ηαζ δ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηία ακαδείπεδηε ζε ζδιακηζηυ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδ κυζμ. Χζηυζμ, απαζηείηαζ επζαεααζχζδ ηςκ απμηεθεζιάηςκ αοηχκ ηαζ απυ άθθεξ επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ, ζε ιεβαθφηενμ δείβια ημο πθδεοζιμφ, βζα κα είκαζ δοκαηή δ ελαβςβή αζθαθχκ ζοιπεναζιάηςκ. 7

8 SUMMARY Introduction: Non Alcoholic Fatty Liver Disease (NAFLD) is a clinicopathologic entity with wide histological spectrum which includes simple steatosis and steatohepatitis. It is estimated that 20-30% of individuals in Western countries have NAFLD. It was thought to be a benign condition but is now increasingly recognized as a major cause of liver-related morbidity and mortality. The most widely accepted model to explain the development of NAFLD and the progression from simple steatosis to steatohepatitis is the two-hit hypothesis. The etiology of NAFLD and its progression is multifactorial. The factors that determine the development of NAFLD seem to be genetic, clinical and behavioural, including mainly diabetes mellitus, obesity, dyslipidemia, hypertension and the metabolic syndrome. Dietary habits are considered to be of major importance for the development and progression of NAFLD, as they are thought to be a significant risk factor for the disease. Aim: The aim of this study is to investigate the correlation between dietary intake of selected macronutrients, micronutrients and other nutrients and the presence of NAFLD. Methods: 31 patients with NAFLD and 30 healthy controls matched with the patients according to gender and age, participated in the study, after visiting Outpatients' Liver Clinic of the 2 nd Department of Internal Medicine, Athens University Medical School, Hippokration General Hospital of Athens, Greece. Medical history, anthropometric measurements, body composition analysis, daily nutrient intake (24hour dietary recalls for a three day period) and physical activity level (questionnaire and pedometer usage), were assessed in all participants. Blood samples were also collected for biochemical tests. Results: Of the anthropometric measurements that were assessed, there were significant differences between NAFLD patients and healthy controls, in body mass index (bmi) (kg/m 2 ) (30,29 ± 4,82 vs 27,68 ± 3,93, p = 0,024), waist circumference (cm) (104,19 ± 11,12 vs 95,57 ± 10,44, p = 0,003), waist to hip circumference ratio (cm) (0,95 ± 0,07 vs 0,87 ± 0,07, p <0,001), visceral fat percentage (%) (16,79 ± 5,61 vs 11,87 ± 4,91, p = 0,001) and trunk fat percentage (%) (41,25 ± 7,78 vs 35,84 ± 8,92, p = 0,014), with the patients demonstrating a greater degree of central type of obesity. In addition, significantly reduced engagement in medium and vigorous physical activities (min/day) was observed in NAFLD patients when compared to the control group [20 (0, 70) vs 50 (25, 120), p = 0,049]. Of the clinical features evaluated, when comparing NAFLD patients to controls, significantly higher values were observed for diastolic pressure (mmhg) (84,5 ± 11,22 vs 77,83 ± 11,75, p = 0,048), serum insulin (ιiu/ml) [13 (8, 18) vs 6,5 (5, 11,5), p <0,001], HOMA-IR index [2,76 (1,77, 4,36) vs 1,26 (1,02, 2,58), p <0,001], serum LDL 8

9 cholesterol (mg/dl) (157,52 ± 37,58 vs 133,76 ± 41,83, p = 0,034) and serum triglycerides (mg/dl) (126,52 ± 43,33 vs 96,21 ± 46,57, p = 0,018), while serum HDL cholesterol level was lower (mg/dl) (25,83 ± 8,74 vs 51,54 ± 16,61, p <0,001). With regard to daily dietary intake of several nutrients, the intake was higher in patients with NAFLD compared to healthy controls, only for linoleic acid (g) (9,57 ± 3,69 vs 7,76 ± 2,47, p = 0,028), a-linolenic acid (g) (0,91 ± 0,35 vs 0,73 ± 0,30, p = 0,039) and vitamin D (ιg) [0,91 (0,27, 1,44) vs 0,47 (0,2, 0,98), p = 0,051], and lower for alcohol (g) [0 (0, 0,77) vs 2,79 (0, 9,61), p = 0,027] and selenium (mg) [0,11 (0,06, 0,14) vs 0,17 (0,1, 0,23), p = 0,002]. Results from multiple logistic regression analysis revealed high fat intake (expressed as percentage of energy intake) to be an aggravating factor for the disease (OR = 1,156, 95% CI = 1,006-1,330), taking into account possible confounding factors. In the aforementioned model, except from fat intake, visceral fat turned out to be a risk factor for the disease (OR = 1,212, 95% CI = 1,001-1,467). Conclusions: In the present study, the increase in daily fat intake seemed to be an aggravating factor for NAFLD, and central type obesity turned out to be a significant risk factor for the disease. However, results should be confirmed by other epidemiological studies, conducted in larger samples, for reliable conclusions to be drawn. 9

10 Α. ΑΝΑΚΟΠΖΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Α.1. ΜΖ ΑΛΚΟΟΛΗΚΖ ΛΗΠΧΓΖ ΝΟΟ ΣΟΤ ΖΠΑΣΟ Α.1.1. Δηζαγσγή Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ (NAFLD: Non Alcoholic Fatty Liver Disease) απμηεθεί ηδκ πζμ ζοπκά ειθακζγυιεκδ κυζμ ημο ήπαημξ παβημζιίςξ ηαζ ελεθίζζεηαζ ζε έκα ζδιακηζηυ πνυαθδια βζα ηδ δδιυζζα οβεία. Δηηζιάηαζ υηζ ημ 20-30% ημο πθδεοζιμφ ηςκ Γοηζηχκ πςνχκ έπεζ ηδ ζοβηεηνζιέκδ κυζμ (Bedogni et al, 2005). Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ ειθακίγεηαζ ςξ ημ ζζημθμβζηυ θάζια ηδξ κυζμο ηαζ πενζθαιαάκεζ ηζξ οπμηαηδβμνίεξ ηδξ απθήξ ζηεάηςζδξ ηαζ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ (NASH: Non Alcoholic Steatohepatitis). Παθαζυηενα εεςνμφκηακ ςξ ιζα ηαθμήεδξ ηαηάζηαζδ, εκχ ηχνα ακαβκςνίγεηαζ ςξ δ ηφνζα αζηία εκδηυηδηαξ ηαζ εκδζζιυηδηαξ ζπεηζγυιεκδ ιε ημ ήπαν. Απυ ιεθέηεξ θαίκεηαζ υηζ δ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ιπμνεί κα ελεθζπεεί ζε ηίννςζδ, δπαηζηή ακεπάνηεζα, ηαζ δπαημηοηηανζηυ ηανηίκμ (Adams et al, 2005). Έπεζ θακεί υηζ ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηα παναηηδνζζηζηά ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο, ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ κα είκαζ μ ηφνζμξ παεμβεκεηζηυξ πανάβμκηαξ ηυζμ ζηδ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ υζμ ηαζ ζημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ. Γεδμιέκα απυ ηθζκζηέξ, πεζναιαηζηέξ ηαζ επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ οπμδεζηκφμοκ υηζ δ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ πζεακχξ κα απμηεθεί ηδκ δπαηζηή εηδήθςζδ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο (Marchesini et al, 2001), ηαεχξ επίζδξ ηαζ ακελάνηδημ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδκ ακάπηολδ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο (Moore, 2010). Οζ πνχηεξ ακαθμνέξ ζηδ κυζμ πνμκμθμβμφκηαζ πενίπμο ζηζξ ανπέξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 60, υηακ παναηδνήεδηε ζοζζχνεοζδ ηνζβθοηενζδίςκ ζημ ήπαν αηυιςκ, δ μπμία δεκ ζοκμδεουηακ απυ ηαηακάθςζδ οπεναμθζηχκ πμζμηήηςκ αθημυθ (Thaler, 1962). Ήηακ ημ 1980, υιςξ, υηακ μζ Ludwig ηαζ ζοκ. μκυιαζακ ηδκ παεμθμβζηή αοηή ηαηάζηαζδ ςξ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα (NASH). Α.1.2. Οξηζκόο Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ είκαζ ιζα ηθζκζημπαεμθμβζηή μκηυηδηα ιε εονφ ζζημθμβζηυ θάζια, δ μπμία πενζθαιαάκεζ ηδκ απθή ζηεάηςζδ ηαζ ηδκ ζηεαημδπαηίηζδα (NASH). Ζ ζηεάηςζδ πνμζδζμνίγεηαζ εηηζιχκηαξ ημ πμζμζηυ ηςκ δπαημηοηηάνςκ πμο πενζέπμοκ ζηαβμκίδζα θίπμοξ, ηαζ ημ πνμηεζκυιεκμ ηαηχηενμ ηαηχθθζ είκαζ δ δζήεδζδ ημο 5% ηςκ δπαημηοηηάνςκ (Paschos et al, 2009). Υαναηηδνζζηζηά ηδξ ζηεαημδπαηίηζδαξ είκαζ μ ηναοιαηζζιυξ ηςκ δπαημηοηηάνςκ, δ θθεβιμκή ηαζ δ ίκςζδ (βφνς απυ ηα αζιμθυνα αββεία ηαζ πενζηοηηανζηά) (Hubscher, 2006; Kleiner et al, 2005). Έπμοκ πνμηαεεί δζάθμνα επίπεδα 10

11 ηαηακάθςζδξ αθημυθ, αάζεζ ηςκ μπμίςκ βίκεηαζ δ δζάηνζζδ ιεηαλφ αθημμθζηήξ ηαζ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο. Σμ ιέβζζημ επζηνεπηυ επίπεδμ πνυζθδρδξ αθημυθ, πμο πνδζζιμπμζείηαζ ζοκήεςξ βζα ημκ πνμζδζμνζζιυ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο είκαζ 2 πμηά διενδζίςξ (140 βν αζεακυθδξ/εαδμιάδα) βζα ημοξ άκδνεξ ηαζ 1 πμηυ διενδζίςξ (70 βν αζεακυθδξ/εαδμιάδα) βζα ηζξ βοκαίηεξ (Farrell et al, 2006). Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ ιπμνεί κα ηαηδβμνζμπμζδεεί είηε ςξ πνςημπαεήξ είηε ςξ δεοηενμπαεήξ, ακαθυβςξ ηδξ οπμηείιεκδξ αζηζμθμβίαξ. Ζ πνςημπαεήξ κυζμξ ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ. Ακάιεζα ζηζξ ηαηαζηάζεζξ πμο ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ δεοηενμπαεή κυζμ ακήημοκ δ μθζηή πανεκηενζηή δζαηνμθή, δ μλεία αζζηία, πεζνμονβείμ ζηδκ ημζθζαηή πχνα (π.π. εηηεηαιέκδ εηημιή θεπημφ εκηένμο) ηαζ δ πνήζδ δζαθυνςκ θανιάηςκ (π.π. αιζμδανυκδ, ηαιμλζθέκδ, βθοημημνηζημεζδή, ζοκεεηζηά μζζηνμβυκα, δζθηζαγέιδ, αζπζνίκδ, ιεεμηνελάηδ, ακηζνεηνμσζηή εεναπεία). Ζ δεοηενμπαεήξ κυζμξ ζπεηίγεηαζ επίζδξ, ιε ηδκ δπαηίηζδα C, ηδ θμίιςλδ απυ ημκ HIV ηαζ ιε ιεηααμθζηέξ δζαηαναπέξ (π.π. οπμαδηαθζπμπνςηεσκαζιία, θζπμδοζηνμθία η.ά) (Adams et al, 2007; Duvnjak et al, 2007). Μεθέηεξ δείπκμοκ επίζδξ, υηζ βοκαίηεξ πμο πάζπμοκ απυ ημ ζφκδνμιμ πμθοηοζηζηχκ ςμεδηχκ ιπμνεί κα έπμοκ αολδιέκδ επίπηςζδ ηδξ κυζμο (Setji et al, 2006). Α.1.3. Δπηδεκηνινγία Ο αηνζαήξ επζπμθαζιυξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ηαζ ηςκ επζιένμοξ ζηαδίςκ ηδξ παναιέκεζ άβκςζημξ ιέπνζ ηαζ ζήιενα. Σα ειπυδζα πμο ζοκακημφκ μζ ενεοκδηέξ ιεθεηχκηαξ ημκ επζπμθαζιυ ηδξ κυζμο είκαζ ημ βεβμκυξ υηζ ηα άημια πμο ανίζημκηαζ ζηα ανπζηά, αθθά πζεακχξ ηαζ ζηα πενζζζυηενα, ζηάδζα ηδξ κυζμο είκαζ αζοιπηςιαηζηά ηαζ υηζ δ ηαθφηενδ ιέεμδμξ βζα ηδκ δζάβκςζδ ηαζ ηαηάηαλδ ηδξ κυζμο είκαζ δ αζμρία ήπαημξ (Clark et al, 2003). Αλίγεζ κα ζδιεζςεεί, θμζπυκ, υηζ μζ εηηζιήζεζξ βζα ημκ επζπμθαζιυ ηδξ κυζμο πμζηίθθμοκ ακάθμβα ιε ηζξ πθδνμθμνίεξ πμο είκαζ δζαεέζζιεξ βζα έκακ ζοβηεηνζιέκμ πθδεοζιυ ηαζ ηα δζαβκςζηζηά ηνζηήνζα πμο πνδζζιμπμζμφκηαζ ηάεε θμνά (Clark, 2006). Έηζζ, ελαζηίαξ ηςκ δζαθμνεηζηχκ παναηηδνζζηζηχκ (δδθαδή εοαζζεδζία ηαζ εζδζηυηδηα) ηςκ δζαβκςζηζηχκ ηνζηδνίςκ πμο οπάνπμοκ, μζ εηηζιήζεζξ βζα ημκ επζπμθαζιυ ηδξ κυζμο πζεακχξ κα δζαθένμοκ, ακαθυβςξ εάκ βζα ηδ δζάβκςζδ ηδξ κυζμο πνδζζιμπμζμφκηαζ ηα δπαηζηά έκγοια, απεζημκζζηζηέξ ιέεμδμζ ημο ήπαημξ (οπένδπμξ, αλμκζηή ημιμβναθία, ιαβκδηζηή ημιμβναθία ή θαζιαημζημπία [MRI ή MRS]), ή δ αζμρία ήπαημξ (Clark, 2006). Οζ πνμζπάεεζεξ πμο έπμοκ βίκεζ ιέπνζ ζήιενα βζα δζάβκςζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ κυζμο ημο ήπαημξ ζημκ βεκζηυ πθδεοζιυ, πενζμνίγμκηαζ απυ ηδκ παιδθή αηνίαεζα ηςκ ιδ επειααηζηχκ ενβαθείςκ δζάβκςζδξ ηαζ απυ ημ αοημδδθμφιεκμ ζζημνζηυ ηαηακάθςζδξ αζεακυθδξ (Lidofsky, 2008). 11

12 Πανά ημοξ δζάθμνμοξ πενζμνζζιμφξ, μζ ιεθέηεξ οπμδεζηκφμοκ υηζ ημ % ηςκ αηυιςκ ζηζξ Γοηζηέξ πχνεξ έπεζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (Bedogni et al, 2005). Ζ κυζμξ ακηζπνμζςπεφεζ ηδκ πθεζμρδθία ηςκ ακελήβδηςκ πενζπηχζεςκ αφλδζδξ ηςκ αιζκμηνακζθεναζχκ (Clark et al, 2003). Ζ κυζμξ έπεζ παναηδνδεεί ζε υθεξ ηζξ δθζηζαηέξ μιάδεξ, αηυιδ ηαζ ζε παζδζαηνζημφξ αζεεκείξ, ζημοξ μπμίμοξ ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηδκ παποζανηία (Baldridge et al, 1995). Ο επζπμθαζιυξ ηδξ κυζμο αολάκεζ ιε ηδκ δθζηία ηαζ είκαζ ορδθυηενμξ ζε άημια δθζηίαξ ιεηαλφ 40 ηαζ 49 εηχκ, εκχ πανάβμκηαξ ηζκδφκμο βζα ηδ κυζμ εεςνείηαζ ηαζ δ εεκζηυηδηα, ηαεχξ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ ζηζξ ΖΠΑ ακαθένμοκ υηζ δ ζοπκυηδηα ειθάκζζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ δζαθένεζ ζδιακηζηά ακάθμβα ιε ηδκ εεκζηυηδηα (45 % ζημοξ Ηζπακυθςκμοξ, 33 % ζηδ θεοηή θοθή ηαζ 24 % ζηδ ιαφνδ θοθή) (Browning et al, 2004). Φαίκεηαζ πςξ μ επζπμθαζιυξ ηδξ κυζμο αολάκεηαζ απυ ημ 16,5 % ζηα άημια θοζζμθμβζημφ αάνμοξ ζημ 75 % ζηα παπφζανηα άημια (Bellentani et al, 2000). Ζ παποζανηία είκαζ πανμφζα ζηδκ πθεζμρδθία ηςκ αηυιςκ ιε ηδ ζοβηεηνζιέκδ κυζμ, απμηεθεί ακελάνηδημ πανάβμκηα ηζκδφκμο ηαζ ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηδκ ελέθζλή ηδξ (Bedogni et al, 2005; Adams et al, 2005; Fassio et al, 2004). Δζδζηυηενα, μ νυθμξ ηδξ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηίαξ θαίκεηαζ κα είκαζ ηνίζζιμξ ζηδκ ειθάκζζδ ηδξ κυζμο, ηαεχξ ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ είκαζ ιζα ζδιακηζηή πδβή ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ μδδβεί ζηδκ ζηεάηςζδ. Αοηυ πζεακχξ κα ελδβεί ηδκ φπανλδ αηυιςκ θοζζμθμβζημφ αάνμοξ ιεκ, ηεκηνζηά παπφζανηςκ δε, ιε ιδ αθημθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (Marchesini et al, 2001; Marchesini et al, 2002). Ο επζπμθαζιυξ ηδξ κυζμο αολάκεηαζ, επίζδξ, ζε άημια ιε δζαηαναβιέκδ ακμπή ζηδ βθοηυγδ (43%) ηαζ ζε άημια ιε κεμδζαβκςζιέκμ ζαηπανχδδ δζααήηδ (62%) (Jimba et al, 2005). Σέθμξ, δ οπένηαζδ ηαζ εζδζηά δ ζοζημθζηή οπένηαζδ απμηεθεί ακελάνηδημ πνμβκςζηζηυ πανάβμκηα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ (Dixon et al, 2001). Α.1.4. Φπζηθή εμέιημε ηεο λόζνπ Όπςξ πνμακαθένεδηε, ημ 20-30% ημο πθδεοζιμφ ηςκ ακεπηοβιέκςκ πςνχκ έπεζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, ιε ημ 2-3% ημο ίδζμο πθδεοζιμφ κα έπεζ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα (NASH) (Neuschwander-Tetri et al, 2003). Απυ ηδκ πνχηδ πενζβναθή ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ, ακαβκςνίζηδηε υηζ δ δπαηζηή ίκςζδ ιπμνεί κα είκαζ ααειζαία ηαζ κα μδδβήζεζ ζε ηίννςζδ ιε επζπθμηέξ ημκ δπαημηοηηανζηυ ηανηίκμ (HCC), ηδκ δπαηζηή ακεπάνηεζα ηαζ ημκ εάκαημ πμο ζπεηίγεηαζ ιε δπαηζηέξ παεήζεζξ (Ludwig et al 1980; Powell et al, 1990). οκμθζηά, δ ιδ αθημμθζηή κυζμξ ημο ήπαημξ θαίκεηαζ κα ελεθίζζεηαζ ανβά, ιε ηζξ ζπεηζγυιεκεξ ιε ηδ κυζμ κμζδνυηδηα ηαζ εκδηυηδηα κα ζοιααίκμοκ ζε ιζα ιεζμρδθία ηςκ 12

13 αζεεκχκ. Οζ αζεεκείξ ιε απθή δπαηζηή ζηεάηςζδ έπμοκ ιζα ζπεηζηά ηαθμήεδ πνυβκςζδ ιε ημ 1,5% κα ειθακίγεζ ηίννςζδ ηαζ ημ 1% κα απμαζχκεζ ελαζηίαξ ημο ήπαημξ, ιέζα ζε δζάζηδια ιίαξ έςξ δφμ δεηαεηζχκ (Adams et al, 2005; Day, 2005). Ακηζεέηςξ, ημ 30-50% ηςκ αηυιςκ ιε ζηεαημδπαηίηζδα εα ακαπηφλεζ ίκςζδ, ημ 15% εα ακαπηφλεζ ηίννςζδ ηαζ ημ 3% εα μδδβδεεί ζε δπαηζηή ακεπάνηεζα ηεθζημφ ζηαδίμο (Marchesini et al, 2001; Fassio et al, 2004) (Δζηυκα 1). Μεθέηεξ ακαθένμοκ υηζ δ δθζηία, δ παποζανηία ηαζ δ πανμοζία ζαηπανχδδ δζααήηδ είκαζ ακελάνηδημζ πνμβκςζηζημί πανάβμκηεξ ηδξ ζμαανήξ δπαηζηήξ ίκςζδξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα (Angulo et al, 1999; Ekstedt et al, 2006). (Day, 2005) (Fassio et al, 2004) Δηθόλα 1: Ζ θπζηθή εμέιημε ηεο κε αιθννιηθήο ιηπώδνπο λόζνπ ηνπ ήπαηνο. Ζ πιεηνςεθία ησλ αηόκσλ κε πξώηκε κε αιθννιηθή ιηπώδε λόζν (απιή επαηηθή ζηεάησζε) δελ εκθαλίδεη κε αιθννιηθή ζηεαηνεπαηίηηδα. Παξά ηαύηα, εθείλα ηα άηνκα πνπ ζα εκθαλίζνπλ ζηεαηνεπαηίηηδα, βξίζθνληαη ζε κεγαιύηεξν θίλδπλν εμέιημεο ηεο λόζνπ ζε θίξξσζε θαη αθνινύζσο ζε εκθάληζε επαηνθπηηαξηθνύ θαξθίλνπ ή ζε ζάλαην εμαηηίαο ηνπ ήπαηνο. Δπνκέλσο, ππάξρεη αλάγθε αλάπηπμεο κεζόδσλ, νη νπνίεο λα αμηνινγνύλ i) πνηό άηνκν έρεη ζηεαηνεπαηίηηδα, θαη ii) πνηό άηνκν ζα εκθαλίζεη ζηεαηνεπαηίηηδα. Μηα αζθαιήο, απνδεδεηγκέλε θαη απνδνηηθή ζεξαπεία γηα ηελ ζηεαηνεπαηίηηδα αθόκε αλαδεηείηαη. (Μεηάθξαζε από: Preiss et al, 2008) Α.1.5. Παζνγέλεηα Σμ ήπαν δζαδναιαηίγεζ ηεκηνζηυ νυθμ ζημ ιεηααμθζζιυ ημο θίπμοξ, ηαεχξ εζζάβεζ εθεφεενα θζπανά μλέα απυ ημκ μνυ ηαζ πανάβεζ, απμεδηεφεζ ηαζ εηηνίκεζ θζπίδζα ηαζ θζπμπνςηεΐκεξ. Ζ παεμθοζζμθμβία, υιςξ, πμο μδδβεί ζηδκ ειθάκζζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ δεκ έπεζ αηυιδ απμζαθδκζζηεί πθήνςξ (Adams et al, 2005). ήιενα, δ εεςνία, δ μπμία είκαζ εονέςξ απμδεηηή, ηαζ πνδζζιμπμζείηαζ βζα κα ελδβήζεζ ηδκ ακάπηολδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ κυζμο ημο ήπαημξ ηαζ ηδκ ελέθζλή ηδξ απυ ηδκ απθή ζηεάηςζδ 13

14 ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, είκαζ δ «οπυεεζδ ηςκ 2 πηοπδιάηςκ». Βάζεζ αοηήξ ηδξ εεςνίαξ, ημ «πνχημ πηφπδια» είκαζ δ ζοζζχνεοζδ θζπζδίςκ ζηα δπαημηφηηανα, ηαζ δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ είκαζ μ παεμβεκεηζηυξ πανάβμκηαξ, μ μπμίμξ είκαζ οπεφεοκμξ βζα ηδκ ακάπηολδ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ. Σμ «δεφηενμ πηφπδια» μδδβεί ζε δπαημηοηηανζηυ ηναοιαηζζιυ, θθεβιμκή ηαζ ίκςζδ. Οζ πανάβμκηεξ, μζ μπμίμζ ηζκδημπμζμφκ αοηυ ημ «δεφηενμ πηφπδια» είκαζ ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ ηαζ αημθμφεςξ δ οπενμλείδςζδ ηςκ θζπζδίςκ, μζ πνμθθεβιμκχδεζξ ηοηηανμηίκεξ, μζ θζπμηοηηανμηίκεξ ηαζ δ ιζημπμκδνζαηή δοζθεζημονβία (Day et al, 1998). Τπόζεζε 2 ρηππεκάησλ: 1 ν ρηύπεκα Ηλζνπιηλναληίζηαζε: Ζ ζκζμοθίκδ είκαζ ιζα πθεζμηνμπζηή μνιυκδ, δ μπμία έπεζ πμζηίθθεξ δνάζεζξ, υπςξ είκαζ δ δζέβενζδ ηδξ ιεηαθμνάξ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ ζημ εζςηενζηυ ηςκ ηοηηάνςκ, δ νφειζζδ ηδξ έηθναζδξ βμκζδίςκ, δ ηνμπμπμίδζδ ηδξ εκγοιζηήξ δναζηδνζυηδηαξ ηαζ δ νφειζζδ ηδξ μιμζυζηαζδξ ηδξ εκένβεζαξ (de Luca et al, 2008). Ζ ζκζμοθίκδ πνμζδέκεηαζ ζημκ οπμδμπέα ηδξ ζηζξ ιειανάκεξ ηςκ ζκζμοθζκμελανηχιεκςκ ηοηηάνςκ, μδδβχκηαξ έηζζ ζε θςζθμνοθίςζδ ημο οπμδμπέα ηαζ ζε εκενβμπμίδζδ, ιέζς θςζθμνοθίςζδξ ηδξ ηονμζίκδξ, ηςκ πνςηεσκχκ - οπμζηνςιάηςκ ημο οπμδμπέα ζκζμοθίκδξ (IRS proteins: Insulin Receptor Substrate proteins). Οζ πνςηεΐκεξ IRS ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ εκενβμπμίδζδ δφμ ηφνζςκ μδχκ ιεηάδμζδξ ζήιαημξ. Γζάθμνμζ επίηηδημζ πανάβμκηεξ, υπςξ ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ, ηα εθεφεενα θζπανά μλέα, μ TNF-α, ηαζ -ςξ εκδμηοηηανζημί ιεζμθααδηέξ- ηα ηδναιίδζα, μ IKKα (ακαζημθέαξ ηδξ kα ηζκάζδξ), NFkΒ (πονδκζηυξ πανάβμκηαξ ηαππα Β), PKC-ε (πνςηεσκζηή ηζκάζδ C-ε), JNK1 (Jun N-Terminal Kinase-1), ηοηυπνςια CYP2E1 ηαζ SOCS (ηαηαζημθείξ ημο ζήιαημξ ηοηηανμηζκχκ), έπμοκ ειπθαηεί ζηδκ ηνμπμπμίδζδ αοηχκ ηςκ μδχκ ιεηάδμζδξ ζήιαημξ ηδξ ζκζμοθίκδξ, ιε απμηέθεζια ηδκ ακάπηολδ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ (McCullough, 2006; Taniguchi et al, 2006). Δπμιέκςξ, δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ιπμνεί κα μνζζηεί ςξ ιζα ηαηάζηαζδ ηαηά ηδκ μπμία α) ορδθυηενεξ ημο θοζζμθμβζημφ ζοβηεκηνχζεζξ ζκζμοθίκδξ απαζημφκηαζ βζα κα επζηεοπεμφκ θοζζμθμβζηέξ ιεηααμθζηέξ απμηνίζεζξ ή α) θοζζμθμβζηέξ ζοβηεκηνχζεζξ ζκζμοθίκδξ απμηοβπάκμοκ κα επζηεθέζμοκ ιζα θοζζμθμβζηή ιεηααμθζηή απυηνζζδ (Bugianesi et al, 2005). Ζπαηηθή ζηεάησζε (ζπζζώξεπζε ιηπηδίσλ ζηα επαηνθύηηαξα) (Δηθόλα 2): Ζ ζοζζχνεοζδ θίπμοξ ζημ ήπαν είκαζ απμηέθεζια ηδξ δζαηαναπήξ ηδξ ζζμννμπίαξ ιεηαλφ ηδξ πανμπήξ, ημο ζπδιαηζζιμφ, ηδξ ηαηακάθςζδξ ηαζ ηδξ δπαηζηήξ μλείδςζδξ ή δζαεεζζιυηδηαξ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ. Οζ πδβέξ ηςκ θζπζδίςκ πμο εκδεπμιέκςξ ζοιαάθθμοκ ζηδκ δπαηζηή θζπχδδ δζήεδζδ, πενζθαιαάκμοκ ηδ δελαιεκή ιδ εζηενμπμζδιέκςκ θζπανχκ μλέςκ (NEFA) ημο πθάζιαημξ απυ ημκ θζπχδδ ζζηυ, κεμζπδιαηζζιέκα θζπανά μλέα εκηυξ ημο ήπαημξ ιέζς ηδξ de novo θζπμβέκεζδξ (DNL), ηαζ θζπανά μλέα πνμενπυιεκα απυ ηδ δζαηνμθή, ηα μπμία ιπμνμφκ κα 14

15 Δηθόλα 2: Αλάπηπμε ηεο κε αιθννιηθήο επαηηθήο ζηεάησζεο. Ζ ηλζνπιηλναληίζηαζε εληζρύεη ηελ ιηπόιπζε ησλ ηξηγιπθεξηδίσλ (TG) θαη αλαζηέιιεη ηελ εζηεξνπνίεζε ησλ ειεύζεξσλ ιηπαξώλ νμέσλ (FFA) εληόο ηνπ ιηπώδνπο ηζηνύ. Απνηέιεζκα είλαη ηα απμεκέλα επίπεδα FFA ζηνλ νξό, ηα νπνία ζηελ ζπλέρεηα πξνζιακβάλνληαη από ην ήπαξ. Ζ επαηηθή ζύλζεζε ησλ TG θηλεηνπνηείηαη από ηελ απμεκέλε ξνή ησλ FFA θαη επλνείηαη από ηνπο δηεγεηξόκελνπο από ηελ ηλζνπιίλε ιηπνγόλνπο κεηαγξαθηθνύο παξάγνληεο, όπσο ν ελεξγνπνηνύκελνο από πνιιαπιαζηαζηέο ππεξνμεηζσκάησλ ππνδνρέαο γ (PPARγ) θαη ε πξσηεΐλε πξνζδέλνπζα ζηνηρείν ξύζκηζεο ζηεξόιεο (SREBP)-1c. Δλαιιαθηηθόο κεηαβνιηζκόο ησλ FFA κέζσ νμείδσζεο αλαζηέιιεηαη από ηελ ηλζνπιίλε. Ζ έμνδνο ησλ TG κέζσ ησλ πνιύ-ρακειήοππθλόηεηαο ιηπνπξσηετλώλ (VLDL), πηζαλώο αλαζηέιιεηαη από ηελ κεησκέλε ζύλζεζε ηεο απνιηπνπξσηεΐλεο Β (apob) ή από ηελ κεησκέλε ελζσκάησζε ησλ TG ζηελ apob κέζσ ηεο κηθξνζσκηθήο πξσηεΐλεο κεηαθνξάο ηξηγιπθεξηδίσλ (MTP). (Μεηάθξαζε από: Adams et al, 2005) εζζέθεμοκ ζημ ήπαν ιέζς δφμ μδχκ: ιέζς δζάποζδξ ζηδ δελαιεκή ηςκ NEFA ημο πθάζιαημξ, ηαζ ιέζς ηδξ πνυζθδρδξ ηςκ -πνμενπυιεκςκ απυ ημ έκηενμ- οπμθθεζιιάηςκ ηςκ ποθμιζηνχκ. Πενίπμο 60-80% ηςκ δπαηζηχκ ηνζαηοθμβθοηενμθχκ πνμένπεηαζ απυ ηα ηοηθμθμνμφκηα εθεφεενα θζπανά μλέα (FFA). Ζ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ιεζχκεζ ηδκ ακαζηαθηζηή δνάζδ ηδξ ζκζμοθίκδξ ζηδκ πενζθενζηή θζπυθοζδ, αολάκμκηαξ έηζζ ηδκ δζαεεζζιυηδηα ηςκ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ. Σμ 25% ηςκ δπαηζηχκ ηνζαηοθμβθοηενμθχκ πνμένπεηαζ απυ ηδκ αολδιέκδ de novo θζπμβέκεζδ (DNL) (Donnelly et al, 2005). Ζ DNL ιεζμθααείηαζ απυ έκγοια πμο ανίζημκηαζ οπυ ηδ ιεηαβναθζηή νφειζζδ ημο SREBP-1c (sterol regulatory element binding protein-1c), ημο μπμίμο δ έηθναζδ νοειίγεηαζ απυ ηδκ ζκζμοθίκδ ηαζ πζεακχξ δζεβείνεηαζ απυ ηδκ οπενζκζμοθζκαζιία. Ζ DNL επίζδξ αολάκεηαζ ιέζς εκενβμπμίδζδξ ηςκ ηακκααζκμεζδχκ οπμδμπέςκ ζηα δπαημηφηηανα. Ζ εκενβμπμίδζδ, θμζπυκ, αοηχκ ηςκ μδχκ θαίκεηαζ υηζ ειπθέηεηαζ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ (Sanyal, 2005). Ζ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ θίπμοξ εοεφκεηαζ βζα ημ 15% ηδξ πανμπήξ FFA ζημ ήπαν. Σα FFA ηαζ ηα ιμκμβθοηενίδζα ημο εκηένμο απμννμθχκηαζ ηαζ «παηεηάνμκηαζ» ζε ηνζβθοηενίδζα ζηα επζεδθζαηά ηφηηανα ημο εκηένμο, ηαζ έπεζηα εηηνίκμκηαζ ιε ηδ ιμνθή ποθμιζηνχκ, ηα μπμία απεθεοεενχκμοκ FFA ζημκ θζπχδδ ζζηυ. Σα θζπίδζα θοζζμθμβζηά ελένπμκηαζ απυ ημ ήπαν ιε ηδ ιμνθή θζπμπνςηεσκχκ πμθφ 15

16 παιδθήξ ποηκυηδηαξ (VLDL), μζ μπμίεξ ζπδιαηίγμκηαζ ιέζς ηδξ ιζηνμζςιζηήξ πνςηεΐκδξ ιεηαθμνάξ ηνζβθοηενζδίςκ (MTP), εκζςιαηχκμκηαξ ηνζβθοηενίδζα ζηδκ απμθζπμπνςηεΐκδ Β (apo B). Μζα ιείςζδ ζηδκ δναζηδνζυηδηα ηδξ MTP ηαζ ζηδ ζφκεεζδ ηαζ έηηνζζδ ηδξ apo B, ιπμνεί κα ιεζχζεζ ηδκ έλμδμ ηςκ θζπζδίςκ απυ ημ ήπαν ηαζ ιε αοηυκ ημκ ηνυπμ κα εοκμήζεζ ηδκ δπαηζηή ζοζζχνεοζδ ηνζβθοηενζδίςκ (Adams et al, 2005). Τπόζεζε 2 ρηππεκάησλ: 2 ν ρηύπεκα Πνυζθαηα εονήιαηα ζε γςζηά ιμκηέθα οπμδεζηκφμοκ υηζ δ ζοζζχνεοζδ ηνζβθοηενζδίςκ ζημ ήπαν ιπμνεί κα είκαζ πενζζζυηενμ δπαημπνμζηαηεοηζηή πανά δπαημημλζηή, ηαευηζ ιεζχκεζ ηδ ζοζζχνεοζδ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ ζηα δπαημηφηηανα, ηδκ οπενμλείδςζή ημοξ ηαζ ημ μλεζδςηζηυ ζηνέξ (Choi et al, 2008). Πανά ηαφηα, ζφιθςκα ιε ηδκ «οπυεεζδ 2 πηοπδιάηςκ», δ ζηεάηςζδ αολάκεζ ηδκ εοαζζεδζία ημο ήπαημξ ζημ «δεφηενμ πηφπδια», δδθαδή ημ μλεζδςηζηυ ζηνέξ. Ομεηδσηηθό ζηξεο: Ζ δζαηαναπή ηδξ πνμμλεζδςηζηήξ/ακηζμλεζδςηζηήξ ζζμννμπίαξ ζοκζζηά ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ. Οζ επζπηχζεζξ ημο μλεζδςηζημφ ζηνεξ είκαζ δ οπενμλείδςζδ ηςκ θζπζδίςκ, μ εηθοθζζιυξ ηαζ δ κέηνςζδ ηςκ ηοηηάνςκ, δ απυπηςζδ, δ έηθναζδ πνμθθεβιμκςδχκ ηοηηανμηζκχκ, δ εκενβμπμίδζδ ηςκ δπαηζηχκ αζηενμεζδχκ ηοηηάνςκ ηαζ δ δδιζμονβία ίκςζδξ. Μέπνζ ζήιενα έπμοκ εκημπζζηεί πμθθέξ πζεακέξ πδβέξ μλεζδςηζημφ ζηνεξ, μζ μπμίεξ πενζθαιαάκμοκ ηδ ιζημπμκδνζαηή δοζθεζημονβία, ημ δπαηζηυ ηοηυπνςια CYP2E1, ηδ α- μλείδςζδ απυ οπενμλοζςιάηζα ζηα ιζημπυκδνζα ηαζ «ζηναημθμβδιέκα» θθεβιμκχδδ ηφηηανα (Madan et al, 2006; Neuschwander-Tetri et al, 2003; Qureshi et al, 2007). Οζ ιδπακζζιμί πμο εοεφκμκηαζ βζα ηδκ αολδιέκδ ιζημπμκδνζαηή α-μλείδςζδ ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, δεκ είκαζ πθήνςξ ηαηακμδημί. Οζ πζεακμί ιδπακζζιμί είκαζ, δ αολδιέκδ δπαηζηή πνυζθδρδ ηαζ ζφκεεζδ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ ζημ ήπαν (Sanyal et al, 2001), ηαζ δ εκζζποιέκδ CPT-I (παθιζηυοθμηνακζθενάζδ ηδξ ηανκζηίκδξ), δ μπμία αολάκεζ ηδκ είζμδμ ηςκ ιαηνάξ αθφζμο θζπανχκ μλέςκ ζηα ιζημπυκδνζα (Paterson et al, 2004). Αζαθέξ παναιέκεζ αηυιδ, εάκ δ θεπηίκδ εκενβμπμζεί ηδκ μλείδςζδ ηςκ θζπανχκ μλέςκ, ιέζς ηδξ εκενβμπμίδζδξ ηςκ AMPK ηαζ PPAR-a (Begriche et al, 2006). Οζ ιζημπμκδνζαηέξ δζαηαναπέξ, μζ μπμίεξ ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, πενζθαιαάκμοκ αθθμζχζεζξ οπενδμιήξ, ελάκηθδζδ ημο ιζημπμκδνζαημφ DNA (mtdna), δζαηαναβιέκδ δναζηδνζυηδηα ηςκ ζοιπθυηςκ ηδξ ακαπκεοζηζηήξ αθοζίδαξ, ηαζ δζαηαναβιέκδ ιζημπμκδνζαηή α-μλείδςζδ. Σα ιζημπυκδνζα ειθακίγμκηαζ δζμβηςιέκα, μ ανζειυξ ημοξ είκαζ ιζηνυξ ηαζ δ ιήηνα ημοξ έπεζ έβηθεζζηα οαθίκδξ. Οζ ιδπακζζιμί πμο ελδβμφκ αοηήκ ηδ δοζθεζημονβία, πενζθαιαάκμοκ ηδκ οπένιεηνδ παναβςβή δναζηζηχκ ιμνθχκ μλοβυκμο (ROS), 16

17 ηδκ αολδιέκδ έηθναζδ TNF-a, ηαζ ηδκ ηνμπμπμζδιέκδ έηθναζδ ημο PGC-1 (peroxisome proliferator-activated receptor-β coactivator) (Wei et al, 2008). Πνυζθαηα πεζνάιαηα ζε γχα ηαζ πνμηαηανηηζηέξ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ, οπμζηδνίγμοκ υηζ δ αολδιέκδ έηθναζδ ηαζ δναζηδνζυηδηα ημο ηοημπνχιαημξ P450 2E1 (CYP2E1), ιζαξ ιζηνμζςιζηήξ μλεζδάζδξ θζπανχκ μλέςκ, δ μπμία πανάβεζ ROS, ιπμνεί κα παίγεζ νυθμ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ (Chalasani et al, 2003; Schattenberg et al, 2005). Σμ μλεζδςηζηυ ζηνεξ, επίζδξ, εκενβμπμζεί ημκ ιεηαβναθζηυ πανάβμκηα NFkB, μ μπμίμξ αημθμφεςξ αολάκεζ ηδκ παναβςβή πνμθθεβιμκςδχκ ηοηηανμηζκχκ, πνμάβμκηαξ έηζζ ημκ δπαημηοηηανζηυ ηναοιαηζζιυ ηαζ ηδκ απυπηςζδ, ηδκ πδιεζμηαλία ηςκ μοδεηενυθζθςκ, ηαζ ηδκ εκενβμπμίδζδ ηςκ δπαηζηχκ αζηενμεζδχκ ηοηηάνςκ (Duvnjak et al, 2007; Cai et al, 2005). Ζπαηηθόο ζίδεξνο: Ανπζηά, επζηναημφζε δ ακηίθδρδ απυ ημοξ επζζηήιμκεξ, πςξ μ δπαηζηυξ ζίδδνμξ είκαζ ηαεμνζζηζηυξ πανάβμκηαξ βζα ηδκ ακάπηολδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ. Αηυιδ ηαζ ζήιενα οπάνπεζ ακηζπανάεεζδ βζα ημ ζοβηεηνζιέκμ γήηδια. Απυ ιεθέηεξ έπεζ θακεί υηζ δ ίκςζδ ζπεηίγεηαζ ιε ημκ αολδιέκμ δπαηζηυ ζίδδνμ ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, ηαζ δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ζπεηίγεηαζ ιε ηα αολδιέκα επίπεδα δπαηζημφ ζζδήνμο, εκχ δ αεθηζςιέκδ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ζπεηίγεηαζ ιε ιείςζδ ηδξ θεννζηίκδξ μνμφ ηαζ ηδξ ζοβηέκηνςζδξ ημο δπαηζημφ ζζδήνμο (Vigano et al, 2000; George et al, 1998; Mendler et al, 1999). Οζ ιδπακζζιμί ηδξ -δζαιεζμθααμφιεκδξ απυ ημκ ζίδδνμ- δπαηζηήξ αθάαδξ πενζθαιαάκμοκ ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ ηαζ ηδκ οπενζκζμοθζκαζιία (Woods et al, 1998; Facchini et al, 2002). Παν υθα αοηά, πνυζθαηεξ ιεθέηεξ δεκ οπμζηδνίγμοκ ζδιακηζηή ζοιαμθή ημο ζζδήνμο ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ κυζμο (Bugianesi et al, 2004). Δληεξηθή βαθηεξηαθή ππεξαλάπηπμε: Έκαξ αηυιδ πζεακυξ πανάβμκηαξ πμο ιπμνεί κα ζοιαάθθεζ ζηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ ηαζ θθεβιμκή είκαζ δ ααηηδνζαηή οπενακάπηολδ. Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ιπμνεί κα ζοκδέεηαζ ιε ηδκ αολδιέκδ εκηενζηή δζαπεναηυηδηα ηαζ/ή ιε ηδκ εκηενζηή ααηηδνζαηή οπενακάπηολδ, άνα ηαζ ιε ηδκ παναβςβή αζεακυθδξ/αηεηαθδεΰδδξ/εκδμημλίκδξ (Wigg et al, 2001; Miele et al, 2009; Loguercio et al, 2002). Ζ εκηενζηή ιζηνμπθςνίδα είκαζ ζηακή κα πανάβεζ αλζμζδιείςηα πμζά αζεακυθδξ ηαζ αηεηαθδεΰδδξ, πςνίξ κα απαζηείηαζ δ ελςβεκήξ πνυζθδρδ αζεακυθδξ βζ αοηυ (Cope et al, 2000). Μέζς ηδξ ποθαίαξ νμήξ, ημ ήπαν δέπεηαζ ζδιακηζηά πμζά αηεηαθδεΰδδξ -πνμενπυιεκδξ απυ ημ έκηενμ-, δ μπμία ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζηδκ δδιζμονβία δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ (Salaspuro, 1996). Έπεζ, επίζδξ, πνμηαεεί υηζ δ ααηηδνζαηή οπενακάπηολδ αολάκεζ ηδκ εκδμβεκή παναβςβή ημλζκχκ, υπςξ δ αζεακυθδ ή μζ ααηηδνζαημί θζπμπμθοζαηπανίηεξ, ηα μπμία πνμάβμοκ ηδκ παναβςβή ROS απυ ηα δπαημηφηηανα ηαζ ηα ιαηνμθάβα ημο ήπαημξ. Αοηυξ μ ιδπακζζιυξ 17

18 οπμζηδνίγεηαζ απυ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ ζε γχα, αθθά δεκ έπεζ ελεηαζεεί αηυιδ ζε ακενχπμοξ (Li et al, 2003; Solga et al, 2003). Καηαλνκή ζσκαηηθνύ ιίπνπο: Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηδκ παποζανηία, αθθά δ ηαηακμιή ημο ζςιαηζημφ θίπμοξ θαίκεηαζ κα παίγεζ ζδιακηζηυηενμ νυθμ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ κυζμο. οβηεηνζιέκα, ημ οπεναάθθμκ εκδμημζθζαηυ θίπμξ ιπμνεί κα είκαζ ηαεμνζζηζηυξ πανάβμκηαξ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ κυζμο, ελαζηίαξ ηδξ ζζπονήξ ζοζπέηζζήξ ημο ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ πζεακχξ ςξ ιζα πδβή εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ (Eguchi et al, 2006). Μζα ιεθέηδ ζε άημια θοζζμθμβζημφ ζςιαηζημφ αάνμοξ έδεζλε υηζ δ ζοζζχνεοζδ εκδμημζθζαημφ θίπμοξ ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ (Cnop et al, 2002). Δπζπθέμκ, δ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηία ζοζπεηίγεηαζ εεηζηά ιε ηθζκζηέξ εηδδθχζεζξ ζπεηζηέξ ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, ζοιπενζθαιαακμιέκμο ημο ζαηπανχδδ δζααήηδ ηφπμο 2, ηδξ δοζθζπζδαζιίαξ ηαζ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο. Δίκαζ, επίζδξ, βκςζηυ υηζ ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ απεθεοεενχκεζ ιεβάθεξ πμζυηδηεξ ακηζπμηζκχκ ηαζ FFA ζηδκ ποθαία θθέαα, εηεέημκηαξ έηζζ ημ ήπαν ζε ορδθυηενεξ ζοβηεκηνχζεζξ FFA (Nielsen et al, 2004; Rector et al, 2008). Πανά ημ βεβμκυξ υηζ μζ πενζζζυηενεξ ιεθέηεξ έδεζλακ υηζ ημ εκδμημζθζαηυ θίπμξ ζοζπεηίγεηαζ πζμ ζζπονά ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ζοκμθζηά ζημ ζχια, ημ οπμδυνζμ θίπμξ είκαζ επίζδξ ζδιακηζηυ ζηδκ ιδ αθημμθζηή δπαηζηή κυζμ. Σμ οπμδυνζμ θίπμξ, ελαζηίαξ ηδξ ιεβαθφηενδξ μθζηήξ ιάγαξ ημο, ζοιαάθθεζ πενζζζυηενμ απυ ημ εκδμημζθζαηυ θίπμξ ζηα ηοηθμθμνμφκηα FFA. Σμ 59% ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ, ηα μπμία ζοζζςνεφμκηαζ ζημ ήπαν αηυιςκ ιε ιδ αθημμθζηή δπαηζηή κυζμ, πνμένπεηαζ απυ ηοηθμθμνμφκηα FFA, ηα πενζζζυηενα απυ ηα μπμία είκαζ απυ ιδ ζπθαβπκζηέξ πδβέξ (Donnelly et al, 2005). ηα ζζπκά ηαζ οβζή άημια, ηαηά ηδκ ιεηα-απμννμθδηζηή θάζδ ιυκμ ημ 15% πενίπμο ηςκ FFA ηδξ ζοζηδιαηζηήξ ηοηθμθμνίαξ οπμθμβίγεηαζ υηζ πνμένπεηαζ απυ ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ, εκχ ημ 75% πνμένπεηαζ απυ ημ άκς ιένμξ ημο ζχιαημξ ηαζ ιυκμ ημ 10% απυ ηα ηάης άηνα (Jensen et al, 1996). Κύηηαξα Kupffer: Πνυζθαηα, μζ ενεοκδηέξ έπμοκ επζηεκηνχζεζ ηδκ πνμζμπή ημοξ ζημκ νυθμ ηςκ ηοηηάνςκ Kupffer ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ κυζμο ημο ήπαημξ. Σα ηφηηανα Kupffer είκαζ ηα ιυκζια ιαηνμθάβα ημο ήπαημξ, ηαζ θεζημονβμφκ ηυζμ ζηδκ έιθοηδ υζμ ηαζ ζηδκ πνμζανιμζηζηή ακμζία, ςξ εκενβμί θαβμηοηηανζημί πανάβμκηεξ ηαζ ςξ ακηζβμκμπανμοζζαζηζηά ηφηηανα ζηα Σ-ηφηηανα. Δκχ δ απεκενβμπμίδζδ ηςκ ηοηηάνςκ Kupffer ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ ηαζ ηδκ δζαηαναβιέκδ ακαβεκκδηζηή ζηακυηδηα ημο ήπαημξ, δ ελάθεζρδ ηςκ ιυκζιςκ ηοηηάνςκ Kupffer έπεζ ζοζπεηζζηεί ιε ηδκ αεθηίςζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ, οπμδδθχκμκηαξ έηζζ, υηζ δ οπενεκενβμπμίδζδ 18

19 ιζαξ ακμζμθμβζηήξ απυηνζζδξ δζαιεζμθααμφιεκδξ απυ ηα ηφηηανα Kupffer, ιπμνεί κα οπμηνφπηεζ ιζα δπαηζηή αθάαδ ζηδκ ιδ αθημμθζηή δπαηζηή κυζμ (Baffy, 2009). Κπηηαξνθίλεο: Τπάνπμοκ δεδμιέκα, ηα μπμία οπμδεζηκφμοκ υηζ μζ θθεβιμκχδεζξ ηοηηανμηίκεξ (TNF-a, IL-6 ηαζ IL-1α) παίγμοκ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ (Cortez-Pinto et al, 2006). Οζ ηοηηανμηίκεξ αοηέξ, ζοκηίεεκηαζ ηαζ εηηνίκμκηαζ απυ ηα θζπμηφηηανα, ηα αββεζαηά ζηνςιαηζηά ηφηηανα ηαζ ηα - εκενβμπμζμφιεκα απυ εκδμημλίκεξ- ιαηνμθάβα. Οζ πανάβμκηεξ πμο νοειίγμοκ ηδκ απεθεοεένςζδ ηοηηανμηζκχκ εκηυξ ημο θζπχδμοξ ζζημφ, πενζθαιαάκμοκ ηζξ ηαηεπμθαιίκεξ, ημοξ θζπμπμθοζαηπανίηεξ, ηαεχξ επίζδξ ηαζ ημ ιέβεεμξ ηςκ θζπμηοηηάνςκ. Οζ θθεβιμκχδεζξ ηοηηανμηίκεξ ιπμνεί κα πνμηαθέζμοκ ζοζηδιαηζηή ηαζ δπαηζηή ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, υπςξ επίζδξ ηαζ αθάαδ ηαζ απυπηςζδ ηςκ δπαημηοηηάνςκ, πδιεζμηαλία μοδεηενυθζθςκ, ηαζ εκενβμπμίδζδ ηςκ δπαηζηχκ αζηενμεζδχκ ηοηηάνςκ (Arkan et al, 2005; Nagai et al, 2002; Ding et al, 2004; Pessayre et al, 2001). Ληπνθπηηαξνθίλεο: Ο θζπχδδξ ζζηυξ πενζθαιαάκεζ θζπμηφηηανα, ιεζεβποιαηζηά ηφηηανα, αββεζαηά εκδμεδθζαηά ηφηηανα ηαζ ιαηνμθάβα. Πθέμκ ακαβκςνίγεηαζ υηζ μ ζζηυξ αοηυξ δεκ είκαζ απθχξ έκαξ πχνμξ απμεήηεοζδξ ηδξ οπεναάθθμοζαξ εκένβεζαξ, αθθά έκα εκδμηνζκέξ υνβακμ, ημ μπμίμ εηηνίκεζ θζπμηοηηανμηίκεξ (Greenfield et al, 2008). Οζ θζπμηοηηανμηίκεξ είκαζ πεπηίδζα, ηα μπμία πανάβμκηαζ απυ ημκ ζπθαβπκζηυ θζπχδδ ζζηυ. Μεηαλφ αοηχκ, δ αδζπμκεηηίκδ ηαζ δ θεπηίκδ ειπθέημκηαζ ζε δζαθμνεηζηέξ ιεηααμθζηέξ ηαζ θθεβιμκχδεζξ μδμφξ ηαζ ιπμνεί κα είκαζ ζδιακηζηέξ βζα ηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Αδηπνλεθηίλε: Ζ αδζπμκεηηίκδ είκαζ ιζα μνιυκδ πμο εηηνίκεηαζ απυ ηα θζπμηφηηανα. Φαίκεηαζ κα ηαηέπεζ ηεκηνζηυ νυθμ ζηδκ αεθηίςζδ ηδξ μλείδςζδξ ηςκ θζπανχκ μλέςκ ηαζ ζηδκ ιείςζδ ηδξ ζφκεεζήξ ημοξ (Xu et al, 2003). Πζμ ζοβηεηνζιέκα, δ αδζπμκεηηίκδ αολάκεζ ηδκ α- μλείδςζδ ηςκ θζπανχκ μλέςκ ηαζ έηζζ ιεζχκεζ ημ πενζεπυιεκμ ηςκ δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ ηδκ δπαηζηή ζκζμοθζκμακηίζηαζδ. Δπζπθέμκ, δ μνιυκδ αοηή έπεζ άιεζδ ακηζθθεβιμκχδδ δνάζδ, ηαεχξ ηαηαζηέθθεζ ηδκ παναβςβή ημο TNF-a ζημ ήπαν (Maeda et al, 2002; Xu et al, 2003). Ζ αδζπμκεηηίκδ ανίζηεηαζ ζοκήεςξ ζε ζπεηζηά ορδθά επίπεδα ζημ πθάζια, αθθά είκαζ ιεζςιέκδ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, ηαζ ζε ηθζκζηέξ εηδδθχζεζξ πμο ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, υπςξ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ ηαζ μ ζαηπανχδδξ δζααήηδξ ηφπμο 2 (Pagano et al, 2005). Πνυζθαηεξ ένεοκεξ έδεζλακ ιεζςιέκα επίπεδα αδζπμκεηηίκδξ μνμφ ηαζ ιεζςιέκδ δπαηζηή έηθναζδ ημο οπμδμπέα ηδξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε ημοξ αζεεκείξ ιε απθή ζηεάηςζδ (Hui et al, 2004; Kaser et al, 2005). 19

20 Λεπηίλε: Ζ θεπηίκδ είκαζ έκα αηυιδ πεπηίδζμ πμο πανάβεηαζ απυ ημκ θζπχδδ ζζηυ. Ζ μνιυκδ αοηή απεθεοεενχκεηαζ ζηδκ ηοηθμθμνία απυ χνζια θζπμηφηηανα, ζε απυηνζζδ ηςκ αθθαβχκ ηδξ θζπχδμοξ ιάγαξ ζχιαημξ ηαζ ηδξ δζαηνμθζηήξ ηαηάζηαζδξ. Έπεζ δζάθμνεξ ιεηααμθζηέξ δνάζεζξ, ιε ηζξ πζμ ζδιακηζηέξ απυ αοηέξ κα ζπεηίγμκηαζ ιε ημ ζςιαηζηυ αάνμξ ηαζ ηδκ εκενβεζαηή δαπάκδ (Friedman, 1998). Πζεακχξ κα παίγεζ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ ακάπηολδ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ, ηαεχξ απεκενβμπμζεί ημ οπυζηνςια ημο οπμδμπέα ηδξ ζκζμοθίκδξ (απμθςζθμνοθίςζδ ημο οπμζηνχιαημξ 1 ημο οπμδμπέα ζκζμοθίκδξ), επζθένμκηαξ πενζθενζηή ηαζ δπαηζηή ζκζμοθζκμακηίζηαζδ (Cohen et al, 1996). Ζ θεπηίκδ, δνα θμζπυκ, ςξ ζκζμοθζκμεοαίζεδηδ μνιυκδ ηαζ ιεζχκεζ ημ πενζεπυιεκμ ηςκ θζπζδίςκ ζηα ιομηφηηανα, ζηα δπαημηφηηανα ηαζ ζηα α-ηφηηανα ημο παβηνέαημξ. ε παπφζανημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, ηα επίπεδα θεπηίκδξ αολάκμκηαζ ηαζ ζπεηίγμκηαζ άιεζα ιε ηδκ ζμαανυηδηα ηδξ ζηεάηςζδξ (Margetic et al, 2002). Ζ δπαηζηή ζηεάηςζδ, ακελάνηδηα απυ ηδκ πανμοζία οπενθεπηζκαζιίαξ, οπμδεζηκφεζ ηδκ ακάπηολδ ακηίζηαζδξ ζηδ θεπηίκδ (Chitturi et al, 2002). Ρεδηζηίλε: Ζ ηφνζα πδβή νεγζζηίκδξ ζημκ ακενχπζκμ μνβακζζιυ είκαζ πζεακχξ ηα ιαηνμθάβα ημο αίιαημξ ηαζ ηα θζπμηφηηανα (Patel et al, 2003). ε πεζναιαηυγςα δ νεγζζηίκδ νοειίγεζ ημκ δπαηζηυ ιεηααμθζζιυ ηδξ βθοηυγδξ ηαζ ηςκ θζπζδίςκ, ηαζ δνά ςξ ιεζμθααδηήξ ηδξ δπαηζηήξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ. Ο νυθμξ ηδξ νεγζζηίκδξ ζημοξ ακενχπμοξ παναιέκεζ αζαθήξ. Σα επίπεδα ηδξ μνιυκδξ αοηήξ, αολάκμκηαζ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, ηαζ ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ζζημθμβζηή αανφηδηα ηδξ κυζμο (Banerjee et al, 2003; Pagano et al, 2006). Βηζθαηίλε: Ζ αζζθαηίκδ είκαζ ιζα θζπμηοηηανμηίκδ, δ μπμία έπεζ ακαηαθοθεεί πνυζθαηα, ηαζ εηθνάγεηαζ ηονίςξ ζημκ ζπθαβπκζηυ θζπχδδ ζζηυ ηαζ ειπθέηεηαζ ζε θθεβιμκχδεζξ ηαζ ακμζμθμβζηέξ δζενβαζίεξ. διακηζηή ιείςζδ ηδξ αζζθαηίκδξ ζημ πθάζια, ηαεχξ ηαζ ηςκ επζπέδςκ ηδξ ζημκ ζπθαβπκζηυ θζπχδδ ζζηυ, έπμοκ ζοζπεηζζηεί ιε ημκ ααειυ ζηεάηςζδξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (Jarrar et al, 2008; Gaddipati et al, 2010). ύζηεκα ξελίλεο - αγγεηνηελζίλεο - αιδνζηεξόλεο: Σα δεδμιέκα ιέπνζ ζήιενα, δείπκμοκ υηζ ημ ζφζηδια νεκίκδξ-αββεζμηεκζίκδξ-αθδμζηενυκδξ είκαζ ηφνζμξ νοειζζηζηυξ πανάβμκηαξ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ. Απυ ηθζκζηέξ ιεθέηεξ έπεζ θακεί υηζ δ εεναπεία ιε ακηαβςκζζηέξ ηδξ αββεζμηεκζίκδξ ΗΗ αεθηζχκεζ ηδκ ζκζμοθζκμεοαζζεδζία ηαζ ηζξ δμηζιαζίεξ δπαηζηήξ θεζημονβίαξ, ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (Neuschwander- Tetri, 2007). Δπίζδξ, δ αββεζμηεκζίκδ ΗΗ, δ μπμία εηηνίκεηαζ απυ ημκ θζπχδδ ζζηυ ηαζ αολάκεηαζ ζημκ μνυ παπφζανηςκ αζεεκχκ, δζεβείνεζ ηα δπαηζηά αζηενμεζδή ηφηηανα, ηαζ επμιέκςξ έπεζ πνμζκχδδ δνάζδ (Bataller et al, 2003). 20

21 Πξσηεΐλε πξνζδέλνπζα ηε ξεηηλόιε 4 (RBP4): Πνμζθάηςξ, ημ ενεοκδηζηυ εκδζαθένμκ έπεζ ζηναθεί ηαζ ζηδκ RBP4, βζα ημκ εκδεπυιεκμ νυθμ ηδξ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Ζ RBP4 πανάβεηαζ απυ θζπμηφηηανα ηαζ ειπθέηεηαζ ζηδκ ακάπηολδ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ (Graham et al, 2006). Μεθέηεξ έπμοκ δείλεζ υηζ δ αολδιέκδ RBP4 απμηεθεί ακελάνηδημ πνμβκςζηζηυ πανάβμκηα ηδξ ακάπηολδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ δπαηζηήξ κυζμο (Grozovski et al, 2008; Wu et al, 2008). Γελεηηθνί πνιπκνξθηζκνί: Σμ βεβμκυξ υηζ μ επζπμθαζιυξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ δζαθένεζ ιεηαλφ ηςκ δζαθμνεηζηχκ θοθεηζηχκ μιάδςκ, δ ημζκή παναηήνδζδ ηδξ φπανλδξ πμζηζθίαξ ζηδκ ζμαανυηδηα ηδξ δπαηζηήξ κυζμο ιεηαλφ αηυιςκ ιε ηδκ κυζμ ηαζ πανυιμζμοξ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο, ηαζ δ παναηήνδζδ υηζ ιενζηέξ πμθφ ζπάκζα ειθακζγυιεκεξ ιμκμβμκζδζαηέξ δζαηαναπέξ ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ακάπηολδ ηδξ θζπχδμοξ δζήεδζδξ, οπμδεζηκφμοκ υηζ βεκεηζημί πανάβμκηεξ επδνεάγμοκ ηδκ ακάπηολδ ηδξ κυζμο. Τπάνπεζ, θμζπυκ, έκημκμ εκδζαθένμκ ζημκ πνμζδζμνζζιυ ηςκ βμκζδζαηχκ αθθαβχκ πμο ιπμνεί κα ζοιαάθθμοκ ζηδκ ακάπηολδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ (Paschos et al, 2009). Παναηάης, θαίκμκηαζ ζοκμπηζηά μζ πζεακμί ιδπακζζιμί πμο μδδβμφκ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ (Δηθόλα 3). 21

22 Δηθόλα 3: Ζ πνιύπινθε ππόζεζε πνπ πεξηιακβάλεη ηα πην ζεκαληηθά γεγνλόηα πνπ νδεγνύλ ζηελ αλάπηπμε NAFLD/NASH θαη ζηελ πεξαηηέξσ εμέιημή ηνπο. Οη αξρηθέο εθδειώζεηο είλαη ην ππεξβάιινλ βάξνο, ε παρπζαξθία, ην απμεκέλν ζπιαγρληθό ιίπνο κε ηελ ζπλαθόινπζε παξαγσγή αληηπνθηλώλ θαη νξκνλώλ, ε απμεκέλε ιηπόιπζε θαη ξνή FFAs ζην ήπαξ. Ζ ηλζνπιηλναληίζηαζε αλαπηύζζεη θαη δηαησλίδεη απηόλ ηνλ θαύιν θύθιν ζε δηάθνξα ζηάδηα. Ζ εληεξηθή κηθξνρισξίδα ζπκκεηέρεη ζε απηήλ ηελ ππόζεζε παξάγνληαο ελδνηνμίλεο θαη αηζαλόιε ελδνγελώο. Όια ηα παξαπάλσ γεγνλόηα επεξεάδνπλ ηελ «επαηηθή πεξηνρή» ε νπνία απεηθνλίδεηαη ζην δεμί κέξνο ηεο εηθόλαο, όπνπ ε εηζξνή ησλ FFA θαη ε ηλζνπιηλναληίζηαζε, καδί κε ηηο εληεξηθέο ηνμίλεο νδεγνύλ ζε ζηεάησζε. Απεηθνλίδεηαη επίζεο, ν ξόινο ηεο επαηηθήο κηηνρνλδξηαθήο δπζιεηηνπξγίαο, θαη ζρεηίδεηαη κε δηάθνξνπο παξάγνληεο ηθαλνύο λα πξνάγνπλ ηελ δεκηνπξγία ειεύζεξσλ ξηδώλ νμπγόλνπ θαη ηελ ππεξνμείδσζε ησλ ιηπηδίσλ. πληνκνγξαθίεο: TG, ηξηγιπθεξίδηα; FFA, ειεύζεξα ιηπαξά νμέα; TNF, παξάγνληαο λέθξσζεο όγθσλ; PPARs, ελεξγνπνηνύκελνη από πνιιαπιαζηαζηέο ππεξνμεηζσκάησλ ππνδνρείο; HCC, επαηνθπηηαξηθό θαξθίλσκα. πκβνιηζκνί: απμεκέλν ( ); κεησκέλν ( ); απμεηηθή/ζεηηθή επίδξαζε (+), κεησηηθή/αλαζηαιηηθή επίδξαζε (-). (Μεηάθξαζε από: Krawczyk et al, 2010) Α.1.6. Παξάγνληεο θηλδύλνπ εκθάληζεο ηεο κε αιθννιηθήο ιηπώδνπο λόζνπ ηνπ ήπαηνο Ζ αζηζμθμβία ηδξ ειθάκζζδξ ηαζ ελέθζλδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ είκαζ πμθοπαναβμκηζηή, ςζηυζμ παναιέκεζ ζε ηάπμζμ ααειυ αδζεοηνίκζζηδ. Οζ πανάβμκηεξ πμο ηαεμνίγμοκ ηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ κυζμο θαίκεηαζ υηζ είκαζ ηυζμ βεκεηζημί υζμ ηαζ ηθζκζημί ηαζ ζοιπενζθμνζημί (Δηθόλα 4). 22

23 Δηθόλα 4: Γελεηηθνί θαη πεξηβαιινληηθνί παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εκθάληζε θαη εμέιημε ηεο κε αιθννιηθήο ιηπώδνπο λόζνπ ηνπ ήπαηνο (NAFLD)., πλνδά λνζήκαηα (παρπζαξθία, ηλζνπιηλναληίζηαζε, ππεξιηπηδαηκία θαη θιεγκνλή) εθηόο ησλ γελεηηθώλ θαη πεξηβαιινληηθώλ παξαγόλησλ επεξεάδνπλ ηελ εκθάληζε θαη εμέιημε ηεο NAFLD. Γελεηηθνί ( ) θαη πεξηβαιινληηθνί ( ) παξάγνληεο επίζεο επεξεάδνπλ ηελ εκθάληζε ζπλνδώλ θαηαζηάζεσλ. (Μεηάθξαζε από: Moore et al, 2010) Α Γελεηηθνί παξάγνληεο θηλδύλνπ Σα ηεθεοηαία πνυκζα έκαξ ανζειυξ ιεθεηχκ έπεζ αζπμθδεεί ιε ηδκ βεκεηζηή πνμδζάεεζδ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Σα πνχηα εονήιαηα πνμένπμκηαζ απυ μζημβεκείξ μιαδμπμζδιέκεξ ιεθέηεξ (Struben et al, 2000; Willner et al, 2001) ηαζ απυ ηδκ εεκζηή πμζηζθθμιμνθία ζηδκ επίπηςζδ ηδξ κυζμο (Browning et al, 2004). ηδκ πανμφζα θάζδ, ιυκμ θίβεξ ιζηνέξ ιεθέηεξ έπμοκ ελεηάζεζ πζεακά βμκίδζα, ηα μπμία ζπεηίγμκηαζ ιε παεμβεκεηζημφξ ιδπακζζιμφξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο. Σα δεδμιέκα δείπκμοκ υηζ πμθθαπθέξ αθθαβέξ ζηδκ βμκζδζαηή έηθναζδ παναηηδνίγμοκ ηδκ απθή ζηεάηςζδ. Οζ ιμκμκμοηθεμηζδζαημί πμθοιμνθζζιμί ηδξ αδζπμκεηηίκδξ ζε αζεεκείξ ιε θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, έπεζ θακεί υηζ ζπεηίγμκηαζ εεηζηά ιε ηδκ ζζημθμβία ημο ήπαημξ (Musso et al, 2008). Άθθμζ βεκεηζημί πμθοιμνθζζιμί πμο έπεζ θακεί υηζ ζπεηίγμκηαζ ιε ηδ κυζμ, πενζθαιαάκμοκ ηδκ ιεεοθεκμηεηνατδνμθμθζηή νεδμοηηάζδ, ημκ PPAR-β ζοκεκενβμπμζδηή 1-α, ηδκ απημζθαζνίκδ ηαζ ηδκ ATP-binding-cassette (Sazci et al, 2008; Yoneda et al, 2008; Nakagawa et al, 2008; Sookoian et al, 2008). Όθεξ αοηέξ μζ ιεθέηεξ είκαζ εκδζαθένμοζεξ, αθθά απαζημφκ πεναζηένς αλζμθυβδζδ ζε ιεβαθφηενμοξ πθδεοζιμφξ πνζκ δζελαπεμφκ ζοιπενάζιαηα βζα ηδκ πναβιαηζηή ζδιαζία ηςκ εονδιάηςκ ημοξ (Merriman et al, 2006). 23

24 Α Κιηληθνί παξάγνληεο θηλδύλνπ Ζ πανμοζία πμθθαπθχκ ιεηααμθζηχκ δζαηαναπχκ, μζ μπμίεξ ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, υπςξ μ ζαηπανχδδξ δζααήηδξ, δ παποζανηία, δ δοζθζπζδαζιία, δ οπένηαζδ ηαζ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ, έπεζ θακεί υηζ ζπεηίγεηαζ ιε πζεακή ελέθζλδ ζμαανήξ δπαηζηήξ κυζμο (Marchesini et al, 2003; Marchesini et al, 2007). Πνυζθαηεξ ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ υηζ δ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ, ζε υθμ ηδξ ημ θάζια, πζεακχξ κα απμηεθεί έκα αηυιδ παναηηδνζζηζηυ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο. Παεμθοζζμθμβζηέξ εεςνίεξ, ηθζκζηέξ ζοζπεηίζεζξ ηαζ ενβαζηδνζαηέξ ένεοκεξ, οπμζηδνίγμοκ υηζ δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ δ οπενζκζμοθζκαζιία ηαηέπμοκ ηεκηνζηυ νυθμ ζηδκ παεμβέκεζα ηυζμ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο υζμ ηαζ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ δπαηζηήξ κυζμο. Γζάθμνεξ ιεθέηεξ ηαηαθήβμοκ ζημ ζοιπέναζια υηζ δ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ, πανμοζία κμνιμβθοηαζιίαξ ηαζ θοζζμθμβζημφ ή ιεηνίςξ αολδιέκμο ζςιαηζημφ αάνμοξ, παναηηδνίγεηαζ απυ ηθζκζηά ηαζ ενβαζηδνζαηά δεδμιέκα πανυιμζα ιε εηείκα πμο παναηδνμφκηαζ ζημκ ζαηπανχδδ δζααήηδ ηαζ ηδκ παποζανηία, υπςξ είκαζ δ δζαηαναβιέκδ ζκζμοθζκμεοαζζεδζία ηαζ μζ δζαηαναπέξ ζημκ ιεηααμθζζιυ ηςκ θζπζδίςκ (Marchesini et al, 2001). Σμ 90% ηςκ αηυιςκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ έπεζ ημοθάπζζημκ έκακ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ, εκχ ημ 33% ειθακίγεζ υθα ηα παναηηδνζζηζηά ημο ζοκδνυιμο. ηδ ιεθέηδ ηςκ Kotronen ηαζ ζοκ. (2007) ημ δπαηζηυ θζπζδζηυ πενζεπυιεκμ θάκδηε κα είκαζ ζδιακηζηά αολδιέκμ ζε άημια ιε ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ έκακηζ ηςκ αηυιςκ πςνίξ ημ ζφκδνμιμ, ακελανηήηςξ δθζηίαξ, θφθμο ηαζ δείηηδ ιάγαξ ζχιαημξ. Σέθμξ, ζε ιζα πνμμπηζηή ιεθέηδ 4401 θαζκμιεκζηά οβζχκ αηυιςκ, ανέεδηε υηζ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ απμηεθεί ζζπονυ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ (Hamaguchi et al, 2005). ηδ ιεθέηδ αοηή, μζ ζοιιεηέπμκηεξ ιε ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ είπακ 4 έςξ 11 θμνέξ ορδθυηενμ ηίκδοκμ κα ειθακίζμοκ ηδ ζοβηεηνζιέκδ δπαηζηή κυζμ ζημ ιέθθμκ. Ζ παποζανηία θαίκεηαζ υηζ απμηεθεί άθθμκ έκακ ζδιακηζηυ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ακ ακαθμβζζηεί ηακείξ υηζ ζημ βεκζηυ πθδεοζιυ μ επζπμθαζιυξ ηδξ κυζμο είκαζ πενίπμο 20%, εκχ ζε πθδεοζιμφξ παποζάνηςκ ιπμνεί κα επδνεάζεζ έςξ ηαζ ημ 75% ηςκ αηυιςκ αοηχκ (Bellentani et al, 2000). Ακηζζημίπςξ, δ παποζανηία ανίζηεηαζ ζημ % ηςκ αηυιςκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ηαζ ζηα παπφζανηα άημια δ ζηεάηςζδ έπεζ ανεεεί κα είκαζ 4,6 θμνέξ ορδθυηενδ απυ υηζ ζηα άημια θοζζμθμβζημφ αάνμοξ (Bellentani et al, 2000; Angulo et al, 2002). Δπίζδξ, ζε άημια ιε κμζμβυκμ παποζανηία, ανέεδηε ζηεάηςζδ ζημ ζφκμθμ ζπεδυκ ηςκ αηυιςκ, ιε ηδ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα κα είκαζ πανμφζα ζημ 25-70% αοηχκ (Dixon et al, 2001; Garcia-Monzon et al, 2000). Άθθςζηε, πμθοάνζειεξ ιεθέηεξ 24

25 έπμοκ δείλεζ ακαζηνμθή ηδξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ δζήεδζδξ ιεηά απυ ζηαδζαηή απχθεζα αάνμοξ (Duvnjak et al, 2007). Ακελανηήηςξ ηδξ πανμοζίαξ παποζανηίαξ, δ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηία (ζοζζχνεοζδ ζπθαβπκζημφ θίπμοξ) ιπμνεί κα έπεζ επζπηχζεζξ ζηδκ ακάπηολδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ δπαηζηήξ κυζμο (Treeprasertsuk et al, 2008; Angulo, 2006; Stranges et al, 2004). Δπζπθέμκ, ηα ζπθαβπκζηά θζπμηφηηανα έπεζ θακεί υηζ είκαζ πζμ ακεεηηζηά ζηδκ ζκζμοθίκδ ηαζ ζπεηίγμκηαζ ιε αολδιέκα επίπεδα θθεβιμκςδχκ ιεζμθααδηχκ ζε ζπέζδ ιε ηα οπμδυνζα θζπμηφηηανα (Angulo, 2006). Δπμιέκςξ, αζεεκείξ ιε ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηία πανμοζζάγμοκ πενζζζυηενμ ζοπκά ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, ηαεχξ ηαζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, ζε ζπέζδ ιε άημια ιε παποζανηία ημο ηάης ηιήιαημξ ημο ζχιαημξ (Stranges et al, 2004). Ζ πανμοζία ζαηπανχδμοξ δζααήηδ ηφπμο 2 απμηεθεί έκακ αηυιδ πανάβμκηα ηζκδφκμο, ηαζ μ επζπμθαζιυξ ημο ζε άημια ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ ηοιαίκεηαζ απυ 10% έςξ 75%. ε ιζα ιεθέηδ ακαθένεδηε υηζ ημ 33% ηςκ αηυιςκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ είπε ηαζ ζαηπανχδδ δζααήηδ (Cortez-Pinto et al, 1999). Σέθμξ, μ ζαηπανχδδξ δζααήηδξ δεκ ζπεηίγεηαζ ιυκμ ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, αθθά ιπμνεί ηαζ κα απμηεθεί πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ακάπηολδ ελεθζηηζηήξ δπαηζηήξ ίκςζδξ (Angulo et al, 1999). Ζ οπενθζπζδαζιία ηαζ ζοβηεηνζιέκα ηα ορδθά επίπεδα ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ ηα παιδθά επίπεδα HDL πμθδζηενυθδξ, ζοζπεηίγμκηαζ ζζπονά ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (Paschos et al, 2009). ηδ ιεθέηδ ηςκ Marchesini ηαζ ζοκ. (2003) δ οπενηνζβθοηενζδαζιία ηαζ ηα παιδθά επίπεδα HDL πμθδζηενυθδξ ανέεδηακ ζημ 64% ηαζ ζημ 30-42% ηςκ αηυιςκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ακηίζημζπα. Δζδζηυηενα, έπεζ θακεί υηζ άημια ιε επίπεδα ηνζβθοηενζδίςκ μνμφ > 200 mg/dl είπακ 3 θμνέξ ιεβαθφηενμ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ έκακηζ ηςκ αηυιςκ ιε θοζζμθμβζηέξ ηζιέξ ηνζβθοηενζδίςκ, εκχ ηαζ επίπεδα HDL πμθδζηενυθδξ < 35 mg/dl μδήβδζακ ζε δζπθαζζαζιυ ημο ηζκδφκμο βζα ηδ κυζμ (Clark et al, 2002). ε άθθδ ιεθέηδ, δ ζμαανή οπενηνζβθοηενζδαζιία (TG > 500 mg/dl) ηαζ δ ιζηηή οπενθζπζδαζιία (TG: mg/dl ηαζ LDL-πμθδζηενυθδ: 130 mg/dl) μδήβδζακ ζε αφλδζδ ημο ηζκδφκμο ειθάκζζδξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ δζήεδζδξ ηαηά 5-6 θμνέξ (Assy et al, 2000). Όζμκ αθμνά ζημκ νυθμ ηδξ οπένηαζδξ ςξ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ιεθέηδ έδεζλε υηζ ζε 55 άημια ιε πνςημπαεή οπένηαζδ, ιδ παπφζανηα ηαζ ιδ δζααδηζηά, μ επζπμθαζιυξ ηδξ κυζμο ήηακ ημοθάπζζημκ δζπθάζζμξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ ακηίζημζπμοξ οβζείξ ιάνηονεξ (Donati et al, 2004). 25

26 Α πκπεξηθνξηθνί παξάγνληεο θηλδύλνπ Δίκαζ λεηάεανμ υηζ μζ πενζααθθμκηζημί πανάβμκηεξ ιπμνμφκ κα παίλμοκ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ αζηζμθμβία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ, εζδζηά ζε βεκεηζηά εοπαεείξ πθδεοζιμφξ. Πνςηίζηςξ, ιεηαλφ αοηχκ είκαζ δ αθεμκία ηνμθήξ, ηονίςξ δ Γοηζημφ ηφπμο δίαζηα, πθμφζζα ζε απθμφξ οδαηάκεναηεξ, ημνεζιέκα θζπανά μλέα ηαζ επελενβαζιέκεξ ηνμθέξ. Όηακ αοηά ζοκδοάγμκηαζ ιε έκακ ηαεζζηζηυ ηνυπμ γςήξ, ιπμνεί κα πνμηφρεζ εενιζδζηή ακζζμννμπία, μδδβχκηαξ ζε πνυζθδρδ αάνμοξ (Erickson, 2009). Γηαηξνθηθνί παξάγνληεο Απυ ηα ιέπνζ ζήιενα δεδμιέκα, θαίκεηαζ πςξ μζ δζαηνμθζηέξ ζοκήεεζεξ παίγμοκ ηαεμνζζηζηυ νυθμ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ, ηαεχξ ηαηαηάζζμκηαζ ζημοξ ζδιακηζημφξ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ αζεέκεζαξ. Οζ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ έπμοκ ελεηάζεζ ημκ νυθμ ηςκ δζαηνμθζηχκ ζοκδεεζχκ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ κυζμο, ηονίςξ ζε επίπεδμ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ ηαζ μιάδςκ ηνμθίιςκ ηαεχξ ηαζ ιειμκςιέκςκ ηνμθίιςκ. Ο νυθμξ πμο ηαηέπεζ δ δζαηνμθή ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ κυζμο πανμοζζάγεηαζ ακαθοηζηά ζηδκ εκυηδηα Α.2. σκαηηθή δξαζηεξηόηεηα Δίκαζ πθέμκ βκςζηυ πςξ δ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα απμηεθεί ακαπυζπαζημ ημιιάηζ εκυξ οβζεζκμφ ηνυπμο γςήξ. Άθθςζηε, μ πνμζηαηεοηζηυξ ηδξ νυθμξ ζε δζάθμνα κμζήιαηα έπεζ ακαδεζπεεί απυ πμθοάνζειεξ ιεθέηεξ. Όκηςξ, δ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα έπεζ θακεί υηζ ιεζχκεζ ημκ ηίκδοκμ ζαηπανχδδ δζααήηδ ηφπμο 2, ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ, οπένηαζδξ, δοζθζπζδαζιίαξ, δζαηαναβιέκδξ βθοηυγδξ κδζηείαξ, ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο ηαζ ηδξ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο (Bassuk et al, 2005; LaMonte et al, 2005; Bauman, 2004; Pan et al, 1997). Ακ ηαζ μ νυθμξ ηδξ άζηδζδξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ δεκ έπεζ απμζαθδκζζηεί πθήνςξ αηυιδ, ηα παναπάκς οπμδεζηκφμοκ υηζ δ θοζζηή δναζηδνζυηδηα πζεακχξ παίγεζ ηάπμζμκ νυθμ ηαζ ζε αοηήκ ηδ κυζμ. Μεθέηεξ παναηήνδζδξ έδεζλακ ιζα ακηίζηνμθδ ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ηδξ θοζζηήξ δναζηδνζυηδηαξ ζημκ εθεφεενμ πνυκμ, ή ηδξ ηανδζμακαπκεοζηζηήξ εονςζηίαξ, ηαζ ημο επζπμθαζιμφ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Zelber-Sagi et al, 2008; Church et al, 2006; Krasnoff et al, 2008). Δπζπθέμκ, ζε ιεθέηδ 191 θαζκμιεκζηά οβζχκ αηυιςκ, ηςκ μπμίςκ δ ζοκήεδξ θοζζηή δναζηδνζυηδηα αλζμθμβήεδηε ιέζς ενςηδιαημθμβίμο, ημ δπαηζηυ πενζεπυιεκμ θζπζδίςκ ήηακ παιδθυηενμ ζηα δναζηήνζα άημια αηυιδ ηαζ ιεηά απυ πνμζανιμβή βζα ηδκ δθζηία, ημ θφθμ ηαζ ημκ ΓΜ, πςνίξ ςζηυζμ δ ζπέζδ αοηή κα είκαζ αζηζμθμβζηή (Perseghin et al, 26

27 2007). Σέθμξ, ζε άθθδ ιεθέηδ θάκδηε υηζ δ δπαηζηή πνυζθδρδ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ ήηακ ιζηνυηενδ ζε πνμπμκδιέκα άημια (πνμπυκδζδ ακημπήξ) ζε ζφβηνζζδ ιε ιδ δναζηήνζα άημια (Iozzo et al, 2004). Α.1.7. Γηάγλσζε Α Κιηληθή εηθόλα - πκπηώκαηα Οζ πενζζζυηενμζ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ είκαζ αζοιπηςιαηζημί. Ζ κυζμξ εκημπίγεηαζ ζοκήεςξ ηοπαία, ηαηά ηδ δζάνηεζα ενβαζηδνζαηχκ ελεηάζεςκ νμοηίκαξ ζε άημια πμο θαιαάκμοκ οπμθζπζδαζιζηή θανιαηεοηζηή αβςβή, ηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα οπενδπμβναθήιαημξ υηακ οπάνπεζ οπμρία βζα φπανλδ πμθμθζείαζδξ. Σα ηθζκζηά ζοιπηχιαηα, υηακ οπάνπμοκ, δεκ είκαζ ζαθή ηαζ αλζυπζζηα, μφηςξ χζηε κα αλζμθμβδεεί δ ζμαανυηδηα ηδξ κυζμο. Σα πζμ ζοπκά ειθακζγυιεκα ζδιεία ηαζ ζοιπηχιαηα, είκαζ δ ηυπςζδ ηαζ δ δοζθμνία ζημ άκς δελί ηεηανηδιυνζμ ηδξ ημζθίαξ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ θοζζηήξ ελέηαζδξ δεκ οπάνπμοκ παεμβκςιζηά ζδιεία, ηαζ μζ δζαηαναπέξ πμο ζοκήεςξ ζοκοπάνπμοκ, ηαζ ακαθένμκηαζ ζημ 50% πενίπμο ηςκ αζεεκχκ, είκαζ δ παποζανηία ηαζ δ δπαημιεβαθία. Έκαξ ιζηνυηενμξ ανζειυξ αζεεκχκ ακηζιεηςπίγεζ ζοιπηχιαηα εκδεζηηζηά πζμ ζμαανήξ δπαηζηήξ κυζμο, υπςξ αζηίηδξ, ίηηενμξ ηαζ δπαηζηή εβηεθαθμπάεεζα (Neuschwander-Tetri et al, 2003; Sanyal, 2002; Torres et al, 2008; Wieckowska et al, 2007). Ζ δζάβκςζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο απαζηεί ημκ απμηθεζζιυ άθθςκ αζηζχκ πνυκζαξ δπαηζηήξ κυζμο, ηαζ εζδζηά ηδξ αθημμθζηήξ δπαηζηήξ κυζμο, ηδξ δπαηίηζδαξ C ηαζ ηδξ κυζμο Wilson (ζε κεανμφξ αζεεκείξ). Απυ ηα παναπάκς, μ απμηθεζζιυξ ηδξ αθημμθζηήξ δπαηζηήξ κυζμο είκαζ ηνίζζιμξ ηαζ ζδζαίηενα δφζημθμξ, ηαεχξ μζ αζεεκείξ πμθθέξ θμνέξ δεκ είκαζ εζθζηνζκείξ υζμκ αθμνά ζηδκ πνυζθδρδ αθημυθ, ηαζ ζζημθμβζηά δ αθημμθζηή ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή δπαηζηή κυζμ δεκ δζαθένμοκ. Α Δξγαζηεξηαθά επξήκαηα / Βηνρεκηθνί δείθηεο Μέπνζ ζήιενα δεκ οπάνπεζ ηάπμζμξ αζμπδιζηυξ δείηηδξ, μ μπμίμξ κα ιπμνεί κα επζαεααζχζεζ ηδ δζάβκςζδ βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, ή κα δζαπςνίζεζ ηδκ ζηεάηςζδ απυ ηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ηαζ ηδκ ηίννςζδ. Σμ ηφνζμ ενβαζηδνζαηυ εφνδια είκαζ ηα αολδιέκα επίπεδα αιζκμηνακζθενάζδξ ηδξ αθακίκδξ (ALT) ηαζ αιζκμηνακζθενάζδξ ημο αζπανηζημφ (AST). Όιςξ, ηα επίπεδα ηςκ δπαηζηχκ αιζκμηνακζθεναζχκ ζπακίςξ είκαζ ορδθυηενα απυ 3-4 θμνέξ ημο ακχηαημο θοζζμθμβζημφ μνίμο. ηζξ πενζζζυηενεξ πενζπηχζεζξ ηα επίπεδα ηδξ ALT είκαζ ορδθυηενα απυ αοηά ηδξ AST, 27

28 αθθά ιπμνεί κα ζοιαεί ηαζ ημ ακηίεεημ, εζδζηά υηακ οπάνπεζ ηίννςζδ. Έπεζ ακαθενεεί υηζ ακηίζηνμθδ ηζιή ημο θυβμο ALT/AST ιεβαθφηενδ ημο 1, πνμαθέπεζ ηδκ φπανλδ εηηεηαιέκδξ ίκςζδξ (Angulo et al, 1999). Πανά ηαφηα, πμθθά είκαζ ηα άημια ιε μθυηθδνμ ημ ζζημθμβζηυ θάζια ηδξ κυζμο, ηα μπμία έπμοκ θοζζμθμβζηέξ ηζιέξ ALT (Mofrad et al, 2003). Δπίζδξ, μζ αθθαβέξ ζηζξ ηζιέξ ηςκ αιζκμηνακζθεναζχκ δεκ αημθμοεμφκ απαναζηήηςξ ηζξ αθθαβέξ ημο ζηαδίμο ηδξ ίκςζδξ. Έπεζ ακαθενεεί υηζ αεθηίςζδ ζηα επίπεδα ηςκ αιζκμηνακζθεναζχκ, θαίκεηαζ κα οπμδδθχκεζ αεθηίςζδ ηδξ ζηεάηςζδξ ηαζ ηδξ θθεβιμκήξ, αθθά υπζ ηδξ ίκςζδξ (Adams et al, 2005). Ζ αθηαθζηή θςζθαηάζδ (ALP) ηαζ δ β-βθμοηαιοθμηνακζπεπηζδάζδ (β-gt), ιπμνεί κα είκαζ, επίζδξ, αολδιέκεξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ. Μάθζζηα, ζε ιεθέηεξ έπμοκ ακαθενεεί πενζπηχζεζξ αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή δπαηζηή κυζμ, μζ μπμίμζ ειθάκζζακ ιειμκςιέκδ αφλδζδ ηδξ ALP ηαζ θοζζμθμβζηέξ ηζιέξ αιζκμηνακζθεναζχκ μνμφ (Pantsari et al, 2006). Έκαξ ζοκεπχξ αολακυιεκμξ ανζειυξ αζμθμβζηχκ δεζηηχκ ιεθεηχκηαζ, ζε ιζα πνμζπάεεζα βζα εφνεζδ ιδ επειααηζηχκ δεζηηχκ ηδξ έηηαζδξ ηδξ κυζμο, αθθά ηαζ βζα ηδκ πνυβκςζή ηδξ. Πζεακμί ζηυπμζ βζα ιεθέηδ, είκαζ δείηηεξ ηςκ δζενβαζζχκ πμο μδδβμφκ ζηδκ ακάπηολδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο. Σμ μλεζδςηζηυ ζηνεξ είκαζ έκαξ ζδιακηζηυξ πανάβμκηαξ ηδξ ελέθζλδξ ηδξ κυζμο. Πμθθέξ ιεθέηεξ έπμοκ ιεηνήζεζ δζάθμνα παναπνμσυκηα ημο μλεζδςηζημφ ζηνεξ, ιε ζημπυ κα αλζμθμβήζμοκ ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ ζημ ήπαν, αθθά ηα απμηεθέζιαηα δεκ είκαζ λεηάεανα. Σα παναπνμσυκηα πμο έπμοκ ιεθεηδεεί πενζθαιαάκμοκ: πνμσυκηα ηδξ οπενμλείδςζδξ ηςκ θζπζδίςκ (οπενμλείδζα ηςκ θζπζδίςκ, πανάβςβα ημο εεζμααναζημονζημφ μλέμξ, δ μλεζδςιέκδ παιδθήξ ποηκυηδηαξ θζπμπνςηεΐκδ (LDL), ηα επίπεδα αζηαιίκδξ Δ, δ δναζηζηυηδηα ηδξ οπενμλεζδάζδξ ηδξ βθμοηαεεζυκδξ, δ δναζηδνζυηδηα ημο GSH-Px ενοενμηοηηάνμο, δ δναζηζηυηδηα ηδξ δζζιμοηάζδξ ημο οπενμλεζδίμο Cu ζε Zn, ηαζ ημ αζεάκζμ ηδξ ακαπκμήξ) (Wieckowska et al, 2007). Δκχ μνζζιέκμζ απυ αοημφξ ημοξ δείηηεξ ανέεδηε υηζ είκαζ πνήζζιμζ ιεηά απυ πεναζηένς ένεοκα, ηάπμζμζ άθθμζ δεκ ανέεδηακ κα ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ (Horoz et al, 2005; Bonnefont-Rousselot et al, 2006). Σέθμξ, πμθθά ενςηήιαηα παναιέκμοκ ακαπάκηδηα ζπεηζηά ιε ηδ ζδιαζία ηάεε μλεζδςηζηήξ μδμφ ζηδκ δπαηζηή αθάαδ πμο παναηδνείηαζ ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, ηαζ εάκ ιεηνχκηαξ αοημφξ ημοξ δείηηεξ ζημ αίια ή ζηδκ ακαπκμή εα ακηακαηθμφζε ηί πναβιαηζηά ζοιααίκεζ ζημ ήπαν (Bonnefont-Rousselot et al, 2006; Chalasani et al, 2004). 28

29 Πανά ημ βεβμκυξ υηζ δ θθεβιμκή ηαηέπεζ ηεκηνζηυ νυθμ ζηδκ ακάπηολδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο, δεκ οπάνπεζ ηάπμζμξ δείηηδξ ακαβκςνζζιέκμξ ςξ πνμβκςζηζηυξ πανάβμκηαξ ηδξ κυζμο. Σμ επίπεδμ ηδξ αδζπμκεηηίκδξ είκαζ ιεζςιέκμ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ηαζ επζπθέμκ ημ επίπεδμ αοηυ είκαζ παιδθυηενμ ζε άημια ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε ηα άημια πμο έπμοκ απθή ζηεάηςζδ. Δπμιέκςξ, μζ ιεηνήζεζξ ηδξ αδζπμκεηηίκδξ ιπμνεί κα είκαζ αηνζαείξ βζα κα βίκεζ δζαπςνζζιυξ ιεηαλφ ζηεάηςζδξ ηαζ ζηεαημδπαηίηζδαξ, αθθά αοηά ηα εονήιαηα πνέπεζ κα επζαεααζςεμφκ ηαζ ζε άημια ιε ηθζκζηά παναηηδνζζηζηά, ηα μπμία ιπμνμφκ κα επδνεάζμοκ ηα επίπεδα αδζπμκεηηίκδξ, υπςξ μ ζαηπανχδδξ δζααήηδξ ηφπμο 2 ηαζ δ παποζανηία. ηδκ ίδζα ιεθέηδ, μ TNF-a αολήεδηε επίζδξ, αθθά ημ επίπεδυ ημο δεκ ζπεηίζηδηε ιε ηδκ ζμαανυηδηα ηδξ κεηνςηζηήξ θθεβιμκήξ (Hui et al, 2004; Musso et al, 2005). Απυ ηδκ άθθδ, άθθεξ ιεθέηεξ ακαθένμοκ υηζ ηα επίπεδα ημο TNF-a είκαζ ορδθυηενα ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε άημια πμο πάζπμοκ απυ απθή ζηεάηςζδ ή δεκ έπμοκ δπαηζηή κυζμ. Ζ C-ακηζδνχζα πνςηεΐκδ (CRP) είκαζ άθθμξ έκαξ δείηηδξ θθεβιμκήξ, μ μπμίμξ έπεζ μδδβήζεζ ζε δζθμνμφιεκα απμηεθέζιαηα βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, ηαζ είκαζ ανηεηέξ μζ ιεθέηεξ πμο δεκ έπμοκ δείλεζ ηάπμζα πνμβκςζηζηή αλία ημο δείηηδ αοημφ. Πμθθέξ ιεθέηεξ, έπμοκ ελεηάζεζ δζάθμνμοξ δείηηεξ θθεβιμκήξ, υπςξ μζ IL-1, IL-6, CC-chemokine ligand-2 (CCL2), ηαζ ημ οαθμονμκζηυ μλφ (HA), ςξ πζεακμφξ αζμδείηηεξ βζα ηδ δζάβκςζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ. Απυ αοηέξ ηζξ ιεθέηεξ έπεζ θακεί υηζ ηα επίπεδα αοηχκ ηςκ δεζηηχκ είκαζ αολδιέκα ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα (Haukeland et al, 2006; Suzuki et al, 2005; Pares et al, 1996). Σα επίπεδα ημο HA ζπεηίγμκηαζ, επίζδξ, ιε αζεεκείξ πμο έπμοκ ακαπηφλεζ πνμμδεοηζηή ίκςζδ (Kolesnikova et al, 2008). Σέθμξ, μζ Ν-βθοηάκεξ, μζ μπμίεξ είκαζ βθοημπνςηεΐκεξ πμο ηνμπμπμζμφκ πνςηεΐκεξ ηαηά ημ πέναζια αοηχκ απυ ημ εκδμπθαζιαηζηυ δίηηομ, έπμοκ πνδζζιμπμζδεεί βζα κα πνμαθέρμοκ ηδκ ζμαανυηδηα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο. ε ιζα πνυζθαηδ ιεθέηδ, θάκδηε υηζ ηα επίπεδα Ν-βθοηάκδξ αολήεδηακ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, ηαζ ζπεηίζηδηακ ιε αολδιέκα επίπεδα ίκςζδξ (Schmilovitz-Weiss et al, 2007). Ζ δπαηζηή απυπηςζδ παίγεζ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο, ηαζ δζάθμνμζ δείηηεξ ηδξ δπαηζηήξ απυπηςζδξ, έπμοκ δζενεοκδεεί ςξ έκα πζεακυ δζαβκςζηζηυ ενβαθείμ. Ζ CK-18 (caspase generated cytokeratin-18) είκαζ ιζα πνςηεΐκδ, δ μπμία ειπθέηεηαζ ζηδκ απυπηςζδ ηαζ έπεζ ανεεεί κα είκαζ ορδθυηενδ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα. Έςξ ηχνα, ηα εονήιαηα οπμδεζηκφμοκ υηζ δ CK-18 είκαζ έκαξ ακελάνηδημξ πνμβκςζηζηυξ πανάβμκηαξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ, ηαζ ιπμνεί κα βίκεζ έκα πνήζζιμ ηαζ αλζυπζζημ ενβαθείμ βζα ημκ πνμζδζμνζζιυ ηδξ ζζημθμβζηήξ ζμαανυηδηαξ 29

30 ηδξ κυζμο ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Torres et al, 2008; Wieckowska et al, 2007; Wieckowska et al, 2006). Σέθμξ, άθθμζ δείηηεξ πμο πανμοζζάγμοκ ηάπμζμ εκδζαθένμκ ηαζ πανάβμκηαζ απυ ημ ήπαν, πενζθαιαάκμοκ ηδκ SHBG (ζθαζνίκδ πνμζδέκμοζα μνιυκεξ ημο θφθμο), ηδκ θεννζηίκδ ηαζ ημκ ακαζημθέα-1 ημο εκενβμπμζδηή ημο πθαζιζκμβυκμο (Sattar et al, 2008). Πανά ηαφηα, ηέημζμζ δείηηεξ δεκ πνδζζιμπμζμφκηαζ ζοκήεςξ βζα κα εκημπίζμοκ ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Γεδμιέκμο υηζ αοημί ηαζ άθθμζ δείηηεξ πνμενπυιεκμζ απυ ημ ήπαν, ηάπμζμζ απυ αοημφξ ζοκδεζζιέκμζ ζηδκ ηθζκζηή πνάλδ ζε άθθεξ πενζπηχζεζξ, ιπμνεί κα αθθάγμοκ ζδιακηζηά ιε ημ οπεναάθθμκ δπαηζηυ πενζεπυιεκμ θίπμοξ, απαζημφκ πεναζηένς δζενεφκδζδ βζα ημκ νυθμ ημοξ ζηδκ εηηίιδζδ ημο δπαηζημφ θζπζδζημφ πενζεπμιέκμο ηαζ ημο ηζκδφκμο βζα ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Preiss et al, 2008). Α Απεηθνληζηηθέο κέζνδνη δηάγλσζεο Τπεξερνγξάθεκα: Ζ πζμ ζοπκά πνδζζιμπμζμφιεκδ απεζημκζζηζηή ιέεμδμξ βζα ηδκ δζάβκςζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο, είκαζ ημ οπενδπμβνάθδια (US) ιε αλζμζδιείςηδ εοαζζεδζία, αθθά πςνίξ αηνζαή πμζμηζημπμίδζδ ημο ααειμφ ηδξ ζηεάηςζδξ. Μζα ιεθέηδ ζοζηήκεζ υηζ δ εοαζζεδζία ηαζ δ εζδζηυηδηα ημο οπενδπμβναθήιαημξ ζε αζεεκείξ μπμζμοδήπμηε ααειμφ ζηεάηςζδξ, είκαζ 64% ηαζ 97% ακηίζημζπα. Πανά ηαφηα, ζε αζεεκείξ ιε ζηεάηςζδ ιεβαθφηενδ ημο 30%, δ εοαζζεδζία ηαζ δ εζδζηυηδηα αολάκμοκ ζημ 89,7% ηαζ 100% ακηίζημζπα (Palmentieri et al, 2006). ε ιζα άθθδ ιεθέηδ, μζ Hamaguchi ηαζ ζοκ. ακέθενακ υηζ ημ οπενδπμβνάθδια έπεζ ορδθή εοαζζεδζία (91,7%) ηαζ εζδζηυηδηα (100%), ζημκ εκημπζζιυ ημο θζπχδμοξ ήπαημξ. Ο πενζμνζζιυξ αοηήξ ηδξ ιεθέηδξ είκαζ μ παιδθυξ δείηηδξ ιάγαξ ζχιαημξ ηςκ αηυιςκ (Hamaguchi et al, 2005). Έκαξ πανάβμκηαξ πμο θαίκεηαζ κα ιεζχκεζ ηδκ εοαζζεδζία ημο οπενδπμβναθήιαημξ είκαζ δ παποζανηία. ε αζεεκείξ ιε κμζμβυκμ παποζανηία, δ εοαζζεδζία ηαζ δ εζδζηυηδηα ημο οπενδπμβναθήιαημξ βζα ηδκ δζάβκςζδ ηδξ ζηεάηςζδξ, ήηακ 49,1% ηαζ 75% ακηίζημζπα (Mottin et al, 2004). Αοηυ ιπμνεί κα ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ έθθεζρδ ακηζηεζιεκζηχκ ηνζηδνίςκ βζα ηδκ οπενδπμβναθζηή δζάβκςζδ ηδξ ζηεάηςζδξ, ηαζ πζεακχξ, ιε ηεπκζηά πνμαθήιαηα ζηδκ δζεκένβεζα ημο οπενδπμβναθήιαημξ ζε αοημφξ ημοξ αζεεκείξ (Mottin et al, 2004). Ζ δπαηζηή ζηεάηςζδ ιπμνεί κα πνμζδζμνζζηεί αηηζκμθμβζηά ιε αηνίαεζα, ιυκμ υηακ δ θζπχδδξ δζήεδζδ ημο ήπαημξ είκαζ ιέηνζα ή ζμαανή (>30%) (Ryan et al, 2002; Saadeh et al, 2002). Σέθμξ, άθθμζ πενζμνζζιμί ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ ιεευδμο είκαζ δ ελάνηδζδ απυ ημκ πεζνζζηή ημο ιδπακήιαημξ, ηαζ δ αδοκαιία ηδξ κα δζαπςνίζεζ ιεηαλφ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ ηαζ ηςκ άθθςκ ιμνθχκ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο (Saadeh et al, 2002; Mishra et al, 2007). 30

31 Αμνληθή ηνκνγξαθία: Ζ αλμκζηή ημιμβναθία (CT scan) ιπμνεί ιε αηνίαεζα κα ακζπκεφζεζ ηαζ κα πνμζδζμνίζεζ πμζμηζηά ηδκ ζηεάηςζδ ζε αζεεκείξ. Γζα ααειυ ζηεάηςζδξ >30%, δ εοαζζεδζία ηαζ δ εζδζηυηδηα ηδξ ιεευδμο είκαζ 82% ιε 93% ηαζ 100% ακηίζημζπα. Παν υθα αοηά, δ ιέεμδμξ αοηή δεκ ιπμνεί κα δζαπςνίζεζ ηδκ απθή ζηεάηςζδ απυ ηδκ ζηεαημδπαηίηζδα (Saadeh et al, 2002; Park et al, 2006; Schreuder et al, 2008). Μαγλεηηθή ηνκνγξαθία: Ζ ιαβκδηζηή ημιμβναθία (MRI) είκαζ δ πζμ αηνζαήξ δζαεέζζιδ ιέεμδμξ βζα ηδκ δζάβκςζδ ηαζ πμζμηζημπμίδζδ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ. Βαζίγεηαζ ζηζξ δζαθμνέξ ζήιαημξ πμο οπάνπμοκ ιεηαλφ ημο θίπμοξ ηαζ ημο κενμφ. Ζ ιέεμδμξ αοηή θαίκεηαζ κα έπεζ ηαθή ζοζπέηζζδ ιε ηδκ ζζημθμβζηή ελέηαζδ, ηαζ δ εοαζζεδζία ηαζ εζδζηυηδηά ηδξ είκαζ 100% ηαζ 92,3% ακηίζημζπα (Schreuder et al, 2008; Karcaaltincaba et al, 2007). Οζ πενζμνζζιμί ηδξ ιεευδμο πενζθαιαάκμοκ ημ ηυζημξ, ηδκ αδοκαιία εθανιμβήξ ηδξ ζε αζεεκείξ ιε ειθοηεφζζια ιδπακήιαηα ή ηθεζζημθμαία, ηαζ ηζξ ηνμπμπμζδιέκεξ ηζιέξ ζε αζεεκείξ ιε οπενθυνηζζδ ζζδήνμο (Torres et al, 2008). Μαγλεηηθή θαζκαηνζθνπία: Ζ ιαβκδηζηή θαζιαημζημπία (MRS) είκαζ ιζα εκαθθαηηζηή, ιδ επειααηζηή ιέεμδμξ βζα ηδ ιέηνδζδ ηδξ πενζεηηζηυηδηαξ δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ (HTGC), αθθά έπεζ πνδζζιμπμζδεεί ιυκμ ζε ιζηνέξ ενεοκδηζηέξ ιεθέηεξ. Ζ ανπή ηδξ ιαβκδηζηήξ θαζιαημζημπίαξ ααζίγεηαζ ζηζξ δζαθμνέξ ηςκ ζοπκμηήηςκ ζοκημκζζιμφ ηςκ πνςημκίςκ. Οζ Szezepaniak ηαζ ζοκ. (2005) ακέθενακ υηζ δ ιαβκδηζηή θαζιαημζημπία είκαζ ιζα ιέεμδμξ ανηεηά εοαίζεδηδ χζηε κα ακζπκεφεζ ιζηνέξ πμζυηδηεξ ηνζβθοηενζδίςκ, ηαζ δεκ επδνεάγεηαζ απυ ηδκ πνυζθδρδ ηνμθήξ. Έκα άθθμ πθεμκέηηδια έκακηζ ηςκ άθθςκ ζοπκά πνδζζιμπμζμφιεκςκ ιεευδςκ απεζηυκζζδξ, είκαζ υηζ δ ζοβηεηνζιέκδ ιέεμδμξ είκαζ πενζζζυηενμ πμζμηζηή, πανά πμζμηζηή ή διζπμζμηζηή ιέεμδμξ. Ζ αηνίαεζα ηαζ δ αζθάθεζα ηδξ ιαβκδηζηήξ θαζιαημζημπίαξ, ηδκ ηαεζζημφκ ςξ ιζα ζδακζηή ιέεμδμ βζα ηδκ αλζμθυβδζδ ηαζ ημκ έθεβπμ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ (Szczepaniak et al, 2005). Διαζηνγξαθία: Ζ εθαζημβναθία (Transient Elastography - TE) είκαζ ιζα πνυζθαηα ακεπηοβιέκδ, ιδ επειααηζηή ιέεμδμξ, ζπεδζαζιέκδ κα πνμαθέπεζ ηδκ δπαηζηή ίκςζδ, ηαζ ααζζζιέκδ ζε έκα ιδπακζηυ ηφια, ημ μπμίμ πανάβεηαζ ιέζς δυκδζδξ. Ζ ιέηνδζδ ηδξ ηαπφηδηαξ ημο ηφιαημξ δζα ιέζμο ημο δπαηζημφ πανεβπφιαημξ, πανέπεζ ιζα εηηίιδζδ ηδξ εθαζηζηυηδηαξ ημο ήπαημξ, δ μπμία αημθμφεςξ απμηεθεί δείηηδ ηδξ δπαηζηήξ ίκςζδξ. Μπμνεί κα δζαβκχζεζ ιε αηνίαεζα ηδκ πνμπςνδιέκδ δπαηζηή ίκςζδ, αθθά δ απυδμζή ηδξ ζε πνχζιμ ζηάδζμ ηδξ ίκςζδξ είκαζ θζβυηενμ ζηακμπμζδηζηή. Ζ ακαπαναβςβζιυηδηα ηδξ ιεευδμο είκαζ ζδιακηζηά ιεζςιέκδ ζε αζεεκείξ ιε ζηεάηςζδ ηαζ αολδιέκμ δείηηδ ιάγαξ ζχιαημξ. Ζ δπαηζηή ίκςζδ, επίζδξ, ηείκεζ κα οπενεηηζιάηαζ απυ ηδκ εθαζημβναθία, υηακ ηα επίπεδα ηδξ ALT είκαζ αολδιέκα (Fraquelli et al, 2007; Wong et al, 2008). 31

32 Γείθηεο αηκάησζεο Doppler: Ο δείηηδξ αζιάηςζδξ Doppler (Doppler perfusion index - DPI) είκαζ άθθδ ιία κέα -ααζζζιέκδ ζημοξ οπενήπμοξ- ιέεμδμξ αλζμθυβδζδξ ηςκ δζαηαναπχκ εκηυξ ημο δπαηζημφ πανεβπφιαημξ. Ο δείηηδξ αοηυξ είκαζ μ θυβμξ ηδξ δπαηζηήξ ανηδνζαηήξ αζιαηζηήξ νμήξ πνμξ ηδκ ζοκμθζηή δπαηζηή αζιαηζηή νμή. Ζ αζιμδοκαιζηή ημο ήπαημξ ηνμπμπμζείηαζ υηακ πςνμηαηαηηδηζηέξ αθάαεξ είκαζ πανμφζεξ εκηυξ ημο πανεβπφιαημξ. Καεχξ δ ζοβηεηνζιέκδ ηεπκζηή έπεζ εθανιμζηεί βζα ηδ δζάβκςζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ιυκμ ζε ιζηνέξ ιεθέηεξ, πνέπεζ κα δζελαπεμφκ ιεβαθφηενεξ ιεθέηεξ πνζκ μ DPI ηαηαζηεί ημζκυξ ηυπμξ ζηδκ ηθζκζηή πναηηζηή (Lewis et al, 2010). Α Βηνςία ήπαηνο Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ δπαηζηή κυζμξ παναηηδνίγεηαζ απυ ιαηνμθοζαθζδχδδ ζηεάηςζδ, θμαζαηή θθεβιμκή, ζχιαηα Mallory, ηαζ πενζημθπζηή/πενζθθεαζηή ίκςζδ. Γζάθμνα ζοζηήιαηα έπμοκ επζκμδεεί βζα ημκ ζοζηδιαηζηυ παναηηδνζζιυ ηδξ ζζημθμβίαξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο. Σμ 1999, μ Brunt ακέπηολε έκα ζφζηδια ηαηάηαλδξ, πνδζζιμπμζχκηαξ δέηα ζζημθμβζηέξ ιεηααθδηέξ βζα κα δδιζμονβήζεζ έκα ζημν βζα ημκ ααειυ θθεβιμκήξ ηαζ ίκςζδξ (Brunt et al, 1999). Πζμ πνυζθαηα, ημ NASH Clinical Research Network (CRN) επζκυδζε έκα κέμ ζφζηδια ηαηάηαλδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Kleiner et al, 2005). Οζ ιεηνήζεζξ ζηα ηνζηήνζα ημο NASH CRN πενζθαιαάκμοκ ηα ελήξ: ζηεάηςζδ, θμαζαηή θθεβιμκή, δπαημηοηηανζηή δζυβηςζδ, ζχιαηα Mallory, ηαζ ίκςζδ. Μαγί, αοηέξ μζ ιεηααθδηέξ, πνδζζιμπμζμφκηαζ βζα κα οπμθμβίζμοκ ημ NAFLD Activity Score (NAS), ημ μπμίμ πνδζζιμπμζείηαζ βζα ημκ δζαπςνζζιυ ηδξ ζηεάηςζδξ απυ ηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ζηζξ ηθζκζηέξ δμηζιέξ. Σμ ενχηδια πμο πνμηφπηεζ είκαζ εάκ είκαζ ηεθζηά απαναίηδηδ δ αζμρία ήπαημξ βζα κα επζαεααζχζεζ ηδ δζάβκςζδ βζα ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ. Ζ δζάβκςζδ ηδξ κυζμο ζοκήεςξ ιπμνεί κα επζαεααζςεεί απυ έκακ ζοκδοαζιυ θήρδξ ζζημνζημφ, αζιαημθμβζηχκ ελεηάζεςκ ηαζ απεζημκζζηζηήξ ελέηαζδξ ζηδκ ημζθζαηή πχνα. Παν υθα αοηά, πνεζάγεηαζ θήρδ δπαηζημφ ζζημφ βζα κα πνμζδζμνζζηεί δ ζμαανυηδηα ηδξ κυζμο. Αοηυ πμο πνέπεζ κα ακαθενεεί είκαζ υηζ, εηηυξ ηςκ άθθςκ, οπάνπεζ δζαθςκία ηαζ δζζηαηηζηυηδηα υζμκ αθμνά ζηδκ εθανιμβή ηδξ αζμρίαξ ζε άημια ιε οπμρία βζα ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Αοηή δ δζζηαηηζηυηδηα είκαζ απμηέθεζια ηδξ επειααηζηήξ θφζδξ ηδξ αζμρίαξ, ημο πζεακμφ ηζκδφκμο αζιμνναβίαξ ηαζ εακάημο, ημο ηυζημοξ ηδξ ιεευδμο αοηήξ, ηαζ ηδξ έθθεζρδξ απμηεθεζιαηζηήξ ζαηνζηήξ αβςβήξ βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ηδ κυζμ. Δπζπθέμκ, αηυιδ δεκ οπάνπεζ δζεεκήξ μιμθςκία βζα ηα ζζημπαεμθμβζηά ηνζηήνζα, ηα μπμία εα πνμζδζμνίγμοκ ζηαεενά ηδκ ιδ 32

33 αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ηαζ εα δζαπςνίγμοκ ηζξ μκηυηδηεξ ηδξ κυζμο ιεηαλφ ημοξ. οκεπχξ, δεκ οπάνπμοκ εονέςξ απμδεηηέξ μδδβίεξ, ηαζ δ απυθαζδ βζα ημ ακ εα δζελαπεεί αζμρία παναιέκεζ οπμηεζιεκζηή. Πανά ηαφηα, οπάνπμοκ ηάπμζμζ πανάβμκηεξ πμο ιπμνμφκ κα αμδεήζμοκ κα ηαοημπμζδεεί μ αζεεκήξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα, μ μπμίμξ ακαιέκεηαζ κα απμημιίζεζ ημ ιεβαθφηενμ υθεθμξ απυ ηδκ αζμρία. Ζθζηία ιεβαθφηενδ ηςκ 45 εηχκ, πανμοζία παποζανηίαξ, ζαηπανχδδξ δζααήηδξ ηφπμο 2 ή άθθμζ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο, ηαζ θυβμξ SGOT/SGPT ιεβαθφηενμξ ημο 1, ζπεηίγμκηαζ ιε πνμπςνδιέκδ δπαηζηή ίκςζδ ηαζ απμηεθμφκ εκδείλεζξ βζα δζεκένβεζα δπαηζηήξ αζμρίαξ (Angulo, 2002; Gaidos et al, 2008). Α πλδπαζηηθά δηαγλσζηηθά κνληέια Καηά ηαζνμφξ έπμοκ δδιζμονβδεεί δζάθμνμζ ζοκδοαζιμί ηθζκζηχκ ηαζ αζμπδιζηχκ παναιέηνςκ, ιε ζημπυ ηδκ παναβςβή ηθζκζηχκ ιδ επειααηζηχκ δζαβκςζηζηχκ πνμηφπςκ, βζα ηδκ αλζμθυβδζδ ηδξ ζηεάηςζδξ, ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ ηαζ ηονίςξ ηδξ ίκςζδξ. Γηαγλσζηηθά κνληέια γηα ηελ αμηνιόγεζε ηεο ζηεάησζεο θαη ηεο κε αιθννιηθήο ζηεαηνεπαηίηηδαο: Ο Fatty Liver Index (FLI) ακαπηφπεδηε απυ ημοξ Bedogni ηαζ ζοκ. (2006), αλζμθμβχκηαξ ιζα οπμμιάδα αηυιςκ απυ ηδκ ιεθέηδ Dionysos Nutrition & Liver Study. οκμθζηά 4 πνμβκςζηζημί πανάβμκηεξ ζοιπενζθήθεδηακ ζημ ιμκηέθμ βζα ηδκ δδιζμονβία ημο FLI: ηνζβθοηενίδζα, ΓΜ, β-gt ηαζ πενζθένεζα ιέζδξ. Οζ ζοββναθείξ ακέθενακ υηζ ηζιή FLI<30 ιπμνεί κα πνδζζιμπμζδεεί βζα απμηθεζζιυ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ, εκχ ηζιή FLI>60 βζα δζάβκςζδ ηδξ ζηεάηςζδξ (Bedogni et al, 2006). Γζα ημκ δζαπςνζζιυ ηδξ απθήξ ζηεάηςζδξ απυ ηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, μζ Palekar ηαζ ζοκ. (2006) πνδζζιμπμίδζακ ημοξ δείηηεξ 8-epi-PGF 2a, TGF-α, οαθμονμκζηυ μλφ ηαζ ακηζπμκεηηίκδ, ζε έκα ιμκηέθμ ημ μπμίμ πνμέαθεπε ηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ιε αλζυθμβδ εοαζζεδζία (73,7%) ηαζ εζδζηυηδηα (65,7%). Έκα άθθμ ιμκηέθμ, είκαζ ημ SteatoTest, έκα ζφκμθμ αζμπδιζηχκ δεζηηχκ, ηαζ ζοβηεηνζιέκα ηςκ: ALT, α2-ιαηνμζθαζνίκδ, απμθζπμπνςηεΐκδ Α-1, απημζθαζνίκδ, μθζηή πμθενοενίκδ, β-gt, πμθδζηενυθδ, ηνζβθοηενίδζα, βθοηυγδ, δθζηία, θφθμ, ηαζ ΓΜ (Poynard et al, 2005). Σέθμξ, μζ Shimada ηαζ ζοκ. (2007) αλζμθυβδζακ ημκ ζοκδοαζιυ ηςκ επζπέδςκ αδζπμκεηηίκδξ, ημο δείηηδ HOMA-IR (homeostasis model assessment insulin resistance), ηαζ ηςκ επζπέδςκ μνμφ ημο ημθθαβυκμο ηφπμο IV, βζα ημκ δζαπςνζζιυ ηδξ απθήξ ζηεάηςζδξ απυ ημ πνχζιμ ζηάδζμ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ (ζηάδζμ Brunt 1-2). Πενίπμο ημ 90% ηςκ αζεεκχκ ιε πνχζιμ ζηάδζμ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ ιπμνμφζακ κα πνμαθεθεμφκ απυ ημ ζοβηεηνζιέκμ ιμκηέθμ (Shimada et al, 2007). Γηαγλσζηηθά κνληέια γηα ηελ αμηνιόγεζε ηεο ίλσζεο: Έκα απυ ηα πζμ πνυζθαηα ακεπηοβιέκα ζοζηήιαηα ααειμθυβδζδξ είκαζ ημ BAAT score, ημ μπμίμ ζοκδοάγεζ 4 33

34 ιεηααθδηέξ: ημκ ΓΜ (>28 kg/m 2 ), ηδκ δθζηία (>50 εηχκ), ηδκ ALT (>2x θοζζμθμβζηή ηζιή), ηαζ ηα ηνζβθοηενίδζα μνμφ (>150 mg/dl) (Ratziu et al, 2000). Σμ Fibro Test ζοκδοάγεζ 5 αζμπδιζημφξ δείηηεξ, ηδκ 2-ιαηνμζθαζνίκδ, ηδκ απμθζπμπνςηεΐκδ Α1, ηδκ απημζθαζνίκδ, ηδκ μθζηή πμθενοενίκδ ηαζ ηδκ β-gt. Οζ Ratziu ηαζ ζοκ. (2006) έδεζλακ υηζ ημ Fibro Test είκαζ έκα απθυ ηαζ ιδ επειααηζηυ ιέζμ πμζμηζηήξ εηηίιδζδξ ηδξ δπαηζηήξ ίκςζδξ, ημ μπμίμ πνμαθέπεζ αλζυπζζηα ηδκ εηηεηαιέκδ ίκςζδ. Σμ NAFLD fibrosis scoring system πνδζζιμπμζεί 6 ζοπκά ιεηνμφιεκεξ παναιέηνμοξ, ζοιπενζθαιαακμιέκςκ ηδξ δθζηίαξ, ηδξ οπενβθοηαζιίαξ, ημο ΓΜ, ημο ανζειμφ αζιμπεηαθίςκ, ημο επζπέδμο αθαμοιίκδξ ηαζ ημο θυβμο AST/ALT (Angulo et al, 2007). Πνυζθαηα, ημ BARD score ηαημπονχεδηε ςξ έκα πνμβκςζηζηυ ενβαθείμ βζα ηδκ αλζμθυβδζδ ηδξ ίκςζδξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Οζ Harrison ηαζ ζοκ. (2008) ιεθέηδζακ 827 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ ανήηακ 3 ιεηααθδηέξ, ηαζ ζοβηεηνζιέκα ΓΜ 28 kg/m 2, θυβμξ AST/ALT 0,8, ηαζ πανμοζία ζαηπανχδδ δζααήηδ ηφπμο 2, μζ μπμίεξ ιαγί πνμέαθεπακ ηδκ εηηεηαιέκδ ίκςζδ ιε ζπεηζηυ θυβμ (OR) 17, ηαζ ανκδηζηή πνμβκςζηζηή αλία 96%. Σμ Original European Liver Fibrosis (OELF) test απμηεθείηαζ απυ ηδκ δθζηία, ημκ ζζηζηυ ακαζημθέα ηδξ ιδηνζηήξ ιεηαθθμπνςηεσκάζδξ 1 (TIMP 1), ημ οαθμονμκζηυ μλφ, ηαζ ημ Ν-ηεθζηυ πνμπεπηίδζμ ημο ηφπμο ΗΗΗ ημθθαβυκμο (P3NP) (Rosenberg et al, 2004). Έκαξ ηνμπμπμζδιέκμξ αθβυνζειμξ ημο OELF, μ μπμίμξ δεκ πενζθαιαάκεζ ηδκ δθζηία, ιε ηδκ μκμιαζία Enhanced Liver Fibrosis panel (ELF), ηαημπονχεδηε ζε ιζα ακελάνηδηδ οπμμιάδα αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ. Ακαθένεδηε υηζ ημ ELF panel έπεζ ηαθή δζαβκςζηζηή αηνίαεζα ζοβηνζηζηά ιε ηδκ αηνίαεζα ημο OELF panel, ηαζ δ πνμζεήηδ απθχκ δεζηηχκ ζημ panel αοηυ αεθηίςζε ηδκ δζαβκςζηζηή επίδμζδ (Guha et al, 2008). Πμθθέξ ιεθέηεξ πνμηείκμοκ υηζ ιειμκςιέκμζ δείηηεξ ή έκαξ ζοκδοαζιυξ δεζηηχκ, ιπμνμφκ κα πνδζζιμπμζδεμφκ βζα ιζα ιδ επειααηζηή δζάβκςζδ ηαζ ηαηάηαλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο. Πανά ηαφηα, δεκ έπμοκ αλζμθμβδεεί πνμμπηζηά ζε δζαθμνεηζημφξ πθδεοζιμφξ ηαζ δεκ έπμοκ αλζμθμβδεεί βζα ηδκ πνδζζιυηδηά ημοξ ζημκ έθεβπμ ηδξ δναζηζηυηδηαξ ή ελέθζλδξ ηδξ κυζμο. Δπζπθέμκ, έκαξ ζδιακηζηυξ πενζμνζζιυξ αοηχκ ηςκ -ααζζγυιεκςκ ζε αζμθμβζημφξ δείηηεξ- ιμκηέθςκ, είκαζ ημ βεβμκυξ υηζ ιπμνεί κα ακηζηαημπηνίγμοκ ζκχδεζξ παεμβεκεηζηέξ δζαδζηαζίεξ πμο ζοιααίκμοκ ζε άθθα υνβακα πένακ ημο ήπαημξ. Γζα κα λεπεναζηεί αοηυξ μ πενζμνζζιυξ, δζάθμνεξ ενεοκδηζηέξ μιάδεξ έπμοκ ηαημπονχζεζ βεκμιζηέξ ηαζ πνςηεμιζηέξ ιεευδμοξ βζα ηδκ ιεθέηδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο, ιε απμηεθέζιαηα πμο δεκ ιπμνμφκ κα εζζαπεμφκ αηυιδ ζηδκ ηθζκζηή πνάλδ (Baranova et al, 2008). 34

35 Α.1.8. Αληηκεηώπηζε Ζ δπαηζηή ζηεάηςζδ πςνίξ ζημζπεία ιδ αθημμθζηήξ ζηεαημδπαηίηζδαξ, δεκ εεςνείηαζ υηζ ζπεηίγεηαζ ιε αολδιέκδ κμζδνυηδηα ηαζ εκδηυηδηα ζπεηζγυιεκδ ιε ημ ήπαν (Ekstedt et al, 2006). Πανά ηαφηα, δ πανμοζία δπαημηοηηανζηήξ κέηνςζδξ ηαζ θθεβιμκήξ απαζηεί πζμ εκηαηζηή παναημθμφεδζδ, επεζδή δ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ιπμνεί κα ελεθζπεεί ζε ηίννςζδ, ηεθζημφ ζηαδίμο δπαηζηή κυζμ ηαζ δπαημηοηηανζηυ ηανηίκμ (Oh et al, 2008). ε ακηίεεζδ ιε ηζξ άθθεξ πνυκζεξ κυζμοξ ημο ήπαημξ (π.π. πνυκζα δπαηίηζδα C), δεκ οπάνπμοκ επίζδιμζ αθβυνζειμζ πμο κα απθμπμζμφκ ημκ ηνυπμ δζαπείνζζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο. Πνμξ ημ πανυκ, δ ακηζιεηχπζζδ ηδξ κυζμο απμηεθείηαζ απυ ηδκ ηνμπμπμίδζδ ηςκ οπμηείιεκςκ παναβυκηςκ ηζκδφκμο, ημκ εκημπζζιυ ηςκ αζεεκχκ ζημοξ μπμίμοξ δ κυζμξ έπεζ ελεθζπεεί ζε ηίννςζδ, ηδκ ακηζιεηχπζζδ ηδξ ζπεηζγυιεκδξ ιε ηδκ ηίννςζδ κμζδνυηδηαξ, ηαζ ηδκ ιεηαιυζπεοζδ ζε αζεεκείξ ιε δπαηζηή κυζμ ηεθζημφ ζηαδίμο (Lewis et al, 2010). Πνυζθαηα έπμοκ αλζμθμβδεεί πμθθμί εεναπεοηζημί πανάβμκηεξ, ηαεέκαξ απυ ημοξ μπμίμοξ έπεζ ςξ ζηυπμ έκα δζαθμνεηζηυ ιμκμπάηζ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ακάπηολδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ ή ηδξ ελέθζλήξ ηδξ ζε ζηεαημδπαηίηζδα (Δηθόλα 5) (Oh et al, 2008). Δκχ ιενζημί απυ αοημφξ ημοξ πανάβμκηεξ θαίκεηαζ κα επζθένμοκ ιέηνζα αεθηίςζδ ζηζξ δμηζιαζίεξ θεζημονβζηυηδηαξ ημο ήπαημξ (LFTs), αηυιδ ηαζ ζε ζζημθμβζηέξ παναιέηνμοξ, μζ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ έςξ ζήιενα είκαζ πενζμνζζιέκεξ, ελαζηίαξ ημο ιζηνμφ ιεβέεμοξ δείβιαημξ ηαζ ηςκ ζφκημιςκ πενζυδςκ παναημθμφεδζδξ (follow-up). Έςξ χημο πναβιαημπμζδεμφκ ιεβαθφηενεξ, ηοπαζμπμζδιέκεξ ηαζ εθεβπυιεκεξ ιεθέηεξ, μζ εεναπεοηζημί πανάβμκηεξ πμο οπάνπμοκ πνμξ ζηζβιήκ εα πνέπεζ κα πνδζζιμπμζμφκηαζ πενζζζυηενμ βζα κα ηνμπμπμζμφκ ημοξ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο, ηαζ υπζ ςξ πνςηανπζηή εεναπεία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Lewis et al, 2010). 35

36 Δηθόλα 5: Πηζαλέο παζνθπζηνινγηθέο επηδξάζεηο ησλ ζεξαπεηώλ, νη νπνίεο είλαη ππό δηεξεύλεζε. Ζ αλάπηπμε ηεο επαηηθήο ζηεάησζεο θαη ε επαθόινπζε ζηεαηνεπαηίηηδα είλαη πνιύπιεπξεο. Αξθεηά ζεξαπεπηηθά ζρήκαηα ππό δηεξεύλεζε, όπσο νη ζεηαδνιηδηλεδηόλεο (TZDs), ε δίαηηα, θαη ε άζθεζε, θαη πηζαλώο ε ξηκνλακπάληε, κπνξεί λα έρνπλ πιεηνηξνπηθή δξάζε ζηελ βειηίσζε ηεο NAFLD. Οη ππνδνρείο ελδνθαλλαβηλνεηδώλ έρνπλ ηαπηνπνηεζεί ζε πνιιά όξγαλα, ηα νπνία εκπιέθνληαη ζηελ νκνηόζηαζε ηεο ελέξγεηαο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ιηπνθπηηάξσλ, ηνπ ήπαηνο, θαη πηζαλώο ησλ ζθειεηηθώλ κπώλ θαη ηνπ παγθξέαηνο. (Μεηάθξαζε από: Torres et al, 2008) Σα πενζζζυηενα εεναπεοηζηά ζπήιαηα βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, πμο έπμοκ δζενεοκδεεί, ζημπεφμοκ ζηδκ ακηζιεηχπζζδ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ, ζηζξ ζοκζζηχζεξ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο (ηονίςξ ηδκ παποζανηία ηαζ ηδκ δοζθζπζδαζιία), ηαζ ζημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ (Duvnjak et al, 2009). Οζ εεναπεοηζηέξ πνμζεββίζεζξ πμο εθανιυγμκηαζ ζήιενα, πενζθαιαάκμοκ ηδκ ηνμπμπμίδζδ ημο ηνυπμο γςήξ, ηδκ θανιαηεοηζηή αβςβή ηαζ ηδκ πεζνμονβζηή επέιααζδ. Α Σξνπνπνίεζε ηνπ ηξόπνπ δσήο - Απώιεηα βάξνπο Δίκαζ βκςζηυ υηζ δ απχθεζα ημο ζςιαηζημφ αάνμοξ μδδβεί ζε απχθεζα θζπχδμοξ ζζημφ, δ μπμία αημθμφεςξ μδδβεί ζε αεθηίςζδ ηδξ πενζθενζηήξ ηαζ δπαηζηήξ ζκζμοθζκμεοαζζεδζίαξ ηαζ πνυθδρδ ηδξ δπαηζηήξ αθάαδξ. Μέπνζ ζηζβιήξ δεκ έπμοκ δδιμζζεοεεί ζοβηεηνζιέκεξ ηαηεοεοκηήνζεξ μδδβίεξ βζα ηδκ δίαζηα ηαζ ηδκ άζηδζδ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, αθθά οπάνπμοκ ανηεηά είδδ δζαζηχκ, μζ μπμίεξ έπμοκ πνμηαεεί βζα ηδκ εεναπεία ηδξ παποζανηίαξ ηαζ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο, ιέζς δζαθυνςκ ζαηνζηχκ πδβχκ (Executive summary of the clinical guidelines on the identification, evaluation, and treatment of overweight 36

37 and obesity in adults, 1998; Krauss et al, 2000; Clark et al, 2000; Esposito et al, 2004; Tortosa et al, 2007; Salas-Salvado et al, 2008; Azadbakht et al, 2005; Brand-Miller et al, 2003; McKeown et al, 2004). Θεξκηδηθόο πεξηνξηζκόο: Οζ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ ζοκήεςξ είκαζ οπέναανμζ ή παπφζανημζ, έπμοκ ακηίζηαζδ ζηδκ ζκζμοθίκδ ηαζ ορδθυηενδ εκενβεζαηή πνυζθδρδ, υηακ ζοβηνίκμκηαζ ιε άημια πςνίξ δπαηζηή ζηεάηςζδ (Capristo et al, 2005). Ζ απχθεζα αάνμοξ ιέζς ηδξ ιείςζδξ ηδξ εενιζδζηήξ πνυζθδρδξ, εεςνείηαζ υηζ αεθηζχκεζ ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, ιέζς ιείςζδξ ηδξ δπαηζηήξ πανμπήξ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ, αεθηζςιέκδξ ζκζμοθζκμεοαζζεδζίαξ, ηαζ ιεζςιέκδξ θθεβιμκήξ ημο θζπχδμοξ ζζημφ (Harrison et al, 2007). Πανά ηαφηα, είκαζ πενζμνζζιέκμξ μ ανζειυξ ηςκ εθεβπυιεκςκ ιεθεηχκ, μζ μπμίεξ έπμοκ ελεηάζεζ ηζξ επζδνάζεζξ ηδξ απχθεζαξ αάνμοξ ιέζς δίαζηαξ, ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Clark, 2006). Σα δεδμιέκα έπμοκ δείλεζ υηζ ζημ πθαίζζμ νφειζζδξ ηδξ παποζανηίαξ, δ ιέηνζα απχθεζα αάνμοξ, ηδξ ηάλδξ πενίπμο ημο 6%, ιέζς εενιζδζημφ πενζμνζζιμφ, αεθηζχκεζ ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ ημ εκδμδπαηζηυ πενζεπυιεκμ θζπζδίςκ (Sato et al, 2006). Δπζπθέμκ, μ εενιζδζηυξ πενζμνζζιυξ αεθηζχκεζ ηα επίπεδα ηςκ αιζκμηνακζθεναζχκ ηαζ ηδκ ζζημθμβία ημο ήπαημξ (Palmer et al, 1990; Anderson et al, 1991; Okita et al, 2001; Thomas et al, 2006; De Luis et al, 2008). Μζα απυ ηζξ πνχηεξ ιεθέηεξ πμο αζπμθήεδηακ ιε ηδκ επίδναζδ ηδξ δζαηνμθζηάεθεβπυιεκδξ απχθεζαξ αάνμοξ ιε εενιζδζηυ πενζμνζζιυ, ζηδκ ζζημπαεμθμβία ημο ήπαημξ, ήηακ αοηή ηςκ Drenick ηαζ ζοκ. ημ 1970 (Drenick et al, 1970). ηδκ ιεθέηδ αοηή 41 αζεεκείξ ιε ζμαανή παποζανηία ηαηαηάπεδηακ ζε 3 δζαθμνεηζηά εεναπεοηζηά ζπήιαηα: παναηεηαιέκδξ κδζηείαξ, οπμεενιζδζηήξ δίαζηαξ (500 kcal/διένα) ή πεζνμονβζηήξ βαζηνζηήξ πανάηαιρδξ. ηδκ επακαθδπηζηή δπαηζηή αζμρία, μζ αζεεκείξ έδεζλακ αεθηίςζδ ζηδκ ζηεάηςζδ ιε ιζα ιέζδ απχθεζα 40,9 kg ζηδκ μιάδα παναηεηαιέκδξ κδζηείαξ (ιέζδ δζάνηεζα 71 διένεξ), ηαζ 59,5 kg ζηδκ μιάδα οπμεενιζδζηήξ δίαζηαξ (ιέζδ δζάνηεζα 5 ιήκεξ). Οζ Lewis ηαζ ζοκ. ιεθέηδζακ πνμεβπεζνδηζηά 18 αζεεκείξ ιε κμζμβυκμ παποζανηία, μζ μπμίμζ αημθμφεδζακ ιζα πμθφ παιδθχκ εενιίδςκ δίαζηα πνδζζιμπμζχκηαξ οπμηαηάζηαηα βεφιαημξ ημο ειπμνίμο, πνζκ κα οπμαθδεμφκ ζε πεζνμονβείμ βζα βαζηνζηυ ιακίηζ (Lewis et al, 2006). Μεηά απυ 6 εαδμιάδεξ, μζ αζεεκείξ είπακ ιζα ιέζδ απχθεζα αάνμοξ 9 kg ηαζ ιζα ζπεηζηή ιείςζδ ζημ ιέζμ πμζυ ημο δπαηζημφ θίπμοξ ηαηά 43%. Μζα ιεηαβεκέζηενδ ιεθέηδ, έδεζλε υηζ ιζα ιείςζδ ηαηά 500 kcal ζηδκ εκενβεζαηή πνυζθδρδ, ζε ζοκδοαζιυ ιε αολδιέκδ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα βζα δζάζηδια 6 ιδκχκ, μδήβδζε ζε 40% ιείςζδ ζηα εκδμδπαημηοηηανζηά θζπίδζα, ηάηζ πμο δζαπζζηχεδηε ιέζς ιαβκδηζηήξ ημιμβναθίαξ (Thomas et al, 2006). Πανυιμζα 37

38 εονήιαηα ακαθένεδηακ ηαζ ζε ιζα άθθδ ιεθέηδ, ζηδκ μπμία οπέναανμζ αζεεκείξ, βζα 6 ιήκεξ αημθμφεδζακ είηε εενιζδζηυ πενζμνζζιυ (ιείςζδ ηςκ πνμζθαιαακυιεκςκ εενιίδςκ ηαηά 25% ηςκ ανπζηχκ εκενβεζαηχκ απαζηήζεςκ), είηε εενιζδζηυ πενζμνζζιυ ηαζ άζηδζδ (ιείςζδ ηςκ πνμζθαιαακυιεκςκ εενιίδςκ ηαηά 12,5% ηςκ ανπζηχκ εκενβεζαηχκ απαζηήζεςκ ηαζ ηαοηυπνμκδ αφλδζδ ηδξ εκενβεζαηήξ δαπάκδξ ηαηά 12,5% ιέζς μνβακςιέκδξ άζηδζδξ), είηε έκα δζαηνμθζηυ πνυβναιια δζαηήνδζδξ αάνμοξ (δίαζηα Step 1 ημο AHA) (Larson-Meyer et al, 2008). Ακαθοηζηά, ιεηά ηδκ πανέιααζδ οπήνλε ιείςζδ ημο επζπέδμο εκδμδπαηζηχκ θζπζδίςκ ηαεχξ ηαζ ηδξ ηζιήξ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ μνμφ ηαζ ζηζξ δφμ μιάδεξ πανέιααζδξ (ηαηά ημ ίδζμ πμζμζηυ) ζοβηνζηζηά ιε ηδκ έκανλδ ημο πνμβνάιιαημξ αθθά ηαζ ιε ηδκ μιάδα εθέβπμο (Larson- Meyer et al, 2008). Δκχ δ ζδέα ημο εενιζδζημφ πενζμνζζιμφ θαίκεηαζ ζςζηή, ημ ζδακζηυ πμζυ ημο πενζμνζζιμφ αοημφ δεκ έπεζ πνμζδζμνζζηεί αηυιδ αηνζαχξ ηαζ ανίζηεηαζ οπυ δζενεφκδζδ. Ζ ιεθέηδ ηςκ Anderson ηαζ ζοκ. (1991) έδεζλε υηζ δ οπεναμθζηή απχθεζα αάνμοξ θυβς αζζηίαξ μδδβεί ζηδκ επζδείκςζδ ηδξ ζζημθμβίαξ ημο ήπαημξ, ζοιπενζθαιαακμιέκδξ ηαζ ηδξ ίκςζδξ. Δπζπθέμκ, δφμ ιεθέηεξ αανζαηνζηήξ πεζνμονβζηήξ έδεζλακ ήπζα επζδείκςζδ θμαζηήξ θθεβιμκήξ ηαζ ίκςζδξ, ζε ιζα οπμμιάδα αζεεκχκ ιε ιζα ιέζδ απχθεζα 32 ηαζ 38 kg ακηίζημζπα (Luychkx et al, 1998; Kral et al, 2004). Ακηίεεηα, άθθμζ ενεοκδηέξ έδεζλακ ζδιακηζηή ζζημθμβζηή αεθηίςζδ ιε απχθεζα αάνμοξ, είηε ιέζς εενιζδζημφ πενζμνζζιμφ, είηε ιέζς αανζαηνζηήξ πεζνμονβζηήξ (Fisler et al, 1987; de Almeida et al, 2006; Dixon et al, 2006; Barker et al, 2006; Clark et al, 2005). Οζ Huang ηαζ ζοκ. (2005) ζοιαμφθεοζακ 15 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα (δζάβκςζδ ιε αζμρία) κα αημθμοεήζμοκ δίαζηα 1400 kcal/διένα βζα 12 ιήκεξ, μζ μπμίμζ ηεθζηά είπακ ιζα ιέζδ απχθεζα αάνμοξ 2,9 kg (3% ημο ζςιαηζημφ αάνμοξ). Οζ 9 απυ ημοξ 15 αζεεκείξ (60%) πμο ειθάκζζακ ζζημπαεμθμβζηή αεθηίςζδ ζηδκ επακαθδπηζηή δπαηζηή αζμρία, είπακ ιέζδ απχθεζα αάνμοξ 7%. ε αοηήκ ηδκ ιεθέηδ, δ δπαηζηή ίκςζδ δεκ άθθαλε ζδιακηζηά. Δπίζδξ, ηαιία ζδιακηζηή αθθαβή δεκ παναηδνήεδηε ζημ ααειυ ίκςζδξ, ζε ιζα ιεηαακάθοζδ 15 ιεθεηχκ, ζηδκ μπμία αλζμθμβήεδηε δ ιείςζδ ημο αάνμοξ πςνίξ αανζαηνζηή πεζνμονβζηή, βζα ηδκ ακηζιεηχπζζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Wang et al, 2003). Πανά ημ βεβμκυξ υηζ δ πθεζμκυηδηα ηςκ ζημζπείςκ οπμζηδνίγεζ υηζ έκαξ ιέηνζμξ εενιζδζηυξ πενζμνζζιυξ, μ μπμίμξ μδδβεί ζε ιέηνζα απχθεζα αάνμοξ, εοκμεί ηδ αεθηίςζδ ηςκ αζμπδιζηχκ παναιέηνςκ, ηδξ ζκζμοθζκμεοαζζεδζίαξ, ηαζ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ, μ νυθμξ ημο ζηδκ δπαηζηή ίκςζδ παναιέκεζ αζαθήξ. ε ζοιθςκία ιε ηδκ ζοκηνζπηζηή πθεζμρδθία ηςκ ζδιενζκχκ ηθζκζηχκ πναηηζηχκ, μζ ζοζηάζεζξ βζα ιέηνζμ εενιζδζηυ πενζμνζζιυ ςξ ανπζηή εεναπεία ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, οπμζηδνίγμκηαζ απυ δεδμιέκα, αθθά πνεζάγμκηαζ ηαθά εθεβπυιεκεξ, ιεβάθεξ ηθζκζηέξ ιεθέηεξ βζα κα θακεί έκα αδζαιθζζαήημ υθεθμξ βζα ηδκ ίκςζδ (Torres et al, 2008). 38

39 Σξνπνπνίεζε ηεο ζύζηαζεο ηεο δηαηξνθήο ζε καθξνζξεπηηθά ζπζηαηηθά: Βάζεζ ενεοκδηζηχκ δεδμιέκςκ, μζ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα αημθμοεμφκ δίαζηεξ ορδθυηενδξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε απθμφξ οδαηάκεναηεξ ηαζ παιδθυηενδξ πενζεηηζηυηδηαξ ζημ θυβμ πμθοαηυνεζηςκ πνμξ ημνεζιέκα θζπανά μλέα (PUFA/SFA) (Musso et al, 2003; Toshimitsu et al, 2007). Έηζζ, δ ζδέα ηδξ ηνμπμπμίδζδξ ημο πενζεπμιέκμο ηδξ δζαηνμθήξ ζε ιαηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά, πενζζζυηενμ απυ ηδκ αθθαβή ζηδ ζοκμθζηή εενιζδζηή πνυζθδρδ, ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, έπεζ επίζδξ δζενεοκδεεί. Γζάθμνεξ πενζπηχζεζξ δζαπείνζζδξ ημο δζαηνμθζημφ πενζεπμιέκμο ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ έπμοκ ιεθεηδεεί, ηαζ πενζθαιαάκμοκ ηδκ πνυζθδρδ μθζημφ θίπμοξ, οδαηακενάηςκ ηαζ πνςηεΐκδξ, ηαεχξ ηαζ ζοβηεηνζιέκα ζπήιαηα πνυζθδρδξ θζπανχκ μλέςκ, ζπεδζαζιέκα κα ιεζχκμοκ ηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ ηαζ πζεακχξ ηδκ ζηεαημδπαηίηζδα. Ζ ζδακζηή ζφζηαζδ ηδξ δίαζηαξ βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα παναιέκεζ οπυ δζενεφκδζδ, πανά ημ βεβμκυξ υηζ δ βεκζηή ακηίθδρδ πμο επζηναηεί είκαζ υηζ δ οπεναμθζηή πνυζθδρδ είηε θίπμοξ είηε οδαηακενάηςκ είκαζ επζαθααήξ (Torres et al, 2008). Πεξηνξηζκόο πξόζιεςεο ιίπνπο: Οζ Westerbacka ηαζ ζοκ. (2005) ιεθέηδζακ ηζξ επζπηχζεζξ ηδξ αθθαβήξ ημο δζαζηδηζημφ θίπμοξ ζηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ, υπςξ αοηή αλζμθμβήεδηε ιέζς ιαβκδηζηήξ θαζιαημζημπίαξ πνςημκίςκ. ηδ ιεθέηδ αοηή ζοιιεηείπακ 10 παπφζανηεξ ιδ δζααδηζηέξ βοκαίηεξ, μζ μπμίεξ βζα 2 εαδμιάδεξ έθααακ είηε ιζα ζζμεενιζδζηή δίαζηα ιε 16% θίπμξ, είηε δίαζηα ορδθή ζε θίπμξ (56% ηδξ ζοκμθζηήξ εκενβεζαηήξ πνυζθδρδξ). Ζ μιάδα πμο έθααε ηδκ παιδθμφ θίπμοξ δίαζηα ειθάκζζε 20% ιείςζδ ημο δπαηζημφ θίπμοξ, εκχ δ μιάδα ιε ηδκ ορδθμφ θίπμοξ δίαζηα είπε ακηίζημζπα αφλδζδ ηαηά 35%. Ζ ηνμπμπμίδζδ ημο πνμζθαιαακυιεκμο δζαζηδηζημφ θίπμοξ έπεζ ζοκδοαζηεί ηαζ ιε ηνμπμπμζήζεζξ ζε άθθεξ παναιέηνμοξ. Οζ Petersen ηαζ ζοκ. (2005) εθάνιμζακ ιζα παιδθμφ θίπμοξ ηαζ παιδθχκ εενιίδςκ δίαζηα (3% θίπμξ ηαζ 1200 kcal/διένα), ζε 8 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ. Με αάζδ ηα απμηεθέζιαηα ηδξ ιαβκδηζηήξ θαζιαημζημπίαξ, μζ αζεεκείξ δζαπζζηχεδηε υηζ είπακ 81% ιείςζδ ημο δπαηζημφ πενζεπμιέκμο θζπζδίςκ, ιε ζπεηζηή απχθεζα αάνμοξ 8% ηαηά ιέζμ υνμ. ε ιζα άθθδ ιεθέηδ δζαπζζηχεδηακ αεθηζχζεζξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ιε ηδκ εθανιμβή ιζαξ δίαζηαξ παιδθήξ ζε θίπμξ ζε ζοκδοαζιυ ιε εενιζδζηυ πενζμνζζιυ ηαζ πενζμνζζιυ ημο πνμζθαιαακυιεκμο ζζδήνμο (Yamamoto et al, 2007). Δίκαζ βκςζηυ υηζ μζ επζδνάζεζξ ηςκ ημνεζιέκςκ θζπανχκ μλέςκ ζε ζφβηνζζδ ιε αοηέξ ηςκ αηυνεζηςκ, ζημ ιεηααμθζηυ πνμθίθ ηαζ ζηδκ μλείδςζδ ηςκ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ ζημ ήπαν, είκαζ δζαθμνεηζηέξ. οκεπχξ, έπεζ εεςνδεεί υηζ ιζα πνμζανιμβή ηδξ ζφζηαζδξ ημο δζαζηδηζημφ θίπμοξ οπέν ηδξ ηαηακάθςζδξ πμθοαηυνεζηςκ θζπανχκ μλέςκ (PUFA), ιπμνεί κα 39

40 πανέπεζ έκα ζζημθμβζηυ υθεθμξ ζημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Patel et al, 2009). Μάθζζηα, πνυζθαηεξ ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ υηζ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα έπμοκ παιδθυηενα δπαηζηά ς-3 ηαζ ς-6 PUFA (Allard et al, 2008). Οζ Capanni ηαζ ζοκ. (2006) δζελήβαβακ ιζα πζθμηζηή ιεθέηδ, ιε ζοιπθδνςιαηζηή πμνήβδζδ ς-3 θζπανχκ μλέςκ, βζα κα ηαεμνίζμοκ ηζξ επζδνάζεζξ πμο αοηά έπμοκ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Ζ ιεθέηδ πενζέθααε 42 αζεεκείξ ιε ηδ κυζμ ςξ μιάδα πανέιααζδξ ηαζ 14 άημια ςξ μιάδα εθέβπμο. ηδκ μιάδα πανέιααζδξ, ζηδκ μπμία πμνδβήεδηακ απυ ημο ζηυιαημξ ζοιπθδνχιαηα ς-3 βζα δζάζηδια 1 έημοξ, παναηδνήεδηε ηεθζηά αεθηίςζδ ζηζξ αιζκμηνακζθενάζεξ μνμφ ηαζ ζηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ, υπςξ αοηή ιεηνήεδηε ιέζς οπενδπμβναθήιαημξ (Capanni et al, 2006). Μζα άθθδ ιεθέηδ έδεζλε υηζ ζοιπθδνςιαηζηή πμνήβδζδ 2 βναιιανίςκ εθαίμο ρανζμφ, μδήβδζε ζε οπμηνμπή ηδξ -δζαβκςζιέκδξ ιέζς οπενήπμο- ζηεάηςζδξ (Spadaro et al, 2008). Έηζζ, πανά ημ βεβμκυξ υηζ απαζηείηαζ πεναζηένς δζενεφκδζδ, θαίκεηαζ υηζ δ ζφζηαζδ ημο θίπμοξ ηδξ δζαηνμθήξ απμηεθεί ιζα μδυ εεναπεοηζηήξ πανέιααζδξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Patel et al, 2009). Πεξηνξηζκόο ηεο πξόζιεςεο πδαηαλζξάθσλ: Καεχξ δ πνυζθδρδ ηαζ απμννυθδζδ οδαηακενάηςκ επδνεάγεζ ηδκ μιμζυζηαζδ ηδξ βθοηυγδξ ηαζ ημκ ιεηααμθζζιυ ηςκ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ ζημ ήπαν, μ πενζμνζζιυξ ηςκ οδαηακενάηςκ έπεζ επίζδξ ιεθεηδεεί ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ. Οζ Yancy ηαζ ζοκ. ζε ιζα ιεθέηδ πμο έβζκε ζε 120 οπέναανμοξ αζεεκείξ, έδεζλακ ιζα απχθεζα αάνμοξ ηαηά 12,9% ηαζ αεθηζςιέκμ θζπζδαζιζηυ πνμθίθ ζε αοημφξ πμο αημθμφεδζακ ιζα παιδθχκ οδαηακενάηςκ, ηεημβμκζηή δίαζηα (<20 g/διένα), ζε ζπέζδ ιε εηείκμοξ πμο αημθμφεδζακ ιζα παιδθμφ θίπμοξ, παιδθήξ πμθδζηενυθδξ ηαζ παιδθχκ εενιίδςκ δίαζηα (Yancy et al, 2004; Westman et al, 2006). Μυκμ θίβεξ ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ ζζημπαεμθμβζηή αεθηίςζδ ζηδκ ζηεάηςζδ ιε πενζμνζζιυ ηςκ πνμζθαιαακυιεκςκ οδαηακενάηςκ. Οζ Tendler ηαζ ζοκ. (2007) εθάνιμζακ ιζα δίαζηα παιδθχκ οδαηακενάηςκ (<20 g/διένα) βζα 6 ιήκεξ ζε 5 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Οζ επακαθαιαακυιεκεξ δπαηζηέξ αζμρίεξ έδεζλακ ιζα ιείςζδ ζηδκ ζηεάηςζδ, ηδκ θθεβιμκή ηαζ ηδκ ίκςζδ, ιε ιζα ζπεηζηή ιέζδ απχθεζα αάνμοξ 12,8 kg. ε ιζα ζοκαθή ιεθέηδ, 23 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα (δζαβκςζιέκδ ιέζς αζμρίαξ), αημθμφεδζακ δίαζηα ιε ημ 40%-45% ηδξ εκένβεζαξ πνμενπυιεκεξ απυ οδαηάκεναηεξ, 35%-40% απυ θίπμξ (ζοκδοαζιυξ ιμκμ- ή πμθοαηυνεζηςκ θζπανχκ μλεχκ), ηαζ 15%-20% απυ πνςηεΐκδ, βζα δζάζηδια 12 ιδκχκ (Huang et al, 2005). Απυ ημοξ 15 αζεεκείξ πμο οπμαθήεδηακ ζε επακαθδπηζηέξ δπαηζηέξ αζμρίεξ, μζ 9 πανμοζίαζακ ζδιακηζηή ζζημθμβζηή αεθηίςζδ. 40

41 Οζ ιεβάθεξ εθεβπυιεκεξ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ ηαζ αλζμθυβδζακ ηδ ζπέζδ ιεηαλφ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ηαζ ημο δζαηνμθζημφ πενζμνζζιμφ ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, είκαζ πμθφ θίβεξ. Έηζζ, δεδμιέκδξ ιζαξ ηέημζαξ πενζμνζζιέκδξ πθδνμθυνδζδξ, είκαζ δφζημθμ κα ελαηνζαςεεί δ απμηεθεζιαηζηυηδηα ιζαξ δίαζηαξ ζε ζπέζδ ιε ηάπμζα άθθδ δίαζηα. Οζ πνμακαθενεείζεξ ιεθέηεξ πνμηείκμοκ υηζ ιζα ιέηνζα ιείςζδ ηςκ πνμζθαιαακυιεκςκ εενιίδςκ, πζεακχξ ζε ζοκδοαζιυ ιε ζοιπθδνςιαηζηή πμνήβδζδ PUFA ηαζ ηαοηυπνμκμ πενζμνζζιυ ηςκ πνμζθαιαακυιεκςκ οδαηακενάηςκ, ιπμνεί κα απμδεζπεεί απμηεθεζιαηζηή ζηδκ εεναπεία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Patel et al, 2009). Άζθεζε: Ζ άζηδζδ απμηεθεί έκα αηυιδ πεδίμ εκδζαθένμκημξ ζηδκ εεναπεοηζηή πνμζέββζζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο, ακ ηαζ ηα δζαεέζζια δεδμιέκα ζημκ ημιέα αοηυκ είκαζ πενζμνζζιέκα (Torres et al, 2008). Ζ άζηδζδ εεςνείηαζ υηζ αεθηζχκεζ ηδκ κυζμ, ηαεχξ αολάκεζ ηδκ εκενβεζαηή ηαηακάθςζδ ηαζ αεθηζχκεζ ηδκ πενζθενζηή ζκζμοθζκμεοαζζεδζία. Άθθςζηε, δ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα έπεζ θακεί υηζ ιεζχκεζ ημκ ηίκδοκμ βζα δζααήηδ ηαηά 35% ηαζ ημκ ηίκδοκμ βζα ηανδζαββεζαηή κυζμ ηαηά 49% (Kruk, 2007). ηδκ πθεζμρδθία ηςκ ιεθεηχκ ζε ακενχπμοξ, μζ μπμίεξ πνδζζιμπμίδζακ έκακ ζοκδοαζιυ δίαζηαξ ηαζ άζηδζδξ βζα απχθεζα αάνμοξ, αλζμθμβήεδηε πενζζζυηενμ μ ααειυξ αεθηίςζδξ ηςκ αιζκμηνακζθεναζχκ ημο μνμφ, πανά μζ ζζημπαεμθμβζηέξ αεθηζχζεζξ. Οζ Suzuki ηαζ ζοκ. (2005) ζε ιζα ιεθέηδ παναηήνδζδξ ιε 348 ζοιιεηέπμκηεξ, έδεζλακ ζδιακηζηή αεθηίςζδ ζηα επίπεδα ηςκ ηνακζαιζκαζχκ ιεηά απυ απχθεζα αάνμοξ ηαζ ζοπκή άζηδζδ βζα δζάζηδια 1 έημοξ. Μζα ιεηαβεκέζηενδ ιεθέηδ αλζμθυβδζε 65 παπφζανημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ βζα 3 ιήκεξ, αθμφ αημθμφεδζακ έκα πνυβναιια αενυαζαξ άζηδζδξ ζε ζοκδοαζιυ ιε ιζα οπμεενιζδζηή δίαζηα (Baba et al, 2006). Παναηδνήεδηε ζδιακηζηή αεθηίςζδ ζημκ ΓΜ, ζηα επίπεδα αιζκμηνακζθεναζχκ μνμφ, ηαζ ζηδκ βθοηυγδ κδζηείαξ, ζημοξ αζεεκείξ πμο αημθμφεδζακ ημ ζοκηαβμβναθδιέκμ πνυβναιια δίαζηαξ ηαζ άζηδζδξ. μαανμί πενζμνζζιμί ηςκ παναπάκς ιεθεηχκ είκαζ δ απμοζία ή δ αηεθήξ ζζημθμβζηή παναημθμφεδζδ ηςκ εεεθμκηχκ. Έηζζ, μζ Hickman ηαζ ζοκ. (2004) παναημθμφεδζακ 31 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα βζα 3 ιήκεξ, εθανιυγμκηαξ έκακ ζοκδοαζιυ δζαζημθμβζηχκ ηνμπμπμζήζεςκ ηαζ ιέηνζαξ άζηδζδξ (150 min/εαδμιάδα αενυαζα άζηδζδ). Οζ αζεεκείξ αοημί πέηοπακ ιζα ιέζδ απχθεζα αάνμοξ ηδξ ηάλδξ ημο 4% ηαζ ιζα ζδιακηζηή ιείςζδ ηςκ αιζκμηνακζθεναζχκ μνμφ. Οζ επακαθδπηζηέξ δπαηζηέξ αζμρίεξ ζε 14 απυ αοημφξ ημοξ αζεεκείξ, 3 ηαζ 6 ιήκεξ ιεηά ηζξ ηνμπμπμζήζεζξ ημο ηνυπμο γςήξ, έδεζλακ ζδιακηζηέξ αεθηζχζεζξ ζηδκ ζηέαηςζδ ηαζ ηδκ ίκςζδ. Μζα άθθδ ιεθέηδ, πανμοζίαζε πανυιμζα εεηζηά ζζημθμβζηά εονήιαηα, ιεηά απυ δίαζηα ηαζ άζηδζδ 3 ιδκχκ, ηαζ ιζα ιείςζδ ημο ΓΜ ηαηά 3 ιμκάδεξ 41

42 (Ueno et al, 1997). Δπίζδξ, μζ Kantartzis ηαζ ζοκ. (2008), πνδζζιμπμζχκηαξ θαζιαημζημπία ακάθοζδξ ορδθήξ ιάγαξ, έδεζλακ ζδιακηζηή ιείςζδ ζημ δπαηζηυ πενζεπυιεκμ θζπζδίςκ, ιεηά απυ αφλδζδ ηδξ ζςιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ ηαζ δζαηνμθζηχκ ηνμπμπμζήζεςκ. οκμθζηά, μζ ιέπνζ ζήιενα ιεθέηεξ πνμηείκμοκ υηζ έκαξ ζοκδοαζιυξ δίαζηαξ ηαζ άζηδζδξ ιε ιζα ζπεηζηά ιέηνζα απχθεζα αάνμοξ, μδδβμφκ ζε ιζα ημοθάπζζημκ ήπζα αζμπδιζηή ηαζ ζζημθμβζηή αεθηίςζδ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. ε ελέθζλδ ανίζημκηαζ ιεβάθεξ ηοπαζμπμζδιέκεξ ηθζκζηέξ ιεθέηεξ, ιε ζημπυ κα δζαηοπςεμφκ ηάπμζεξ ηαηεοεοκηήνζεξ ζοζηάζεζξ δίαζηαξ ηαζ άζηδζδξ βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ηδ ζοβηεηνζιέκδ κυζμ (Patel et al, 2009). Α Φαξκαθεπηηθή αγσγή Ζ επίδναζδ ηςκ δζαθυνςκ θανιάηςκ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, ζοιπενζθαιαακμιέκςκ ηςκ θανιάηςκ απχθεζαξ αάνμοξ ηαζ ηςκ απυ ημο ζηυιαημξ οπμβθοηαζιζηχκ παναβυκηςκ, έπεζ ήδδ δζενεοκδεεί απυ ηάπμζεξ ιζηνέξ ηαζ ιδ εθεβπυιεκεξ ιεθέηεξ (Preiss et al, 2008). Πνμξ ημ πανυκ, υιςξ, οπάνπεζ έθθεζρδ ηαθά ζπεδζαζιέκςκ, ηοπαζμπμζδιέκςκ ηαζ εθεβπυιεκςκ ιεθεηχκ θάζδξ ΗΗΗ, μφηςξ χζηε κα αλζμθμβδεεί δ απμηεθεζιαηζηυηδηα ηςκ θανιαηεοηζηχκ εεναπεζχκ ηυζμ ζε ζζημθμβζηά εονήιαηα, υζμ ηαζ ζε ιαηνμπνυεεζια απμηεθέζιαηα ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Cheung et al, 2009). Φάξκαθα απώιεηαο βάξνπο: Πανά ημ βεβμκυξ υηζ δ απχθεζα αάνμοξ ιέζς άζηδζδξ ηαζ δζαηνμθζηχκ αθθαβχκ θαίκεηαζ κα είκαζ απμηεθεζιαηζηή ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, πμθθμί αζεεκείξ έπμοκ δοζημθία ζημ κα ιεζχζμοκ ημ αάνμοξ ημοξ ή/ηαζ κα δζαηδνήζμοκ αοηήκ ηδκ απχθεζα. Φανιαηεοηζημί πανάβμκηεξ, ζοκήεςξ ζε ζοκδοαζιυ ιε δζαηνμθζηέξ αθθαβέξ, έπμοκ ιεθεηδεεί ςξ ιζα εκαθθαηηζηή εεναπεία βζα ηδκ κυζμ (Patel et al, 2009). Ζ μνθζζηάηδ, έκαξ ακαζημθέαξ ηδξ βαζηνζηήξ ηαζ παβηνεαηζηήξ θζπάζδξ πμο μδδβεί ζε δοζαπμννυθδζδ θίπμοξ (ζε πμζμζηυ πενίπμο 30%), έπεζ ιεθεηδεεί ζε ιζα ιεθέηδ πενζζηαηζημφ (Harrison et al, 2003), ζε 3 πζθμηζηέξ ιεθέηεξ (Harrison et al, 2004; Hatzitolios et al, 2004; Sabuncu et al, 2003), ηαζ ζε ιζα ηοπαζμπμζδιέκδ ηθζκζηή ιεθέηδ (Zelber-Sagi et al, 2006). οκμθζηά, ιε ημ θάνιαημ αοηυ μζ αζεεκείξ ιπμνμφκ κα επζηφπμοκ εκηοπςζζαηή απχθεζα αάνμοξ (10-15 kg) ηαζ αεθηζχζεζξ ζηα δπαηζηά έκγοια, αθθά έπμοκ πμζηίθα ζζημθμβζηά απμηεθέζιαηα. Από ηνπ ζηόκαηνο ππνγιπθαηκηθνί παξάγνληεο: Οζ πανάβμκηεξ εοαζζεδημπμίδζδξ ηδξ ζκζμοθίκδξ, πμο έπμοκ ιεθεηδεεί έςξ ζήιενα, είκαζ μζ εεζαγμθζδζκεδζυκεξ (βθζηαγυκεξ) ηαζ δ ιεηθμνιίκδ. Οζ βθζηαγυκεξ βεκζηά εεςνείηαζ υηζ ακαδζακέιμοκ ημ θίπμξ, απμιαηνφκμκηάξ ημ απυ έηημπεξ πδβέξ (ζοβηεηνζιέκα ημ ήπαν) πνμξ οπμδυνζεξ πενζμπέξ, αθθά ιε ηδ πνήζδ ημοξ ημ ζςιαηζηυ αάνμξ ζοπκά αολάκεηαζ (αζζεδηά ζε μνζζιέκμοξ αζεεκείξ) (Home et al, 2007; Zib et 42

43 al, 2007). Δπζπθέμκ, εκχ δ πζμβθζηαγυκδ θαίκεηαζ κα πνμζδίδεζ ηανδζαββεζαηυ υθεθμξ, πνυζθαηεξ ιεθέηεξ πνμηείκμοκ υηζ δ νμζζβθζηαγυκδ ιπμνεί κα αολάκεζ εθαθνχξ ημκ ηανδζαββεζαηυ ηίκδοκμ (Home et al, 2007; Nissen et al, 2007). ε ιζα ιεθέηδ (πςνίξ μιάδα εθέβπμο) δ εεναπεία ιε νμζζβθζηαγυκδ μδήβδζε ζε ιείςζδ ηςκ επζπέδςκ ALT ηαζ ζζημθμβζηέξ αεθηζχζεζξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, αθθά ιεηά ημ πέναξ ηδξ εεναπείαξ δ ALT επέζηνερε ζηα πνμ ηδξ εεναπείαξ επίπεδα (Neuschwander-Tetri et al, 2003). ε ιζα άθθδ ιεθέηδ ιδ-εθεβπυιεκδ, δ εεναπεία ιε πζμβθζηαγυκδ μδήβδζε ζε ζδιακηζηή ιείςζδ ηςκ επζπέδςκ ALT ηαζ ημο δπαηζημφ πενζεπμιέκμο θζπζδίςκ, εκχ ζε ιζα ηοπαζμπμζδιέκδ εθεβπυιεκδ ιεθέηδ, δ θήρδ ημο ζοβηεηνζιέκμο θανιάημο μδήβδζε ζε ιείςζδ ηςκ επζπέδςκ ALT μνμφ ηαζ ζε ζδιακηζηέξ ιεζχζεζξ ζηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ ηαζ ηδ κεηνςηζηή θθεβιμκή, αθθά υπζ ζηδκ ίκςζδ (Promrat et al, 2004; Belfort et al, 2006). Ζ ιεηθμνιίκδ, έκα δζβμοακίδζμ, έπεζ θακεί υηζ είκαζ έκα απμηεθεζιαηζηυ θάνιαημ βζα ηδκ εεναπεία αζεεκχκ ιε ζαηπανχδδ δζααήηδ ηφπμο 2 (Lin et al, 2000). Ζ πμνήβδζή ημο θαίκεηαζ υηζ αεθηζχκεζ ηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ ηαζ ηδκ δπαημιεβαθία, αθθά πζθμηζηέξ ιεθέηεξ πμο έβζκακ ζε ακενχπμοξ δεκ ηαηάθενακ κα δείλμοκ ηάπμζα εοενβεηζηή επίδναζδ ηδξ ιεηθμνιίκδξ ζε ζφβηνζζδ ιε ιζα οπμεενιζδζηή δίαζηα (Uygun et al, 2004; Bugianesi et al, 2005). Όπςξ ηαζ ζηζξ πνμακαθενεείζεξ θανιαηεοηζηέξ αβςβέξ, έηζζ ηαζ βζα ηδκ ιεηθμνιίκδ, ηα ζζημθμβζηά δεδμιέκα είκαζ πενζμνζζιέκα ηαζ δεκ ιπμνεί κα οπμζηδνζπεεί ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ηςκ αεθηζχζεςκ ζηα δπαηζηά έκγοια ηαζ ζηα ζζημθμβζηά εονήιαηα. Άιια ρξεζηκνπνηνύκελα θάξκαθα: Τπνιηπηδαηκηθά θάξκαθα: Πμθθμί αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ, πζεακχξ κα είκαζ οπμρήθζμζ βζα αβςβή ιε ζηαηίκεξ, ελαζηίαξ ηδξ ζοκαηυθμοεδξ δοζθζπζδαζιίαξ ηαζ ημο αολδιέκμο ηανδζαββεζαημφ ηζκδφκμο πμο εκδεπμιέκςξ κα έπμοκ. Ζ πνήζδ ηδξ αβςβήξ ιε ζηαηίκεξ ζηδκ κυζμ αοηή, θαίκεηαζ κα είκαζ αζθαθήξ, ηαζ δεκ εα πνέπεζ κα απμθεφβεηαζ ελαζηίαξ ηςκ εθαθνχξ ιδ θοζζμθμβζηχκ επζπέδςκ ηςκ ηνακζαιζκαζχκ (Browning, 2006). Δπίζδξ, οπάνπμοκ ηάπμζα ζημζπεία αεθηίςζδξ ηδξ ζζημθμβίαξ ημο ήπαημξ ιεηά απυ εεναπεία ιε ζηαηίκδ, ζε ιζα ιζηνή εθεβπυιεκδ (ιε εζημκζηυ θάνιαημ) ιεθέηδ (Ekstedt et al, 2007). Σέθμξ, υζμκ αθμνά ζηδ εεναπεία ιε θζιπνάηεξ, δεκ έπεζ θακεί ηάπμζμ υθεθμξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, απυ ηζξ ιέπνζ ηχνα ιεθέηεξ (Laurin et al, 1996; Basaranoglu et al, 1999). Αληηνμεηδσηηθή αγσγή: Δπεζδή ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ εεςνείηαζ υηζ είκαζ ημ «δεφηενμ πηφπδια» πμο μδδβεί ζε θθεβιμκή ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, δ δνάζδ ηςκ ακηζμλεζδςηζηχκ αζηαιζκχκ E ηαζ C έπεζ αλζμθμβδεεί ζε in vitro ηαζ in vivo ιεθέηεξ, μδδβχκηαξ ζε ακηζηνμουιεκα ζοιπενάζιαηα (Lavine, 2000; Harrison et al, 2003). Μζα ακάθοζδ έλζ 43

44 ηοπαζμπμζδιέκςκ εθεβπυιεκςκ ιεθεηχκ ηαηέθδλε ζημ ζοιπέναζια υηζ πανά ηζξ ζδιακηζηέξ αεθηζχζεζξ ζηα δπαηζηά έκγοια ηαζ ηζξ εθάπζζηεξ πανεκένβεζεξ, ηα αηηζκμθμβζηά ηαζ ζζημθμβζηά δεδμιέκα είκαζ πμθφ πενζμνζζιέκα χζηε κα ιπμνεί κα οπμζηδνζπεεί ή κα απμννζθεεί δ πνήζδ ηςκ ακηζμλεζδςηζηχκ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Lirussi et al, 2007). Οπξζνδενμπρνιηθό νμύ (UDCA): Σμ UDCA αζηεί ηδκ δνάζδ ημο ιεζχκμκηαξ ημ πμζυ ηςκ οδνυθμαςκ πμθζηχκ μλέςκ, ηα μπμία ζοιαάθθμοκ ζημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ. Ανηεηέξ ηθζκζηέξ ιεθέηεξ δζελήπεδζακ ηαζ αθμνμφζακ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, εη ηςκ μπμίςκ δ ιία ιυκμ αλζμθυβδζε ηδκ ζζημθμβία ηαζ είπε παιδθυ ηίκδοκμ ιενμθδρίαξ (Ersoz et al, 2005; Lindor et al, 2004; Mendez-Sanchez et al, 2004; Santos et al, 2003). Γεκ ανέεδηακ ζδιακηζηέξ δζαθμνέξ ζημκ ααειυ ζηεάηςζδξ, θθεβιμκήξ ή ίκςζδξ ιεηαλφ ηδξ μιάδαξ πανέιααζδξ ηαζ εθέβπμο. Δλαζηίαξ ηδξ εηενμβέκεζαξ ηςκ ιεθεηχκ αοηχκ, ζε υηζ αθμνά ζηα ηνζηήνζα εζζαβςβήξ, ζημ ιέβεεμξ δείβιαημξ, ζηδ δζάνηεζα ηδξ εεναπείαξ ηαζ ζημ απμηέθεζια, απυ ηδκ ακάθοζδ Cochrane ζοιπεναίκεηαζ υηζ ηα δεδμιέκα είκαζ ακεπανηή βζα ηδ πνήζδ ημο UDCA ζηδκ εεναπεία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Orlando et al, 2007). Α Βαξηαηξηθή ρεηξνπξγηθή Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ δπαηζηή κυζμξ, ςξ ζοκζζηχζα ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο, ακαβκςνίγεζ ηδκ έηημπδ ζοζζχνεοζδ θίπμοξ ςξ παεμβεκεηζηή εηδήθςζδ ηαζ είκαζ πζεακυ κα οπάνπεζ υθεθμξ ιέζς ηδξ πεζνμονβζηήξ ακηζιεηχπζζδξ ηδξ παποζανηίαξ. Ζ πνχηδ αανζαηνζηή δζαδζηαζία, δ πανάηαιρδ εκηένμο-εζθεμφ, επζδείκςζε ηδκ δπαηζηή κυζμ, ελαζηίαξ ηδξ ζμαανήξ δοζαπμννυθδζδξ ηαζ ηδξ ααηηδνζαηήξ οπενακάπηολδξ, ηαζ έηζζ ακηζηαηαζηάεδηε απυ ηδκ βαζηνζηή πανάηαιρδ ηαηά Roux-en-Y, ημκ θαπανμζημπζηά νοειζγυιεκμ δαηηφθζμ, ηδκ ηάεεηδ βαζηνμπθαζηζηή, ηαζ ηδκ πμθμπαβηνεαηζηή εηηνμπή. Ζ απμηεθεζιαηζηυηδηα ηαζ δ αζθάθεζα αοηχκ ηςκ ιεευδςκ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ επακελεηάζεδηε πνυζθαηα (Mummadi et al, 2008). Ζ ζηεάηςζδ αεθηζχεδηε ή ζάεδηε ζημ 91,6% ηςκ πενζπηχζεςκ, δ ζηεαημδπαηίηζδα ζημ 81,3% ηαζ δ ίκςζδ ζημ 65,5% ηςκ πενζπηχζεςκ. Χζηυζμ, μζ πενζζζυηενεξ δζαεέζζιεξ ιεθέηεξ ήηακ παναηήνδζδξ ή ακαδνμιζηέξ, ηάπμζεξ απυ αοηέξ δείπκμκηαξ πενζμνζζιέκδ ή ηαευθμο αεθηίςζδ ζηδκ ιέηνζα έςξ πνμπςνδιέκδ ίκςζδ (Mattar et al, 2005). Μζα πνυζθαηδ 5εηήξ πνμμπηζηή ιεθέηδ ζε άημια ιε κμζμβυκμ παποζανηία πςνίξ εηηεηαιέκδ δπαηζηή κυζμ, έδεζλε ζμαανή επζδείκςζδ ηδξ ήπζαξ ίκςζδξ 5 έηδ ιεηά ηδκ εβπείνδζδ (Mathurin et al, 2009). οκεπχξ, πανά ημ βεβμκυξ υηζ δ πεζνμονβζηή είκαζ πμθθά οπμζπυιεκδ ιέεμδμξ ακηζιεηχπζζδξ, μζ ιαηνμπνυεεζιεξ επζδνάζεζξ ηδξ πνέπεζ κα αλζμθμβδεμφκ ζε μιμζμβεκείξ, ηαθά ζπεδζαζιέκεξ, πμθοηεκηνζηέξ ιεθέηεξ. 44

45 Α.2. Ο ΡΟΛΟ ΣΖ ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΣΖΝ ΔΜΦΑΝΗΖ ΚΑΗ ΔΞΔΛΗΞΖ ΣΖ ΜΖ ΑΛΚΟΟΛΗΚΖ ΛΗΠΧΓΟΤ ΝΟΟΤ ΣΟΤ ΖΠΑΣΟ Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ απμηεθεί ιζα πμθφπθμηδ κυζμ, δ αζηζμθμβία ηδξ μπμίαξ δεκ έπεζ πθήνςξ απμζαθδκζζηεί. Απυ ηα ιέπνζ ζήιενα δεδμιέκα, θαίκεηαζ πςξ μζ δζαηνμθζηέξ ζοκήεεζεξ παίγμοκ ηαεμνζζηζηυ νυθμ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλή ηδξ, ηαεχξ ηαηαηάζζμκηαζ ζημοξ ζδιακηζημφξ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ αζεέκεζαξ. Ζ δζαηνμθή, ηαζ ζοβηεηνζιέκα δ πμζυηδηα ηαζ μ ηφπμξ ημο πνμζθαιαακυιεκμο θίπμοξ, έπεζ ζπεηζζηεί ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, ημκ αολδιέκμ ηίκδοκμ ακάπηολδξ ζαηπανχδμοξ δζααήηδ ηφπμο 2, ηαζ ημκ δζαηαναβιέκμ ιεηααμθζζιυ θίπμοξ ιεηαβεοιαηζηά (Hu et al, 2001; Thomsen et al, 1999). Δπζπθέμκ, ιεθέηεξ ζε γςζηά ιμκηέθα ηαζ ζε ακενχπμοξ, πνμηείκμοκ υηζ μζ δζαηνμθζημί πανάβμκηεξ ιπμνμφκ κα επδνεάζμοκ ηδκ θζπχδδ δζήεδζδ ηαζ ηδκ οπενμλείδςζδ ηςκ θζπζδίςκ, ζε δζάθμνμοξ ηφπμοξ δπαηζηήξ κυζμο, ζοιπενζθαιαακμιέκδξ ηαζ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Mezey, 1998; Fernández et al, 1997). Αημθμοεεί ιζα ακαζηυπδζδ ηςκ ζδιακηζηυηενςκ ιεθεηχκ πμο έπμοκ βίκεζ ηυζμ ζε πεζναιαηυγςα, υζμ ηαζ ζε ακενχπμοξ ηονίςξ, ηαζ αθμνμφκ ζημ νυθμ ηςκ δζαηνμθζηχκ ζοκδεεζχκ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ κυζμο, ζε επίπεδμ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, μιάδςκ ηνμθίιςκ ηαζ δζαηνμθζηχκ πνμηφπςκ. Α.2.1. Δπίπεδν ζξεπηηθώλ ζπζηαηηθώλ Α Τδαηάλζξαθεο Οζ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ ζοκήεςξ πανμοζζάγμοκ αολδιέκδ ηαηακάθςζδ εενιίδςκ, πνμενπυιεκςκ ηονίςξ απυ οδαηάκεναηεξ ηαζ θίπμξ, ζε ζφβηνζζδ ιε πθδεοζιμφξ εθέβπμο (Patel et al, 2009). ηδ ιεθέηδ ηςκ Kang ηαζ ζοκ. (2006), ηαηά ηδκ μπμία αλζμθμβήεδηακ μζ δζαζηδηζηέξ ζοκήεεζεξ 91 αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, θάκδηε υηζ μζ αζεεκείξ πμο έπαζπακ απυ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ (ημ 34% ημο ζοκυθμο ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ) ηαηακάθςκακ ιεβαθφηενδ πμζυηδηα οδαηακενάηςκ ζε ζπέζδ ιε ημοξ αζεεκείξ πμο δεκ είπακ ημ ζφκδνμιμ. Μάθζζηα, μζ αζεεκείξ αοημί ειθάκζγακ ηαζ ιεβαθφηενμ ααειυ ζηεάηςζδξ ηαζ ζηεαημδπαηίηζδαξ ζοβηνζηζηά ιε ημοξ οπυθμζπμοξ. Πανμιμίςξ, ζε 70 αζεεκείξ ιε κμζμβυκμ παποζανηία, δ πνυζθδρδ οδαηακενάηςκ ζε πμζμζηυ ιεβαθφηενμ ημο 55% ηδξ πνμζθαιαακυιεκδξ εκένβεζαξ, ζπεηίζηδηε ιε ιεβαθφηενδ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ δπαηζηήξ θθεβιμκήξ (Solga et al, 2004). ηδ ιεθέηδ ηςκ Zelber-Sagi ηαζ ζοκ. (2007), υηακ ζοβηνίεδηε δ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ ηςκ ζοκμθζηχκ οδαηακενάηςκ, ιεηαλφ 108 αζεεκχκ ιε πνςημπαεή ιδ αθημμθζηή κυζμ ηαζ 241 οβζχκ ιανηφνςκ, δεκ ανέεδηε δζαθμνά. ηδκ ίδζα ιεθέηδ, υιςξ, 45

46 θάκδηε υηζ μζ αζεεκείξ ηαηακάθςκακ πενίπμο δζπθάζζα πμζυηδηα οδαηακενάηςκ πνμενπυιεκςκ απυ ακαροηηζηά ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ (Zelber-Sagi et al, 2007). ε ιζα άθθδ ιεθέηδ, πμο έβζκε ζηδκ Ηαπςκία, δ πνυζθδρδ οδαηακενάηςκ ζε 28 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα δθζηίαξ εηχκ, ήηακ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενδ, ζε ζπέζδ ιε 18 αζεεκείξ ιε απθή ζηεάηςζδ ηδξ ίδζαξ δθζηζαηήξ ηαηδβμνίαξ (Toshimitsu et al, 2007). Πνυζθαηα, μζ Ricci ηαζ ζοκ. (2011), αλζμθμβχκηαξ ηδκ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ 63 παπφζανηςκ αηυιςκ, έδεζλακ υηζ δ αολδιέκδ εκενβεζαηή πνυζθδρδ απυ οδαηάκεναηεξ (> 394 βν./ διένα) ζπεηίζηδηε ιε αολδιέκμ ηίκδοκμ βζα ειθάκζζδ δπαηζηήξ ίκςζδξ. Αηυιδ, δ πνυζθδρδ οδαηακενάηςκ ήηακ ιεβαθφηενδ ζηα άημια ιε ημκ ιεβαθφηενμ ααειυ παποζανηίαξ (ΓΜ 40 kg/m 2 ) ζε ζπέζδ ιε ηα άημια ιε ήπζμ ααειυ παποζανηίαξ (ΓΜ 30-34,9 kg/m 2 ) (Ricci et al, 2011). Χζηυζμ, οπάνπμοκ ηαζ ιεθέηεξ, μζ μπμίεξ δεκ έπμοκ δείλεζ ηάπμζα δζαθμνά ζηδκ ζοκμθζηή πνυζθδρδ οδαηακενάηςκ ιεηαλφ αζεεκχκ ηαζ οβζχκ αηυιςκ (Musso et al, 2003; Allard et al, 2008; Thuy et al, 2008). Ακηίεεηα απμηεθέζιαηα είπε ιζα ιεθέηδ ζηδκ Πμνημβαθία, υπμο ιεηά απυ ζφβηνζζδ ηςκ δζαζηδηζηχκ ζοκδεεζχκ 45 αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ηαζ 856 οβζχκ ιανηφνςκ, πνμέηορε υηζ δ διενήζζα πνμζθαιαακυιεκδ πμζυηδηα οδαηακενάηςκ ήηακ ιζηνυηενδ ζημοξ αζεεκείξ απυ υηζ ζημοξ οβζείξ. Απυ ηδκ άθθδ ιενζά, υιςξ, δ μιάδα ηςκ αζεεκχκ ειθάκζζε ζδιακηζηά ιεβαθφηενδ πνυζθδρδ απθχκ ζαηπάνςκ ζε ζπέζδ ιε ηδκ πνμηεζκυιεκδ πνυζθδρδ (DRI) (Cortez-Pinto et al, 2006). Οζ θοηζηέξ ίκεξ, ηυζμ μζ αδζάθοηεξ υζμ ηαζ μζ δζαθοηέξ, έπεζ θακεί υηζ είκαζ ςθέθζιεξ ζηδκ ακηζιεηχπζζδ ηαζ ζηδκ πνυθδρδ ειθάκζζδξ ημο ζαηπανχδμοξ δζααήηδ, ιεζχκμκηαξ ηδκ ιεηαβεοιαηζηή απυηνζζδ βθοηυγδξ ηαζ αεθηζχκμκηαξ ημ θζπζδαζιζηυ πνμθίθ (Weickert et al, 2008). Λίβεξ ιεθέηεξ πμο κα αθμνμφκ ζηζξ επζδνάζεζξ ηςκ θοηζηχκ ζκχκ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, έπμοκ βίκεζ ιέπνζ ζήιενα ζε πεζναιαηυγςα ηαζ ζε ακενχπμοξ. ε έκα γςζηυ ιμκηέθμ, δ αολδιέκδ ηαηακάθςζδ δζαζηδηζηχκ ζκχκ θάκδηε κα ζπεηίγεηαζ ιε ιείςζδ ηςκ εκδμδπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ (Lai et al, 2005). ε ιζα άθθδ in vivo ιεθέηδ, δ ηαηακάθςζδ ηνμθήξ πςνίξ επζπνυζεεηεξ θοηζηέξ ίκεξ απυ ανμοναίμοξ Psammomys obesus (sand rat), μδήβδζε ζε αφλδζδ ημο ζςιαηζημφ αάνμοξ ηαζ ηδξ δπαηζηήξ ηαζ ζπθαβπκζηήξ θζπχδμοξ ιάγαξ ηςκ πμκηζηζχκ. Δπίζδξ, δ μιάδα ανμοναίςκ πμο ηαηακάθςκε ηδκ ηνμθή πμο δεκ πενζείπε ίκεξ πανμοζίαζε ιεβαθφηενα επίπεδα ALT ιεηά απυ 18 εαδμιάδεξ ηαεχξ ηαζ ιαηνμθοζαθζδχδδ θζπχδδ δζήεδζδ ημο ήπαημξ, ζε ακηίεεζδ ιε ηδκ μιάδα πμο έθααε ηνμθή ιε επζπνυζεεηεξ θοηζηέξ ίκεξ (30% άπονμ ζίημο), ζηδκ μπμία μ δπαηζηυξ ζζηυξ πανμοζζάζηδηε ζζημθμβζηά θοζζμθμβζηυξ (Maislos et al, 2006). ε ακενχπμοξ δεκ έπμοκ βίκεζ ηοπαζμπμζδιέκεξ ιεθέηεξ πμο κα ελεηάγμοκ ηδκ ζπέζδ ιεηαλφ δζαζηδηζηχκ ζκχκ ηαζ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, εκχ μζ ιεθέηεξ μζ μπμίεξ πενζθαιαάκμοκ ακάηθδζδ δζαζηδηζηχκ ζοκδεεζχκ έπμοκ μδδβήζεζ ζε 46

47 ακηζηνμουιεκα ζοιπενάζιαηα, υζμκ αθμνά ζηδκ ζπέζδ ιεηαλφ πνυζθδρδξ δζαζηδηζηχκ ζκχκ ηαζ ηδξ κυζμο. οβηεηνζιέκα, μζ Zelber-Sagi ηαζ ζοκ. (2007) δεκ ανήηακ δζαθμνά ζηδκ πνυζθδρδ ζκχκ ιεηαλφ 108 αζεεκχκ ιε ηδ κυζμ ηαζ 241 οβζχκ ιανηφνςκ. Ακηζεέηςξ, παθαζυηενα δεδμιέκα οπμδεζηκφμοκ παιδθυηενδ πνυζθδρδ δζαζηδηζηχκ ζκχκ ζε 25 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (δζαβκςζιέκδ ιέζς αζμρίαξ) ζε ζπέζδ ιε 25 ιάνηονεξ ηαζνζαζιέκμοξ ςξ πνμξ ημ θφθμ, ηδκ δθζηία ηαζ ημκ ΓΜ (Musso et al, 2003). Ακηίεεηα εονήιαηα πνμέηορακ απυ ιζα ιεηαβεκέζηενδ ιεθέηδ, ιε ημοξ αζεεκείξ κα πανμοζζάγμοκ ιεβαθφηενδ πνυζθδρδ δζαθοηχκ θοηζηχκ ζκχκ ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ, πςνίξ, υιςξ, δ πνυζθδρδ αοηή κα είκαζ ζοιααηή ιε ηδκ πνμηεζκυιεκδ βζα ημκ βεκζηυ πθδεοζιυ (DRI), ηαζ ιάθζζηα κα ειθακίγεηαζ ιζηνυηενδ απυ ημ DRI ζημ 33,3% ηςκ αζεεκχκ (Cortez-Pinto et al, 2006). Σμ επμκμιαγυιεκμ «θαζκυιεκμ ημο επυιεκμο βεφιαημξ» ηςκ ηνμθίιςκ ιε παιδθυ βθοηαζιζηυ δείηηδ, αεθηζχκεζ ηδκ βθοηαζιζηή απυηνζζδ ζημ βεφια πμο αημθμοεεί ιεηά ηδκ ηαηακάθςζή ημοξ, ηαζ πενζβνάθδηε πνχηδ θμνά ζηζξ ανπέξ ημο 1980 (Jenkins et al, 1982). Ζ ηαηακάθςζδ εκυξ βεφιαημξ ιε ορδθυ βθοηαζιζηυ δείηηδ μδδβεί ζε ορδθυηενα επίπεδα ζκζμοθίκδξ ιεηαβεοιαηζηά, ζε ζφβηνζζδ ιε έκα ζζμεκενβεζαηυ αθθά παιδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ βεφια (Jenkins et al, 1987; Miller, 1994). ε ιζα in vivo ιεθέηδ, ανζεκζηά πμκηίηζα πμο έθααακ βζα 25 εαδμιάδεξ ιζα δίαζηα ορδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ (πθμφζζα ζε αιοθμπδηηίκδ), ειθάκζζακ δζπθάζζμ πενζεπυιεκμ δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ, ζε ζπέζδ ιε ηα πμκηίηζα πμο έθααακ πανυιμζαξ ζφζηαζδξ δίαζηα παιδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ (πθμφζζα ζε αιοθυγδ). Δπμιέκςξ, θαίκεηαζ υηζ ιζα δίαζηα ορδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ πνμηαθεί ζοζζχνεοζδ θίπμοξ ζημ ήπαν, ζημκ θζπχδδ ζζηυ ηαζ ζημ πθάζια πμκηζηχκ (Scribner et al, 2007). Ακάθμβα απμηεθέζιαηα είπε ηαζ ιζα ιεθέηδ παναηήνδζδξ ζε ακενχπμοξ, ζηδκ μπμία αλζμθμβήεδηε δ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ 247 Ηηαθχκ ιέζς ηνζήιενμο διενμθμβίμο ηαηαβναθήξ ηνμθίιςκ ηαζ δ φπανλδ θζπχδμοξ δζήεδζδξ ήπαημξ ιέζς οπενδπμβναθήιαημξ. Οζ ενεοκδηέξ ανήηακ υηζ ηα άημια πμο ηαηδβμνζμπμζήεδηακ ζημ ορδθυηενμ ηεηανηδιυνζμ ημο βθοηαζιζημφ δείηηδ (ηζιέξ δείηηδ: 58,1-68,5) είπακ δζπθάζζα επίπηςζδ ζμαανήξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ, ζε ζπέζδ ιε ηα άημια πμο ηαηαηάπεδηακ ζηα παιδθυηενα ηεηανηδιυνζα ημο δείηηδ (παιδθυξ έςξ ιέηνζμξ βθοηαζιζηυξ δείηηδξ). Πεναζηένς ακάθοζδ έδεζλε υηζ αοηυ ημ απμηέθεζια ηεθζηά ίζποε ιυκμ βζα ηα άημια ιε ζκζμοθζκμακηίζηαζδ (Valtueña et al, 2006). Έκα αηυιδ ενεπηζηυ ζοζηαηζηυ, ημ μπμίμ πζεακχξ ειπθέηεηαζ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ηαζ έπεζ ήδδ δζενεοκδεεί ανηεηά, είκαζ δ θνμοηηυγδ. Ζ θνμοηηυγδ είκαζ έκα απθυ ζάηπανμ ιε πδιζηή ζφκεεζδ πανυιμζα ιε αοηήκ ηδξ βθοηυγδξ, ηαζ δζαηνμθζηά ζοκακηάηαζ ζηα θνμφηα, ζημ ιέθζ, ζε ακαροηηζηά πμο πενζέπμοκ ζμοηνυγδ ή ζζνυπζ 47

48 Δηθόλα 6: Μεραληζκνί ησλ επηβιαβώλ επηδξάζεσλ ηεο θξνπθηόδεο. (Μεηάθξαζε από: Nseir et al, 2010) ηαθαιπμηζμφ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θνμοηηυγδ, ηαεχξ ηαζ ςξ ζοζηαηζηυ ηδξ ζμοηνυγδξ (δδθαδή ηδξ ημζκήξ γάπανδξ) (Nseir et al, 2010). Τπάνπμοκ εκδείλεζξ υηζ δ θνμοηηυγδ ίζςξ δζαδναιαηίγεζ ηάπμζμκ νυθμ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο. Ζ θνμοηηυγδ είκαζ θζπμβεκήξ ηαζ δζεβείνεζ ηδ ζφκεεζδ ηνζβθοηενζδίςκ (Mayes, 1993). Μεθέηεξ πμο έπμοκ ελεηάζεζ ηδκ ζπθαβπκζηή αζιάηςζδ δείπκμοκ υηζ δ θνμοηηυγδ πνμηαθεί έηηνζζδ ηνζβθοηενζδίςκ απυ ημ ήπαν ζε ορδθυηενμοξ νοειμφξ απυ υηζ ζζμιμνζαηέξ πμζυηδηεξ βθοηυγδξ (Wolfe et al, 1975). Έπεζ πνμηαεεί, επίζδξ, έκαξ πζεακυξ ιδπακζζιυξ ιέζς ημο μπμίμο δ θνμοηηυγδ ιπμνεί κα πνμηαθέζεζ δπαηζηή αθάαδ (Δηθόλα 6). οβηεηνζιέκα, μ ιεηααμθζζιυξ ηδξ θνμοηηυγδξ δζαθένεζ απυ εηείκμκ ηδξ βθοηυγδξ. Ο ανπζηυξ ιεηααμθζζιυξ ηδξ θνμοηηυγδξ (πνζκ ζοβηθίκεζ ιε ηδκ βθοημθοηζηή μδυ) πενζθαιαάκεζ ηδκ θςζθμνοθίςζδ ηδξ θνμοηηυγδξ απυ ηδκ θνμοηημηζκάζδ, πνδζζιμπμζχκηαξ ςξ οπυζηνςια ημ ATP. Ζ θςζθμνοθίςζδ αοηή είκαζ εζδζηή βζα ηδ θνμοηηυγδ ηαζ μ νοειυξ ηδξ δεκ πενζμνίγεηαζ, ηζ επμιέκςξ δ ορδθή αοηή δναζηδνζυηδηα ηδξ θνμοηημηζκάζδξ ζημ ήπαν ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζε ελάκηθδζδ ημο δπαηζημφ ATP (Havel, 2005). Όκηςξ, έπεζ θακεί υηζ δ θνμοηηυγδ πνμηαθεί ελάκηθδζδ ATP ζε ακενχπμοξ ηαζ δ ακάηηδζδ ημο ελακηθδιέκμο ATP έπεζ ανεεεί υηζ ηαεοζηενεί ζε άημια ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Bode et al, 1973; Oberhaensli et al, 1986; Cortez-Pinto et al, 1999). Δπμιέκςξ, δ ορδθή πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ ιπμνεί κα ζοιαάθθεζ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, ελαζηίαξ ηδξ πνμηαθμφιεκδξ απυ ηδκ θνμοηηυγδ ελάκηθδζδξ ημο ATP, δ μπμία πνμάβεζ ηδκ δπαηζηή 48

49 κεηνςηζηή θθεβιμκή. Δπζπθέμκ, δ θνμοηηυγδ πνμάβεζ ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, ηδκ οπενμλείδςζδ ηςκ θζπζδίςκ, ηδκ δοζθζπζδαζιία, ηδκ αφλδζδ ηδξ ανηδνζαηήξ πίεζδξ ηαζ ηδκ αφλδζδ ηδξ δπαηζηήξ θθεβιμκήξ (Cirillo et al, 2009). Απυ in vivo ιεθέηεξ έπεζ θακεί υηζ δίαζηεξ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θνμοηηυγδ έπμοκ πνμηαθέζεζ θζπχδεξ ήπαν ζε πμκηίηζα (Tuovinen et al, 1975) ηαζ ζε πάπζεξ (Davail et al, 2005), ηαεχξ επίζδξ έπμοκ μδδβήζεζ ηαζ ζε αφλδζδ ηδξ δπαηζηήξ οπενμλείδςζδξ ηςκ θζπζδίςκ ηαζ εκενβμπμίδζδ ηςκ θθεβιμκςδχκ μδχκ ζημ ήπαν πμκηζηζχκ (Nandhini et al, 2002; Kelley et al, 2004). Σέημζμο είδμοξ δίαζηεξ, επίζδξ, έπμοκ μδδβήζεζ ζηδκ ειθάκζζδ παναηηδνζζηζηχκ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο ζε γςζηά ιμκηέθα, ζοιπενζθαιαακμιέκδξ ηδξ αφλδζδξ ημο ζςιαηζημφ αάνμοξ, ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ, ηδξ οπενηνζβθοηενζδαζιίαξ ηαζ ηδξ οπένηαζδξ (Mendeloff et al, 1953). Αηυιδ, έπεζ θακεί υηζ δ αολδιέκδ πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ (π.π. άκς ημο 60% ηδξ διενήζζαξ εκενβεζαηήξ πνυζθδρδξ κα πνμένπεηαζ απυ ηδκ θνμοηηυγδ), ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζε αολδιέκδ ζοζζχνεοζδ θζπζδίςκ ζημ ήπαν, ζοκμδεουιεκδ απυ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, αολδιέκδ ζοβηέκηνςζδ ηνζβθοηενζδίςκ πθάζιαημξ, ηαζ μλεζδςηζηυ ζηνεξ (Ackerman et al, 2005; Bergheim et al, 2008; Faeh et al, 2005; Lewis et al, 2004; Kawasaki et al, 2009). οβηεηνζιέκα, ζηδ ιεθέηδ ηςκ Ackerman ηαζ ζοκ. (2005), δ ιαηνυπνμκδ πμνήβδζδ θνμοηηυγδξ ζε πμκηίηζα μδήβδζε ζε δπαηζηή ιαηνμ- ηαζ ιζηνμθοζαθζδχδδ ζηεάηςζδ, ιε ιζα ηαοηυπνμκδ αφλδζδ ηςκ δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ ηαηά 198% ηαζ αφλδζδ ηδξ δπαηζηήξ ζοβηέκηνςζδξ πμθδζηενυθδξ ηαηά 89%. Απυ in vivo ιεθέηεξ, θμζπυκ, ζοκάβεηαζ υηζ δ θνμοηηυγδ επάβεζ ηδκ δναζηδνζυηδηα ιεηαβναθζηχκ παναβυκηςκ (SREBP-1c, ChREBP) ηςκ πνςηεσκχκ πμο ειπθέημκηαζ ζηδκ θζπμβέκεζδ, βεβμκυξ πμο ιπμνεί κα αολήζεζ ηδκ de-novo θζπμβέκεζδ, ζοιαάθθμκηαξ έηζζ ζηδκ ζοζζχνεοζδ εκδμδπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ (Nagai et al, 2009; Ricardo et al, 2009; Postic et al, 2008). Σέθμξ, πνυζθαηα έπεζ ανεεεί υηζ δ ιέηνζα ηαηακάθςζδ θνμοηηυγδξ ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζε εκηενζηή ιεηαηυπζζδ ηδξ ααηηδνζαηήξ εκδμημλίκδξ, ζε εκενβμπμίδζδ ημο δπαηζημφ TNF-α, ηαζ επμιέκςξ ζε δπαηζηή ζηεάηςζδ ζε πμκηίηζα (Bergheim et al, 2008). Σα εονήιαηα ηςκ in vivo ιεθεηχκ ένπμκηαζ κα επζαεααζχζμοκ μζ ιεθέηεξ πμο έβζκακ ζε ακενχπμοξ. Οζ Ouyang ηαζ ζοκ. (2008) αλζμθυβδζακ ηδκ διενήζζα ηαηακάθςζδ θνμοηηυγδξ (απυ ακαροηηζηά, ηα μπμία πενζείπακ ζζνυπζ ηαθαιπμηζμφ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θνμοηηυγδ ή γάπανδ ηαζ απυ βθοηά) 49 αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ 24 οβζχκ ιανηφνςκ (ηαζνζαζιέκςκ ςξ πνμξ ημ θφθμ, ηδκ δθζηία ηαζ ημκ ΓΜ). ημοξ αζεεκείξ δ ηαηακάθςζδ θνμοηηυγδξ ήηακ 2 θμνέξ ιεβαθφηενδ ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ (p<0,05) ηαζ ιάθζζηα δ δπαηζηή έηθναζδ ημο mrna ηδξ θνμοηημηζκάζδξ (ζδιακηζηυ έκγοιμ βζα ημκ ιεηααμθζζιυ ηδξ θνμοηηυγδξ) ηαζ δ ζοκεάζδ ηςκ θζπανχκ μλέςκ (ζδιακηζηυ έκγοιμ βζα ηδκ θζπμβέκεζδ), ανέεδηακ αολδιέκα ζημοξ αζεεκείξ ζε ζφβηνζζδ ιε ημοξ οβζείξ, επζαεααζχκμκηαξ 49

50 ηα ήδδ βκςζηά εονήιαηα ζε πμκηίηζα (Ouyang et al, 2008). ε ιζα άθθδ ιεθέηδ δ διενήζζα πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ ήηακ ιεβαθφηενδ (ηαηά 10 βν./ διένα) ζε 12 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ζε ζπέζδ ιε ημοξ 6 οβζείξ ιάνηονεξ (Thuy et al, 2008). ηδκ ίδζα ιεθέηδ δ δπαηζηή έηθναζδ ημο mrna ημο PAI-1 (ακαζημθέαξ ημο εκενβμπμζδηή ημο πθαζιζκμβυκμο) ζοζπεηίζηδηε εεηζηά ιε ηδκ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ ηςκ οδαηακενάηςκ, ηδξ βθοηυγδξ, ηδξ ζμοηνυγδξ ηαζ ηδξ θνμοηηυγδξ. Πζμ ακαθοηζηά, μζ ζοβηεκηνχζεζξ ημο PAI-1 έπμοκ ζπεηζζηεί υπζ ιυκμ ιε ηδκ δπαηζηή ίκςζδ, αθθά ηαζ ιε ηα πνχζια ζηάδζα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (π.π ζηεάηςζδ) (Alessi et al, 2003; Bergheim et al, 2006; Bergheim et al, 2006). Γζα πανάδεζβια, έπεζ θακεί υηζ ζε κμζμβυκα παπφζανηα άημια ηαζ ζε βεκεηζηά παπφζανηα πμκηίηζα (ob/ob πμκηίηζα), δ ζοβηέκηνςζδ ημο PAI-1 ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ (Alessi et al, 2003). Σέθμξ, πζμ πνυζθαηα δδιμζζεφηδηε ιζα ιεθέηδ, ζηδκ μπμία αλζμθμβήεδηε δ πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ ζε 427 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Abdelmalek et al, 2010). Έπεζηα απυ έθεβπμ βζα ηδκ δθζηία, ημ θφθμ, ημκ ΓΜ ηαζ ηδκ ζοκμθζηή εκενβεζαηή πνυζθδρδ ηςκ εεεθμκηχκ, δ πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ ζε διενήζζα αάζδ (ημοθάπζζημκ 1 ιενίδα/ διένα) ζπεηίζηδηε ιε ιζηνυηενμ ααειυ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ ηαζ ιεβαθφηενμ ααειυ δπαηζηήξ ίκςζδξ, ζε ζφβηνζζδ ιε ιζηνυηενδ πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ. Δπίζδξ, ιεηαλφ ηςκ ιεβαθφηενςκ ζε δθζηία εεεθμκηχκ (> 48 εηχκ), εηείκμζ μζ μπμίμζ είπακ διενήζζα πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ είπακ ηαζ ιεβαθφηενδ πζεακυηδηα κα ειθακίζμοκ ιεβαθφηενμ ααειυ δπαηζηήξ θθεβιμκήξ ηαζ δπαημηοηηανζημφ μζδήιαημξ. οιπεναζιαηζηά, ηα παναπάκς δεδμιέκα πνμηείκμοκ υηζ δ αολδιέκδ πνυζθδρδ θνμοηηυγδξ πζεακχξ απμηεθεί πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδκ ακάπηολδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ζε ακενχπμοξ ηαζ ζε αοηά ηα άημια ζοζηήκεηαζ δ ιείςζδ ηδξ ηαηακάθςζδξ ηαηενβαζιέκςκ ζαηπάνςκ, ηαεχξ ηαζ ηνμθίιςκ ηαζ νμθδιάηςκ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θνμοηηυγδ ή βθοηυγδ (Zivkovic et al, 2007). Α Λίπε ε in vivo ιεθέηεξ πμο έπμοκ δζελαπεεί, έπεζ θακεί υηζ μζ δίαζηεξ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θίπμξ επδνεάγμοκ ηδκ ζζημθμβία ημο ήπαημξ. ε ανζεκζημφξ ανμοναίμοξ Sprague-Dawley πμνδβήεδηε βζα δζάζηδια 6 εαδμιάδςκ, είηε ηνμθή ηακμκζηήξ ζφζηαζδξ, είηε ηνμθή ιε επζπθέμκ πμνήβδζδ βαθαηηχιαημξ ορδθμφ ζε θίπμξ (77% ηδξ εκένβεζαξ απυ θίπμξ) (Zou et al, 2006). Οζ ανμοναίμζ, μζ μπμίμζ έθααακ ημ βαθάηηςια ζημ ηέθμξ ημο πεζνάιαημξ, είπακ βίκεζ παπφζανημζ ηαζ ειθάκζζακ δζαηαναβιέκδ δνάζδ αιζκμηνακζθεναζχκ, οπενθζπζδαζιία, οπενζκζμοθζκαζιία, οπενβθοηαζιία, ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, αολδιέκα επίπεδα TNF-a (Tumor Necrosis Factor-a), ιαθμκδζαθδεΰδδξ (MDA: Malondialdehyde) ηαζ αολδιέκδ έηθναζδ ημο ηοημπνχιαημξ P450 2Δ1 (CYP2E1), ηαεχξ ηαζ ιεζςιέκα επίπεδα PPARa ζημ ήπαν, δπαηζηή 50

51 ζηεάηςζδ, δπαηζηή θθεβιμκή ηαζ ιζημπμκδνζαηέξ αθθμζχζεζξ (Zou et al, 2006). ε ιζα πζμ πνυζθαηδ ιεθέηδ, ιεηά απυ δζάζηδια 5 εαδμιάδςκ μζ ανμοναίμζ (ανζεκζημί Sprague-Dawley), μζ μπμίμζ έθααακ ad libitum δίαζηα ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θίπμξ (71% ηδξ εκένβεζαξ), ειθάκζζακ ιζηνμθοζαθζδχδδ ζηεάηςζδ ηαζ εζηίεξ ιαηνμθοζαθζδχδμοξ ζηεάηςζδξ πςνίξ θθεβιμκή, ζε ακηίεεζδ ιε ημοξ ανμοναίμοξ πμο έθααακ είηε ηδκ ίδζα δίαζηα ιε πενζμνζζιυ ζηα 2/3 ηδξ πμζυηδηαξ αοηήξ, είηε δίαζηα ιε 35% ηδξ εκένβεζαξ απυ θίπμξ (ad libitum ή ιε πενζμνζζιυ). Δπίζδξ, ηα επίπεδα δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ ήηακ ορδθυηενα ζηα πμκηίηζα ιεηά ηδκ ad libitum δίαζηα ορδθμφ θίπμοξ, ζε ζπέζδ ιε ηα επίπεδα ηςκ πμκηζηχκ ιεηά ηδκ ad libitum δίαζηα ιε 35% ηδξ εκένβεζαξ απυ θίπμξ, εκχ ηα επίπεδα ηςκ δεζηηχκ μλεζδςηζημφ ζηνεξ (HAE) ιεζχεδηακ ζηδκ δεφηενδ μιάδα ζε ζπέζδ ιε ηδκ πνχηδ (Ahmed et al, 2009). ηζξ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ ζε ακενχπμοξ ηα απμηεθέζιαηα είκαζ ακηζηνμουιεκα. οβηνίκμκηαξ ηδκ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ οβζχκ ιανηφνςκ, εκχ δ ιεθέηδ ηςκ Cortez-Pinto ηαζ ζοκ. (2006) έδεζλε υηζ δ ζοκμθζηή πνυζθδρδ θίπμοξ ηςκ 45 αζεεκχκ ιε ζηεαημδπαηίηζδα ήηακ ιεβαθφηενδ απυ αοηήκ ηςκ 856 ιανηφνςκ, ηαζ ιάθζζηα δ πνυζθδρδ θίπμοξ ζημ 44,4% ηςκ αζεεκχκ ήηακ ιεβαθφηενδ ηδξ ζοκζζηχιεκδξ (DRI), ζε άθθεξ ιεθέηεξ δεκ θαίκεηαζ κα οπάνπεζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή δζαθμνά ιεηαλφ αζεεκχκ ηαζ ιανηφνςκ ζηδκ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ ημο ζοβηεηνζιέκμο ενεπηζημφ ζοζηαηζημφ (Musso et al, 2003; Allard et al, 2008; Zelber-Sagi et al, 2007; Thuy et al, 2008). ηδ ιεθέηδ ηςκ Kang ηαζ ζοκ. (2006) μζ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ, μζ μπμίμζ είπακ ηαζ ορδθυηενα ζημν ζηεάηςζδξ ηαζ ζηεαημδπαηίηζδαξ, ηαηακάθςκακ θζβυηενμ θίπμξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ αζεεκείξ πμο δεκ είπακ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ. Ακηίζημζπα, ζε 70 άημια ιε κμζμβυκμ παποζανηία δ ορδθυηενδ πνυζθδρδ θίπμοξ (43%-57% ηδξ πνμζθαιαακυιεκδξ εκένβεζαξ) ζπεηίζηδηε ιε ιζηνυηενδ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ δπαηζηήξ θθεβιμκήξ ηαζ ιε ηάζδ βζα ιζηνυηενδ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ δπαηζηήξ ίκςζδξ ηαζ ζηεάηςζδξ, ζε ζπέζδ ιε ηδ παιδθυηενδ πνυζθδρδ θίπμοξ (12%-33%) (Solga et al, 2004). Δπμιέκςξ, εάκ ημ παναπάκς εφνδια επζαεααζςεεί, αοηυ ζδιαίκεζ υηζ μζ πμθφ παιδθμφ θίπμοξ δίαζηεξ ιπμνεί ζηδκ πναβιαηζηυηδηα κα επζδεζκχκμοκ ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. ηδ ιεθέηδ ηςκ Ricci ηαζ ζοκ. (2011) δ πνυζθδρδ θίπμοξ 63 παπφζανηςκ αηυιςκ ήηακ ιεβαθφηενδ απυ ηδκ ζοκζζηχιεκδ (RDA), ηαζ ιάθζζηα ζηα άημια ιε ΓΜ άκς ηςκ 40 kg/m 2 δ πνυζθδρδ ήηακ ιεβαθφηενδ ζε ζπέζδ ιε ηα άημια ιε ιζηνυηενμ ααειυ παποζανηίαξ (ΓΜ < 40 kg/m 2 ). Δπίζδξ, δ οπεναάθθμοζα πνυζθδρδ θίπμοξ (> 150 βν./ διένα) ζπεηίζηδηε ιε αολδιέκδ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ ηαζ αολδιέκςκ επζπέδςκ ALT, ηαεχξ ηαζ ιε αολδιέκδ πζεακυηδηα ακάπηολδξ δπαηζηήξ ίκςζδξ. Σέθμξ, δ πνυζθδρδ θίπμοξ πζεακχξ ζπεηίγεηαζ ηαζ ιε ηδκ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, ηαεχξ ιεηά απυ δζαηνμθζηή αλζμθυβδζδ ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ ακάηθδζδξ εζημζζηεηναχνμο (3 51

52 ακαηθήζεζξ ζε δζάζηδια 12 ιδκχκ) 25 αηυιςκ ιε ηδ κυζμ, πνμέηορε υηζ δ πνυζθδρδ θίπμοξ ήηακ ιεβαθφηενδ ζημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε ημοξ αζεεκείξ ιε απθή ζηεάηςζδ (Vilar et al, 2008). Δηηυξ απυ ηδκ πμζυηδηα ημο πνμζθαιαακυιεκμο θίπμοξ ηδξ δζαηνμθήξ, είκαζ πζεακυ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ παεμθοζζμθμβία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, κα δζαδναιαηίγμοκ ηαζ ζοβηεηνζιέκμζ ηφπμζ θζπζδίςκ, βζ αοηυ παναηάης παναηίεεκηαζ ηα ιέπνζ ζηζβιήξ δεδμιέκα βζα ηάεε ηφπμ θζπζδίςκ πςνζζηά. Κνξεζκέλα ιηπαξά νμέα: Σμ ημνεζιέκμ θίπμξ έπεζ ζπεηζζηεί ιε ημκ ζαηπανχδδ δζααήηδ, ηδκ ηανδζαββεζαηή κυζμ ηαζ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ (Funaki, 2009; Erkkilä et al, 2008). Ανηεηά δεδμιέκα οπμδεζηκφμοκ υηζ ίζςξ ημ ημνεζιέκμ θίπμξ είκαζ ζδιακηζηυ ηαζ ζηδκ παεμθοζζμθμβία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Πζμ ακαθοηζηά, ειπθέηεηαζ ζηδκ οπενέηθναζδ ημο PGC-1b (ζοκεκενβμπμζδηήξ 1b ημο εκενβμπμζμφιεκμο απυ πμθθαπθαζζαζηέξ οπενμλεζζςιάηςκ οπμδμπέα β), ζηδκ εκενβμπμίδζδ ημο SREBP (Lin et al, 2005), ζηδκ επαβςβή ημο ζηνεξ ημο εκδμπθαζιαηζημφ δζηηφμο ηαζ ηδξ δπαημηοηηανζηήξ απυπηςζδξ (Wang et al, 2006; Wei et al, 2006). In vivo ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ αολδιέκα επίπεδα εκδμδπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ ιεηά απυ δίαζηεξ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θίπμξ, αθθά ηαοηυπνμκα ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ηαζ ζε ημνεζιέκμ θίπμξ. Πανά ηαφηα, πμθθέξ απυ αοηέξ ηζξ δίαζηεξ ήηακ οπενεενιζδζηέξ, επμιέκςξ ηαείζηαηαζ δφζημθδ δ ελαηνίαςζδ ηδξ επίδναζδξ ηςκ ημνεζιέκςκ θζπανχκ μλέςκ ακελανηήηςξ ηςκ ζοκμθζηά πνμζθαιαακυιεκςκ εενιίδςκ (Deng et al, 2005; Lee et al, 2009; Tetri et al, 2008). Σμ ίδζμ θαίκεηαζ κα ζζπφεζ ηαζ ζηζξ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ. Με ελαίνεζδ δφμ ιεθέηεξ (Musso et al, 2003; Vilar et al, 2008), δ πθεζμρδθία ηςκ ιεθεηχκ δεκ έπεζ δείλεζ ηάπμζα ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ημο ημνεζιέκμο θίπμοξ ηδξ δζαηνμθήξ ηαζ ηςκ επζπέδςκ εκδμδπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ (Cortez-Pinto et al, 2006; Solga et al, 2004; Zelber-Sagi et al, 2007). Οζ Musso ηαζ ζοκ. (2003) οπμζηήνζλακ υηζ δ πνυζθδρδ ημνεζιέκμο θίπμοξ ήηακ ιεβαθφηενδ ζημοξ αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζφβηνζζδ ιε οβζείξ ιάνηονεξ (14% vs. 10% ηδξ εκένβεζαξ ακηίζημζπα), ηαζ μζ Vilar ηαζ ζοκ. (2008) έδεζλακ ιεβαθφηενδ πνυζθδρδ ημο ζοβηεηνζιέκμο ενεπηζημφ ζοζηαηζημφ ζηα άημια ιε ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε ηα άημια ιε απθή ζηεάηςζδ. Έηζζ, παναιέκεζ αζαθέξ εάκ ιζα εθάπζζηδ πνυζθδρδ ημνεζιέκμο θίπμοξ ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ, είκαζ ςθέθζιδ ή αηυιδ ηαζ απαναίηδηδ βζα ηδκ οβεία (German et al, 2004). Βάζεζ ηςκ ηθζκζηχκ δεδμιέκςκ, θμζπυκ, πνυζθδρδ ημνεζιέκμο θίπμοξ < 7% ηαζ > 10% ηδξ εκένβεζαξ ιπμνεί κα ιδκ είκαζ ζδακζηή βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Zivkovic et al, 2007). Μνλναθόξεζηα ιηπαξά νμέα: Σα ιμκμαηυνεζηα θζπανά μλέα (MUFAs) ανίζημκηαζ ηονίςξ ζε ηνυθζια, υπςξ ημ εθαζυθαδμ ηαζ μζ λδνμί ηανπμί. Ζ εοενβεηζηή επίδναζδ ηςκ MUFAs 52

53 ζημκ ηίκδοκμ βζα ηανδζαββεζαηή κυζμ ηαζ ζημ θζπζδαζιζηυ πνμθίθ, έπεζ δζενεοκδεεί εηηεκχξ (Lichtenstein, 2006). ηδκ ιεθέηδ ηςκ Cortez-Pinto ηαζ ζοκ. (2006) δ πνυζθδρδ ηςκ MUFAs ήηακ ιεβαθφηενδ ζημοξ αζεεκείξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ, υιςξ ζε πμζμζηυ άκς ημο 80% ηςκ αζεεκχκ δ πνυζθδρδ αοηή ήηακ ιζηνυηενδ απυ ηδκ ζοκζζηχιεκδ (DRI). Αηυιδ, ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα δ πνυζθδρδ MUFAs ήηακ ιεβαθφηενδ απυ αοηή ζε αζεεκείξ ιε απθή ζηεάηςζδ (Vilar et al, 2008). ηζξ πενζζζυηενεξ ιεθέηεξ, υιςξ, δ πνυζθδρδ ηςκ MUFAs δεκ θαίκεηαζ κα δζαθένεζ ιεηαλφ αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ οβζχκ ιανηφνςκ ηαζνζαζιέκςκ ςξ πνμξ ηδκ δθζηία, ημ ΓΜ ηαζ ημ θφθμ (Zelber-Sagi et al, 2007; Musso et al, 2003). Πνιπαθόξεζηα ιηπαξά νμέα: Σα πμθοαηυνεζηα θζπανά μλέα (PUFAs) είκαζ ιζα ηαηδβμνία θζπανχκ μλέςκ, δ μπμία πενζθαιαάκεζ ηα ς3 ηαζ ς6 θζπανά μλέα. Απυ επζδδιζμθμβζηέξ (Laaksonen et al, 2005; Djousse et al, 2003) ηαζ ηθζκζηέξ (Heine et al, 1989) ιεθέηεξ έπεζ θακεί υηζ ηα PUFAs, υηακ ηαηακαθχκμκηαζ ζηδ εέζδ ηςκ ημνεζιέκςκ θζπανχκ μλέςκ, ιεζχκμοκ ημκ ηίκδοκμ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο. Ο θυβμξ ς6/ς3 θζπανά μλέα θαίκεηαζ κα είκαζ ζδιακηζηυξ ζημκ πνμζδζμνζζιυ ηδξ επίδναζδξ ηςκ PUFAs ζε δζάθμνμοξ δείηηεξ (θζπζδαζιζημφξ ηαζ ιδ). Ανηεηέξ in vivo ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ ηδκ φπανλδ ζπέζδξ ιεηαλφ ηδξ έθθεζρδξ απαναίηδηςκ θζπανχκ μλέςκ ηαζ ηδξ ακάπηολδξ ζηεάηςζδξ ζε πεζναιαηυγςα (Allard, 2002; Keim et al, 1984; Meghelli-Bouchenak et al, 1989; Goheen et al, 1983; Werner et al, 2005; Alwayn et al, 2004; Cazeils et al, 1999; Bouziane et al, 1994), ιζα ζπέζδ πμο παναηδνήεδηε πνχηδ θμνά πνζκ απυ 30 πνυκζα (Sheldon et al, 1978). ε ιζα απυ αοηέξ ηζξ ιεθέηεξ, ζε πήκεξ ζηζξ μπμίεξ δυεδηε ιεβάθδ πμζυηδηα ηαθαιπμηζμφ, δ δπαηζηή ζηεάηςζδ πμο ακέπηολακ ζοκμδεουηακ απυ ιεζςιέκμ πενζεπυιεκμ απαναίηδηςκ θζπανχκ μλέςκ ζηα ιειανακζηά θςζθμθζπμεζδή, πανά ηδκ επανηή πανμπή θζκεθασημφ ηαζ α-θζκμθεκζημφ μλέμξ ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ (Cazeils et al, 1999). ηζξ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ ηα εονήιαηα είκαζ ακηζηνμουιεκα, ιε ηδκ ιεθέηδ ηςκ Cortez- Pinto ηαζ ζοκ. (2006) κα δείπκεζ ιεβαθφηενδ πνυζθδρδ ς6 PUFAs ηαζ θυβμ ς6/ς3 ζημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ, εκχ μζ Musso ηαζ ζοκ. (2003) οπμζηήνζλακ υηζ δ πνυζθδρδ ηςκ PUFAs ηαζ μ θυβμξ PUFAs/SFAs ανέεδηακ ζε παιδθυηενα επίπεδα ζημοξ αζεεκείξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ. Αηυιδ, ζε αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα έπεζ ανεεεί ιεβαθφηενδ πνυζθδρδ PUFAs ζοβηνζκυιεκδ ιε εηείκδ αζεεκχκ ιε απθή ζηεάηςζδ (Vilar et al, 2008). Σέθμξ, άθθεξ ιεθέηεξ δεκ έπμοκ ανεζ ηάπμζα ζοζπέηζζδ ηδξ κυζμο ιε ηδκ πνυζθδρδ PUFAs (Zelber-Sagi et al, 2007). Trans ιηπαξά νμέα: Σα trans θζπανά μλέα είκαζ αηυνεζηα θζπανά μλέα ιε ημοθάπζζημκ έκακ δζπθυ δεζιυ ζηδκ trans ιμνθή ημοξ. Ζ ιυκδ αλζυθμβδ πδβή αηυνεζηςκ θζπανχκ μλέςκ ιε trans δζπθμφξ δεζιμφξ είκαζ ηα βαθαηημημιζηά πνμσυκηα ηαζ ημ ηνέαξ ηςκ 53

54 ιδνοηαζηζηχκ γχςκ, ηαζ ηα μπμία πνμένπμκηαζ απυ ααηηδνζαηυ ιεηααμθζζιυ, εκχ ανίζημκηαζ ηονίςξ ζε πνμσυκηα, υπςξ μζ παθαζμφ ηφπμο ζηθδνέξ ιανβανίκεξ, ηδβακζζιέκα ηνυθζια ηαζ ανημζηεοάζιαηα ημο ειπμνίμο (Zivkovic et al, 2007; Sullivan, 2010; Nishida et al, 2009). Σα trans θζπανά μλέα έπμοκ ζπεηζζηεί ιε ηδκ ηανδζαββεζαηή κυζμ ηαζ ημκ δζααήηδ (Micha et al, 2009). Πνυζθαηεξ in vivo ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ υηζ μζ παιδθμφ θίπμοξ δίαζηεξ, ζηζξ μπμίεξ έκα πμζμζηυ ημο θίπμοξ έπεζ ακηζηαηαζηαεεί απυ trans θζπανά μλέα, μδδβμφκ ζε αφλδζδ ηςκ εκδμδπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ, πανυιμζα ιε αοηήκ πμο πνμηφπηεζ απυ δίαζηεξ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θίπμξ (Tetri et al, 2008; Dorfman et al, 2009; Koppe et al, 2009) ή ζε ζζνυπζ ηαθαιπμηζμφ ορδθήξ ζφζηαζδξ ζε θνμοηηυγδ (Tetri et al, 2008). Βεααίςξ, οπάνπμοκ ηαζ εεηζηέξ επζδνάζεζξ αοηχκ ηςκ θζπανχκ μλέςκ, ζδίςξ υηακ πνυηεζηαζ βζα trans θζπανά μλέα πμο οπάνπμοκ θοζζηά ζε ηνμθέξ. Έκα ηέημζμ πανάδεζβια είκαζ ημ ζογεοβιέκμ θζκεθασηυ μλφ (CLA), ημ μπμίμ είκαζ έκα ιίβια ζζμιενχκ ημο θζκεθασημφ μλέμξ ιε ζογεοβιέκμοξ δζπθμφξ δεζιμφξ, ηαζ ανίζηεηαζ θοζζηά (δεκ έπεζ πνμηφρεζ απυ ηδκ δζαδζηαζία ηδξ οδνμβυκςζδξ) ζε ηνμθέξ, υπςξ ημ ηνέαξ ηαζ βαθαηημημιζηά πνμσυκηα (π.π βάθα ηαζ ηονί) (Ha et al, 1989; Chin et al, 1992). ε ιεθέηδ πμο δζελήπεδ ζε ανμοναίμοξ Zucker (fa/fa), ιεηά απυ δζάζηδια 8 εαδμιάδςκ, ζηα πμκηίηζα ζηα μπμία πμνδβήεδηε CLA παναηδνήεδηε ιείςζδ ηδξ δπαημιεβαθίαξ, ηαζ ιείςζδ ηδξ ζοζζχνεοζδξ δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ δεζηηχκ δπαηζηήξ αθάαδξ ζημ πθάζια, ζε ζφβηνζζδ ιε ηδκ μιάδα εθέβπμο. Δπίζδξ, ζηα πμκηίηζα πμο αημθμφεδζακ ηδ δζαηνμθή ειπθμοηζζιέκδ ιε CLA παναηδνήεδηε αφλδζδ ηδξ αδζπμκεηηίκδξ, ηαζ ελαζηίαξ αοημφ ιείςζδ ηαζ ηδξ οπενζκζμοθζκαζιίαξ, ηαεχξ ηαζ ιείςζδ ηδξ έηθναζδξ ημο TNF-a ζημ ήπαν ηςκ πμκηζηχκ αοηχκ (Nagao et al, 2005). Οζ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ, ιέπνζ ζηζβιήξ δεκ έπμοκ ιεθεηήζεζ άιεζα ηζξ επζδνάζεζξ ηδξ πνυζθδρδξ trans θζπανχκ μλέςκ ζηα επίπεδα ηςκ εκδμδπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ. Δπμιέκςξ, μ νυθμξ ημοξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ παναιέκεζ αδζεοηνίκζζημξ. Α Πξσηεΐλεο Μζηνή πθδνμθυνδζδ οπάνπεζ υζμκ αθμνά ζηδκ επίδναζδ ηδξ πμζυηδηαξ ηαζ ηδξ πμζυηδηαξ ηδξ πνμζθαιαακυιεκδξ πνςηεΐκδξ ζηδκ παεμθοζζμθμβία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο. Δίκαζ βκςζηυ υηζ δ πνςηεσκζηή ακεπάνηεζα ή μ οπμζζηζζιυξ ιπμνεί κα πνμηαθέζμοκ ζηεάηςζδ (Meghelli-Bouchenak et al, 1989; Lockwood et al, 1977). Πεζνάιαηα ζε ηνςηηζηά έδεζλακ υηζ ιζα δίαζηα ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε πνςηεΐκδ ηαζ παιδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε οδαηάκεναηεξ ιεζχκεζ ηα απμεέιαηα ημο θζπχδμοξ ζζημφ, ηαζ αεθηζχκεζ ηδκ μιμζυζηαζδ ηδξ βθοηυγδξ ηαζ ηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ, ιεζχκμκηαξ ηδκ de novo θζπμβέκεζδ (Blouet et al, 2006; Pichon et al, 2006). Γζα ηδκ ζπέζδ ηδξ πνμζθαιαακυιεκδξ πνςηεΐκδξ ιε ηδ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ηα απμηεθέζιαηα ηςκ επζδδιζμθμβζηχκ ιεθεηχκ ζε ακενχπμοξ είκαζ 54

55 ακηζηνμουιεκα. Μεβάθμξ ανζειυξ ιεθεηχκ δεκ ηαηέθδλε ζε ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ηδξ πνυζθδρδξ πνςηεΐκδξ ηαζ ηδξ ζζημθμβίαξ ηδξ κυζμο (Kang et al, 2006; Solga et al, 2004; Musso et al, 2003; Allard et al, 2008; Thuy et al, 2008). Ακηίεεηα, μζ Cortez-Pinto ηαζ ζοκ. (2006) έδεζλακ υηζ μζ αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα πνμζθάιαακακ θζβυηενδ πνςηεΐκδ ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ, ηαζ μζ Ricci ηαζ ζοκ. (2011) ζοζπέηζζακ ηδκ πνυζθδρδ πνςηεΐκδξ ιε αολδιέκμ ηίκδοκμ ακάπηολδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ ηαζ αφλδζδξ ηδξ ALT, ζε 63 παπφζανημοξ εεεθμκηέξ. Απυ ηδκ άθθδ, ζε ιεθέηδ ζημ Ηζναήθ δ πνυζθδρδ πνςηεΐκδξ ζε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ήηακ ιεβαθφηενδ ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ ζοιιεηέπμκηεξ, ιε ηδ δζαθμνά αοηή κα είκαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή ιυκμ ζημοξ άκδνεξ εεεθμκηέξ (Zelber-Sagi et al, 2007). Μάθζζηα, ζηδκ ίδζα ιεθέηδ θάκδηε υηζ μζ αζεεκείξ ηαηακάθςκακ 27% πενζζζυηενδ πνςηεΐκδ απυ ηνέαξ (μπμζμδήπμηε είδμξ ηνέαημξ) ηαζ εθαθνχξ ιζηνυηενδ πμζυηδηα πνςηεΐκδξ απυ ράνζ πθμφζζμ ζε ς3 ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ (Zelber-Sagi et al, 2007). Σέθμξ, ζοβηνίκμκηαξ αζεεκείξ ιε δζαθμνεηζηήξ αανφηδηαξ κυζμ, θάκδηε υηζ ζε άημια ιε ζηεαημδπαηίηζδα δθζηίαξ 40 έςξ 59 εηχκ, δ πνυζθδρδ πνςηεΐκδξ ήηακ ιζηνυηενδ απυ άημια ιε απθή ζηεάηςζδ ηδξ ίδζαξ δθζηζαηήξ μιάδαξ (Toshimitsu et al, 2007). Απυ ηζξ ιεθέηεξ πμο έπμοκ βίκεζ ιέπνζ ζήιενα, θαίκεηαζ πςξ δεκ ιπμνεί κα ελαπεεί αζθαθέξ ζοιπέναζια βζα ηδκ ζπέζδ ηδξ πνμζθαιαακυιεκδξ πνςηεΐκδξ ηαζ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Α Μηθξνζξεπηηθά ζπζηαηηθά Οζ επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ πμο έπμοκ αλζμθμβήζεζ ηδ ζπέζδ ιεηαλφ ηδξ δζαηνμθζηήξ πνυζθδρδξ ηαζ ηδξ ειθάκζζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, δεκ έπμοκ ακαθένεζ δεδμιέκα βζα ηα ιζηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά. Απυ ηα εθάπζζηα δεδμιέκα πμο οπάνπμοκ έπεζ θακεί υηζ δ πνυζθδρδ ηςκ ακηζμλεζδςηζηχκ αζηαιζκχκ C ηαζ E είκαζ παιδθυηενδ ζημοξ αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε οβζή άημια (Musso et al, 2003). Ακηζεέηςξ, δ πνυζθδρδ αζηαιίκδξ Α, Δ ηαζ θοθζημφ μλέμξ ανέεδηε ιεβαθφηενδ ζε αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζπέζδ ιε οβζείξ εεεθμκηέξ ζε άθθδ ιεθέηδ, ιε ηδκ πνυζθδρδ αοηχκ ηςκ ζοζηαηζηχκ, υιςξ, κα είκαζ ιζηνυηενδ απυ ηδκ ζοκζζηχιεκδ (EAR) ζε ιεβάθμ πμζμζηυ ηςκ αζεεκχκ (Cortez-Pinto et al, 2006). Σέθμξ, ζε ιζα Ηαπςκζηή ιεθέηδ έπεζ θακεί υηζ δ πνυζθδρδ ρεοδανβφνμο ήηακ ιζηνυηενδ ζε αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα δθζηίαξ 20 έςξ 59 εηχκ ζε ζφβηνζζδ ιε άημια ιε απθή ζηεάηςζδ ηδξ ίδζαξ δθζηίαξ (Toshimitsu et al, 2007). Α.2.2. Δπίπεδν νκάδσλ ηξνθίκσλ Γεδμιέκα πμο κα ζοζπεηίγμοκ ηδκ ηαηακάθςζδ ηνμθίιςκ ιε ηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ είκαζ πμθφ πενζμνζζιέκα. Οζ πενζζζυηενεξ ιεθέηεξ 55

56 έπμοκ αζπμθδεεί ιε ηδκ πνυζθδρδ ακαροηηζηχκ ηαζ εθαζμθάδμο, εκχ έπμοκ βίκεζ ακαθμνέξ ηαζ ζε ηάπμζεξ άθθεξ μιάδεξ ηνμθίιςκ. Σζξ ηεθεοηαίεξ δεηαεηίεξ έπεζ ζοκηεθεζηεί ιζα παβηυζιζα αθθαβή ζηζξ δζαηνμθζηέξ ζοκήεεζεξ, ςξ απμηέθεζια ηδξ εζζαβςβήξ βθοηακηζηχκ, υπςξ θνμοηηυγδ ηαζ ζμοηνυγδ, ζηα ηνυθζια απυ ηζξ αζμιδπακίεξ ηνμθίιςκ. Υαναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια αοημφ ημο θαζκμιέκμο είκαζ δ αφλδζδ ηδξ ηαηακάθςζδξ ακαροηηζηχκ ηαζ θνμοημπμηχκ, ηα μπμία απμηεθμφκ ηφνζεξ πδβέξ γάπανδξ ή ζζνμπζμφ ηαθαιπμηζμφ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θνμοηηυγδ (42% - 90% πενζεηηζηυηδηα ζε θνμοηηυγδ), απυ 3,9% ηδξ ζοκμθζηήξ εκενβεζαηήξ πνυζθδρδξ ημ 1977 ζημ 9,2% ημ 2001 (Nielsen et al, 2004). Μέπνζ ηδκ δεηαεηία ημο 1980, ημ ιεβαθφηενμ πμζμζηυ εκένβεζαξ ηςκ ακαροηηζηχκ ανίζημκηακ ιε ηδκ ιμνθή επελενβαζιέκδξ γάπανδξ απυ γαπανμηάθαιμ ή ζζνμπζμφ ηαθαιπμηζμφ. ήιενα, ημ ζζνυπζ ηαθαιπμηζμφ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θνμοηηυγδ πνδζζιμπμζείηαζ ζπεδυκ απμηθεζζηζηά ςξ βθοηακηζηυ ζηζξ ΖΠΑ ηαζ ζε άθθεξ πχνεξ, ελαζηίαξ ημο παιδθμφ ημο ηυζημοξ (Nseir et al, 2010). Πνυζθαηα δεδμιέκα οπμδεζηκφμοκ ηδκ φπανλδ ζπέζδξ ιεηαλφ ηδξ πνυζθδρδξ ακαροηηζηχκ ηαζ ημο ηζκδφκμο ειθάκζζδξ παποζανηίαξ ηαζ ζαηπανχδμοξ δζααήηδ, βεβμκυξ πμο μθείθεηαζ ζηα ιεβάθα πμζά ζζνμπζμφ πθμφζζμο ζε θνμοηηυγδ πμο πνδζζιμπμζείηαζ βζα ηδκ παναζηεοή ημοξ, ημ μπμίμ αολάκεζ ηδκ βθοηυγδ ημο αίιαημξ υπςξ αηνζαχξ ηαζ δ ζμοηνυγδ (Gaby, 2005). Αηυιδ, έπεζ θακεί υηζ δ ηαηακάθςζδ ακαροηηζηχκ ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ παποζανηία ηαζ μδδβεί ζε αολδιέκμ ηζκδφκμ ακάπηολδξ ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο. Άημια πμο ηαηακάθςκακ πενζζζυηενα απυ 1 ακαροηηζηυ ακά διένα είπακ ορδθυηενδ επίπηςζδ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο απυ ηα άημια ιε ιζηνυηενδ ηαηακάθςζδ (Dhingra et al, 2007). Δπζπθέμκ, αηυιδ ηαζ ηα ακαροηηζηά δζαίηδξ πζεακχξ κα εκμπμπμζμφκηαζ βζα ηδκ αφλδζδ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ ηαζ ηδξ θθεβιμκήξ, ηαεχξ πενζέπμοκ ημ βθοηακηζηυ αζπανηάιδ ηαζ ηαναιεθυπνςια, ηα μπμία είκαζ πθμφζζα ζε πνμσυκηα πνμπςνδιέκδξ βθοημγοθίςζδξ (Vlassara et al, 2002; Hofmann et al, 2002). Όζμκ αθμνά ζηδκ ζπέζδ ιεηαλφ ηδξ ηαηακάθςζδξ ακαροηηζηχκ ηαζ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ, αοηή έπεζ ήδδ δζενεοκδεεί. Οζ Assy ηαζ ζοκ. (2008) ζοκέηνζκακ ηδκ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ ηνμθχκ ηαζ ακαροηηζηχκ 31 αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ιε αοηήκ 30 οβζχκ ιανηφνςκ. Σμ 80% ηςκ αζεεκχκ ηαηακάθςκε οπένιεηνδ πμζυηδηα ακαροηηζηχκ ηαζ/ή θνμοημποιχκ (> 50 βν πνυζεεηδξ γάπανδξ/διένα), ζε ακηίεεζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ, υπμο ημ πμζμζηυ ηςκ αηυιςκ ιε αοηήκ ηδκ ηαηακάθςζδ έθηακε ζημ 20%. Απυ υθα ηα ηνυθζια πμο αλζμθμβήεδηακ, δ ηαηακάθςζδ ηςκ ακαροηηζηχκ ήηακ δ ιυκδ ακελάνηδηδ ιεηααθδηή ζηακή κα πνμαθέρεζ ηδκ πανμοζία θζπχδμοξ δζήεδζδξ ήπαημξ ζημ 82,5% ηςκ πενζπηχζεςκ, ιε 100% εοαζζεδζία, 76% εζδζηυηδηα, 57% εεηζηή πνμβκςζηζηή αλία ηαζ 100% ανκδηζηή πνμβκςζηζηή αλία (Assy et al, 2008). ε ιεθέηδ πμο δδιμζζεφηδηε έκακ πνυκμ ανβυηενα απυ ηδκ ίδζα 56

57 ενεοκδηζηή μιάδα, δ ζφβηνζζδ ηςκ πνμζθαιαακυιεκςκ ηνμθίιςκ ηαζ πμηχκ έβζκε ιεηαλφ 31 αζεεκχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο βζα ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ, 29 αζεεκχκ ιε ηδ κυζμ πςνίξ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο βζα ημ ζφκδνμιμ, ηαζ 30 οβζχκ ιανηφνςκ ηαζνζαζιέκςκ ςξ πνμξ ημ θφθμ ηαζ ηδκ δθζηία (Abid et al, 2009). Καζ ζε αοηήκ ηδ δδιμζίεοζδ ανέεδηε ζδιακηζηή ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ηδξ πμζυηδηαξ ηςκ ακαροηηζηχκ πμο ηαηακαθχκμκηακ ηαζ ηδξ πανμοζίαξ θζπχδμοξ δζήεδζδξ. Μάθζζηα, δ πμζυηδηα ηςκ ηαηακαθζζηυιεκςκ ακαροηηζηχκ ήηακ μ ζζπονυηενμξ πνμβκςζηζηυξ πανάβμκηαξ ηδξ δπαηζηήξ θζπχδμοξ δζήεδζδξ, αηυια ηαζ ιεηά απυ πνμζανιμβή βζα ηδκ πανμοζία ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο ηαζ βζα ηα επίπεδα CRP. Οζ αζεεκείξ ιε ηδ κυζμ ηαηακάθςκακ ζπεδυκ 5 θμνέξ ηδκ πμζυηδηα ηςκ οδαηακενάηςκ πνμενπυιεκςκ απυ ακαροηηζηά, ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ. Σέθμξ, οπήνλε ζδιακηζηή δζαθμνά ζηδκ πμζυηδηα ηςκ ακαροηηζηχκ πμο ηαηακαθχκμκηακ διενδζίςξ, ιεηαλφ ηςκ αζεεκχκ ιε δζαθμνεηζηυ ααειυ ζμαανυηδηαξ ηδξ κυζμο, αθθά ηαζ ιεηαλφ υθςκ ηςκ αζεεκχκ ιε ηδ κυζμ (ακελανηήηςξ ημο ααειμφ ηδξ κυζμο) ηαζ ηςκ ιανηφνςκ (Abid et al, 2009). ε πανυιμζα ζοιπενάζιαηα ηαηέθδλε ηαζ δ ιεθέηδ ηςκ Zelber-Sagi ηαζ ζοκ. (2007), ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία μζ αζεεκείξ ηαηακάθςκακ ζπεδυκ δζπθάζζα πμζυηδηα οδαηακενάηςκ πνμενπυιεκςκ απυ ακαροηηζηά ζε ζπέζδ ιε ηα άημια πςνίξ ηδ κυζμ. Μάθζζηα, δ πνυζθδρδ οδαηακενάηςκ απυ ακαροηηζηά ζπεηίζηδηε ζδιακηζηά ιε αολδιέκμ ηίκδοκμ βζα ειθάκζζδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, ηαζ ζοβηεηνζιέκα ιζα αφλδζδ ζηδκ πνυζθδρδ γάπανδξ απυ ακαροηηζηά ηαηά 31 βναιιάνζα ακά διένα (πενίπμο έκα ιεηαθθζηυ ημοηάηζ ακαροηηζημφ), αφλδζε ηδκ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ ηδξ κυζμο ηαηά 1,45 θμνέξ. Σμ εθαζυθαδμ, ςξ ααζζηυ ζοζηαηζηυ ηδξ ιεζμβεζαηήξ δζαηνμθήξ, απμηεθείηαζ ηονίςξ απυ ιμκμαηυνεζηα θζπανά μλέα (MUFAs), ηαζ πνςηίζηςξ απυ εθασηυ μλφ. Ο αηνζαήξ ιδπακζζιυξ, ιέζς ημο μπμίμο ηα MUFAs ηαζ ημ εθαζυθαδμ ιπμνμφκ κα ηνμπμπμζήζμοκ ημ δπαηζηυ πενζεπυιεκμ ζε ηνζβθοηενίδζα, δεκ έπεζ βίκεζ αηυιδ ζαθήξ (Assy et al, 2009). Οζ ηφνζμζ ιδπακζζιμί δνάζδξ ημο εθαζμθάδμο είκαζ δ ιείςζδ ηδξ εκενβμπμίδζδξ ημο NF-kB, δ ιείςζδ ηδξ μλείδςζδξ ηδξ LDL πμθδζηενυθδξ, ηαζ δ αεθηίςζδ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ (Δηθόλα 7) (Assy et al, 2009). 57

58 Δηθόλα 7: Μνξηαθόο κεραληζκόο ηεο σθέιηκεο δξάζεο ηνπ ειατθνύ νμένο ζηελ NAFLD. Απμεκέλα επίπεδα TNF-a νδεγνύλ ζε ελεξγνπνίεζε ησλ ζρεηηδόκελσλ κε ην ζηξεο πξσηετληθώλ θηλαζώλ (IKKβ, JNK), νη νπνίεο πξνθαινύλ κεηαηόπηζε ηνπ NF-kB ζηνλ ππξήλα, νδεγώληαο έηζη ζε απμεκέλε παξαγσγή θιεγκνλσδώλ θπηηαξνθηλώλ θαη κεησκέλε ηλζνπιηλνεπαηζζεζία. Ζ ηλζνπιηλνεπαηζζεζία κεηώλεηαη πεξαηηέξσ από ηελ JNK-κεζνιαβνύκελε θσζθνξπιίσζε ηνπ IRS- 1. ηελ κεηαγεπκαηηθή θάζε ή κεηά από ππεξβνιηθή δηαηηεηηθή πξόζιεςε, ηα ειεύζεξα ιηπαξά νμέα κεηαθέξνληαη ζην ήπαξ, πξνζιακβάλνληαη θαη ζπζζσξεύνληαη ζηα επαηνθύηηαξα. Απηό νδεγεί ζε ελδνθπηηαξηθή κεηαηόπηζε ηνπ Bax ζηα ιπζνζώκαηα, θάηη πνπ νδεγεί ζε απμεκέλε θαζεςίλε Β. Απηό πξνθαιεί κεηαηόπηζε ηνπ NF-kB ζηνλ ππξήλα, κε ηαπηόρξνλε απμεκέλε παξαγσγή θαη απειεπζέξσζε TNF-a θαη απμεκέλε ηλζνπιηλναληίζηαζε. Ζ θαζεςίλε Β επίζεο πξνθαιεί κηηνρνλδξηαθή δπζιεηηνπξγία, νδεγώληαο ζε απόπησζε ησλ επαηνθπηηάξσλ θαη εμέιημε ζε NASH. ηελ εηθόλα θαίλεηαη ν ξόινο ηνπ ειαηνιάδνπ ζηελ κείσζε ηεο ελεξγνπνίεζεο ηνπ NFkB, ζηελ κείσζε ηεο νμείδσζεο ηεο LDL θαη ζηελ βειηίσζε ηεο ηλζνπιηλναληίζηαζεο. (Μεηάθξαζε από: Assy et al, 2009) Ζ επίδναζδ ημο εθαζμθάδμο ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ έπεζ αλζμθμβδεεί ηυζμ απυ ιεθέηεξ in vivo, υζμ ηαζ απυ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ. Οζ in vivo ιεθέηεξ πμο έπμοκ δζελαπεεί έπμοκ δείλεζ ηδκ εοενβεηζηή επίδναζδ ημο εθαζμθάδμο ζηδ κυζμ. Πνυζθαηα, αλζμθμβήεδηε δ επίδναζδ δζαθμνεηζηχκ ηφπςκ δζαζηδηζημφ θίπμοξ ζημ δπαηζηυ πενζεπυιεκμ θζπζδίςκ ηαζ ζε παναιέηνμοξ μλεζδςηζημφ ζηνεξ ζημ ήπαν πμκηζηχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Hussein et al, 2007). Απυ ηδκ ιεθέηδ θάκδηε υηζ ημ εθαζυθαδμ ιεζχκεζ ηδκ ζοζζχνεοζδ ηνζβθοηενζδίςκ ζημ ήπαν ηςκ πμκηζηχκ. μαανή θζπχδδξ δζήεδζδ παναηδνήεδηε ζηα πμκηίηζα πμο αημθμφεδζακ δίαζηα ακεπανηή ζε ιεεεζμκίκδ-πμθίκδ (MCDD), δίαζηα MCDD ιε πμνήβδζδ ζπεοεθαίμο, δίαζηα MCDD ιε πμνήβδζδ αμοηφνμο, αθθά υπζ ζηα πμκηίηζα πμο αημθμφεδζακ δίαζηα MCDD ιε πμνήβδζδ εθαζμθάδμο. Δπίζδξ, δ αφλδζδ ηςκ δπαηζηχκ ηνζβθοηενζδίςκ ζηδκ μιάδα ημο εθαζμθάδμο ιεζχεδηε ηαηά 30% ζε ζπέζδ ιε ηδκ μιάδα MCDD, ηαηά 37% ζε ζπέζδ 58

59 ιε ηδκ μιάδα ημο ζπεοεθαίμο ηαζ ηαηά 33% ζε ζπέζδ ιε ηδκ μιάδα ημο αμοηφνμο. ε ζφβηνζζδ ιε ηδκ μιάδα MCDD, δ μιάδα ημο εθαζμθάδμο ειθάκζζε ιζηνυηενδ αφλδζδ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ μνμφ ηαηά 10%, ηαζ αφλδζδ ημο θυβμο ς6/ς3 PUFAs ιαηνάξ αθφζμο ηαηά 345 θμνέξ. Όιςξ, ηα δπαηζηά επίπεδα ημο MDA αολήεδηακ ζε υθεξ ηζξ μιάδεξ ζημκ ίδζμ ααειυ, βεβμκυξ πμο οπμδδθχκεζ υηζ αολήεδηε ηαζ δ μλεζδςηζηή αθάαδ ζηα πμκηίηζα. Δπμιέκςξ, ζε αοηήκ ηδκ ιεθέηδ, ημ εθαζυθαδμ αεθηίςζε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, αφλδζε ηδκ απεθεοεένςζδ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ απυ ημ ήπαν ηαζ ιείςζε ηδκ νμή ηςκ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ απυ ημκ πενζθενζηυ θζπχδδ ζζηυ πνμξ ημ ήπαν, αθθά δεκ πνμζέθενε ηδ αέθηζζηδ ακηζμλεζδςηζηή πνμζηαζία ζηα πμκηίηζα (Hussein et al, 2007). Μζα άθθδ ιεθέηδ απυ ηδκ Ηζπακία, έδεζλε υηζ δ εεναπεία ιε ιζα ζζμννμπδιέκδ δίαζηα πθμφζζα ζε εθαζυθαδμ ζοκέααθθε ζηδκ επακαθμνά απυ ηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ ημο ήπαημξ πμκηζηχκ, ηάηζ πμο επζηεφπεδηε ιε ιείςζδ ηδξ εκενβμπμίδζδξ ηςκ δπαηζηχκ αζηενμεζδχκ ηοηηάνςκ απυ ηα MUFAs (Hernández et al, 2005). Δπζπθέμκ, πνμδβμφιεκεξ ιεθέηεξ πμο έβζκακ ζε πμκηίηζα ιε δπαηζηή ίκςζδ, έδεζλακ υηζ ημ εθαζυθαδμ, ζε ακηίεεζδ ιε έθαζα πθμφζζα ζε πμθοαηυνεζηα, πανείπε πνμζηαζία έκακηζ ηδξ ακάπηολδξ ίκςζδξ (Szende et al, 1994). Απυ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ έπεζ θακεί υηζ δ πνυζθδρδ MUFAs ιεζχκεζ ηα επίπεδα ηνζβθοηενζδίςκ ημο αίιαημξ, αολάκμκηαξ ηδκ μλείδςζδ ηςκ θζπανχκ μλέςκ ιέζς εκενβμπμίδζδξ ημο PPAR-a, ή ιεζχκμκηαξ ηδκ εκενβμπμίδζδ ημο SREBP ηαζ πανειπμδίγμκηαξ ηδκ θζπμβέκεζδ. Σα MUFAs ηδξ δζαηνμθήξ εκενβμπμζμφκ ημοξ PPAR-a ηαζ PPAR-β, αολάκμκηαξ ηδκ μλείδςζδ ηςκ θζπζδίςκ ηαζ ιεζχκμκηαξ ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, μδδβχκηαξ έηζζ ζε ιείςζδ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ (Soriguer et al, 2006). Δπζπθέμκ, επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ ηδκ εοενβεηζηή επίδναζδ ηδξ πνυζθδρδξ MUFAs ζηδκ πίεζδ ημο αίιαημξ, αεθηζχκμκηαξ έηζζ ημ ιεηααμθζηυ ζφκδνμιμ, παναηηδνζζηζηυ ημο μπμίμο είκαζ ηαζ δ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ (Alonso et al, 2006). Δπμιέκςξ, ιε αάζδ ηδκ οπάνπμοζα αζαθζμβναθία, θαίκεηαζ πςξ ηα MUFAs ημο εθαζμθάδμο πζεακχξ δζαδναιαηίγμοκ ηάπμζμκ νυθμ ζηδκ πνυθδρδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Ακάιεζα ζηα ηνυθζια, ηςκ μπμίςκ δ ηαηακάθςζδ έπεζ ιεθεηδεεί ζε ζπέζδ ιε ηδκ ειθάκζζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, ζοιπενζθαιαάκμκηαζ ημ ηνέαξ, ημ ράνζ, ηα βθοηά, ηα δδιδηνζαηά, ηα ζπεοέθαζα, ημ πνάζζκμ ηζάζ ηαζ ημ ηναζί. ε πνυζθαηδ Ηαπςκζηή ιεθέηδ, ζε 28 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα δ ηαηακάθςζδ δδιδηνζαηχκ ήηακ ζδιακηζηά ιζηνυηενδ ηαζ δ ηαηακάθςζδ βθοηχκ ζδιακηζηά ιεβαθφηενδ, ζε ζπέζδ ιε ηδκ ηαηακάθςζδ ηςκ ηνμθίιςκ αοηχκ ζε 18 αζεεκείξ ιε απθή ζηεάηςζδ (Toshimitsu et al, 2007). 59

60 ηδ ιεθέηδ ηςκ Zelber-Sagi ηαζ ζοκ. (2007) μζ αζεεκείξ ηαηακάθςκακ 27% πενζζζυηενδ πνςηεΐκδ απυ ηνέαξ (απυ υθα ηα είδδ ηνέαημξ) ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ, δ μπμία ιάθζζηα ζπεηίζηδηε ζδιακηζηά ιε αολδιέκμ ηίκδοκμ βζα ακάπηολδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο. οβηεηνζιέκα, πνυζθδρδ ημοθάπζζημκ 36 βναιιανίςκ πνςηεΐκδξ απυ ηνέαξ ακά διένα (ακηζζημζπεί ζε πενίπμο 110 βναιιάνζα ιαβεζνειέκμο ηυηηζκμο ηνέαημξ) αφλδζε ηδκ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ ηδξ κυζμο ηαηά 3,6 θμνέξ. Ακηζεέηςξ, δ πνμζθαιαακυιεκδ πμζυηδηα πνςηεΐκδξ απυ ράνζ πθμφζζμ ζε ς3 θζπανά μλέα ήηακ ιζηνυηενδ ζημοξ αζεεκείξ απυ υηζ ήηακ ζημοξ οβζείξ ηαζ έηεζκε κα ιεζχκεζ ημκ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ηδξ κυζμο, πςνίξ ημ απμηέθεζια κα είκαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηυ (Zelber-Sagi et al, 2007). Δκηοπςζζαηή είκαζ δ δνάζδ ημο ζπεοεθαίμο, ημ μπμίμ είκαζ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε DHA ηαζ EPA, ζηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, υπςξ θαίκεηαζ απυ in vivo ιεθέηεξ. Οζ εοενβεηζηέξ επζδνάζεζξ ημο πενζθαιαάκμοκ ηδκ ιείςζδ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ πθάζιαημξ, ηςκ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ, ηδξ βθοηυγδξ ηαζ ηδξ ζκζμοθίκδξ, ηδκ πνυθδρδ ειθάκζζδξ πενζθενζηήξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ, ηδκ ιείςζδ ηδξ ζοβηέκηνςζδξ ηνζβθοηενζδίςκ, ηδξ έηηνζζδξ VLDL ηαζ ηδξ θζπμβέκεζδξ ζημ ήπαν, ηδκ ιείςζδ ηδξ ζοβηέκηνςζδξ ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ ηδξ πνήζδξ ηαζ απμεήηεοζδξ βθοηυγδξ ζημοξ ζηεθεηζημφξ ιφεξ, ηδκ ιείςζδ ημο ιεβέεμοξ ηςκ θζπμηοηηάνςκ ηαζ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ηαζ ηέθμξ ηδκ αφλδζδ ηδξ ιεηαθμνάξ ηδξ βθοηυγδξ, ιέζς εκενβμπμίδζδξ απυ ηδκ ζκζμοθίκδ, ζημκ θζπχδδ ζζηυ (Lombardo et al, 2006). ε αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, δ ζοιπθδνςιαηζηή πμνήβδζδ 1 βναιιανίμο ζπεοεθαίμο διενδζίςξ, βζα δζάζηδια 12 ιδκχκ, ιείςζε ηδκ ζοβηέκηνςζδ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ αίιαημξ, ηα επίπεδα ηςκ δπαηζηχκ εκγφιςκ, ηδ βθοηυγδ κδζηείαξ ηαζ ημκ ααειυ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ (Capanni et al, 2006), εκχ δ πμνήβδζδ 2 βναιιανίςκ ζπεοεθαίμο διενδζίςξ βζα 6 ιήκεξ, ιείςζε εηηυξ ηςκ άθθςκ ηα επίπεδα ημο TNF-a (Spadaro et al, 2006). Δπζδδιζμθμβζηά δεδμιέκα πνμηείκμοκ υηζ δ ηαηακάθςζδ πνάζζκμο ηζαβζμφ (Camelia sinensis) ζπεηίγεηαζ ιε ιεζςιέκδ εκδζζιυηδηα απυ ηάεε αζηία ηαζ απυ ηανδζαββεζαηή κυζμ (Kuriyama et al, 2006). Οζ ιδπακζζιμί, ιέζς ηςκ μπμίςκ ημ πνάζζκμ ηζάζ ή μζ ηαηεπίκεξ πμο πενζέπεζ πνμζηαηεφμοκ απυ ηζξ πνυκζεξ κυζμοξ, παναιέκμοκ αζαθείξ. Πανά ηαφηα, δεδμιέκα απυ ιεθέηεξ ζε γχα ηαζ ακενχπμοξ δείπκμοκ υηζ δ πνμζηαηεοηζηή δνάζδ ημο πνάζζκμο ηζαβζμφ, ιπμνεί εκ ιένεζ κα μθείθεηαζ ζηζξ ακηζμλεζδςηζηέξ ηαζ οπμθζπζδαζιζηέξ ζδζυηδηεξ ηςκ ηαηεπζκχκ (Lotito et al, 2006; Frei et al, 2003; Higdon et al, 2003; Babu et al, 2008). Σμ πνάζζκμ ηζάζ πζεακχξ κα πνμζηαηεφεζ απυ δπαηζηέξ δοζθεζημονβίεξ, υπςξ έπεζ θακεί απυ ιεθέηεξ ζε πεζναιαηυγςα. ε παπφζανηα πμκηίηζα (ob/ob), δ απυ ημο ζηυιαημξ ή εκδμπενζημκασηή πμνήβδζδ επζβαθθμηαηεπίκδξ (EGCG) πνμζηαηεφεζ απυ ηδκ δπαηζηή ζηεάηςζδ ηαζ ημκ ηναοιαηζζιυ, ιεζχκμκηαξ ηδκ δπαηζηή ζοζζχνεοζδ θζπζδίςκ ηαζ ηα επίπεδα ALT (Fiorini et al, 60

61 2005). Δπίζδξ, ημ εηπφθζζια πνάζζκμο ηζαβζμφ (GTE) ακέζηεζθε ηδκ ακάπηολδ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ ηαζ ηναοιαηζζιμφ ζε παπφζανηα πμκηίηζα (Bruno et al, 2008) ηαζ ιείςζε ηδκ οπενμλείδςζδ ηςκ θζπζδίςκ ηαζ ηδκ παναβςβή ηςκ ιζημπμκδνζαηχκ ROS ζε πμκηίηζα, ζηα μπμία πμνδβήεδηακ δίαζηεξ ορδθέξ ζε θίπμξ ηαζ ακεπανηείξ ζε πμθίκδ (Nakamoto et al, 2009). Σέθμξ, ζε παπφζανηα πμκηίηζα, ιεηά απυ πμνήβδζδ GTE, παναηδνήεδηε ιείςζδ ηδξ θζπμβέκεζδξ ηαζ ηδξ θζπυθοζδξ ζημ θζπχδδ ζζηυ, βεβμκυξ πμο ιεζχκεζ ηδκ ιεηαθμνά ιδ εζηενμπμζδιέκςκ θζπανχκ μλέςκ απυ ημκ θζπχδδ ζζηυ ζημ ήπαν (Park et al, 2011). Δπίζδξ, ημ GTE μδδβεί ζε ιείςζδ ημο μλεζδςηζημφ ζηνεξ ηαζ ηςκ θθεβιμκςδχκ απμηνίζεςκ, ηαζ ιάθζζηα δ δνάζδ ημο GTE είκαζ δμζμελανηχιεκδ, ηαεχξ παιδθυηενδ ηαηακάθςζδ GTE (0,5%) ιεζχκεζ ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ ηαζ ηδκ δπαηζηή αθάαδ, αθθά ιζα ορδθυηενδ πνυζθδρδ (1%) απαζηείηαζ βζα κα αεθηζςεεί δ δπαηζηή ζηεάηςζδ ηαζ μζ θθεβιμκχδεζξ απακηήζεζξ (Park et al, 2011). Μέπνζ ζηζβιήξ δεκ οπάνπμοκ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ, μζ μπμίεξ κα έπμοκ ελεηάζεζ ηδκ επίδναζδ ηδξ πνυζθδρδξ πνάζζκμο ηζαβζμφ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, επμιέκςξ πνεζάγμκηαζ πενζζζυηενεξ ιεθέηεξ ζε ακενχπμοξ, βζα κα δζελαπεμφκ αζθαθή ζοιπενάζιαηα βζα ημ ζοβηεηνζιέκμ ηνυθζιμ. Ζ ζοκήεδξ ζφζηαζδ βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ είκαζ κα απμθεφβμοκ αοζηδνά ηδκ ηαηακάθςζδ αθημυθ. Πανά ηαφηα, δ ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ έπεζ ζοζπεηζζηεί ιε ιεζςιέκμ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο (Rimm et al, 1996), ηαζ είκαζ βκςζηυ υηζ ηα άημια πμο ανίζημκηαζ ζε ηίκδοκμ βζα ηανδζαββεζαηή κυζμ ανίζημκηαζ ζοκήεςξ ζε ηίκδοκμ ηαζ βζα ειθάκζζδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Ioannou et al, 2006; Ruhl et al, 2003). Έηζζ, πανά ηδκ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ δπαηζηήξ αθάαδξ, οπάνπμοκ εκδείλεζξ υηζ δ ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ ηαζ αθημυθ ιπμνεί κα δνα πνμζηαηεοηζηά βζα ημ ήπαν. ε έκα γςζηυ ιμκηέθμ, δ πμθοθαζκυθδ ημο ηναζζμφ, ιε ηδκ μκμιαζία νεζαεναηνυθδ, ιείςζε ηδκ ζηεάηςζδ ζε πμκηίηζα ηα μπμία ηνάθδηακ ιε δίαζηα αολδιέκςκ εενιίδςκ (Baur et al, 2006). Δπίζδξ, ημ ηναζί μδδβεί ζε αεθηίςζδ ανηεηχκ παναβυκηςκ ηζκδφκμο, ημζκχκ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ηαζ ηδκ ηανδζαββεζαηή κυζμ, υπςξ είκαζ δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ δ δοζθζπζδαζιία (Howard et al, 2004; Davies et al, 2002; Schulze et al, 2005). ε ιζα ιεθέηδ, ζηδκ μπμία μζ ζοιιεηέπμκηεξ πνμένπμκηακ απυ ηδκ ιεθέηδ NHANES III, αλζμθμβήεδηε δ ζπέζδ ιεηαλφ ηδξ ηαηακάθςζδξ ηναζζμφ ηαζ ηδξ επίπηςζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Dunn et al, 2008). Ζ κυζμξ πανμοζζάζεδηε ζημ 3,2% ηςκ αηυιςκ πμο δεκ ηαηακάθςκακ ηαευθμο αθημυθ, εκχ ιυκμ ζημ 0,4% ηςκ αηυιςκ ιε ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ (δδθαδή έςξ 1 ιενίδα=125 ml ηναζζμφ διενδζίςξ), ιε ημκ θυβμ πζεακμηήηςκ κα είκαζ 0,15 (95% CI 0,05-0,49). Δπμιέκςξ, δ ζοβηεηνζιέκδ ιεθέηδ οπμζηδνίγεζ υηζ δ ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ ζπεηίγεηαζ ιε ιεζςιέκδ επίπηςζδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ (Dunn et al, 2008). Οζ παναπάκς ιεθέηεξ 61

62 δείπκμοκ ιζα αολδιέκδ πζεακυηδηα ημ ηναζί κα δνα πνμζηαηεοηζηά βζα ηδκ θζπχδδ κυζμ, αθθά, απμοζία πενζζζυηενςκ απμδεζηηζηχκ ζημζπείςκ, δεκ ιπμνεί κα οπάνλεζ αηυιδ ζφζηαζδ πμο κα αθμνά ζηδκ ηαηακάθςζδ ηναζζμφ απυ άημια πμο ανίζημκηαζ ζε ηίκδοκμ βζα ηανδζαββεζαηή κυζμ ηαζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Α.2.3. Δπίπεδν δηαηξνθηθώλ πξνηύπσλ Μέπνζ ζήιενα, επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ πμο κα δζενεοκμφκ ηδ ζοζπέηζζδ ακάιεζα ζηδκ ιαηνμπνυκζα οζμεέηδζδ δζαηνμθζηχκ πνμηφπςκ ηαζ ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, δεκ έπμοκ δδιμζζεοεεί. Αηυιδ, μζ επζδνάζεζξ πμθθχκ δδιμθζθχκ δζαζηχκ ζηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ κυζμο δεκ έπμοκ βίκεζ αηυιδ βκςζηέξ. Πανά ηαφηα, μζ ιεηααμθζηέξ αεθηζχζεζξ πμο ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ απχθεζα αάνμοξ ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ, ιπμνεί κα εοκμήζμοκ ηαζ ηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα. Δθυζμκ ιζα δζαηνμθζηή πανέιααζδ ιπμνεί κα επδνεάζεζ εεηζηά ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ άθθα παναηηδνζζηζηά ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο, εα ήηακ ζδιακηζηυ κα βκςνίγαιε πμζά δίαζηα είκαζ δ πενζζζυηενμ ςθέθζιδ (Gill et al, 2006). Έηζζ, ζπεηζηά ιε ηδκ ελέθζλδ ηαζ ακηζιεηχπζζδ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ έπμοκ πνμηαεεί ηάπμζα πνυηοπα, ηα μπμία υιςξ δεκ οπμζηδνίγμκηαζ ηαζ απυ ηθζκζηέξ ιεθέηεξ. Α Μεζνγεηαθή δίαηηα Ζ Μεθέηδ ηςκ Δπηά Υςνχκ, ιζα επζδδιζμθμβζηή ιεθέηδ ηςκ δζαηνμθζηχκ πνμηφπςκ ηαζ ηδξ επίπηςζδξ ηδξ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο, δ μπμία λεηίκδζε ημ 1958 ηαζ δζήνηεζε 15 πνυκζα, ήηακ δ πνχηδ πμο ακαβκχνζζε ηδκ φπανλδ παιδθυηενμο ηζκδφκμο βζα ειθάκζζδ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο ζηζξ πχνεξ ηδξ Μεζμβείμο. ε αοηέξ ηζξ πχνεξ δίκμκηακ έιθαζδ ζηδκ ηαηακάθςζδ θνμφηςκ, θαπακζηχκ, ζζηδνχκ, λδνχκ ηανπχκ, βαθαηημημιζηχκ, εθαζμθάδμο, ηαεχξ ηαζ ιζηνχκ πμζμηήηςκ πμοθενζηχκ, ρανζμφ, ηυηηζκμο ηνέαημξ ηαζ ηυηηζκμο ηναζζμφ (ADA, 2002). Απυ ηυηε, ηθζκζηέξ ιεθέηεξ έπμοκ δείλεζ επακεζθδιιέκα ηα μθέθδ ηδξ Μεζμβεζαηήξ δίαζηαξ. Φαίκεηαζ πςξ δ πνμζηυθθδζδ ζημ ζοβηεηνζιέκμ δζαηνμθζηυ πνυηοπμ μδδβεί ζε αεθηίςζδ ηςκ δεζηηχκ θζπμπνςηεσκχκ, ηδξ ζκζμοθζκμεοαζζεδζίαξ, ηδξ εκδμεδθζαηήξ θεζημονβίαξ ηαζ ηδξ ηανδζαββεζαηήξ εκδζζιυηδηαξ (Serra-Majem et al, 2006; Meydani, 2005; Aude et al, 2004; Grundy et al, 2002; Panagiotakos et al, 2005). Παναιέκεζ αζαθέξ πμζα παναηηδνζζηζηά ηδξ Μεζμβεζαηήξ δίαζηαξ είκαζ οπεφεοκα βζα ηζξ παναηδνδεείζεξ εοενβεηζηέξ επζδνάζεζξ ηδξ. Γεκζηχξ, έπεζ παναηδνδεεί υηζ δίαζηεξ ιε ιεβαθφηενδ πενζεηηζηυηδηα ζε MUFAs, παιδθυηενμ βθοηαζιζηυ δείηηδ ηαζ ιεβαθφηενδ πενζεηηζηυηδηα ζε θοηζηέξ ίκεξ (παναηηδνζζηζηά ηδξ Μεζμβεζαηήξ δίαζηαξ) απυ υηζ δ ιέζδ 62

63 Αιενζηάκζηδ δζαηνμθή, ηείκμοκ κα έπμοκ εοενβεηζηή επίδναζδ ζηδκ ζκζμοθζκμεοαζζεδζία (Hung et al, 2003). Γεκ έπμοκ δζελαπεεί ιεθέηεξ, μζ μπμίεξ κα αλζμθμβμφκ ηδκ επίδναζδ ηδξ Μεζμβεζαηήξ δίαζηαξ, ςξ δζαηνμθζηυ πνυηοπμ, ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Ακη αοημφ, ιειμκςιέκα ζοζηαηζηά ηδξ δζαηνμθήξ αοηήξ έπμοκ ιεθεηδεεί. Όπςξ ακαθένεδηε ηαζ ζε πνμδβμφιεκδ εκυηδηα, ηα MUFAs, ηα μπμία ανίζημκηαζ ζημ εθαζυθαδμ ηαζ είκαζ απυ ηα ααζζηυηενα ζοζηαηζηά ηδξ Μεζμβεζαηήξ δίαζηαξ, έπεζ θακεί υηζ μδδβμφκ ζε ιείςζδ ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ (Soriguer et al, 2006). Δπίζδξ, ζε ιζα ηοπαζμπμζδιέκδ ιεθέηδ, δ απμηεθεζιαηζηυηδηα ηδξ Μεζμβεζαηήξ δίαζηαξ ζε πμθθμφξ πανάβμκηεξ ημο ιεηααμθζημφ ζοκδνυιμο, πανέπεζ ζημζπεία υηζ μ ζοκδοαζιυξ ορδθήξ πνυζθδρδξ MUFAs ηαζ θοηζηχκ ζκχκ, παιδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ ηαζ άπαπςκ πνςηεσκζηχκ πδβχκ, ίζςξ απμηεθεί ηαθή επζθμβή βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ (Zivkovic et al, 2007). Α Γίαηηεο ρακεινύ ιίπνπο Οζ δίαζηεξ παιδθμφ θίπμοξ απμηεθμφκ παναδμζζαηά εηείκεξ ηζξ δίαζηεξ πμο ζοζηήκμκηαζ ζοπκυηενα απυ ημοξ επαββεθιαηίεξ οβείαξ. Με ηδκ πάνμδμ ημο πνυκμο, μζ δίαζηεξ αοηέξ έπμοκ απμδεζπεεί αζθαθείξ, ηανδζμπνμζηαηεοηζηέξ ηαζ απμηεθεζιαηζηέξ ζηδκ απχθεζα αάνμοξ, πανά ημ πνυαθδια πνμζηυθθδζδξ πμο οπάνπεζ ζε αοηέξ (Gill et al, 2006). Οζ παιδθμφ θίπμοξ δίαζηεξ (30% ηδξ εκένβεζαξ) οπμζηδνίγμκηαζ ηαζ απυ ημ NCEP (National Cholesterol Education Program) ηαζ απυ ηδκ American Heart Association (AHA). Μζα ηέημζμο είδμοξ δίαζηα είκαζ ηαζ δ Ornish, δ μπμία ανπζηά απμηεθμφζε ιζα πνμθδπηζηή πνμζέββζζδ ημο ηνυπμο γςήξ βζα ηδκ εεναπεία ηαζ δζαπείνζζδ ηδξ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο (Ornish, 1990). Πνυηεζηαζ βζα ιζα παιδθμφ θίπμοξ ηαζ ορδθήξ πενζεηηζηυηδηαξ ζε θοηζηέξ ίκεξ πμνημθαβζηή δίαζηα. Δπζηνέπεζ ηδκ απενζυνζζηδ ηαηακάθςζδ θνμφηςκ, θαπακζηχκ, ζζηδνχκ ηαζ μζπνίςκ, εκχ πνμηείκεζ ιέηνζα ηαηακάθςζδ άπαπςκ βαθαηημημιζηχκ πνμσυκηςκ ηαζ άπαπςκ ή πμθφ παιδθχκ ζε θίπμξ ειπμνζηά δζαεέζζιςκ πνμσυκηςκ. Απαβμνεφεηαζ δ ηαηακάθςζδ υθςκ ηςκ εζδχκ ηνέαημξ (ζοιπενζθαιαακμιέκμο ηαζ ημο ρανζμφ), ηςκ εθαίςκ ηαζ ηςκ θζπχκ, ηςκ λδνχκ ηανπχκ, ηςκ ααμηάκημξ, ηςκ βαθαηημημιζηχκ πνμσυκηςκ, ηδξ γάπανδξ ηαζ ηςκ απθχκ οδαηακενάηςκ, ημο αθημυθ, ηαζ ηςκ ειπμνζηχκ πνμσυκηςκ ιε πενζζζυηενα απυ 2 βναιιάνζα θίπμοξ ακά ιενίδα. Μζα απυ ηζξ επζηνίζεζξ πμο έπεζ δεπεεί δ Γίαζηα Ornish βζα ηδκ εθανιμβή ηδξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα, είκαζ μ αοζηδνυξ πενζμνζζιυξ υθςκ ηςκ εζδχκ θίπμοξ, ζοιπενζθαιαακμιέκςκ ηςκ ς3 ηαζ ηςκ ιμκμαηυνεζηςκ θζπανχκ μλέςκ, δ πνυζθδρδ ηςκ μπμίςκ έπεζ ζπεηζζηεί ιε αεθηζχζεζξ ζε ιεηααμθζηέξ παναιέηνμοξ ζπεηζηέξ ιε ηδκ κυζμ, υπςξ δ 63

64 ζκζμοθζκμακηίζηαζδ, δ θθεβιμκή ηαζ ηα επίπεδα θζπζδίςκ αίιαημξ. Δπμιέκςξ, αοηή δ δίαζηα πζεακχξ είκαζ αηαηάθθδθδ βζα ημοξ πενζζζυηενμοξ αζεεκείξ ιε ηδκ θζπχδδ κυζμ (Zivkovic et al, 2007). Α Γίαηηεο ρακειώλ πδαηαλζξάθσλ Οζ δίαζηεξ παιδθχκ οδαηακενάηςκ είπακ βίκεζ δδιμθζθείξ ηζξ ηεθεοηαίεξ δεηαεηίεξ, ηαζ ηχνα πάθζ θαίκεηαζ πςξ έπμοκ ακααζχζεζ. Δκχ ιζα δίαζηα ορδθχκ οδαηακενάηςκ μδδβεί ζε αφλδζδ ηδξ βθοηυγδξ αίιαημξ, ηδξ ζκζμοθίκδξ ηαζ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ, μζ μπμίμζ απμηεθμφκ πανάβμκηεξ ηζκδφκμο βζα ηδκ ακάπηολδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο, μ πενζμνζζιυξ ηςκ οδαηακενάηςκ μδδβεί ζε ηέηςζδ, ηαηαθήβμκηαξ υπζ ιυκμ ζε απχθεζα αάνμοξ, αθθά ηαζ ζε ιείςζδ ηςκ επζπέδςκ ηςκ πνμακαθενεέκηςκ παναβυκηςκ (Gill et al, 2006). Μεθέηεξ έπμοκ δείλεζ υηζ μζ δίαζηεξ παιδθχκ οδαηακενάηςκ εεςνμφκηαζ απμηεθεζιαηζηέξ βζα ιζα αναποπνυεεζιδ απχθεζα αάνμοξ (Samaha et al, 2003; Foster et al, 2003). Οζ οπμζηδνζηηέξ ηέημζςκ δζαηνμθζηχκ πνμηφπςκ, πζζηεφμοκ υηζ μζ δίαζηεξ αοηέξ πνμηαθμφκ ημνεζιυ, βεβμκυξ πμο ηαεζζηά εφημθδ ηδκ πνμζηυθθδζδ ζε αοηέξ. Σαοηυπνμκα, υιςξ, έπμοκ πνμηφρεζ ηαζ ενςηήιαηα ζπεηζηά ιε ηδ δζαηνμθζηή επάνηεζα ηαζ ηζξ ιαηνμπνυκζεξ επζδνάζεζξ αοηχκ ηςκ δζαζηχκ, ηαεχξ αναποπνυεεζια, έπεζ θακεί υηζ είκαζ αζθαθείξ (Gill et al, 2006). Γδιμθζθείξ δίαζηεξ παιδθχκ οδαηακενάηςκ είκαζ μζ δίαζηεξ Atkins, South Beach ηαζ Zone. Ζ δίαζηα Atkins εζηζάγεζ ζηδκ ορδθή πνυζθδρδ πνςηεσκχκ ηαζ θίπμοξ ηαζ ηαοηυπνμκα ζηδκ πμθφ παιδθή πνυζθδρδ οδαηακενάηςκ (Atkins, 1998). Οζ ιαηνμπνυκζεξ επζδνάζεζξ ηδξ δίαζηαξ αοηήξ ηαζ άθθςκ πανυιμζςκ δζαηνμθζηχκ πνμηφπςκ ανίζημκηαζ αηυιδ οπυ αιθζζαήηδζδ, εζδζηά υζμκ αθμνά ζημκ αολδιέκμ ηίκδοκμ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο ηαζ ζηζξ πζεακέξ επζδνάζεζξ ημοξ ζηδ κεθνζηή θεζημονβία. Ζ αφλδζδ ηςκ επζπέδςκ LDL ηαζ μθζηήξ πμθδζηενυθδξ, δ αολδιέκδ πνυζθδρδ ημνεζιέκςκ θζπανχκ μλέςκ, ηαεχξ ηαζ δ παιδθή πνυζθδρδ θοηζηχκ ζκχκ, πμο ζοκμδεφμοκ ηδκ δίαζηα Atkins, ακηεκδείηκοκηαζ ζημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ελαζηίαξ ηδξ απμδεδεζβιέκδξ αφλδζδξ πμο πνμηαθμφκ ζημκ ηανδζαββεζαηυ ηίκδοκμ (Zivkovic et al, 2007). Ζ δίαζηα Atkins ηείκεζ κα πνμηαθεί απυημιδ απχθεζα αάνμοξ ηαζ ηέηςζδ, εζδζηά ημοξ ηνείξ πνχημοξ ιήκεξ εθανιμβήξ ηδξ, ηάηζ πμο εκδεπμιέκςξ κα είκαζ επζαθααέξ βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Δπμιέκςξ, αοηή δ δίαζηα πζεακχξ είκαζ αηαηάθθδθδ βζα αοημφξ ημοξ αζεεκείξ (Zivkovic et al, 2007). Ζ δίαζηα Zone έπεζ ζπεδζαζηεί βζα κα δζαθμνμπμζεί ηδκ ζζμννμπία ηςκ ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ ζε ηάεε βεφια, μφηςξ χζηε κα οπάνπεζ αεθηζςιέκμξ βθοηαζιζηυξ έθεβπμξ (Sears, 1995). Ζ ακαθμβία οδαηακενάηςκ, θίπμοξ, ηαζ πνςηεΐκδξ, πνέπεζ κα δζαηδνείηαζ ζηαεενή ζε 64

65 πμζμζηυ 40%, 30% ηαζ 30% ακηζζημίπςξ. Ζ δίαζηα Zone ιπμνεί κα απμηεθεί ιζα επζθμβή βζα απχθεζα αάνμοξ, έθεβπμ ηδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ ηαζ ιείςζδ ημο ηζκδφκμο ηανδζαββεζαηήξ κυζμο, ζε ιενζημφξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ. Ζ έιθαζδ ζηδκ ηαηακάθςζδ MUFAs ακηί βζα SFAs, μζ αολδιέκεξ δυζεζξ ζοιπθδνςιάηςκ ζπεοεθαίμο, ηα θνμφηα, ηα θαπακζηά, δ αολδιέκδ πνυζθδρδ θοηζηχκ ζκχκ ηαζ οδαηακενάηςκ παιδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ, εκδείηκοκηαζ βζα ημοξ αζεεκείξ ιε ηδκ κυζμ (Zivkovic et al, 2007). Πανά ηαφηα, δ δίαζηα αοηή, ελαζηίαξ ηδξ ορδθήξ πνςηεσκζηήξ πνυζθδρδξ, είκαζ ιάθθμκ αηαηάθθδθδ βζα αζεεκείξ ζε αολδιέκμ ηίκδοκμ κεθνζηήξ δοζθεζημονβίαξ (Ahmed, 1991; Meyer et al, 1983; Blachley, 1984; Levey et al, 1999; Klahr et al, 1994). Ζ δίαζηα South Beach ααζίγεηαζ ζημκ βθοηαζιζηυ δείηηδ ηαζ πενζθαιαάκεζ ιζα θάζδ πνμζανιμβήξ, ηαηά ηδκ μπμία ηαηακαθχκεηαζ πμθφ ιζηνή πμζυηδηα οδαηακενάηςκ. Αοηή δ θάζδ αημθμοεείηαζ απυ ιζα ζηαδζαηή πνμζεήηδ ηςκ «ζςζηχκ» οδαηακενάηςκ ζηδκ επυιεκδ θάζδ ηαζ ζηδκ θάζδ δζαηήνδζδξ (Agatston, 2003). Ζ δίαζηα αοηή είκαζ ζοιααηή ιε μνζζιέκα ααζζηά γδηήιαηα πμο ζπεηίγμκηαζ ιε ημοξ αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ, ζοιπενζθαιαακμιέκδξ ηδξ ηαηακάθςζδξ ηνμθίιςκ παιδθμφ βθοηαζιζημφ δείηηδ, θοηζηχκ ζκχκ ηαζ MUFAs. Πανά ηαφηα, δ απυημιδ απχθεζα αάνμοξ πμο ζοκήεςξ είκαζ απμηέθεζια ηδξ ανπζηήξ θάζδξ ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ δίαζηαξ, δεκ ζοκίζηαηαζ ζε αζεεκείξ ιε ηδ κυζμ (Zivkovic et al, 2007). Δπίζδξ, δ ζφζηαζδ ηδξ δίαζηαξ ζε θίπδ είκαζ ορδθή, ηαεχξ ηοιαίκεηαζ απυ 40% ηδξ εκένβεζαξ έςξ 60%, βεβμκυξ ημ μπμίμ ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζε αολδιέκμ ηανδζαββεζαηυ ηίκδοκμ (Zivkovic et al, 2007). 65

66 Β. ΚΟΠΟ ΣΖ ΜΔΛΔΣΖ Ζ ιδ αθημμθζηή θζπχδδξ κυζμξ ημο ήπαημξ απμηεθεί ηδκ πζμ ζοπκά ειθακζγυιεκδ κυζμ ημο ήπαημξ παβημζιίςξ. Καεχξ δ κυζμξ ελεθίζζεηαζ ζε έκα ζδιακηζηυ πνυαθδια βζα ηδ δδιυζζα οβεία, έπεζ ηεκηνίζεζ ημ εκδζαθένμκ ηδξ ζαηνζηήξ επζζηδιμκζηήξ ημζκυηδηαξ. Πανά ημ αολακυιεκμ ενεοκδηζηυ εκδζαθένμκ, ηα δζαεέζζια δεδμιέκα ζπεηζηά ιε ημκ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ηαζ ελέθζλδξ ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ κυζμο είκαζ πενζμνζζιέκα. Δζδζηυηενα, μζ ιεθέηεξ μζ μπμίεξ έπμοκ δζενεοκήζεζ ηδ ζπέζδ ηςκ δζαζηδηζηχκ ζοκδεεζχκ ιε ηδκ ειθάκζζδ ηδξ κυζμο είκαζ θίβεξ ηαζ ηα ζοιπενάζιαηά ημοξ ακηζηνμουιεκα, εκχ δεκ έπεζ δζελαπεεί ακηίζημζπδ ιεθέηδ ζημκ εθθδκζηυ πθδεοζιυ. Ζ πανμφζα ενβαζία απμηεθεί ιένμξ ιζαξ επζδδιζμθμβζηήξ ιεθέηδξ, δ μπμία έπεζ ζπεδζαζηεί ιε ζημπυ κα δζενεοκήζεζ ηδκ πζεακή ζοιιεημπή ηςκ ιαηνμπνυκζςκ δζαζηδηζηχκ ζοκδεεζχκ ζημκ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. ημπυξ ηδξ πανμφζαξ ενεοκδηζηήξ ενβαζίαξ είκαζ κα δζενεοκήζεζ ηδ ζοζπέηζζδ ακάιεζα ζηδκ δζαζηδηζηή πνυζθδρδ επζθεβιέκςκ ιαηνμενεπηζηχκ, ιζηνμενεπηζηχκ ηαζ άθθςκ ζοζηαηζηχκ ηδξ δίαζηαξ ηαζ ηδκ πανμοζία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. 66

67 Γ. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ Γ.1. Πιεζπζκόο ηεο κειέηεο Ο πθδεοζιυξ ηδξ ιεθέηδξ απμηεθείηαζ απυ άημια πμο πνμζήθεακ ζημ Δλςηενζηυ Ζπαημθμβζηυ Ηαηνείμ ηδξ Β Πακεπζζηδιζαηήξ Παεμθμβζηήξ Κθζκζηήξ ημο Ηππμηναηείμο Γεκζημφ Νμζμημιείμο Αεδκχκ, βζα ελέηαζδ. ηδ ιεθέηδ ζοιιεηείπακ 31 αζεεκείξ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (12 άκδνεξ, 19 βοκαίηεξ), δ δζάβκςζδ ηδξ μπμίαξ έβζκε απυ ελεζδζηεοιέκμ βζαηνυ ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ ηθζκζηήξ, ηαζ 30 οβζείξ ιάνηονεξ (15 άκδνεξ, 15 βοκαίηεξ) ηαζνζαζιέκμζ έκαξ πνμξ έκακ ιε ημοξ αζεεκείξ ςξ πνμξ ημ θφθμ ηαζ ηδκ δθζηία. Ζ ιεθέηδ εα μθμηθδνςεεί ιε ηδ ζοιπθήνςζδ 100 αζεεκχκ ηαζ 100 οβζχκ ιανηφνςκ. Ζ ζοθθμβή ημο δείβιαημξ λεηίκδζε ημκ Απνίθζμ ημο 2009 ηαζ ζοκεπίγεηαζ ιέπνζ ηαζ ζήιενα. Κνζηήνζα έκηαλδξ ηςκ αζεεκχκ ζηδ ιεθέηδ απμηέθεζακ ηα παναηάης: 1 Ζθζηία: εηχκ 2 Γζάβκςζδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Ζ δζάβκςζδ ηέεδηε ζε άημια πμο πθδνμφζακ υθα ηα παναηάης ηνζηήνζα: είπακ παεμθμβζηέξ ηζιέξ ααζζηχκ ηνακζαιζκαζχκ ηαζ/ή βgt είπακ έκδεζλδ θζπχδμοξ δζήεδζδξ ήπαημξ ζε οπενδπμβνάθδια είπακ ανκδηζηά HBsAg, anti-hcv ηαζ anti-hiv δεκ ηαηακάθςκακ αθημυθ ζε πμζυηδηα > 210 g βζα άκδνεξ ή > 120 g βζα βοκαίηεξ ακά εαδμιάδα δεκ θάιαακακ δπαημημλζηά θάνιαηα ή δοκδηζηά δπαημημλζημφξ πανάβμκηεξ δεκ είπακ βκςζηυ ζοζηδιαηζηυ κυζδια ιε δοκδηζηά δπαηζηή ζοιιεημπή 3 Απμοζία ζαηπανχδμοξ δζααήηδ 4 Απμοζία κεμπθάζιαημξ ήπαημξ Δπίζδξ, μζ ζοιιεηέπμκηεξ δεκ έπνεπε κα έπμοκ ηάκεζ ηάπμζα αθθαβή ζηζξ δζαηνμθζηέξ ημοξ ζοκήεεζεξ ή κα αημθμοεμφκ ηάπμζα δίαζηα απχθεζαξ αάνμοξ απυ ηδκ διένα πμο έβζκε δ δζάβκςζδ βζα ηδ κυζμ ιέπνζ ηαζ ηδκ διένα εζζαβςβήξ ημοξ ζηδ ιεθέηδ. Γ.2. Αηνκηθό Ηζηνξηθό Κιηληθή Δμέηαζε Πναβιαημπμζήεδηε θεπημιενήξ ηαηαβναθή ημο αημιζημφ ζζημνζημφ υθςκ ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ. Δπζπθέμκ, ηαηαβνάθδηακ ζοκήεεζεξ, υπςξ δ δζάνηεζα ηαζ μζ ζοκήεεζεξ φπκμο, ημ ηάπκζζια ηαζ δ ηαηακάθςζδ αθημυθ, ηαεχξ ηαζ δ θήρδ δζαθυνςκ θανιαηεοηζηχκ 67

68 ζηεοαζιάηςκ. Αηυιδ, πναβιαημπμζήεδηε ιέηνδζδ ηδξ ανηδνζαηήξ πίεζδξ ηαζ ηςκ ζθοβιχκ ηςκ εεεθμκηχκ, απυ βζαηνυ. Γ.3. Αλζξσπνκεηξήζεηο Οζ ιεηνήζεζξ πμο έβζκακ αθμνμφζακ ζημ αάνμξ ηαζ ημ φρμξ ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ, απυ υπμο οπμθμβίζηδηε ζηδ ζοκέπεζα ηαζ μ ΓΜ ημο ηαεεκυξ. Σμ ζςιαηζηυ αάνμξ ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ ιεηνήεδηε ιε ρδθζαηή γοβανζά [(Seca robusta 813 (Hamburg, Germany)] ιε αηνίαεζα ±100 g, ιε εθαθνφ νμοπζζιυ, πςνίξ κα θμνμφκ οπμδήιαηα ηαζ ζε ηαηάζηαζδ κδζηείαξ. Σμ φρμξ ημοξ ιεηνήεδηε ιε ακαζηδιυιεηνμ (Seca) ιε αηνίαεζα ±0,5 cm ζε υνεζα ζηάζδ, πςνίξ κα θμνμφκ οπμδήιαηα ηαζ ηναηχκηαξ ημοξ χιμοξ ζε παθανή εέζδ, ιε ηα πένζα κα ηνέιμκηαζ εθεφεενα ηαζ ημ ηεθάθζ πνμζακαημθζζιέκμ ζε μνζγυκηζμ επίπεδμ (Frankfort horizontal plane). Απυ ηζξ παναπάκς ιεηνήζεζξ οπμθμβίζηδηε μ Γείηηδξ Μάγαξ χιαημξ (ΓΜ) ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ δζαζνχκηαξ ημ αάνμξ (kg) ιε ημ ηεηνάβςκμ ημο φρμοξ ημοξ (m 2 ). φιθςκα ιε ημκ Παβηυζιζμ Ονβακζζιυ Τβείαξ (World Health Organization, 2000) ηα άημια ηδξ ιεθέηδξ παναηηδνίζηδηακ ςξ εθθζπμαανή βζα ΓΜ < 18,5kg/m 2, ςξ θοζζμθμβζημφ αάνμοξ βζα 18,5 kg/m 2 ΓΜ 25 kg/m 2, ςξ οπέναανα βζα 25 kg/m 2 ΓΜ 30kg/m 2 ηαζ ςξ παπφζανηα βζα ΓΜ > 30kg/m 2. Πανάθθδθα δζελήπεδζακ ιεηνήζεζξ ηςκ πενζθενεζχκ ιέζδξ (ζημ φρμξ ημο μιθαθμφ) ηαζ ζζπίςκ (ιεβαθφηενδ πενζθένεζα ζημ φρμξ ηςκ βθμοηχκ) ιε ιία ιδ-εηηαηή ηαζκία (Seca) ιε αηνίαεζα ±0,1 cm. Απυ ηζξ δφμ αοηέξ ιεηνήζεζξ οπμθμβίζηδηε ηαζ μ θυβμξ πενζθένεζαξ ιέζδξ πνμξ πενζθένεζα ζζπίςκ. Δπζπθέμκ, έβζκε ιέηνδζδ ηδξ πενζθένεζαξ ιέζδξ, ημο θίπμοξ άκς ημνιμφ ηαζ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ηςκ εεεθμκηχκ ιε ηδ πνήζδ εκυξ εφπνδζημο, θμνδημφ ιδπακήιαημξ (Tanita Viscan AB140, Japan). Ζ ιέηνδζδ ηδξ πενζθένεζαξ ιέζδξ ααζίγεηαζ ζε αηηίκα θέζγεν πμο ημπμεεηείηαζ ζημ φρμξ ημο μιθαθμφ ημο ελεηαγυιεκμο ηαζ ζε αζζεδηήνεξ ηδξ ζοζηεοήξ. Ζ ιέηνδζδ ημο θίπμοξ άκς ημνιμφ ηαζ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ααζίγεηαζ ζηδ ζπθαβπκζηή ακάθοζδ αζμδθεηηνζηήξ αβςβζιυηδηαξ ηαζ βίκεηαζ ιε πνήζδ εζδζηήξ γχκδξ πμο θένεζ δθεηηνυδζα ηαζ ημπμεεηείηαζ ζηδκ ημζθζαηή πχνα ημο ελεηαγυιεκμο ζημ φρμξ ημο μιθαθμφ. ε ιζα πνυζθαηδ ιεθέηδ ζηδκ μπμία ζοβηνίεδηακ ηα απμηεθέζιαηα ηδξ ιεευδμο ηδξ ζπθαβπκζηήξ ακάθοζδξ αζμδθεηηνζηήξ αβςβζιυηδηαξ ιε ηα απμηεθέζιαηα άθθςκ ιεευδςκ υπςξ δ ιαβκδηζηή ημιμβναθία (MRI), δ απμννμθδζζμιεηνία αηηίκςκ x δζπθήξ εκένβεζαξ (DEXA) ηαζ δ ακενςπμιεηνία, θάκδηε υηζ δ πνχηδ απμηεθεί έκα αλζυπζζημ ενβαθείμ βζα ηδκ αλζμθυβδζδ ημο θίπμοξ άκς ημνιμφ ζε εθήαμοξ, ςζηυζμ δ οπενμπή ηδξ ζημκ οπμθμβζζιυ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ έκακηζ ηδξ ακενςπμιεηνίαξ απαζηεί πεναζηένς δζενεφκδζδ (Zamrazilová et al., 2010). ηδ ιεθέηδ ηςκ Thomas ηαζ ζοκ. (2010) ηα απμηεθέζιαηα πμο πνμέηορακ ιε πνήζδ ημο viscan 68

69 ζε δείβια 74 αηυιςκ, ζοβηνίεδηακ ιε ακηίζημζπα απμηεθέζιαηα ιαβκδηζηήξ ημιμβναθίαξ (MRI), ιαβκδηζηήξ θαζιαημζημπίαξ (MRS), αζμδθεηηνζηήξ ειπέδδζδξ ηαζ ακενςπμιεηνίαξ. Ζ ιέηνδζδ ημο θίπμοξ άκς ημνιμφ ημο viscan θάκδηε κα ζπεηίγεηαζ ζζπονά ηαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιε ηα πμζμζηά μθζημφ ημζθζαημφ θίπμοξ ηαζ οπμδυνζμο ημζθζαημφ θίπμοξ, ηα μπμία πνμέηορακ απυ ηδκ ιαβκδηζηή ημιμβναθία (MRI), ηυζμ ζημοξ κμνιμαανείξ υζμ ηαζ ζημοξ οπέναανμοξ/ παπφζανημοξ εεεθμκηέξ. Χζηυζμ δ ιέηνδζδ ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ημο viscan δεκ θάκδηε κα ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηδ ιέηνδζδ εκδμημζθζαημφ θίπμοξ απυ ηδκ MRI ζημοξ οπέναανμοξ/ παπφζανημοξ εεεθμκηέξ, εζδζηά ζε αοημφξ ιε αολδιέκα επίπεδα οπμδυνζμο ημζθζαημφ θίπμοξ. ε πανυιμζα ζοιπενάζιαηα ηαηέθδλε ηαζ δ ιεθέηδ ηςκ Browning ηαζ ζοκ. (2010), ζηδκ μπμία έβζκε ζφβηνζζδ ηςκ απμηεθεζιάηςκ ηδξ ιεευδμο ζπθαβπκζηήξ ακάθοζδξ αζμδθεηηνζηήξ αβςβζιυηδηαξ (ιε Tanita AB-140) ηαζ ηδξ ιαβκδηζηήξ ημιμβναθίαξ (MRI). Σα απμηεθέζιαηα δεκ έδεζλακ ζζπονή ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ηςκ δφμ ιεευδςκ υζμκ αθμνά ζηδκ ιέηνδζδ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ, επμιέκςξ δ ιέηνδζδ ημο ημζθζαημφ θίπμοξ ιέζς ημο Tanita AB-140 θαίκεηαζ υηζ δεκ πανέπεζ ιζα ακηζπνμζςπεοηζηή εηηίιδζδ ημο ζπθαβπκζημφ θζπχδμοξ ζζημφ (Browning et al, 2010). Σέθμξ, δ ακάθοζδ ζφζηαζδξ ζχιαημξ έβζκε ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ αζμδθεηηνζηήξ ειπέδδζδξ, ηαηά ηδκ μπμία ιεηνήεδηακ δ ακηίζηαζδ R ηαζ δ πςνδηζηή ακηίζηαζδ Υc ζηδ ζοπκυηδηα ηςκ 50 ηζz ιε ηεηναπμθζηυ πθδεοζιμβνάθμ ζφκεεηδξ ακηίζηαζδξ (four terminal impedance plethysmograph) (Akern BIA 101 Body Composition Analyser, Italy). Σμ πνςηυημθθμ ηδξ ιέηνδζδξ ήηακ ζφιθςκμ ιε ηα πμνίζιαηα δφμ Γζεεκχκ οκεδνίςκ βζα ηδ Βζμδθεηηνζηή Διπέδδζδ (Deurenberg et al, 1994; Bioelectrical Impedance Analysis in body composition measurement, 1996) ηαζ ηα ζδιεία ζηα μπμία δυεδηε ζδζαίηενδ πνμζμπή ήηακ ηα αηυθμοεα: - Οζ ιεηνήζεζξ ζε υθα ηα άημια πναβιαημπμζήεδηακ πνςζκέξ χνεξ, ιεηά απυ μθμκφηηζα κδζηεία ηαζ απμοζία έκημκδξ ζςιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ. - Ζ πενζμπή ημο δένιαημξ πμο εθανιυζηδηακ ηα δθεηηνυδζα είπε ηαεανζζηεί ιε μζκυπκεοια. - Οζ ιεηνήζεζξ έβζκακ ζε πενζαάθθμκ ηακμκζηήξ εενιμηναζίαξ ηαζ δ εενιμηναζία ημο ζχιαημξ ήηακ ιέζα ζηα θοζζμθμβζηά υνζα. - Πνζκ απυ ηζξ ιεηνήζεζξ απμιαηνφκμκηακ υθα ηα ιεηαθθζηά ακηζηείιεκα. - Σα άημια λάπθςκακ ζε ιία ιδ αβχβζιδ επζθάκεζα ιε ηα πυδζα εθαθνχξ απμιαηνοζιέκα ημ έκα απυ ημ άθθμ ηαζ ηα πένζα ζε ιζηνή απυζηαζδ, αθθά υπζ ζε επαθή ιε ημκ ημνιυ. - Οζ ιεηνήζεζξ πναβιαημπμζμφκηακ ιέζα ζηα 5 πνχηα θεπηά απυ ηδ ζηζβιή πμο ημ άημιμ λάπθςκε (πνμξ απμθοβή ακαηαηακμιήξ ηςκ οβνχκ απυ ηα πυδζα πνμξ ημκ ημνιυ). Σα δθεηηνυδζα ημπμεεημφκηακ ζηζξ ηαηάθθδθεξ εέζεζξ (ακά δφμ ζημ πένζ ηαζ ζημ πυδζ ηαζ ζε απυζηαζδ πενίπμο 5 cm), ζφιθςκα ιε ηζξ ζοζηάζεζξ ηδξ δζεεκμφξ αζαθζμβναθίαξ ηαζ αοηέξ ημο 69

70 ηαηαζηεοαζηή. Γζα ηδκ εθανιμβή ηςκ δθεηηνμδίςκ επζθέπεδηε δ δελζά πθεονά ημο ζχιαημξ ηαζ ηα δθεηηνυδζα πμο πνδζζιμπμζήεδηακ ήηακ δθεηηνυδζα ανβφνμο, επζθάκεζαξ ημοθάπζζημκ 5 cm 2. Με πνήζδ ηαηάθθδθςκ ελζζχζεςκ οπμθμβίζηδηε δ άθζπδ ιάγα ζχιαημξ (Fat Free Mass - FFM) ηαζ εκ ζοκεπεία δ θζπχδδξ ιάγα ζχιαημξ (Fat Mass FM) ηαζ ημ πμζμζηυ μθζημφ θίπμοξ ζχιαημξ ηςκ εεεθμκηχκ. Οζ ελζζχζεζξ πμο πνδζζιμπμζήεδηακ βζα ημκ οπμθμβζζιυ ηδξ άθζπδξ ιάγαξ ζχιαημξ είκαζ μζ αηυθμοεεξ: Άκηνεξ θοζζμθμβζημφ αάνμοξ: FFM(kg) = [0, (φρμξ 2 ) 0,02117(R) + 0,62854(αάνμξ) 0,1238(δθζηία) + 9,33285] + [0, (φρμξ 2 ) 0,02999(R) + 0,42688(αάνμξ) 0,07002(δθζηία) + 14,52435] / 2 (Stolarczyk et al., 1997) Άκηνεξ οπέναανμζ/παπφζανημζ: FFM(kg) = 0, (φρμξ 2 ) 0,02999(R) + 0,42688(αάνμξ) 0,07002(δθζηία) + 14,52435 (Segal et al., 1988) Γοκαίηεξ θοζζμθμβζημφ αάνμοξ: FFM(kg) = [0, (φρμξ 2 ) 0,01397(R) (αάνμξ) + 10,43485] + [0, (φρμξ 2 ) 0,01466(R) + 0,2999(αάνμξ) 0,07012(δθζηία) + 9,37938] / 2 (Stolarczyk et al., 1997) Γοκαίηεξ οπέναανεξ/παπφζανηεξ: FFM(kg) = 0, (φρμξ 2 ) 0,01466(R) +0,2999(αάνμξ) 0,07012(δθζηία) (Segal et al., 1988) Ζ θζπχδδξ ιάγα ζχιαημξ οπμθμβίζηδηε αθαζνχκηαξ ηδκ άθζπδ ιάγα ζχιαημξ απυ ημ ζςιαηζηυ αάνμξ: FM(kg) = BW(kg) FFM(kg) ηαζ ημ πμζμζηυ μθζημφ θίπμοξ ζχιαημξ οπμθμβίζηδηε δζαζνχκηαξ ηδ θζπχδδ ιάγα ζχιαημξ ιε ημ ζςιαηζηυ αάνμξ ηαζ πμθθαπθαζζάγμκηαξ επί 100: %BF = [(FM(kg) / BW(kg)) * 100] Γ.4. Αμηνιόγεζε δηαηξνθηθώλ ζπλεζεηώλ θαη δηαηηεηηθήο πξόζιεςεο Γζα ηδκ εηηίιδζδ ηδξ πνυζθδρδξ εενιίδςκ, ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ ηαζ ιζηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, πναβιαημπμζήεδηακ 3 ακαηθήζεζξ 24χνμο (Πανάνηδια 1), εη ηςκ μπμίςκ δ πνχηδ δζελήπεδ ηαηά ηδκ διένα εζζαβςβήξ ημο εεεθμκηή ζηδ ιεθέηδ, ηαζ μζ άθθεξ δφμ ηδθεθςκζηά. Οζ ακαηθήζεζξ έβζκακ απυ ημ δζαζημθυβμ ηαζ εθήθεδζακ έηζζ χζηε κα πενζθαιαάκμοκ δφμ ηαεδιενζκέξ ηαζ ιία διένα απυ ααααημηφνζαημ. Γζα ημκ πνμζδζμνζζιυ ηςκ πμζμηήηςκ ηςκ ηνμθίιςκ πμο ηαηακαθχεδηακ πνδζζιμπμζήεδηακ μζ μζηζαηέξ ιεγμφνεξ (π.π. ημοηάθζ ηδξ ζμφπαξ, θθζηγάκζ ημο ηζαβζμφ η.ά.) ηαζ ημζκχξ βκςζηά ακηζηείιεκα (π.π. ζπζνηυημοημ, ηνάπμοθα η.ά.). Ζ ακάθοζδ ηςκ ακαηθήζεςκ 24χνμο δζελήπεδ ιε ημ πνυβναιια Nutritionist Five (Axxya Systems, USA). Απυ ηζξ ηνείξ ακαηθήζεζξ οπμθμβίζηδηε μ ιέζμξ υνμξ ζε εκένβεζα, ιαηνμενεπηζηά ηαζ άθθα ζοζηαηζηά ηδξ δίαζηαξ, ηαζ ιζηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά. Ακαθοηζηά, ηα ιαηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά, ηςκ μπμίςκ μ ιέζμξ υνμξ οπμθμβίζηδηε, είκαζ μζ 70

71 πνςηεΐκεξ, μζ οδαηάκεναηεξ, μζ δζαζηδηζηέξ ίκεξ, ηα μθζηά ζάηπανα, δ βθοηυγδ, δ βαθαηηυγδ, δ θνμοηηυγδ, δ ζμοηνυγδ, δ θαηηυγδ, δ ιαθηυγδ, ημ μθζηυ θίπμξ, δ αθημυθδ, δ πμθδζηενυθδ, ηα ημνεζιέκα θζπανά μλέα, ηα ιμκμαηυνεζηα θζπανά μλέα, ηα πμθοαηυνεζηα θζπανά μλέα, ημ θζκεθασηυ μλφ (PFA 18:2), ημ α-θζκμθεκζηυ μλφ (PFA 18:3), ηαζ ηέθμξ δ ηαθεΐκδ. Σα ιζηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά, ηα μπμία αλζμθμβήεδηακ είκαζ ημ ηάθζμ, ημ αζαέζηζμ, μ ζίδδνμξ, μ θχζθμνμξ, ημ ιαβκήζζμ, μ ρεοδάνβονμξ, μ παθηυξ, ημ ιαββάκζμ, ημ ζεθήκζμ, ημ θοθθζηυ μλφ, ημ πακημεεκζηυ μλφ, ηαζ μζ αζηαιίκεξ A, C, D, E, εεζαιίκδ, νζαμθθααίκδ, κζαζίκδ, Β6, Β12 ηαζ Κ. Γ.5. Αμηνιόγεζε θπζηθήο δξαζηεξηόηεηαο θαη θπζηθήο θαηάζηαζεο Γζα ηδκ αλζμθυβδζδ ημο επζπέδμο θοζζηήξ δναζηδνζυηδηαξ ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ πνδζζιμπμζήεδηε έκα έβηονμ ενςηδιαημθυβζμ (Manios et al, 1998), ημ μπμίμ πενζθάιαακε ηδκ ακάηθδζδ ηςκ δναζηδνζμηήηςκ ηδξ πνμδβμφιεκδξ διέναξ, ηζξ χνεξ παναημθμφεδζδξ ηδθευναζδξ ηαζ εκαζπυθδζδξ ιε ημκ Ζ/Τ βζα δζαζηέδαζδ διενδζίςξ, ηαζ ηδ ζοπκυηδηα ζοιιεημπήξ ημο αηυιμο ζε μνβακςιέκεξ δναζηδνζυηδηεξ (Πανάνηδια 2). Πζμ ακαθοηζηά, ημ ενςηδιαημθυβζμ απμηεθείηαζ απυ ηνείξ εκυηδηεξ. ηδκ πνχηδ εκυηδηα ηαηαβνάθμκηαζ θεπημιενχξ μζ θοζζηέξ δναζηδνζυηδηεξ πμο πναβιαημπμζήεδηακ ηδκ πνμδβμφιεκδ διένα, ηαζ ζοβηεηνζιέκα δ χνα δζελαβςβήξ, δ δζάνηεζα, ημ είδμξ ηαζ δ έκηαζδ ηάεε δναζηδνζυηδηαξ (δ έκηαζδ παναηηδνίγεηαζ ςξ παιδθή, ιέηνζα ή ορδθή, ιε αάζδ ιζα θίζηα δναζηδνζμηήηςκ πμο οπάνπεζ ζημ ηέθμξ ημο ενςηδιαημθμβίμο). ηδκ δεφηενδ εκυηδηα μ εεεθμκηήξ ενςηάηαζ εάκ ζοιιεηέπεζ ζε ηάπμζμ είδμξ άζηδζδξ μνβακςιέκδξ ή ζοζηδιαηζηήξ (δδθαδή ημοθάπζζημκ ιία έςξ δφμ θμνέξ ακά εαδμιάδα) ζημκ εθεφεενυ ημο πνυκμ, ηαζ δ απάκηδζδ εα πνέπεζ κα πενζθαιαάκεζ ημ είδμξ, ηδκ έκηαζδ, ηζξ θμνέξ * χνεξ ακά εαδμιάδα, ηαζ ηα έηδ εκαζπυθδζδξ ιε ηδκ ηάεε δναζηδνζυηδηα. ηδκ ηνίηδ ηαζ ηεθεοηαία εκυηδηα οπάνπμοκ δφμ ενςηήζεζξ πμο αθμνμφκ ζηδκ παναημθμφεδζδ ηδθευναζδξ ηαζ ζηδκ εκαζπυθδζδ ιε ημκ Ζ/Τ, ηαζ ζοβηεηνζιέκα μζ ενςηήζεζξ είκαζ: «Πυζεξ χνεξ αθέπεηε ηδθευναζδ/ αίκηεμ ή παίγεηε δθεηηνμκζηά παζπκίδζα/ ζκηενκεη ηζξ ηαεδιενζκέξ;» ηαζ «Πυζεξ χνεξ αθέπεηε ηδθευναζδ/ αίκηεμ ή παίγεηε δθεηηνμκζηά παζπκίδζα/ ζκηενκεη ημ ααααημηφνζαημ ζοκμθζηά;». Μεηά ηδ ζοιπθήνςζδ ημο ενςηδιαημθμβίμο οπμθμβίζηδηακ ηέζζενεζξ ιεηααθδηέξ πμο ακηζζημζπμφζακ ζημκ πνυκμ πμο αθζένςκακ μζ εεεθμκηέξ ζε μνβακςιέκδ/ζοζηδιαηζηή άζηδζδ ιέηνζαξ ηαζ αολδιέκδξ έκηαζδξ (θεπηά/διένα), ζημκ πνυκμ πμο αθζένςκακ ζε θοζζηή δναζηδνζυηδηα ιέηνζαξ ηαζ αολδιέκδξ έκηαζδξ (θεπηά/διένα), ηαζ ζημκ πνυκμ πμο αθζένςκακ ζε ηαεζζηζηέξ δναζηδνζυηδηεξ (διενήζζμξ πνυκμξ, ζε χνεξ, παναημθμφεδζδξ ηδθευναζδξ ή/ηαζ εκαζπυθδζδξ ιε ημκ δθεηηνμκζηυ οπμθμβζζηή βζα δζαζηέδαζδ (αζκηεμπαζπκίδζα ηθπ)). 71

72 Αηυιδ, ζημκ ηάεε ζοιιεηέπμκηα δυεδηε έκαξ αδιαημιεηνδηήξ (Digi-Walker, Yamax, SW-200, Japan), ημκ μπμίμ ηθήεδηε κα θμνάεζ βζα δζάζηδια 7 διενχκ (ζοιπενζθαιαακμιέκμο ηαζ ααααημηφνζαημο). Ο ηάεε εεεθμκηήξ έπνεπε κα ηαηαβνάθεζ ηα αήιαηα πμο ακαβνάθμκηακ ζηδκ μευκδ ημο αδιαημιεηνδηή, ζε ιζα θυνια (Πανάνηδια 3) πμο ημο παναζπέεδηε ηδκ διένα ηδξ εζζαβςβήξ ημο ζηδ ιεθέηδ. Εδηήεδηε απυ ηα άημια κα πςνίζμοκ ηδκ ηάεε διένα ημοξ ζε δφμ κμδηά ιένδ, ζημ πνμκζηυ δζάζηδια ηαηά ημ μπμίμ ενβάγμκηαζ ηαζ ζημ δζάζηδια εηηυξ ενβαζίαξ, ηαζ κα ηαηαβνάθμοκ ηα αήιαηα βζα ηάεε δζάζηδια πςνζζηά. Απυ ηα άημια ηα μπμία δεκ ενβάγμκηακ, γδηήεδηε απθχξ κα δζαζνέζμοκ ηδκ διένα ημοξ ζηδ ιέζδ, δδθαδή απυ ημ πνςζκυ λφπκδια έςξ ημ ιεζδιενζακυ βεφια ηαζ απυ ημ ιεζδιενζακυ βεφια έςξ ημ ανάδο πνζκ ημκ φπκμ. Γ.6. Βηνρεκηθέο θαη αηκαηνινγηθέο εμεηάζεηο ε υθμοξ ημοξ ζοιιεηέπμκηεξ πναβιαημπμζήεδηε αζιμθδρία ιεηά απυ κδζηεία 8 ςνχκ ηαζ επαηυθμοεδ ζοθθμβή ηαζ απμεήηεοζδ μνμφ ηαζ πθάζιαημξ ζε ααεζά ηαηάρολδ (-80 C) βζα ιεθθμκηζηυ πνμζδζμνζζιυ αζμπδιζηχκ παναιέηνςκ (C-ακηζδνχζα πνςηεΐκδ (CRP), ζκζμοθίκδ, βθοηυγδ, μθζηή πμθδζηενυθδ, HDL πμθδζηενυθδ, ηνζβθοηενίδζα, θεννζηίκδ), δεζηηχκ θθεβιμκήξ (TNF-a, IL-6, IL-8, TGF-α1, VEGF), θζπμηοηηανμηζκχκ (αδζπμκεηηίκδ) ηαζ δεζηηχκ μλεζδςηζημφ ζηνεξ. Δπίζδξ, οπμθμβίζηδηε δ ζοβηέκηνςζδ ηδξ LDL πμθδζηενυθδξ ζημ πθάζια ηαζ μ δείηηδξ ακηίζηαζδξ ζηδκ ζκζμοθίκδ HOMA-IR (Homeostasis Model of Assessment-Insulin Resistance). Ζ LDL πμθδζηενυθδ οπμθμβίζηδηε ιέζς ημο ηφπμο ημο Friedewald, μ μπμίμξ είκαζ: LDL cholesterol (mg/dl) = serum total cholesterol (mg/dl) - serum HDL cholesterol (mg/dl) - [serum triglycerides (mg/dl) / 5.0] (Friedewald et al, 1972) Ο δείηηδξ HOMA-IR οπμθμβίζηδηε ιέζς ημο παναηάης ηφπμο: HOMA-IR = [fasting serum insulin (ιu/ml) * fasting plasma glucose (mmol/l)] / 22.5 (Matthews et al, 1985) 72

73 Γ. ΣΑΣΗΣΗΚΖ ΑΝΑΛΤΖ Γζα ηδκ ζηαηζζηζηή ακάθοζδ ηςκ δεδμιέκςκ πνδζζιμπμζήεδηε ημ θμβζζιζηυ SPSS 13.0 βζα ηα Windows. Ζ ηακμκζηυηδηα ηςκ πμζμηζηχκ ιεηααθδηχκ αλζμθμβήεδηε βναθζηά. Οζ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή πανμοζζάγμκηαζ ςξ ιέζδ ηζιή ± ηοπζηή απυηθζζδ, μζ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο δεκ αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή πανμοζζάγμκηαζ ςξ δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ), εκχ μζ ηαηδβμνζηέξ ιεηααθδηέξ πανμοζζάγμκηαζ ςξ πμζμζηά (%). Γζα ημκ έθεβπμ φπανλδξ ζοζπέηζζδξ ιεηαλφ ηςκ δφμ μιάδςκ ηδξ ιεθέηδξ, βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή πνδζζιμπμζήεδηε μ έθεβπμξ Student s t-test, βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο δεκ αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή πνδζζιμπμζήεδηε μ ιδ παναιεηνζηυξ έθεβπμξ Mann-Whitney test, ηαζ βζα ηζξ ηαηδβμνζηέξ ιεηααθδηέξ μ έθεβπμξ x 2. Ζ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ ακάθμβα ιε ηδκ διενήζζα πνυζθδρδ ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ εηηζιήεδηε ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ πμθθαπθήξ θμβανζειζζηζηήξ παθζκδνυιδζδξ, ιέζς ηδξ μπμίαξ οπμθμβίζηδηακ μζ ζπεηζημί θυβμζ ηαζ ηα 95% δζαζηήιαηα ειπζζημζφκδξ ηςκ ελεηαγυιεκςκ ιεηααθδηχκ. Χξ επίπεδμ ζηαηζζηζηήξ ζδιακηζηυηδηαξ βζα υθεξ ηζξ ακαθφζεζξ μνίζηδηε ημ 5% (p = 0,05). 73

74 Δ. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ Σμ δείβια πμο πνδζζιμπμζήεδηε βζα ηδκ ζηαηζζηζηή ακάθοζδ ηαζ δζελαβςβή ηςκ απμηεθεζιάηςκ απμηεθείηαζ ζοκμθζηά απυ 61 άημια, ηαζ ζοβηεηνζιέκα απυ 31 άημια ιε δζαβκςζιέκδ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ ηαζ 30 άημια πςνίξ ηδ κυζμ. ημκ πίκαηα 1 θαίκμκηαζ δζάθμνα πενζβναθζηά παναηηδνζζηζηά ηςκ ζοιιεηεπυκηςκ ηςκ δφμ μιάδςκ ημο δείβιαημξ, ηαζ ζοβηεηνζιέκα πανμοζζάγμκηαζ δδιμβναθζηά ηαζ ακενςπμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά, ηαεχξ ηαζ ζημζπεία πμο αθμνμφκ ζηδκ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα ηςκ εεεθμκηχκ. 74

75 Πίλαθαο 1: Πεξηγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο αλά νκάδεο (εζεινληέο κε NAFLD, εζεινληέο ρσξίο NAFLD) ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΜΔ NAFLD (n=31) [Μέζε ηηκή ± Σππηθή απόθιηζε] ΟΜΑΓΔ ΜΔΛΔΣΖ ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΥΧΡΗ NAFLD (n=30) [Μέζε ηηκή ± Σππηθή απόθιηζε] ΜΔΣΑΒΛΖΣΔ p* Γεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά Φύιν (γπλαίθεο) (%) 38,7 50 0,375 Ζιηθία (έηδ) 47,94 ± 10,54 45,93 ± 13,69 0,524 Μνξθσηηθό επίπεδν (%) < απυ 6 έηδ ζπμοδχκ 6 έςξ 12 έηδ ζπμοδχκ > απυ 12 έηδ ζπμοδχκ Οηθνγελεηαθή θαηάζηαζε (%) Δθεφεενμξ (άβαιμξ, πήνμξ, δζαγεοβιέκμξ) Πακηνειέκμξ πλήζεηεο θαπλίζκαηνο (%) Πμηέ πνχδκ ηαπκζζηήξ ηαπκζζηήξ σκαηηθή δξαζηεξηόηεηα Οξγαλσκέλε ζσκαηηθή δξαζηεξηόηεηα κέηξηαο θαη πςειήο έληαζεο (θεπηά/διένα) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] σκαηηθή δξαζηεξηόηεηα κέηξηαο θαη πςειήο έληαζεο (θεπηά/διένα) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] Καζηζηηθέο δξαζηεξηόηεηεο 19, ,6 32,3 67,7 48,4 19,4 32, ,7 43,3 53,3 46,7 33, ,7 0,304 0,096 0,438 9,6 (0, 25,7) 7,1 (0, 28,9) 0, (0, 70) 50 (25, 120) 0,049 2,77 ± 1,23 2,75 ± 1,44 0,948 (χνεξ/διένα) Ζκεξήζηνο αξηζκόο βεκάησλ 6238,17 ± 2960, ,18 ± 3092,7 0,396 Αλζξσπνκεηξηθά ραξαθηεξηζηηθά Γείθηεο κάδαο ζώκαηνο (kg/m 2 ) 30,29 ± 4,82 27,68 ± 3,93 0,024 Πεξηθέξεηα κέζεο (νκθαινύ) (cm) 104,19 ± 11,12 95,57 ± 10,44 0,003 Πεξηθέξεηα κέζεο / Πεξηθέξεηα ηζρίσλ 0,95 ± 0,07 0,87 ± 0,07 <0,001 (cm) Άιηπε κάδα ζώκαηνο (BIA) (kg) 56,47 ± 12,01 52 ± 11,23 0,139 Λίπνο ζώκαηνο (BIA) (%) 35,28 ± 8,23 34,29 ± 8,82 0,651 πιαγρληθό ιίπνο (viscan) (%) 16,79 ± 5,61 11,87 ± 4,91 0,001 Λίπνο θνξκνύ (viscan) (%) 41,25 ± 7,78 35,84 ± 8,92 0,014 * Δπίπεδμ ζδιακηζηυηδηαξ βζα ημκ έθεβπμ φπανλδξ ζοζπέηζζδξ ιεηαλφ ηςκ δφμ μιάδςκ ηδξ ιεθέηδξ, ιεηά απυ έθεβπμ Student s t-test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή, ιδ παναιεηνζηυ έθεβπμ Mann-Whitney test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο δεκ αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή, ηαζ έθεβπμ x 2 βζα ηζξ ηαηδβμνζηέξ ιεηααθδηέξ Όπςξ θαίκεηαζ ζημκ Πίκαηα 1 δεκ οπήνπε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή δζαθμνά ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ ςξ πνμξ ημ θφθμ, ηδκ δθζηία, ημ ιμνθςηζηυ 75

76 επίπεδμ, ηδκ μζημβεκεζαηή ηαηάζηαζδ ηαζ ηζξ ηαπκζζηζηέξ ζοκήεεζεξ. Όζμκ αθμνά ζηδ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα, παναηδνήεδηε ζδιακηζηά ιεζςιέκδ εκαζπυθδζδ ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD ιε ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα ιέηνζαξ ηαζ ορδθήξ έκηαζδξ, ζε ζπέζδ ιε ημοξ ακηίζημζπμοξ ιάνηονεξ (p = 0,049), εκχ δεκ παναηδνήεδηακ δζαθμνέξ ιεηαλφ ηςκ δφμ μιάδςκ ζημοξ οπυθμζπμοξ δείηηεξ ζςιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ πμο αλζμθμβήεδηακ. Απυ ηα ακενςπμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά πμο αλζμθμβήεδηακ, μ Γείηηδξ Μάγαξ χιαημξ (ΓΜ) ήηακ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενμξ ζηδκ μιάδα ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ηδκ μιάδα ηςκ ιανηφνςκ (p = 0,024), εκχ ηαζ δ πενζθένεζα ιέζδξ ηαζ μ θυβμξ ηδξ πενζθένεζαξ ιέζδξ πνμξ πενζθένεζα ζζπίςκ, ηαεχξ ηαζ ηα πμζμζηά ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ηαζ θίπμοξ ημνιμφ (υπςξ αοηά αλζμθμβήεδηακ ιέζς ημο viscan) θάκδηε κα έπμοκ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενεξ ηζιέξ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ, οπμδδθχκμκηαξ έκακ ιεβαθφηενμ ααειυ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηίαξ ζηα άημια ιε NAFLD. ημκ Πίκαηα 2 πανμοζζάγμκηαζ ηα ηθζκζηά παναηηδνζζηζηά (αζμπδιζημί δείηηεξ ηαζ ανηδνζαηή πίεζδ) ημο δείβιαημξ ακά μιάδεξ. Πίλαθαο 2: Κιηληθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο αλά νκάδεο (εζεινληέο κε NAFLD, εζεινληέο ρσξίο NAFLD) ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΜΔ NAFLD (n=31) [Μέζε ηηκή ± Σππηθή απόθιηζε] ΟΜΑΓΔ ΜΔΛΔΣΖ ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΥΧΡΗ NAFLD (n=30) [Μέζε ηηκή ± Σππηθή απόθιηζε] ΜΔΣΑΒΛΖΣΔ p* Κιηληθά ραξαθηεξηζηηθά πζηνιηθή πίεζε (mmhg) 127,42 ± 13,61 124,13 ± 20,89 0,523 Γηαζηνιηθή πίεζε (mmhg) 84,5 ± 11,22 77,83 ± 11,75 0,048 Παξνπζία αξηεξηαθήο ππέξηαζεο (λαη) (%) 19,4 10 0,303 Γιπθόδε νξνύ (mg/dl) 90,65 ± 12,87 87 ± 10,18 0,264 Ηλζνπιίλε νξνύ (ιiu/ml) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 13 (8, 18) 6,5 (5, 11,5) <0,001 Γείθηεο HOMA-IR [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 2,76 (1,77, 4,36) 1,26 (1,02, 2,58) <0,001 Οιηθή ρνιεζηεξόιε νξνύ (mg/dl) 208,65 ± 42,08 204,54 ± 43,95 0,730 HDL ρνιεζηεξόιε νξνύ (mg/dl) 25,83 ± 8,74 51,54 ± 16,61 <0,001 LDL ρνιεζηεξόιε νξνύ (mg/dl) 157,52 ± 37,58 133,76 ± 41,83 0,034 Σξηγιπθεξίδηα νξνύ (mg/dl) 126,52 ± 43,33 96,21 ± 46,57 0,018 * Δπίπεδμ ζδιακηζηυηδηαξ βζα ημκ έθεβπμ φπανλδξ ζοζπέηζζδξ ιεηαλφ ηςκ δφμ μιάδςκ ηδξ ιεθέηδξ, ιεηά απυ έθεβπμ Student s t-test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή, ιδ παναιεηνζηυ έθεβπμ Mann-Whitney test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο δεκ αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή, ηαζ έθεβπμ x 2 βζα ηζξ ηαηδβμνζηέξ ιεηααθδηέξ 76

77 Απυ ηα ηθζκζηά παναηηδνζζηζηά πμο παναηίεεκηαζ ζημκ Πίκαηα 2, δ δζαζημθζηή πίεζδ ήηακ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενδ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ (p = 0,048). Μεηαλφ ηςκ αζμπδιζηχκ δεζηηχκ πμο αλζμθμβήεδηακ, δζαθμνέξ ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ αηυιςκ παναηδνήεδηακ ζηζξ ηζιέξ ηδξ ζκζμοθίκδξ μνμφ, ημο δείηηδ HOMA-IR, ηδξ LDL πμθδζηενυθδξ, ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ ηδξ HDL πμθδζηενυθδξ μνμφ, ιε ηζξ ηζιέξ κα είκαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενεξ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ηα οβζή άημια βζα ημοξ ηέζζενεζξ πνχημοξ δείηηεξ, εκχ ιζηνυηενδ ήηακ δ ηζιή βζα ηδκ HDL πμθδζηενυθδ. 77

78 ημκ Πίκαηα 3, παναηίεεηαζ δ διενήζζα πνυζθδρδ ηςκ ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, υπςξ αοηή εηηζιήεδηε απυ ηζξ ηνζήιενεξ ακαηθήζεζξ εζημζζηεηναχνμο ζηζξ δφμ μιάδεξ ημο δείβιαημξ, ηαζ ακηίζημζπα ζημκ Πίκαηα 4 παναηίεεηαζ δ πνυζθδρδ ηςκ ιζηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, ζηζξ δφμ μιάδεξ ημο δείβιαημξ. Πίλαθαο 3: Ζκεξήζηα πξόζιεςε καθξνζξεπηηθώλ θαη άιισλ ζπζηαηηθώλ ηεο δίαηηαο ηνπ δείγκαηνο αλά νκάδεο (εζεινληέο κε NAFLD, εζεινληέο ρσξίο NAFLD), όπσο εθηηκήζεθε από ηηο ηξηήκεξεο αλαθιήζεηο 24ώξνπ ΟΜΑΓΔ ΜΔΛΔΣΖ ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΜΔ NAFLD (n=31) [Μέζδ ηζιή ± Σοπζηή απυηθζζδ] ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΥΧΡΗ NAFLD (n=30) [Μέζδ ηζιή ± Σοπζηή απυηθζζδ] ΜΔΣΑΒΛΖΣΔ p* Δλέξγεηα (kcal) 1793,02 ± 522, ,49 ± 515,1 0,345 Πξσηεΐλε (%) 16,35 ± 3,041 16,43 ± 3,01 0,918 Τδαηάλζξαθεο (%) 41,67 ± 7,58 42,35 ± 7,14 0,724 Γηαηηεηηθέο ίλεο (g) 16,06 ± 5,95 15,34 ± 5,52 0,626 Οιηθά ζάθραξα (g) 53,91 (37,59, 79,93) 50,68 (41,76, 74,7) 0,665 [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] Γιπθόδε (g) 10,51 ± 5,6 9,66 ± 5,35 0,546 Φξνπθηόδε (g) 14,83 ± 8,68 13,53 ± 8,29 0,552 νπθξόδε (g) 23,99 ± 15,37 21,55 ± 13,01 0,507 Γαιαθηόδε (g) 0 (0, 0,2) 0 (0, 0,4) 0,955 [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] Λαθηόδε (g) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 0,28 (0, 4) 0,24 (0, 6,02) 0,959 Μαιηόδε (g) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 0,98 (0,57, 1,53) 0,78 (0,44, 1,19) 0,204 Λίπνο (%) 43,9 ± 7,35 40,71 ± 6,63 0,080 Κνξεζκέλα ιηπαξά νμέα (%) 12,27 ± 2,69 11,9 ± 3,55 0,648 Μνλναθόξεζηα ιηπαξά νμέα (%) 23,03 ± 6,17 20,55 ± 4,34 0,075 Πνιπαθόξεζηα ιηπαξά νμέα (%) 5,1 (4,57, 6,63) 4,88 (4,42, 5,87) 0,363 [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] Ληλειατθό νμύ (PFA 18:2) (g) 9,57 ± 3,69 7,76 ± 2,47 0,028 α-ιηλνιεληθό νμύ (PFA 18:3) (g) 0,91 ± 0,35 0,73 ± 0,30 0,039 Υνιεζηεξόιε (mg) 219,64 ± 94,33 201,12 ± 86,1 0,427 Αιθνόι (g) 0 (0, 0,77) 2,79 (0, 9,61) 0,027 [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] Καθεΐλε (mg) 133,92 ± 81,52 109,78 ± 64,99 0,207 * Δπίπεδμ ζδιακηζηυηδηαξ βζα ημκ έθεβπμ φπανλδξ ζοζπέηζζδξ ιεηαλφ ηςκ δφμ μιάδςκ ηδξ ιεθέηδξ, ιεηά απυ έθεβπμ Student s t-test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή ηαζ ιδ παναιεηνζηυ έθεβπμ Mann-Whitney test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο δεκ αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή 78

79 Απυ ηα ιαηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά πμο εθέβπεδζακ, ιυκμ βζα ηδκ διενήζζα πνυζθδρδ ημο θζκεθασημφ μλέμξ (p = 0,028), ημο α-θζκμθεκζημφ μλέμξ (p = 0,039) ηαζ ημο αθημυθ (p = 0,027) ανέεδηε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή δζαθμνά ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ, ιε ηζξ πνμζθαιαακυιεκεξ πμζυηδηεξ κα είκαζ ιεβαθφηενεξ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD βζα ημ θζκεθασηυ ηαζ α-θζκμθεκζηυ μλφ ηαζ ιζηνυηενδ βζα ημ αθημυθ ζε ζπέζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ (Πίκαηαξ 3). Δπζπθέμκ, θάκδηε κα οπάνπεζ ιζα ηάζδ αολδιέκδξ πνυζθδρδξ θίπμοξ (p = 0,080) ηαζ ιμκμαηυνεζηςκ θζπανχκ μλέςκ (p = 0,075) ζηα άημια ιε NAFLD έκακηζ ηςκ οβζχκ αηυιςκ, πςνίξ υιςξ μζ δζαθμνέξ αοηέξ κα είκαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηέξ (Πίκαηαξ 3). 79

80 Πίλαθαο 4: Ζκεξήζηα πξόζιεςε κηθξνζξεπηηθώλ ζπζηαηηθώλ ηεο δίαηηαο ηνπ δείγκαηνο αλά νκάδεο (εζεινληέο κε NAFLD, εζεινληέο ρσξίο NAFLD), όπσο εθηηκήζεθε από ηηο ηξηήκεξεο αλαθιήζεηο 24ώξνπ ΟΜΑΓΔ ΜΔΛΔΣΖ ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΔΘΔΛΟΝΣΔ ΜΔ ΥΧΡΗ NAFLD NAFLD (n=31) (n=30) [Μέζδ ηζιή ± Σοπζηή [Μέζδ ηζιή ± Σοπζηή απυηθζζδ] απυηθζζδ] ΜΔΣΑΒΛΖΣΔ p* Κάιην (mg) 2531,84 ± 713, ,23 ± 732,01 0,278 Βηηακίλε Α (κg RE) 617,89 (416,89, 548,72 (319,74, [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 967,82) 891,78) 0,419 Βηηακίλε C (mg) 116,33 ± 72,71 110,61 ± 66,69 0,750 Αζβέζηην (mg) 873,83 ± 329,95 797,09 ± 458,27 0,455 ίδεξνο (mg) 11,65 ± 4,13 10,68 ± 3,74 0,340 Βηηακίλε D (κg) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 0,91 (0,27, 1,44) 0,47 (0,2, 0,98) 0,051 Βηηακίλε Δ (mg ATE) 10,03 ± 4,42 8,73 ± 3,37 0,203 Θεηακίλε (mg) 1,38 ± 1,1 1,08 ± 0,42 0,176 Ρηβνθιαβίλε (mg) 1,64 ± 1,22 1,33 ± 0,51 0,205 Νηαζίλε (mg) 17,92 ± 5,78 16,7 ± 7,09 0,462 Βηηακίλε Β6 (mg) 1,82 ± 1,13 1,74 ± 0,83 0,754 Φπιιηθό νμύ (κg) 247,26 ± 101,71 236,3 ± 102,6 0,677 Βηηακίλε Β12 (κg) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 3,26 (2,54, 4,45) 2,74 (1,55, 4,25) 0,119 Βηνηίλε (κg) 19 ± 14,53 15,15 ± 6,85 0,193 Παληνζεληθό νμύ (mg) 4,22 ± 2,32 3,5 ± 1,1 0,131 Βηηακίλε Κ (κg) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 71,39 (52,33, 114,98) 53,59 (34,05, 157,75) 0,248 Φώζθνξνο (mg) 1385,95 ± 453, ,87 ± 567,25 0,315 Μαγλήζην (mg) 258,45 ± 82,61 232,7 ± 77,15 0,214 Φεπδάξγπξνο (mg) 9,31 ± 3,21 8,47 ± 3,31 0,319 Υαιθόο (mg) 1,18 ± 0,47 0,97 ± 0,41 0,066 Μαγγάλην (mg) 2,78 ± 1,27 2,42 ± 1,1 0,240 ειήλην (mg) [δζάιεζμξ (25 μ, 75 μ εηαημζηδιυνζμ)] 0,11 (0,06, 0,14) 0,17 (0,1, 0,23) 0,002 * Δπίπεδμ ζδιακηζηυηδηαξ βζα ημκ έθεβπμ φπανλδξ ζοζπέηζζδξ ιεηαλφ ηςκ δφμ μιάδςκ ηδξ ιεθέηδξ, ιεηά απυ έθεβπμ Student s t-test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή, ιδ παναιεηνζηυ έθεβπμ Mann-Whitney test βζα ηζξ πμζμηζηέξ ιεηααθδηέξ πμο δεκ αημθμοεμφκ ηδκ ηακμκζηή ηαηακμιή Απυ ημκ Πίκαηα 4 δζαπζζηχκμοιε υηζ δ διενήζζα πνυζθδρδ ζεθδκίμο ηαζ αζηαιίκδξ D δζέθενε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ. οβηεηνζιέκα, δ πμζυηδηα ημο πνμζθαιαακυιεκμο ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ ζεθδκίμο ήηακ ιζηνυηενδ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ηα οβζή άημια (p = 0,002), εκχ δ πνυζθδρδ ηδξ αζηαιίκδξ D ήηακ ιεβαθφηενδ ζηδκ μιάδα ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε εηείκδ ηςκ 80

81 οβζχκ εεεθμκηχκ (p = 0,051). Σέθμξ, παναηδνήεδηε ιζα ηάζδ αολδιέκδξ πνυζθδρδξ παθημφ απυ ηα άημια ιε NAFLD ζε ζφβηνζζδ ιε ημοξ ακηίζημζπμοξ οβζείξ εεεθμκηέξ (p = 0,066). Ζ ζοκεζζθμνά ηδξ πνυζθδρδξ ηςκ ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, ζηδκ πανμοζία ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ, δζενεοκήεδηε πεναζηένς ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ πμθθαπθήξ θμβανζειζζηζηήξ παθζκδνυιδζδξ. Σα ζοζηαηζηά πμο εθέβπεδζακ ήηακ δ ζοκμθζηή πμζυηδηα πνςηεΐκδξ, οδαηακενάηςκ ηαζ θίπμοξ, εηθναζιέκα ςξ % ηδξ διενήζζαξ εκενβεζαηήξ πνυζθδρδξ, ηαεχξ δ διενήζζα πνυζθδρδ ημνεζιέκςκ, ιμκμαηυνεζηςκ ηαζ πμθοαηυνεζηςκ θζπανχκ μλέςκ, ςξ % επί ηδξ εκενβεζαηήξ πνυζθδρδξ, πμθδζηενυθδξ, δζαζηδηζηχκ ζκχκ, μθζηχκ ζαηπάνςκ ηαζ θνμοηηυγδξ. Απυ ηα παναπάκς ζοζηαηζηά ιυκμ δ πνυζθδρδ θίπμοξ (%) θάκδηε κα ζοζπεηίγεηαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιε ηδκ πζεακυηδηα πανμοζίαξ ηδξ NAFLD. οβηεηνζιέκα αφλδζδ ημο πμζμζημφ ημο πνμζθαιαακυιεκμο θίπμοξ ηαηά 1% ζπεηζγυηακ ιε αφλδζδ ηδξ πζεακυηδηαξ πανμοζίαξ NAFLD ηαηά 15,6% (OR = 1,156, 95% CI = 1,006-1,330), ιεηά απυ δζυνεςζδ ςξ πνμξ ημ θφθμ, ηδκ δθζηία, ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ, ηζξ ηαεζζηζηέξ δναζηδνζυηδηεξ, ηαζ ηζξ ηζιέξ LDL πμθδζηενυθδξ, ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ ημο δείηηδ ακηίζηαζδξ ζηδκ ζκζμοθίκδ ΖOMA- IR. ημ παναπάκς οπυδεζβια εηηυξ απυ ηδκ πνυζθδρδ θίπμοξ, ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ ζπεηίγμκηακ επίζδξ ιε ηδκ πανμοζία ηδξ NAFLD, απμηεθχκηαξ επζαανοκηζηυ πανάβμκηα βζα ηδ κυζμ. Δζδζηυηενα, θάκδηε υηζ βζα αφλδζδ ημο πμζμζημφ ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ηαηά 1%, δ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ ηδξ NAFLD αολακυηακ ηαηά 21,2% (OR = 1,212, 95% CI = 1,001-1,467). 81

82 Σ. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ - ΤΕΖΣΖΖ Ο ζημπυξ ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ, υπςξ έπεζ ήδδ ακαθενεεί, είκαζ κα δζενεοκήζεζ ηδ ζοζπέηζζδ ακάιεζα ζηδκ δζαζηδηζηή πνυζθδρδ επζθεβιέκςκ ιαηνμενεπηζηχκ, ιζηνμενεπηζηχκ ηαζ άθθςκ ζοζηαηζηχκ ηδξ δίαζηαξ ηαζ ηδκ πανμοζία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ. Έηζζ, ζηα απμηεθέζιαηα ανπζηά πανμοζζάζηδηακ μζ δζαθμνέξ ζηδκ διενήζζα πνυζθδρδ ηςκ ιαηνμενεπηζηχκ ηαζ ιζηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ δπαηζηή κυζμ ηαζ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ. ηδ ζοκέπεζα αλζμθμβήεδηε δ ζοκεζζθμνά ηδξ πνυζθδρδξ επζθεβιέκςκ ιαηνμενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ ζηδκ πανμοζία ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ, ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ πμθθαπθήξ θμβανζειζζηζηήξ παθζκδνυιδζδξ. Σμ ηφνζμ εφνδια ηδξ ιεθέηδξ είκαζ δ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή ζοζπέηζζδ ηδξ διενήζζαξ πνυζθδρδξ θίπμοξ (%) ιε ηδκ πζεακυηδηα πανμοζίαξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ (NAFLD). Έηζζ, εκχ ανπζηά απυ ηδ ζφβηνζζδ ημο πμζμζημφ ημο πνμζθαιαακυιεκμο θίπμοξ ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ δεκ παναηδνήεδηε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή δζαθμνά, πανά ιυκμ ιζα ηάζδ αολδιέκδξ πνυζθδρδξ θίπμοξ απυ ηα άημια ιε NAFLD, δ πμθθαπθή θμβανζειζζηζηή παθζκδνυιδζδ έδεζλε υηζ αφλδζδ ημο πνμζθαιαακυιεκμο θίπμοξ ηαηά 1% ζπεηζγυηακ ιε αφλδζδ ηδξ πζεακυηδηαξ πανμοζίαξ NAFLD ηαηά 15,6%, ιεηά απυ δζυνεςζδ ςξ πνμξ ημοξ ζοβπζηζημφξ πανάβμκηεξ. Σα αζαθζμβναθζηά δεδμιέκα βζα ηδκ ζοζπέηζζδ ηδξ δζαηνμθζηήξ πνυζθδρδξ θίπμοξ ιε ηδκ πανμοζία ηδξ NAFLD δεκ είκαζ επανηή μφηςξ χζηε κα ελαπεεί ηάπμζμ αζθαθέξ ζοιπέναζια. Έηζζ, εκχ ζηδ ιεθέηδ ηςκ Cortez-Pinto ηαζ ζοκ. (2006) δ ζοκμθζηή πνυζθδρδ θίπμοξ ηςκ αζεεκχκ ιε ζηεαημδπαηίηζδα ήηακ ιεβαθφηενδ απυ αοηήκ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ, εφνδια πμο ζοκάδεζ ιε ηα απμηεθέζιαηα ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ, δεκ ζζπφεζ ημ ίδζμ ηαζ βζα άθθεξ ιεθέηεξ, μζ μπμίεξ δεκ έδεζλακ ηάπμζα ζδιακηζηή δζαθμνά ιεηαλφ αζεεκχκ ηαζ ιανηφνςκ ζηδκ δζαηνμθζηή πνυζθδρδ ημο ζοβηεηνζιέκμο ενεπηζημφ ζοζηαηζημφ (Musso et al, 2003; Allard et al, 2008; Zelber-Sagi et al, 2007; Thuy et al, 2008). Σα απμηεθέζιαηα ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ ζοβηθίκμοκ ηαζ ιε εηείκα ηδξ ιεθέηδξ ηςκ Ricci ηαζ ζοκ. (2011), υπμο δ οπεναάθθμοζα πνυζθδρδ θίπμοξ (> 150 βν/ διένα) ζπεηίζηδηε ιε αολδιέκδ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ ηαζ δπαηζηήξ ίκςζδξ, ηαεχξ ηαζ αολδιέκςκ επζπέδςκ ALT. Ακηζεέηςξ, δεκ οπάνπεζ ζοιθςκία ιε ηα εονήιαηα ηςκ Solga ηαζ ζοκ. (2004), ηαεχξ ζοιπένακακ υηζ δ ορδθυηενδ πνυζθδρδ θίπμοξ ζπεηίζηδηε ιε ιζηνυηενδ πζεακυηδηα ειθάκζζδξ δπαηζηήξ θθεβιμκήξ. Απυ ηα οπυθμζπα ιαηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά πμο εθέβπεδζακ, θάκδηε υηζ μζ πνμζθαιαακυιεκεξ πμζυηδηεξ ημο θζκεθασημφ (ς6 θζπανυ μλφ) ηαζ ημο α-θζκμθεκζημφ μλέμξ (ς3 θζπανυ μλφ) ήηακ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενεξ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD έκακηζ ηςκ 82

83 οβζχκ εεεθμκηχκ. Ζ αζαθζμβναθία ιέπνζ ζήιενα δεκ έπεζ ακαδείλεζ ηάπμζα ζπέζδ ακάιεζα ζηδκ πνυζθδρδ ηςκ ζοβηεηνζιέκςκ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ ηαζ ηδ NAFLD. Απυ ηδκ άθθδ, έπεζ παναηδνδεεί υηζ δ πνυζθδρδ ς6 θζπανχκ μλέςκ ηαεχξ ηαζ μ θυβμξ ς6/ς3 θζπανχκ μλέςκ είπακ ιεβαθφηενεξ ηζιέξ ζε αζεεκείξ ιε ζηεαημδπαηίηζδα ζε ζφβηνζζδ ιε οβζή άημια (Cortez-Pinto et al, 2006), εκχ δ πνμζθαιαακυιεκδ πμζυηδηα ς6 ηαζ ς3 θζπανχκ μλέςκ ήηακ ιζηνυηενδ απυ ηδκ ζοκζζηχιεκδ ζημοξ αζεεκείξ αοημφξ (Cortez-Pinto et al, 2006; Ricci et al, 2011). Έηζζ, εκχ μζ αζεεκείξ ιε NAFLD θαίκεηαζ κα έπμοκ ιζα παιδθή πνυζθδρδ ηςκ ζοβηεηνζιέκςκ θζπανχκ μλέςκ, πανμοζζάγμοκ ορδθυηενμ θυβμ ς6/ς3 ζε ζπέζδ ιε ακηίζημζπα οβζή άημια, ηάηζ πμο θαίκεηαζ κα έπεζ ανκδηζηέξ επζπηχζεζξ ζηδκ δζαηήνδζδ ηδξ οβείαξ ηαζ ζηδκ πνυθδρδ απυ ηδ κυζμ (Kang, 2004; Simopoulos, 2001). Δκδεπμιέκςξ, δ επζπθέμκ πνμζθαιαακυιεκδ πμζυηδηα ηςκ ς6 θζπανχκ μλέςκ κα πνμάβεζ ηδκ ειθάκζζδ κεηνςηζηήξ θθεβιμκήξ (Cortez-Pinto et al, 2006). Ζ ηαηακάθςζδ αθημυθ ανέεδηε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιζηνυηενδ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ, ζηδκ πανμφζα ενεοκδηζηή ενβαζία. Μάθζζηα, δ πνυζθδρδ αθημυθ ήηακ ζπεδυκ ιδδεκζηή ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD, ζε ακηίεεζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ μζ μπμίμζ πανμοζίαζακ ιζα ιζηνή ηαηακάθςζδ. Ζ ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ έπεζ ζοζπεηζζηεί ιε ιεζςιέκμ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ηανδζαββεζαηήξ κυζμο (Rimm et al, 1996), ηαζ ηαευηζ ηα άημια πμο ανίζημκηαζ ζε ηίκδοκμ βζα ηανδζαββεζαηή κυζμ ανίζημκηαζ ζοκήεςξ ζε ηίκδοκμ ηαζ βζα ειθάκζζδ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο (Ioannou et al, 2006; Ruhl et al, 2003), οπάνπμοκ εκδείλεζξ υηζ δ ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ ηαζ αθημυθ ιπμνεί κα δνά πνμζηαηεοηζηά βζα ημ ήπαν. Μάθζζηα, ζε ιζα ιεθέηδ, ζηδκ μπμία αλζμθμβήεδηε δ ζπέζδ ιεηαλφ ηδξ ηαηακάθςζδξ ηναζζμφ ηαζ ηδξ επίπηςζδξ ηδξ NAFLD, θάκδηε υηζ δ ιέηνζα ηαηακάθςζδ ηναζζμφ (έςξ 1 ιενίδα=125 ml ηναζζμφ διενδζίςξ) ζπεηίγεηαζ ιε ιεζςιέκδ επίπηςζδ ηδξ κυζμο (Dunn et al, 2008). Πανά ηαφηα, αηυιδ δεκ οπάνπμοκ επανηή αζαθζμβναθζηά δεδμιέκα πμο κα ιπμνμφκ κα επζαεααζχζμοκ ηα παναπάκς εονήιαηα. Δπίζδξ, πανά ημ βεβμκυξ υηζ ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ δ δζαθμνά ζηδκ ηαηακάθςζδ αθημυθ ιεηαλφ αηυιςκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ εεεθμκηχκ ήηακ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηή, δ ηαηακάθςζδ ηςκ ιανηφνςκ ειθακίζηδηε ανηεηά ιεζςιέκδ ζε ζπέζδ ιε ηδκ πμζυηδηα πμο ακαθένεηαζ ζε άθθεξ ιεθέηεξ, ηαζ πμο απμηεθεί ηαζ ηδ ζοκζζηχιεκδ ιενίδα βζα πζεακή πνμζηαηεοηζηή δνάζδ. Δπζπθέμκ, δ ιδδεκζηή πνυζθδρδ αθημυθ πμο παναηδνήεδηε ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ, εκδεπμιέκςξ κα οπμδδθχκεζ ηάπμζα αθθαβή ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ δζαηνμθζηήξ ζοκήεεζαξ απυ ηα άημια αοηά ιεηά ηδκ δζάβκςζδ ηδξ NAFLD, ηαεχξ δ απμθοβή ηαηακάθςζδξ αθημυθ απμηεθεί ζοκήεδ ζφζηαζδ ζε άημια ιε αολδιέκεξ ηζιέξ αιζκμηνακζθεναζχκ απυ ημοξ επζζηήιμκεξ οβείαξ. Έηζζ, δεδμιέκδξ ηαζ ηδξ εθθζπμφξ 83

84 αζαθζμβναθίαξ, ημ ζοβηεηνζιέκμ εφνδια πνέπεζ κα ακηζιεηςπζζηεί ιε επζθοθαηηζηυηδηα πνζκ ελαπεεί ηάπμζμ ζοιπέναζια. Απυ ηα ιζηνμενεπηζηά ζοζηαηζηά πμο αλζμθμβήεδηακ, ιυκμ δ πνυζθδρδ ημο ζεθδκίμο ηαζ ηδξ αζηαιίκδξ D δζέθενε ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεηαλφ ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ ιανηφνςκ. Ζ πμζυηδηα ημο πνμζθαιαακυιεκμο ζεθδκίμο ήηακ ζδιακηζηά ιζηνυηενδ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD έκακηζ ηςκ οβζχκ αηυιςκ. Σμ ζεθήκζμ απμηεθεί απαναίηδημ ιέηαθθμ ηαζ ανίζηεηαζ ζημκ ακενχπζκμ μνβακζζιυ ζε ίπκδ. Λεζημονβεί ςξ ακηζμλεζδςηζηυ ζοιαάθθμκηαξ ζηδκ ελμοδεηένςζδ ηςκ εθεοεένςκ νζγχκ. Μέπνζ ζηζβιήξ δεκ οπάνπμοκ αζαθζμβναθζηά δεδμιέκα ακαθμνζηά ιε ηδ ζπέζδ ημο πνμζθαιαακυιεκμο ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ ζεθδκίμο ηαζ ηδξ NAFLD. Δλαζηίαξ ηδξ ακηζμλεζδςηζηήξ ημο δνάζδξ, ημ ζεθήκζμ εκδεπμιέκςξ κα έπεζ πνμζηαηεοηζηυ νυθμ ζηδκ ζοβηεηνζιέκδ κυζμ, ηαεχξ είκαζ βκςζηυ υηζ ημ μλεζδςηζηυ ζηνεξ απμηεθεί ημ «δεφηενμ πηφπδια» πμο μδδβεί ζε θθεβιμκή ζηδκ ιδ αθημμθζηή ζηεαημδπαηίηζδα. Μάθζζηα, ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ δ πνυζθδρδ ζεθδκίμο ήηακ ιεβαθφηενδ απυ ηδ ζοκζζηχιεκδ [RDA: 55 ιg/ διένα (Institute of Medicine, Food and Nutrition Board, 2000)] ηαζ ιζηνυηενδ απυ ηδκ ακχηενδ ακεηηή [TUIL: 400 ιg/ διένα (Institute of Medicine, Food and Nutrition Board, 2000)], ηυζμ βζα ημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD (110 ιg) υζμ ηαζ βζα ημοξ οβζείξ (170 ιg). Έηζζ, ιπμνμφιε κα οπμεέζμοιε υηζ δ επζπθέμκ πνυζθδρδ ζεθδκίμο απυ ημοξ ιάνηονεξ εκδεπμιέκςξ κα πνμζθένεζ ιεβαθφηενδ ακηζμλεζδςηζηή πνμζηαζία ζε αοημφξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD. Δπίζδξ, ημ ζεθήκζμ θαίκεηαζ υηζ έπεζ πνμζηαηεοηζηή δνάζδ έκακηζ ηςκ ηανδζαββεζαηχκ κμζδιάηςκ (Nive, 1996), ηα μπμία έπεζ θακεί υηζ ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ NAFLD. Όζμκ αθμνά ζηδκ πνυζθδρδ ηδξ αζηαιίκδξ D, ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ αοηή ήηακ ιεβαθφηενδ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ηα οβζή άημια. ε ακηίεεζδ ιε ημ εφνδια ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ, ηα δεδμιέκα ακαθμνζηά ιε ηδκ αζηαιίκδ αοηή πνμηείκμοκ υηζ ιπμνεί κα έπεζ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ ιείςζδ ημο ηζκδφκμο ηανδζμιεηααμθζηχκ κμζδιάηςκ, υπςξ μ ζαηπανχδδξ δζααήηδξ ηφπμο 2, δ οπένηαζδ, ηαζ δ ηανδζαββεζαηή κυζμξ (Pittas et al, 2007; Kendrick et al, 2009; Pittas et al, 2010). Δπζπθέμκ, πνυζθαηα, δ ζοβηέκηνςζδ ηδξ αζηαιίκδξ D ζημκ μνυ θάκδηε κα ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ NAFLD (Targher et al, 2007), ηαζ ζοβηεηνζιέκα ηα επίπεδα ηδξ αζηαιίκδξ ζηα άημια ιε NAFLD ανέεδηακ ιεζςιέκα ζε ζπέζδ ιε αοηά ηςκ ιανηφνςκ. ηδκ ίδζα ιεθέηδ, δ ιεζςιέκδ ζοβηέκηνςζδ αζηαιίκδξ D ζοζπεηίζηδηε ζζπονά ιε ηδκ ζζημθμβζηή αανφηδηα ηδξ δπαηζηήξ ζηεάηςζδξ, ηδ κεηνςηζηή θθεβιμκή ηαζ ηδκ ίκςζδ (Targher et al, 2007). οκεπχξ, δ πενζμνζζιέκδ οπάνπμοζα αζαθζμβναθία ένπεηαζ ζε ακηίεεζδ ιε ημ εφνδια αοηήξ ηδξ ιεθέηδξ ηαζ ζοκεπχξ, πνέπεζ κα ακηζιεηςπζζηεί ιε επζθφθαλδ έςξ υημο επζαεααζςεεί απυ άθθα ηαζ ιεβαθφηενα δείβιαηα. 84

85 Έκαξ πανάβμκηαξ πμο αλζμθμβήεδηε ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ ήηακ ηαζ δ ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα. Απυ ηδκ ζηαηζζηζηή ακάθοζδ πνμέηορε υηζ μζ εεεθμκηέξ ιε NAFLD πανμοζίαζακ ζδιακηζηά ιεζςιέκδ εκαζπυθδζδ (ζε θεπηά διενδζίςξ) ιε ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα ιέηνζαξ ηαζ ορδθήξ έκηαζδξ, ζε ζφβηνζζδ ιε ηδκ μιάδα εθέβπμο. Πανά ηζξ ζοζηάζεζξ ηςκ CDC (Centers for Disease Control and Prevention), AHA (American Heart Association), ηαζ Healthy People 2010 Objectives, βζα 30 θεπηά ιέηνζαξ έκηαζδξ άζηδζδξ ηζξ πενζζζυηενεξ (ακ υπζ υθεξ) διένεξ ηδξ εαδμιάδαξ ή ορδθήξ έκηαζδξ άζηδζδ βζα 3 θμνέξ ακά εαδμιάδα ηαζ βζα 20 θεπηά ηάεε θμνά, ιυκμ ημ 27,7% ηςκ αιενζηακχκ εκδθίηςκ θεάκμοκ ηα ζοκζζηχιεκα επίπεδα δναζηδνζυηδηαξ (Zelber-Sagi et al, 2011; Pratt et al, 1999; Peterson, 2007). Έπεζ θακεί υηζ μ επζπμθαζιυξ ζςιαηζηά δναζηήνζςκ εκδθίηςκ είκαζ ιζηνυηενμξ ζε αζεεκείξ ιε ζαηπανχδδ δζααήηδ ζε ζφβηνζζδ ιε εκήθζηα άημια πςνίξ ηδ ζοβηεηνζιέκδ κυζμ (Morrato et al, 2007), ηαζ μζ αζεεκείξ αοημί έπμοκ θζβυηενεξ πζεακυηδηεξ κα θεάζμοκ ηζξ ζοζηάζεζξ βζα ζςιαηζηή δναζηδνζυηδηα (Zhao et al, 2008). ε άημια ιε NAFLD, ηα αζαθζμβναθζηά δεδμιέκα δεκ είκαζ επανηή βζα κα ακαδεζπεεί ηάπμζα ζοζπέηζζδ ιεηαλφ ηδξ κυζμο ηαζ ηδξ ζςιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ. Χζηυζμ, δ ζοιιυνθςζδ ηςκ αζεεκχκ αοηχκ ιε ηζξ δζεεκείξ ζοζηάζεζξ θαίκεηαζ υηζ είκαζ αηυιδ πζμ δφζημθδ, ηαεχξ μζ Newton ηαζ ζοκ. (2008) έπμοκ πνμηείκεζ υηζ ηα άημια ιε NAFLD πανμοζζάγμοκ αίζεδια ηυπςζδξ ζε ζφβηνζζδ ιε οβζή άημια, ηαζ αοηυ εκδεπμιέκςξ κα ζπεηίγεηαζ ιε αδνάκεζα ηαζ οπκδθία ηαηά ηδκ δζάνηεζα ηδξ διέναξ. Απυ ημοξ αζμπδιζημφξ δείηηεξ πμο αλζμθμβήεδηακ, δζαθμνέξ παναηδνήεδηακ ζηζξ ηζιέξ ηδξ ζκζμοθίκδξ μνμφ ηαζ ημο δείηηδ ζκζμοθζκμακηίζηαζδξ HOMA, ιε ηζξ ηζιέξ αοηέξ κα είκαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενεξ ζηα άημια ιε NAFLD ζε ζπέζδ ιε ημοξ ιάνηονεξ. Καευηζ δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ δ οπενζκζμοθζκαζιία ηαηέπμοκ ηεκηνζηυ νυθμ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ NAFLD, ηα απμηεθέζιαηα ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ βζα ημοξ ζοβηεηνζιέκμοξ δείηηεξ είκαζ ακαιεκυιεκα. Μάθζζηα, δ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ δ οπενζκζμοθζκαζιία είκαζ ηα ενβαζηδνζαηά εονήιαηα πμο ζπεηίγμκηαζ πενζζζυηενμ ιε ηδκ πανμοζία ηδξ κυζμο ζε ιεβάθμ ανζειυ αζεεκχκ, αηυιδ ηαζ ζε άημια θοζζμθμβζημφ αάνμοξ ιε θοζζμθμβζηή ακμπή ζηδ βθοηυγδ (Bedogni et al, 2005; Marchesini et al, 2001; Marchesini et al, 1999). Άθθςζηε, έπεζ θακεί υηζ δ NAFLD παναηηδνίγεηαζ απυ ηθζκζηά ηαζ ενβαζηδνζαηά δεδμιέκα πανυιμζα ιε εηείκα πμο παναηδνμφκηαζ ζημκ ζαηπανχδδ δζααήηδ ηαζ ηδκ παποζανηία, υπςξ είκαζ δ δζαηαναβιέκδ ζκζμοθζκμεοαζζεδζία ηαζ μζ δζαηαναπέξ ζημκ ιεηααμθζζιυ ηςκ θζπζδίςκ (Marchesini et al, 2001). διακηζηά ιεβαθφηενεξ απμδείπεδηακ ηαζ μζ ηζιέξ ηδξ LDL πμθδζηενυθδξ ηαζ ηςκ ηνζβθοηενζδίςκ, εκχ ιζηνυηενδ ήηακ δ ηζιή ηδξ HDL πμθδζηενυθδξ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD έκακηζ ηςκ οβζχκ αηυιςκ. Με αοηά ηα απμηεθέζιαηα ζοιθςκμφκ ηαζ άθθεξ ιεθέηεξ, ηαεχξ έπεζ θακεί υηζ δ 85

86 οπενθζπζδαζιία ηαζ ζοβηεηνζιέκα ηα ορδθά επίπεδα ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ ηα παιδθά επίπεδα HDL πμθδζηενυθδξ, ζοζπεηίγμκηαζ ζζπονά ιε ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ (Paschos et al, 2009). Δζδζηυηενα, ζε ιεθέηδ δ οπενηνζβθοηενζδαζιία ηαζ ηα παιδθά επίπεδα HDL πμθδζηενυθδξ ανέεδηακ ζημ 64% ηαζ ζημ 30-42% ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD, ακηίζημζπα (Marchesini et al, 2003), εκχ ζε άθθδ ιεθέηδ, επίπεδα HDL πμθδζηενυθδξ < 35 mg/dl (< 35 mg/dl ήηακ ηα επίπεδα ηδξ HDL πμθδζηενυθδξ ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD ηαζ ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ, υπςξ θαίκεηαζ ζημκ Πίκαηα 2 ζηδκ εκυηδηα ηςκ απμηεθεζιάηςκ) μδήβδζακ ζε δζπθαζζαζιυ ημο ηζκδφκμο βζα ηδ κυζμ (Clark et al, 2002). Σα απμηεθέζιαηα ηδξ πανμφζαξ ενεοκδηζηήξ ενβαζίαξ, θμζπυκ, θαίκεηαζ υηζ επζαεααζχκμοκ παθαζυηενα αζαθζμβναθζηά δεδμιέκα, ηεηιδνζχκμκηαξ έηζζ ηδκ φπανλδ ζπέζδξ ιεηαλφ ζοβηεηνζιέκςκ δοζθζπζδαζιζχκ ηαζ ηδξ NAFLD. Ζ δζαζημθζηή πίεζδ είκαζ έκα αηυιδ παναηηδνζζηζηυ ημ μπμίμ δζέθενε ιεηαλφ ηςκ εεεθμκηχκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ ιανηφνςκ, ηαζ ιάθζζηα ιε ηδ ιέηνδζδ κα είκαζ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηά ιεβαθφηενδ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD. ηδκ αζαθζμβναθία δεκ οπάνπεζ ιέπνζ ζηζβιήξ ηάπμζα ακαθμνά βζα ηδκ ζπέζδ ακάιεζα ζηδκ δζαζημθζηή οπένηαζδ ηαζ ηδ NAFLD, ηαζ μζ ιυκεξ ακαθμνέξ αθμνμφκ ζηδ ζοζημθζηή οπένηαζδ. Έηζζ, έπεζ θακεί υηζ ζε άημια ιε πνςημπαεή οπένηαζδ, ιδ παπφζανηα ηαζ ιδ δζααδηζηά, μ επζπμθαζιυξ ηδξ κυζμο ήηακ ημοθάπζζημκ δζπθάζζμξ ζε ζπέζδ ιε ημοξ ακηίζημζπμοξ οβζείξ ιάνηονεξ (Donati et al, 2004). Δπζπθέμκ, δ οπένηαζδ ηαζ εζδζηά δ ζοζημθζηή οπένηαζδ απμηεθεί ακελάνηδημ πνμβκςζηζηυ πανάβμκηα ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο ημο ήπαημξ (Dixon et al, 2001). Γεκ είκαζ αζθαθέξ, υιςξ, κα ελάβμοιε ηάπμζμ ζοιπέναζια, εζδζηά βζα ηδκ δζαζημθζηή πίεζδ, βζα ηδκ μπμία δεκ οπάνπεζ ζπεηζηή αζαθζμβναθία. Βάζεζ ηςκ ακενςπμιεηνζηχκ παναηηδνζζηζηχκ ημο δείβιαημξ ηδξ ιεθέηδξ, ζηαηζζηζηά ζδιακηζηέξ δζαθμνέξ ιεηαλφ ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD ηαζ ηςκ οβζχκ αηυιςκ πανμοζίαζακ μ δείηηδξ ιάγαξ ζχιαημξ, δ πενζθένεζα ιέζδξ, μ θυβμξ πενζθένεζαξ ιέζδξ πνμξ πενζθένεζα ζζπίςκ, ηαζ ηα πμζμζηά ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ηαζ ημο θίπμοξ ημνιμφ. Οζ ηζιέξ ηςκ παναπάκς παναηηδνζζηζηχκ ήηακ ιεβαθφηενεξ ζημοξ εεεθμκηέξ ιε NAFLD ζε ζφβηνζζδ ιε ημοξ οβζείξ εεεθμκηέξ. Σμ πμζμζηυ ζπθαβπκζημφ θίπμοξ, ιάθζζηα, ανέεδηε υηζ απμηεθεί επζαανοκηζηυ πανάβμκηα βζα ηδ κυζμ, ηαζ ζοβηεηνζιέκα ιε αφλδζδ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ηαηά 1% ακαιέκεηαζ ιζα αφλδζδ ηδξ ειθάκζζδξ ηδξ NAFLD ηαηά 21,2%. Σα παναπάκς εονήιαηα, ζε ζοκδοαζιυ ηαζ ιε δεδμιέκα άθθςκ ιεθεηχκ, οπμδεζηκφμοκ ηδκ φπανλδ ζπέζδξ ιεηαλφ ηδξ παποζανηίαξ, ηαζ εζδζηά ηδξ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηίαξ, ιε ηδ NAFLD. Ζ παποζανηία θαίκεηαζ πςξ είκαζ πανμφζα ζηδκ πθεζμρδθία ηςκ αηυιςκ ιε NAFLD, απμηεθεί ακελάνηδημ πανάβμκηα ηζκδφκμο ηαζ ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηδκ ελέθζλή ηδξ (Bedogni et al, 2005; Adams et al, 86

87 2005; Fassio et al, 2004). Όζμ βζα ηδκ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηία, μ νυθμξ ηδξ είκαζ ηνίζζιμξ ζηδκ ειθάκζζδ ηδξ κυζμο, ηαεχξ ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ είκαζ ιζα ζδιακηζηή πδβή ηνζβθοηενζδίςκ ηαζ μδδβεί ζηδκ ζηεάηςζδ (Marchesini et al, 2001; Marchesini et al, 2002). οβηεηνζιέκα, ημ οπεναάθθμκ εκδμημζθζαηυ θίπμξ ιπμνεί κα είκαζ ηαεμνζζηζηυξ πανάβμκηαξ ζηδκ παεμβέκεζα ηδξ κυζμο, ελαζηίαξ ηδξ ζζπονήξ ζοζπέηζζήξ ημο ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ ηαζ πζεακχξ ςξ ιζα πδβή εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ (Eguchi et al, 2006). Αηυιδ ηαζ ζε άημια θοζζμθμβζημφ ζςιαηζημφ αάνμοξ, δ ζοζζχνεοζδ εκδμημζθζαημφ θίπμοξ ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ ζκζμοθζκμακηίζηαζδ (Cnop et al, 2002). Δπίζδξ, ημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ απεθεοεενχκεζ ιεβάθεξ πμζυηδηεξ ακηζπμηζκχκ ηαζ εθεφεενςκ θζπανχκ μλέςκ (FFA) ζηδκ ποθαία θθέαα, εηεέημκηαξ έηζζ ημ ήπαν ζε ορδθυηενεξ ζοβηεκηνχζεζξ FFA (Nielsen et al, 2004; Rector et al, 2008). Όζμκ αθμνά ζημ ζπθαβπκζηυ θίπμξ, ηα απμηεθέζιαηα ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ ηαθυ είκαζ κα ακηζιεηςπζζημφκ ιε επζθοθαηηζηυηδηα, ηαεχξ δ ιέηνδζή ημο πναβιαημπμζήεδηε ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ ζπθαβπκζηήξ ακάθοζδξ αζμδθεηηνζηήξ αβςβζιυηδηαξ. Ζ αλζμπζζηία ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ ιεευδμο δεκ έπεζ δζενεοκδεεί αηυιδ επανηχξ, ηαζ ηα δεδμιέκα πμο οπάνπμοκ βζ αοηήκ ιέπνζ ζηζβιήξ δεκ είκαζ ζδαίηενα εκεαννοκηζηά, ηαεχξ ζε ιζα ιεθέηδ δ ιέηνδζδ ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ημο viscan δεκ θάκδηε κα ζπεηίγεηαζ ζζπονά ιε ηδ ιέηνδζδ εκδμημζθζαημφ θίπμοξ απυ ηδκ ιαβκδηζηή ημιμβναθία (MRI) ζημοξ οπέναανμοξ/ παπφζανημοξ εεεθμκηέξ, εζδζηά ζε αοημφξ ιε αολδιέκα επίπεδα οπμδυνζμο ημζθζαημφ θίπμοξ (Thomas et al, 2010). Δπίζδξ, ζε ιζα άθθδ ιεθέηδ, ηα απμηεθέζιαηα ηδξ ζφβηνζζδξ ηςκ δφμ ιεευδςκ (viscan vs. MRI) υζμκ αθμνά ζηδκ ιέηνδζδ ημο ζπθαβπκζημφ θίπμοξ, έδεζλακ υηζ δ ιέηνδζή ημο ιέζς ημο Tanita viscan δεκ πανέπεζ ιζα ακηζπνμζςπεοηζηή εηηίιδζδ ημο ζπθαβπκζημφ θζπχδμοξ ζζημφ (Browning et al, 2010). ημ ζδιείμ αοηυ είκαζ πνήζζιμ κα ακαθενεμφκ ηα πθεμκεηηήιαηα ηαζ μζ πενζμνζζιμί ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ. Ξεηζκχκηαξ απυ ηα εεηζηά ζημζπεία, πνχημ ηαζ ηφνζμ πθεμκέηηδια απμηεθεί ημ βεβμκυξ υηζ δ ιεθέηδ αοηή είκαζ απυ ηζξ εθάπζζηεξ επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ δζεεκχξ, μζ μπμίεξ έπμοκ αζπμθδεεί ιε ηδκ απμηίιδζδ ηςκ ιαηνμπνυκζςκ δζαηνμθζηχκ ζοκδεεζχκ ηαζ ηδκ επίδναζή ημοξ ζηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ. Απμηεθεί, ιάθζζηα, ηδκ πνχηδ πνμζπάεεζα ζοζπέηζζδξ ηςκ δζαηνμθζηχκ ζοκδεεζχκ, ηαζ ζδζαίηενα ζε επίπεδμ ενεπηζηχκ ζοζηαηζηχκ, ιε ηδκ ειθάκζζδ ηαζ ελέθζλδ ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ κυζμο, ζημκ εθθαδζηυ πχνμ. Έκα άθθμ πθεμκέηηδια ηδξ ιεθέηδξ, είκαζ δ ηαοηυπνμκδ αλζμθυβδζδ πμθθχκ παναιέηνςκ (ημζκςκζημδδιμβναθζηχκ, ακενςπμιεηνζηχκ ηαζ ηθζκζηχκ παναηηδνζζηζηχκ, ηαζ ζημζπείςκ δζαηνμθζηχκ ηαεχξ ηαζ ζςιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ), ιε απμηέθεζια ηδκ πθδνέζηενδ ηαζ αηνζαέζηενδ ελαβςβή ζοιπεναζιάηςκ. Όζμκ αθμνά ζηδκ δζαηνμθζηή αλζμθυβδζδ, ηα άημια ημο δείβιαημξ επζθέπεδηακ μφηςξ χζηε κα ιδκ έπμοκ πναβιαημπμζήζεζ ηάπμζα αθθαβή ζηζξ δζαηνμθζηέξ ημοξ ζοκήεεζεξ απυ ηδκ ζηζβιή ηδξ δζάβκςζδξ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ κυζμο 87

88 ημο ήπαημξ. Δπίζδξ, εθήθεδζακ ηνείξ ακαηθήζεζξ 24χνμο (εη ηςκ μπμίςκ δ ιία ακαθενυηακ ζε διένα ααααημηφνζαημο), μφηςξ χζηε κα ελαζθαθζζηεί υηζ ημοθάπζζημκ δ ιία εα είκαζ ακηζπνμζςπεοηζηή ηδξ ζοκήεμοξ δζαηνμθζηήξ πνυζθδρδξ ηςκ αηυιςκ. Μάθζζηα, μ πνμζδζμνζζιυξ ηςκ πμζμηήηςκ ηςκ ηνμθίιςκ πμο ηαηαβνάθδηακ ζηζξ ακαηθήζεζξ έβζκε ιε ζοκδεζζιέκα μζηζαηά ζηεφδ (π.π. ημοηάθζ ηδξ ζμφπαξ, ημοηαθάηζ ημο βθοημφ, θθζηγάκζ ηθπ.), ζε ιζα πνμζπάεεζα ελάθεζρδξ ηςκ ιεζμκεηηδιάηςκ ηδξ ακάηθδζδξ 24χνμο. Χζηυζμ, ημ ζοζηδιαηζηυ ζθάθια ακάηθδζδξ δεκ είκαζ δοκαηυκ κα απμθεοπεεί, ηαεχξ δ πθδνμθυνδζδ πνμένπεηαζ απυ ηδκ δζαδζηαζία ηδξ ζοκέκηεολδξ, ηαηά ηδκ μπμία ιπμνεί κα οπάνλεζ οπμεηηίιδζδ ή οπενεηηίιδζδ ηςκ εηηζιμφιεκςκ δζαηνμθζηχκ παναιέηνςκ. Σέθμξ, ααζζηυξ πενζμνζζιυξ ηδξ ιεθέηδξ είκαζ ημ ιζηνυ δείβια, ηαεχξ απμηεθμφκηακ απυ 31 άημια ιε ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ ηαζ 30 οβζείξ ιάνηονεξ. Σμ βεβμκυξ αοηυ ιπμνεί κα ζοκέααθθε ζηδκ ακεπάνηεζα ακάδεζλδξ ζηαηζζηζηά ζδιακηζηχκ δζαθμνχκ ηαζ ζοζπεηίζεςκ ιεηαλφ δζαθυνςκ παναιέηνςκ πμο αλζμθμβήεδηακ ηαζ ηδξ κυζμο. οιπεναζιαηζηά, θαίκεηαζ υηζ δ διενήζζα πνυζθδρδ θίπμοξ απμηεθεί επζαανοκηζηυ πανάβμκηα βζα ηδκ ιδ αθημμθζηή θζπχδδ κυζμ ημο ήπαημξ, ηαεχξ αφλδζδ ημο πμζμζημφ ημο πνμζθαιαακυιεκμο θίπμοξ ιέζς ηδξ δζαηνμθήξ αολάκεζ ημκ ηίκδοκμ ειθάκζζδξ ηδξ κυζμο. Δπίζδξ, δ ηεκηνζημφ ηφπμο παποζανηία (υπςξ αοηή εηθνάζηδηε ιέζς ημο πμζμζημφ ζπθαβπκζημφ θίπμοξ ζηδκ πανμφζα ιεθέηδ) ακαδεζηκφεηαζ ζε ζδιακηζηυ πανάβμκηα ηζκδφκμο βζα ηδ κυζμ, επζαεααζχκμκηαξ πνμδβμφιεκεξ αζαθζμβναθζηέξ ακαθμνέξ. Χζηυζμ, είκαζ απαναίηδημ κα δζελαπεμφκ ηαζ άθθεξ επζδδιζμθμβζηέξ ιεθέηεξ, μζ μπμίεξ κα ελεηάγμοκ ηδ ζπέζδ ιεηαλφ ηςκ δζαηνμθζηχκ ζοκδεεζχκ ηαζ ηδξ ιδ αθημμθζηήξ θζπχδμοξ δπαηζηήξ κυζμο, ηυζμ δζεεκχξ υζμ ηαζ ζηδκ Δθθάδα, μφηςξ χζηε κα ηαηαζηεί δοκαηυξ μ ζπεδζαζιυξ ηαζ δ εθανιμβή ηαηάθθδθςκ ηαζ ζημπεοιέκςκ δζαηνμθζηχκ μδδβζχκ. 88

89 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Abdelmalek MF, Suzuki A, et al. Increased fructose consumption is associated with fibrosis severity in patients with nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2010; 51: Abid A, Taha O, et al. Soft drink consumption is associated with fatty liver disease independent of metabolic syndrome. Journal of Hepatology 2009; 51: Ackerman Z, Oron-Herman M, Grozovski M, Rosenthal T, Pappo O, Link G, Sela BA. Fructose-induced fatty liver disease: hepatic effects of blood pressure and plasma triglyceride reduction. Hypertension 2005; 45: ADA. American Diabetes Association position statement: evidence based nutrition principles and recommendations for the treatment and prevention of diabetes and related complications. J Am Diet Assoc 2002; 102: Adams LA et al. Nonalcoholic fatty liver disease. CMAJ 2005; 172(7): Adams LA, Angulo P. Recent concepts in non-alcoholic fatty liver disease. Diabet Med 2005; 22: Adams LA, Lindor KD. Nonalcoholic fatty liver disease. Ann Epidemiol 2007; 17: Adams LA, Lymp JF, St Sauver J, et al. The natural history of nonalcoholic fatty liver disease: a population-based cohort study. Gastroenterology 2005; 129: Adams LA, Sanderson S, Lindor KD, Angulo P. The histological course of nonalcoholic fatty liver disease: a longitudinal study of 103 patients with sequential liver biopsies. J Hepatol 2005; 42: Agatston A. The South Beach diet: the delicious, doctor-designed, foolproof plan for fast and healthy weight loss. New York, NY: Random House, Ahmed FE. Effect of diet on progression of chronic renal disease. J Αm Diet Assoc 1991; 91: Ahmed U, Redgrave T, et al. Effect of dietary fat to produce nonalcoholic fatty liver in the rat. J Gastroenterol Hepatol 2009; 24: Alessi MC, Bastelica D, Mavri A, Morange P, Berthet B, Grino M, Juhan-Vague I. Plasma PAI-1 levels are more strongly related to liver steatosis than to adipose tissue accumulation. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2003; 23: Allard JP, Aghdassi E, et al. Nutritional assessment and hepatic fatty acid composition in non-alcoholic fatty liver disease (NAFLD): a cross-sectional study. Journal of Hepatology 2008; 48:

90 Allard JP. Other disease associations with non-alcoholic fatty liver disease (NAFLD). Best Pract Res Clin Gastroenterol 2002; 16: Alonso A, Ruiz-Gutierrez V, Martínez-González MA. Monounsaturated fatty acids, olive oil and blood pressure: epidemiological, clinical and experimental evidence. Public Health Nutr 2006; 9: Alwayn IP, Javid PJ, Gura KM, Nose V, Ollero M, Puder M. Do polyunsaturated fatty acids ameliorate hepatic steatosis in obese mice by SREPB-1 suppression or by correcting essential fatty acid deficiency. Hepatology 2004; 39: ; author reply Anderson T, Gluud C, Franzmann MB, et al. Hepatic effects of dietary weight loss in morbidly obese subjects. J Hepatol 1991; 12: Angulo P, Hui JM, Marchesini G, et al. The NAFLD fibrosis score: a noninvasive system that identifies liver fibrosis in patients with NAFLD. Hepatology 2007; 45: Angulo P, Keach JC, Batts KP, Lindor KD. Independent predictors of liver fibrosis in patients with nonalcoholic steatohepatitis. Hepatology 1999; 30: Angulo P. Nafld, obesity, and bariatric surgery. Gastroenterology. 2006; 130: Angulo P. Nonalcoholic fatty liver disease. N Engl J Med 2002; 346: Arkan MC, Hevener AL, Greten FR, Maeda S, Li ZW, Long JM, Wynshaw-Boris A, Poli G, Olefsky J, Karin M. IKK-beta links inflammation to obesity-induced insulin resistance. Nat Med 2005; 11: Assy N, Kaita K, Mymm D, Levy C, Rosser B, Minuk G. Fatty infiltration of liver in hyperlipidemic patients. Dig Dis Sci 2000; 45: Assy N, Nassar F, et al. Olive oil consumption and non-alcoholic fatty liver disease. World J Gastroenterol 2009; 15 (15): Assy N, Nasser G, et al. Soft drink consumption linked with fatty liver in the absence of traditional risk factors. Can J Gastroenterol 2008; 22 (10): Atkins RC. Dr. Atkins new diet revolution. Revised ed. New York, NY: Avon Books, Aude YW, Mego P, Mehta JL. Metabolic syndrome: dietary interventions. Curr Opin Cardiol 2004; 19: Azadbakht L, Mirmiran P, Esmaillzadeh A, Azizi T, Azizi F. Beneficial effects of a Dietary Approaches to Stop Hypertension eating plan on features of the metabolic syndrome. Diabetes Care 2005; 28:

91 Baba CS, Alexander G, Kalyani B, et al. Effect of exercise and dietary modification on serum aminotransferase levels in patients with nonalcoholic steatohepatitis. J Gastroenterol Hepatol 2006; 21: Babu PV, Liu D. Green tea catechins and cardiovascular health: an update. Curr Med Chem 2008; 15: Baffy G. Kupffer cells in non-alcoholic fatty liver disease: the emerging view. J Hepatol 2009; 51(1): Baldridge AD, Perez-Atayde AR, Graeme-Cook F, Higgins L, Lavine JE. Idiopathic steatohepatitis in childhood: a multicenter retrospective study. J Pediatr 1995; 127: Banerjee RR, Lazar MA. Resistin: molecular history and prognosis. J Mol Med 2003; 81: Baranova A, Younossi ZM. The future is around the corner: Noninvasive diagnosis of progressive nonalcoholic steatohepatitis. Hepatology 2008; 47: Barker KB, Palekar NA, Bowers SP, et al. Non-alcoholic steatohepatitis: effect of Rouxen-Y gastric bypass surgery. Am J Gastroenterol 2006; 101: Basaranoglu M, Acbay O, Sonsuz A. A controlled trial of gemfibrozil in the treatment of patients with nonalcoholic steatohepatitis. J Hepatol 1999; 31: 384 Bassuk SS, Manson JE. Epidemiological evidence for the role of physical activity in reducing risk of type 2 diabetes and cardiovascular disease. J Appl Physiol 2005; 99: Bataller R, Schwabe RF, Choi YH, Yang L, Paik YH, Lindquist J, Qian T, Schoonhoven R, Hagedorn CH, Lemasters JJ, et al. NADPH oxidase signal transduces angiotensin II in hepatic stellate cells and is critical in hepatic fibrosis. J Clin Invest 2003; 112: Bauman AE. Updating the evidence that physical activity is good for health: an epidemiological review J Sci Med Sport 2004; 7: 6-19 Baur JA, Pearson KJ, Price NL, Jamieson HA, Lerin C, Kalra A, et al. Resveratrol improves health and survival of mice on a high-calorie diet. Nature 2006; 444: Bedogni G, Bellentani S, Miglioli L, et al. The fatty liver index: a simple and accurate predictor of hepatic steatosis in the general population. BMC Gastroenterol 2006; 6: Bedogni G, Miglioli L, Masutti F, Tiribelli C, Marchesini G, Bellentani S. Prevalence of and risk factors for nonalcoholic fatty liver disease: the Dionysos nutrition and liver study. Hepatology 2005; 42:

92 Begriche K, Igoudjil A, Pessayre D, Fromenty B. Mitochondrial dysfunction in NASH: causes, consequences and possible means to prevent it. Mitochondrion Feb 2006; 6: 1-28 Belfort, R., Harrison, S. A., Brown, K. et al. A placebo-controlled trial of pioglitazone in subjects with non-alcoholic steatohepatitis. N. Engl. J. Med 2006; 355: Bellentani S, Saccoccio G, Masutti F, et al. Prevalence of and risk factors for hepatic steatosis in Northern Italy. Ann Intern Med 2000; 132: Bergheim I, Guo L, Davis MA, Duveau I, Arteel GE. Critical role of plasminogen activator inhibitor-1 in cholestatic liver injury and fibrosis. J Pharmacol Exp Ther 2006; 316: Bergheim I, Guo L, Davis MA, Lambert JC, Beier JI, Duveau I, Luyendyk JP, Roth RA, Arteel GE. Metformin prevents alcohol-induced liver injury in the mouse: critical role of plasminogen activator inhibitor-1. Gastroenterology 2006; 130: Bergheim I, Weber S, Krämer S, Volynets V, Kaserouni S, McClain C, Bischoff S. Antibiotics protect against fructose-induced hepatic lipid accumulation in mice: role of endotoxin. J Hepatol 2008; 48: Blachley JD. The role of dietary protein in the progression and symptomatology of chronic renal failure. Am J Med Sci 1984; 288: Blouet C, Mariotti F, Azzout-Marniche D, et al. The reduced energy intake of rats fed a high-protein low-carbohydrate diet explains the lower fat deposition, but macronutrient substitution accounts for the improved glycemic control. J Nutr 2006; 136: Bode JC, Zelder O, Rumpelt HJ, Wittkamp U. Depletion of liver adenosine phosphates and metabolic effects of intravenous infusion of fructose or sorbitol in man and in the rat. Eur J Clin Invest 1973; 3: Bonnefont-Rousselot D, Ratziu V, Giral P, Charlotte F, Beucler I, Poynard T. Blood oxidative stress markers are unreliable markers of hepatic steatosis. Aliment Pharmacol Ther 2006; 23: Bouziane M, Prost J, Belleville J. Dietary protein deficiency affects n_3 and n_6 polyunsaturated fatty acids hepatic storage and very low density lipoprotein transport in rats on different diets. Lipids 1994; 29: Brand-Miller J, Hayne S, Petocz P, Colagiuri S. Low glycemic index diets in the management of diabetes: a metaanalysis of randomized controlled trials. Diabetes Care 2003; 26:

93 Browning JD, Szczepaniak LS, Dobbins R, et al. Prevalence of hepatic steatosis in an urban population in the United States: impact of ethnicity. Hepatology 2004; 40: Browning JD. Statins and hepatic steatosis: perspectives from the Dallas Heart Study. Hepatology 2006; 44: Browning LM, Mugridge O et al. Validity of a New Abdominal Bioelectrical Impedance Device to Measure Abdominal and Visceral Fat: Comparison with MRI. Obesity 2010; 18: Bruno RS, Dugan CE, Smyth JA, DiNatale DA, Koo SI. Green tea extract protects leptindeficient, spontaneously obese mice from hepatic steatosis and injury. J Nutr 2008; 138: Brunt EM, Janney CG, Di Bisceglie AM, Neuschwander-Tetri BA, Bacon BR. Nonalcoholic steatohepatitis: a proposal for grading and staging the histological lesions. Am J Gastroenterol 1999; 94: Bugianesi E, Gentilcore E, Manini R, Natale S, Vanni E, Villanova N, David E, Rizzetto M, Marchesini G. A randomized controlled trial of metformin versus vitamin E or prescriptive diet in nonalcoholic fatty liver disease. Am J Gastroenterol 2005; 100: Bugianesi E, Manzini P, D Antico S, et al. Relative contribution of iron burden, HFE mutations, and insulin resistance to fibrosis in nonalcoholic fatty liver. Hepatology 2004; 39: Bugianesi E, McCullough AJ, Marchesini G. Insulin resistance: a metabolic pathway to chronic liver disease. Hepatology 2005; 42: Cai D, Yuan M, Frantz DF, et al. Local and systemic insulin resistance resulting from hepatic activation of IKK-beta and NF-kappaB. Nat Med 2005; 11: Capanni M, Calella F, Biagini MR, et al. Prolonged n-3 polyunsaturated fatty acid supplementation ameliorates hepatic steatosis in patients with nonalcoholic fatty liver disease: a pilot study. Aliment Pharmacol Ther 2006; 23: Capristo E, Miele L, Forgione A, et al. Nutritional aspects in patients with non-alcoholic steatohepatitis (NASH). Eur Rev Med Pharmacol Sci 2005; 9: Cazeils JL, Bouillier-Oudot M, Auvergne A, Candau M, Babile R. Lipid composition of hepatocyte plasma membranes from geese overfed with corn. Lipids 1999; 34:

94 Chalasani N, Deeg MA, Crabb DW. Systemic levels of lipid peroxidation and its metabolic and dietary correlates in patients with nonalcoholic steatohepatitis. Am J Gastroenterol 2004; 99: Chalasani N, Gorski JC, Asghar MS, et al. Hepatic cytochrome P450 2E1 activity in nondiabetic patients with nonalcoholic steatohepatitis. Hepatology Mar 2003; 37: Cheung O, Sanyal AJ. Recent advances in nonalcoholic fatty liver disease. Curr Opin Gastroenterol 2009; 25: Chin SF, Liu W, Storkson JM, Ha YL, Pariza MW. Dietary sources of conjugated dienoic isomers of linoleic acid, a newly recognized class of anticarcinogens. J Food Comp Anal 1992; 5: Chitturi S, Farrell G, Frost L, et al. Serum leptin in NASH correlates with hepatic steatosis but not fibrosis: a manifestation of lipotoxicity? Hepatology 2002; 36: Choi SS, Diehl AM. Hepatic triglyceride synthesis and nonalcoholic fatty liver disease. Curr Opin Lipidol 2008; 19: Church TS, Kuk JL, Ross R, Priest EL, Biltoft E, Blair SN. Association of cardiorespiratory fitness, body mass index, and waist circumference to nonalcoholic fatty liver disease. Gastroenterology 2006; 130: Cirillo P, Sautin YY, Kanellis J, Kang DH, Gesualdo L, Nakagawa T, Johnson RJ. Systemic inflammation, metabolic syndrome and progressive renal disease. Nephrol Dial Transplant 2009; 24: Clark JM, Alkhuraishi AR, Solga SF, et al. Roux-en-Y gastric bypass improves liver histology in patients with non-alcoholic fatty liver disease. Obes Res 2005; 13: Clark JM, Brancati FL, Diehl AM. Nonalcoholic fatty liver disease. Gastroenterology 2002; 122; Clark JM, Brancati FL, Diehl AM. The prevalence and etiology of elevated aminotransferase levels in the United States. Am J Gastroenterol 2003; 98: Clark JM, Diehl AM. Defining nonalcoholic fatty liver disease: Implications for epidemiologic studies. Gastroenterology 2003; 124: Clark JM. The epidemiology of nonalcoholic fatty liver disease in adults. J Clin Gastroenterol 2006; 40: S5-S10 Clark JM. Weight loss as a treatment for nonalcoholic fatty liver disease. J Clin Gastroenterol 2006; 40(suppl 1): S39 S43. 94

95 Clark MJ Jr, Sterrett JJ, Carson DS. Diabetes guidelines: a summary and comparison of the recommendations of the American Diabetes Association, Veterans Health Administration, and American Association of Clinical Endocrinologists. Clin Ther 2000; 22: ; discussion 898. Cnop M, Landchild MJ, Vidal J, et al. The concurrent accumulation of intra-abdominal and subcutaneous fat explains the association between insulin resistance and plasma leptin concentrations: distinct metabolic effects of two fat compartments. Diabetes 2002; 51: Cohen B, Novick D, Rubinstein M. Modulation of insulin activities by leptin. Science 1996; 274: Cope K, Risby T, Diehl AM. Increased gastrointestinal ethanol production in obese mice: implications for fatty liver disease pathogenesis. Gastroenterology 2000; 119: Cortez-Pinto H, Camilo ME, Baptista A, De Oliveira AG, De Moura MC. Non-alcoholic fatty liver: another feature of the metabolic syndrome? Clin Nutr 1999; 18: Cortez-Pinto H, Chatham J, Chacko VP, Arnold C, Rashid A, Diehl AM. Alterations in liver ATP homeostasis in human nonalcoholic steatohepatitis: a pilot study. JAMA 1999; 282: Cortez-Pinto H, de Moura MC, Day CP. Non-alcoholic steatohepatitis: from cell biology to clinical practice. J Hepatol 2006; 44: Cortez-Pinto H, Jesus L, et al. How different is the dietary pattern in non-alcoholic steatohepatitis patients?. Clinical Nutrition 2006; 25: Davail S, Rideau N, Bernadet MD, André JM, Guy G, Hoo- Paris R. Effects of dietary fructose on liver steatosis in overfed mule ducks. Horm Metab Res 2005; 37: Day CP, James OF. Steatohepatitis: a tale of two hits? Gastroenterology 1998; 114: Day CP. Natural history of NAFLD: remarkably benign in the absence of cirrhosis. Gastroenterology 2005; 129: de Almeida SR, Rocha PR, Sanches MD, et al. Roux-en-Y gastric bypass improves the nonalcoholic steatohepatitis (NASH) of morbid obesity. Obes Surg 2006; 16: de Luca C, Olefsky JM. Inflammation and insulin resistance. FEBS Lett 2008; 582: De Luis DA, Aller R, Izaola O, et al. Effect of a hypocaloric diet in transaminases in nonalcoholic fatty liver disease and obese patients, relation with insulin resistance. Diabetes Res Clin Pract 2008; 79:

96 Deng Q-G, She H, Cheng JH, et al. Steatohepatitis induced by intragastric overfeeding in mice. Hepatology 2005; 42: Deschamps V, de Lauzon-Guillain B, Lafay L, Borys JM, Charles MA, Romon M. Reproducibility and relative validity of a food-frequency questionnaire among French adults and adolescents. Eur J Clin Nutr Deurenberg P, Westerterp KR et al. Between-laboratory comparison of densitometry and bio-electrical impedance measurements. Br J Nutr 1994; 71(3): Dhingra R, Sullivan L, Jacques PF, Wang TJ, Fox CS, Meigs JB, D Agostino RB, Gaziano JM, Vasan RS. Soft drink consumption and risk of developing cardiometabolic risk factors and the metabolic syndrome in middle-aged adults in the community. Circulation 2007; 116: Ding WX, Yin XM. Dissection of the multiple mechanisms of TNF-alpha-induced apoptosis in liver injury. J Cell Mol Med 2004; 8: Dixon JB, Bhathal PS, O Brien PE. Nonalcoholic fatty liver disease: predictors of nonalcoholic steatohepatitis and liver fibrosis in the severely obese. Gastroenterology 2001; 121: Dixon JB, Bhathal PS, O Brien PE. Weight loss and non-alcoholic fatty liver disease: falls in gamma-glutamyl transferase concentrations are associated with histologic improvement. Obes Surg 2006; 16: Djousse L, Folsom AR, Province MA, Hunt SC, Ellison RC. Dietary linolenic acid and carotid atherosclerosis: the National Heart, Lung, and Blood Institute Family Heart Study.AmJ Clin Nutr 2003; 77: Donati G, Stagni B, Piscaglia F, et al. Increased prevalence of fatty liver in arterial hypertensive patients with normal liver enzymes: role of insulin resistance. Gut 2004; 53: Donnelly KL, Smith CI, Schwarzenberg SJ, Jessurun J, Boldt MD, Parks EJ. Sources of fatty acids stored in liver and secreted via lipoproteins in patients with nonalcoholic fatty liver disease. J Clin Invest 2005; 115: Dorfman SE, Laurent D, Gounarides JS, et al. Metabolic implications of dietary trans-fatty acids. Obesity (Silver Spring) 2009; 17: Drenick EJ, Simmons F, Murphy JF. Effect on hepatic morphology of treatment of obesity by fasting, reducing diets and small-bowel bypass. N Engl J Med 1970; 282: Dunn W, Xu R, et al. Modest wine drinking and decreased prevalence of suspected nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2008; 47:

97 Duvnjak M, Lerotic I, Barsic N, et al. Pathogenesis and management issues for nonalcoholic fatty liver disease. World J Gastroenterol ; 13: Duvnjak M, Tomasic V et al. Therapy of nonalcoholic fatty liver disease: current status. Journal of physiology and pharmacology 2009; 60 (Suppl 7): Eguchi Y, Eguchi T, Mizuta T, et al. Visceral fat accumulation and insulin resistance are important factors in nonalcoholic fatty liver disease. J Gastroenterol 2006; 41: Ekstedt M, Franzen LE, Mathiesen UL, et al. Long-term follow up of patients with NAFLD and elevated liver enzymes. Hepatology 2006; 44: Ekstedt, M., Franzen, L. E., Mathiesen, U. L. et al. Statins in non-alcoholic fatty liver disease and chronically elevated liver enzymes: a histopathological follow-up study. J Hepatol 2007; 47: Erickson SK. Nonalcoholic fatty liver disease. J Lipid Res 2009; 50: S412-S416 Erkkilä A, de Mello VDF, Risérus U, Laaksonen DE. Dietary fatty acids and cardiovascular disease: an epidemiological approach. Prog Lipid Res 2008; 47: Ersoz G, Gunsar F, Karasu Z, Akay S, Batur Y, Akarca US. Management of fatty liver disease with vitamin E and C compared to ursodeoxycholic acid treatment. Turk J Gastroenterol 2005; 16: Esposito K, Marfella R, Ciotola M, et al. Effect of a mediterranean-style diet on endothelial dysfunction and markers of vascular inflammation in the metabolic syndrome: a randomized trial. JAMA 2004; 292: Executive summary of the clinical guidelines on the identification, evaluation, and treatment of overweight and obesity in adults. Arch Intern Med 1998; 158: Facchini FS, Hua NW, Stoohs RA. Effect of iron depletion in carbohydrate-intolerant patients with clinical evidence of nonalcoholic fatty liver disease. Gastroenterology 2002; 122: Faeh D, Minehira K, Schwarz JM, Periasami R, Seongsu P, Tappy L. Effect of fructose overfeeding and fish oil administration on hepatic de novo lipogenesis and insulin sensitivity in healthy men. Diabetes. 2005; 54: Farrell GC, Larter CZ. Nonalcoholic fatty liver disease: from steatosis to cirrhosis. Hepatology 2006; 43 (2 Suppl 1): S99-S112 Fassio E, Alvarez E, Dominguez N, Landeira G, Longo C. Natural history of nonalcoholic steatohepatitis: a longitudinal study of repeat liver biopsies. Hepatology 2004; 40:

98 Fernández MI, Torres MI, Gil A, Ríos A. Steatosis and collagen content in experimental liver cirrhosis are affected by dietary monounsaturated and polyunsaturated fatty acids. Scand J Gastroenterol 1997; 32: Fiorini RN, Donovan JL, Rodwell D, Evans Z, Cheng G, May HD, Milliken CE, Markowitz JS, Campbell C, et al. Short-term administration of epigallocatechin gallate reduces hepatic steatosis and protects against warm hepatic ischemia/reperfusion injury in steatotic mice. Liver Transpl 2005; 11: Fisler JS, Drenick EJ. Starvation and semistarvation diets in the management of obesity. Ann Rev Nutr 1987; 7: Foster GD, Wyatt HR, Hill JO, McGuckin BG, Brill C, Mohammed BS, Szapary PO, Rader DJ, Edman JS, Klein S. A randomized trial of a low-carbohydrate diet for obesity. N Engl J Med 2003; 348: Fraquelli M, Rigamonti C, Casazza G, et al. Reproducibility of transient elastography in the evaluation of liver fibrosis in patients with chronic liver disease. Gut 2007; 56: Frei B, Higdon JV. Antioxidant activity of tea polyphenols in vivo: evidence from animal studies. J Nutr 2003; 133: S Friedewald WT, Levy RI et al. Estimation of the concentration of Low-Density Lipoprotein cholesterol in plasma without use of the preparative ultracentrifuge. Clinical Chemistry 1972; 18: Friedman JM. Leptin, leptin receptors, and the control of body weight. Nutr Rev 1998; 56(2 Pt 2): s38-s46, discussion s54-75 Funaki M. Saturated fatty acids and insulin resistance. J Med Invest 2009; 56: Gaby AR. Adverse effects of dietary fructose. Altern Med Rev 2005; 10: Gaddipati R, Mitnala S, Padaki N, Mukherjee RM, Sekaran A, Jayaraj-Mansard M, et al. Visceral adipose tissue visfatin in nonalcoholic fatty liver disease. Ann Hepatology 2010; 9: Gaidos JK, Hillner BE, Sanyal AJ. A decision analysis study of the value of a liver biopsy in nonalcoholic steatohepatitis. Liver Int 2008; 28: Garcia-Monzon C, Martin-Perez E, Iacono OL, Fernandez-Bermejo M, Majano PL, Apolinario A, Larranaga E, Moreno-Otero R. Characterization of pathogenic and prognostic factors of nonalcoholic steatohepatitis associated with obesity. J Hepatol 2000; 33:

99 George DK, Goldwurm S, MacDonald GA, Cowley LL, Walker NI, Ward PJ, et al. Increased hepatic iron concentration in nonalcoholic steatohepatitis is associated with increased fibrosis. Gastroenterology 1998; 114: German JB, Dillard CJ. Saturated fats: what dietary intake?. Am J Clin Nutr 2004; 80: Gill HK, Wu GY. Non-alcoholic fatty liver disease and the metabolic syndrome: effects of weight loss and a review of popular diets. Are low carbohydrate diets the answer?. World J Gastroenterol 2006; 12(3): Goheen SC, Larkin EC, Rao GA. Severe fatty liver in rats fed a fat-free ethanol diet, and its prevention by small amounts of dietary arachidonate. Lipids 1983; 18: Goulet J, Nadeau G, Lapointe A, Lamarche B, Lemieux S: Validity and reproducibility of an interviewer-administered food frequency questionnaire for healthy French-Canadian men and women. Nutr J 2004; 3: 13. Graham TE, Yang Q, Bluher M, et al. Retinol-binding protein 4 and insulin resistance in lean, obese, and diabetic subjects. N Engl J Med. 2006; 354: Greenfield V, Cheung O, Sanyal AJ. Recent advances in nonalcholic fatty liver disease. Curr Opin Gastroenterol 2008; 24: Grozovski M, Shatil T, Beniashvili Z, Korem S, Assy N. Retinol binding protein-4 expression is up regulated in rats with fatty liver during quiescent and regenerative state and improves with insulin sensitizing agents: The 43rh Annual Meeting of the European Association for the Study of the Liver. Milan, Italy, Grundy SM, Abate N, Chandalia M. Diet composition and the metabolic syndrome: what is the optimal fat intake? Am J Med 2002; 113(suppl 9B): 25S 29S. Guha IN, Parkes J, Roderick P, et al. Noninvasive markers of fibrosis in nonalcoholic fatty liver disease: Validating the European Liver Fibrosis Panel and exploring simple markers. Hepatology 2008; 47: Ha YL, Grimm NK, Pariza MW. Newly recognized anticarcinogenic fatty acids: identification and quantification in natural and processed cheeses. J Agric Food Chem 1989; 37: Hamaguchi M, Kojima T, Takeda N, et al. The metabolic syndrome as a predictor of nonalcoholic fatty liver disease. Ann Intern Med 2005; 143: Harrison SA, Day CP. Benefits of lifestyle modifications in NAFLD. Gut 2007; 56:

100 Harrison SA, Fincke C, Helinski D, Torgerson S, Hayashi P. A pilot study of orlistat treatment in obese, non-alcoholic steatohepatitis patients. Aliment Pharmacol Ther 2004; 20: Harrison SA, Oliver D, Arnold HL, Gogia S, Neuschwander- Tetri BA. Development and validation of a simple NAFLD clinical scoring system for identifying patients without advanced disease. Gut 2008; 57: Harrison SA, Ramrakhiani S, Brunt EM, Anbari MA, Cortese C, Bacon BR. Orlistat in the treatment of NASH: a case series. Am J Gastroenterol 2003; 98: Harrison SA, Torgerson S, Hayashi P, Ward J, Schenker S. Vitamin E and vitamin C treatment improves fibrosis in patients with nonalcoholic steatohepatitis. Am J Gastroenterol 2003; 98: Hatzitolios A, Savopoulos C, Lazaraki G, Sidiropoulos I, Haritanti P, Lefkopoulos A, Karagiannopoulou G, Tzioufa V, Dimitrios K. Efficacy of omega-3 fatty acids, atorvastatin and orlistat in non-alcoholic fatty liver disease with dyslipidemia. Indian J Gastroenterol 2004; 23: Haukeland JW, Damas JK, Konopski Z, et al. Systemic inflammation in nonalcoholic fatty liver disease is characterized by elevated levels of CCL2. J Hepatol 2006; 44: Havel PJ. Dietary fructose: implications for dysregulation of energy homeostasis and lipid/carbohydrate metabolism. Nutr Rev 2005; 63: Heine RJ, Mulder C, Popp-Snijders C, van der Meer J, van der Veen EA. Linoleic-acidenriched diet: long-term effects on serum lipoprotein and apolipoprotein concentrations and insulin sensitivity in noninsulin-dependent diabetic patients. Am J Clin Nutr 1989; 49: Hernández R, Martínez-Lara E, Cañuelo A, del Moral ML, Blanco S, Siles E, Jiménez A, Pedrosa JA, Peinado MA. Steatosis recovery after treatment with a balanced sunflower or olive oil-based diet: involvement of perisinusoidal stellate cells. World J Gastroenterol 2005; 11: Hickman IJ, Jonsson JR, Prins JB, et al. Modest weight loss and physical activity in overweight patients with chronic liver disease results in sustained improvements in alanine aminotransferase, fasting insulin, and quality of life. Gut 2004; 53: Higdon JV, Frei B. Tea catechins and polyphenols: health effects, metabolism, and antioxidant functions. Crit Rev Food Sci Nutr. 2003; 43:

101 Hofmann SM, Dong HJ, Li Z, Cai W, Altomonte J, Thung SN, Zeng F, Fisher EA, Vlassara H. Improved insulin sensitivity is associated with restricted intake of dietary glycoxidation products in the db/db mouse. Diabetes 2002; 51: Home PD, Pocock SJ, Beck-Nielsen H, et al: RECORD Study Group. Rosiglitazone evaluated for cardiovascular outcomes: an interim analysis. N Engl J Med 2007; 357: Horoz M, Bolukbas C, Bolukbas FF, et al. Measurement of the total antioxidant response using a novel automated method in subjects with nonalcoholic steatohepatitis. BMC Gastroenterol 2005; 5: 35. Hu FB, van Dam RM, Liu S. Diet and risk of Type II diabetes: the role of types of fat and carbohydrate. Diabetologia 2001; 44: Huang MA, Greenson JK, Chao C, et al. One-year intense nutritional counseling results in histological improvement in patients with nonalcoholic steatohepatitis: a pilot study. Am J Gastroenterol 2005; 100: Hubscher SG. Histological assessment of non-alcoholic fatty liver disease. Histopathology 2006; 49: Hui JM, Hodge A, Farrell GC, Kench JG, Kriketos A, George J. Beyond insulin resistance in NASH: TNF-alpha or adiponectin?. Hepatology 2004; 40: Hung T, Sievenpiper JL, Marchie A, Kendall CW, Jenkins DJ. Fat versus carbohydrate in insulin resistance, obesity, diabetes and cardiovascular disease. Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2003; 6: Hussein O, Grosovski M, Lasri E, Svalb S, Ravid U, Assy N. Monounsaturated fat decreases hepatic lipid content in non-alcoholic fatty liver disease in rats. World J Gastroenterol 2007; 13: Institute of Medicine, Food and Nutrition Board. Dietary Reference Intakes: Vitamin C, Vitamin E, Selenium, and Carotenoids. National Academy Press, Washington, DC, Ioannou GN, Weiss NS, Boyko EJ, Mozaffarian D, Lee SP. Elevated serum alanine aminotransferase activity and calculated risk of coronary heart disease in the United States. Hepatology 2006; 43: Iozzo P, Takala T, Oikonen V, Bergman J, Gronroos T, Ferrannini E, Nuutila P, Knuuti J. Effect of training status on regional disposal of circulating free fatty acids in the liver and skeletal muscle during physiological hyperinsulinemia. Diabetes Care 2004; 27:

102 Jarrar MH, Baranova A, Collantes R, Ranard B, Stepanova M, Bennett C, et al. Adipokines and cytokines in non-alcoholic fatty liver disease. Aliment Pharmacol Ther 2008; 27: Jenkins DJ, Wolever TM, Collier GR, et al. Metabolic effects of a low-glycemic-index diet. Am J Clin Nutr 1987; 46: Jenkins DJ, Wolever TM, Taylor RH, et al. Slow release dietary carbohydrate improves second meal tolerance. Am J Clin Nutr 1982; 35: Jensen MD, Johnson CM. Contribution of leg and splanchnic free fatty acid (FFA) kinetics to postabsorptive FFA flux in men and women. Metabolism 1996; 45: Jimba S, Nakagami T, Takahashi M, et al. Prevalence of nonalcoholic fatty liver disease and its association with impaired glucose metabolism in Japanese adults. Diabet Med 2005; 22: Kang H, Greenson JK et al. Metabolic syndrome is associated with greater histologic severity, higher carbohydrate, and lower fat diet in patients with NAFLD. Am J Gastroenterol 2006; 101(10): Kang JX. Achieving balance in the omega-6/omega-3 ratio through nutrigenomics. World Rev Nutr Diet 2004; 93: Kantartzis K, Thamer C, Peter A, et al. High cardiorespiratory fitness is an independent predictor of the reduction in liver fat during a lifestyle intervention in non-alcoholic fatty liver disease. Gut [Epub ahead of print]. Karcaaltincaba M, Akhan O. Imaging of hepatic steatosis and fatty sparing. Eur J Radiol 2007; 61: Kaser S, Moschen A, Cayon A, Kaser A, Crespo J, Pons-Romero F, Ebenbichler CF, Patsch JR, Tilg H. Adiponectin and its receptors in non-alcoholic steatohepatitis. Gut 2005; 54: Kawasaki T, Igarashi K, Koeda T, et al. Rats fed fructose-enriched diets have characteristics of nonalcoholic hepatic steatosis. J Nutr 2009; 139: Keim NL, Mares-Perlman JA. Development of hepatic steatosis and essential fatty acid deficiency in rats with hypercaloric, fat-free parenteral nutrition. J Nutr 1984; 114: Kelley GL, Allan G, Azhar S. High dietary fructose induces a hepatic stress response resulting in cholesterol and lipid dysregulation. Endocrinology 2004; 145:

103 Kendrick J, Targher G, Smits G, Chonchol M. 25-Hydroxyvitamin D deficiency is independently associated with cardiovascular disease in the Third National Health and Nutrition Examination Survey. Atherosclerosis 2009; 205: Klahr S, Levey AS, Beck GJ, et al. The effects of dietary protein restriction and bloodpressure control on the progression of chronic renal disease. Modification of Diet in Renal Disease Study Group. N Engl J Med 1994; 330: Kleiner DE, Brunt EM, Van Natta M, et al. Design and validation of a histological scoring system for nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2005; 41: Kolesnikova O, Nemtsova V, Filippovsky O. Serum hyaluronic acid, 7s domain of type iv collagen and ast/alt ratio as markers of hepatic fibrosis in patients with non-alcoholic fatty liver disease: The 43rd Annual Meeting of rhte European Association for the Study of the Liver. Milan, Italy, Koppe SWP, Elias M, Moseley RH, Green RM. Trans fat feeding results in higher serum alanine aminotransferase and increased insulin resistance compared with a standard murine high-fat diet. Am J Physiol Gastrointest Liver Physiol 2009; 297: G378 G384 Kotronen A, Westerbacka J, Bergholm R, Pietilainen KH, Yki- Jarvinen H. Liver fat in the metabolic syndrome. J Clin Endocrinol Metab 2007; 92: Kral JG, Thung SN, Biron S, et al. Effects of surgical treatment of the metabolic syndrome on liver fibrosis and cirrhosis. Surgery 2004; 135: Krasnoff JB, Painter PL, Wallace JP, Bass NM, Merriman RB. Health-related fitness and physical activity in patients with nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2008; 47: Krauss RM, Eckel RH, Howard B, et al. AHA Dietary Guidelines: Revision A statement for healthcare professionals from the Nutrition Committee of the American Heart Association. Stroke 2000; 31: Kruk J. Physical activity in the prevention of the most frequent chronic diseases: an analysis of the recent evidence. Asian Pac J Cancer Prev 2007; 8: Kuriyama S, Shimazu T, Ohmori K, Kikuchi N, Nakaya N, Nishino Y, Tsubono Y, Tsuji I. Green tea consumption and mortality due to cardiovascular disease, cancer, and all causes in Japan: the Ohsaki study. JAMA 2006; 296: Laaksonen DE, Nyyssonen K, Niskanen L, Rissanen TH, Salonen JT. Prediction of cardiovascular mortality in middle-aged men by dietary and serum linoleic and polyunsaturated fatty acids. Arch Intern Med 2005; 165:

104 Lai H-S, Lin W-H, Chen P-R, et al. Effects of a high-fiber diet on hepatocyte apoptosis and liver regeneration after partial hepatectomy in rats with fatty liver. JPEN J Parenter Enteral Nutr 2005; 29: LaMonte MJ, Blair SN, Church TS. Physical activity and diabetes prevention. J Appl Physiol 2005; 99: Larson-Meyer DE, Newcomer BR, Heilbronn LK, et al. Effect of 6-month calorie restriction and exercise on serum and liver lipids and markers of liver function. Obesity (Silver Spring) 2008; 16: Laurin J, Lindor KD, Crippin JS, et al. Ursodeoxycholic acid or clofibrate in the treatment of non-alcoholic-induced steatohepatitis: a pilot study. Hepatology 1996; 23: Lavine JE. Vitamin E treatment of nonalcoholic steatohepatitis in children: a pilot study. J Pediatr 2000; 136: Lee L, Alloosh M, Saxena R, et al. Nutritional model of steatohepatitis and metabolic syndrome in the Ossabaw miniature swine. Hepatology 2009; 50: Levey AS, Greene T, Beck GJ, et al. Dietary protein restriction and the progression of chronic renal disease: what have all of the results of the MDRD study shown? Modification of Diet in Renal Disease Study group. J Am Soc Nephrol 1999; 10: Levitan EB, Westgren CW, Liu S, Wolk A. Reproducibility and validity of dietary glycemic index, dietary glycemic load, and total carbohydrate intake in 141 Swedish men. Am J Clin Nutr 2007; 85: Lewis GF, Murdoch S, Uffelman K, Naples M, Szeto L, Albers A, Adeli K, Brunzell JD. Hepatic lipase mrna, protein, and plasma enzyme activity is increased in the insulinresistant, fructose-fed Syrian golden hamster and is partially normalized by the insulin sensitizer rosiglitazone. Diabetes 2004; 53: Lewis JR, Mohanty SR. Nonalcoholic fatty liver disease: a review and update. Dig Dis Sci. 2010; 55: Lewis MC, Phillips ML, Slavotinek JP, et al. Change in liver size and fat content after treatment with Optifast very low calorie diet. Obes Surg 2006; 16: Li Z, Yang S, Lin H, et al. Probiotics and antibodies to TNF inhibit inflammatory activity and improve nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2003; 37: Lichtenstein AH. Thematic review series: patient-oriented research. Dietary fat, carbohydrate, and protein: effects on plasma lipoprotein patterns. J Lipid Res 2006; 47:

105 Lidofsky SD. Nonalcoholic fatty liver disease: diagnosis and relation to metabolic syndrome and approach to treatment. Curr Diab Rep 2008; 8: Lin HZ, Yang SQ, Chuckaree C, Kuhajda F, Ronnet G, Diehl AM. Metformin reverses fatty liver disease in obese, leptindeficient mice. Nat Med 2000; 6: Lin J, Yang R, Tarr PT, et al. Hyperlipidemic effects of dietary saturated fats mediated through PGC-1[beta] coactivation of SREBP. Cell 2005; 120: Lindor KD, Kowdley KV, Heathcote EJ, Harrison ME, Jorgensen R, Angulo P, Lymp JF, Burgart L, Colin P. Ursodeoxycholic acid for treatment of nonalcoholic steatohepatitis: results of a randomized trial. Hepatology 2004; 39: Lirussi F, Azzalini L, Orando S, Orlando R, Angelico F. Antioxidant supplements for nonalcoholic fatty liver disease and/or steatohepatitis. Cochrane Database Syst Rev 2007; 24: CD Lockwood DH, Amatruda JM, Moxley RT, Pozefsky T, Boitnott JK. Effect of oral amino acid supplementation on liver disease after jejunoileal bypass for morbid obesity. Am J Clin Nutr 1977; 30: Loguercio C, De Simone T, Federico A, Terracciano F, Tuccillo C, Di Chicco M, et al. Gut-liver axis: a new point of attack to treat chronic liver damage?. Am J Gastroenterol 2002; 97: Lombardo YB, Chicco AG. Effects of dietary polyunsaturated n_3 fatty acids on dyslipidemia and insulin resistance in rodents and humans. A review. J Nutr Biochem 2006; 17: Lotito SB, Frei B. Consumption of flavonoid-rich foods and increased plasma antioxidant capacity in humans: cause, consequence, or epiphenomenon?. Free Radic Biol Med 2006; 41: Ludwig J, Viggiano TR, McGill DB, Oh BJ. Nonalcoholic steatohepatitis: Mayo Clinic experiences with a hitherto unnamed disease. Mayo Clin Proc 1980; 55: Luychkx FH, Desaive C, Thiry A, et al. Liver abnormalities in severely obese subjects: effect of drastic weight loss after gastroplasty. Int J Obes Relat Metab Disord 1998; 22: Madan K, Bhardwaj P, Thareja S, Gupta SD, Saraya A. Oxidant stress and antioxidant status among patients with nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD). J Clin Gastroenterol 2006; 40:

106 Maeda N, Shimomura I, Kishida K, Nishizawa H, Matsuda M, Nagaretani H, Furuyama N, Kondo H, Takahashi M, Arita Y, et al. Diet-induced insulin resistance in mice lacking adiponectin/ ACRP30. Nat Med 2002; 8: Maislos M, Medvedovskv V, et al. Psammomys obesus (sand rat), a new animal model of non-alcoholic fatty liver disease. Diabetes Research and Clinical Practice 2006; 72: 1-5 Manios Y, Kafatos A, et al. Physical activity of 6-year-old children: Validation of two proxy reports. Pediatric Exercise Science 1998; 10: Marchesini G, Brizi M, Bianchi G, et al. Nonalcoholic fatty liver disease: a feature of the metabolic syndrome. Diabetes 2001; 50: Marchesini G, Brizi M, Morselli-Labate AM, et al. Association of nonalcoholic fatty liver disease with insulin resistance. Am J Med 1999; 107: Marchesini G, Bugianesi E, Forlani G, et al. Nonalcoholic fatty liver, steatohepatitis, and the metabolic syndrome. Hepatology 2003; 37: Marchesini G, Forlani G. NASH: from liver diseases to metabolic disorders and back to clinical hepatology. Hepatology 2002; 35: Marchesini G, Marzocchi R. Metabolic syndrome and NASH. Clin Liver Dis 2007; 11: , ix Margetic S, Gazzola C, Pegg GG, Hill RA. Leptin: a review of its peripheral actions and interactions. Int J Obes Relat Metab Disord 2002; 26: Mathurin P, Hollebecque A, Arnalsteen L, Buob D, Leteurtre E, Caiazzo R, Piger M, Verkindt H, Dharancy S, Louvet A, et al. A prospective study of the long-term effects of bariatric surgery on liver injury in patients without advanced disease. Gastroenterology 2009; 137: Mattar GS, Velcu LM, Rabinovitz M. Surgically-induced weight loss significantly improves nonalcoholic fatty liver disease and the metabolic syndrome. Ann Surg 2005; 242: Matthews DR, Hosker JP, Rudenski AS, Naylor BA, Treacher DF, Turner RC. Homeostasis model assessment: insulin resistance and α-cell function from fasting glucose and insulin concentrations in man. Diabetologia 1985; 28: Mayes PA. Intermediary metabolism of fructose. Am J Clin Nutr 1993; 58: 754S-765S McCullough AJ. Pathophysiology of nonalcoholic steatohepatitis. J Clin Gastroenterol 2006; 40(3 Suppl 1): S17-S29 106

107 McKeown NM, Meigs JB, Liu S, Saltzman E, Wilson PW, Jacques PF. Carbohydrate nutrition, insulin resistance, and the prevalence of the metabolic syndrome in the Framingham Offspring Cohort. Diabetes Care 2004; 27: Meghelli-Bouchenak M, Belleville J, Boquillon M. Hepatic steatosis and serum very low density lipoproteins during two types of protein malnutrition followed by balanced refeeding. Nutrition 1989; 5: Mendeloff AI, Weichselbaum. Role of the human liver in the assimilation of intravenously administered fructose. Metabolism 1953; 2: Mendez-Sanchez N, Gonzalez V, Chavez-Tapia N, Ramos MH, Uribe M. Weight reduction and ursodeoxycholic acid in subjects with nonalcoholic fatty liver disease. A double-blind, placebo-controlled trial. Ann Hepatol 2004; 3: Mendler MH, Turlin B, Moirand R, Jouanolle AM, Sapey T, Guyader D, et al. Insulin resistance-associated hepatic iron overload. Gastroenterology 1999; 117: Merriman RB, Aouizerat BE, Bass NM. Genetic influences in nonalcoholic fatty liver disease. J Clin Gastroenterol 2006; 40 (3 Suppl 1): S30-S33 Meydani M.A. Mediterranean-style diet and metabolic syndrome. Nutr Rev 2005; 63: Meyer TW, Anderson S, Brenner BM. Dietary protein intake and progressive glomerular sclerosis: the role of capillary hypertension and hyperperfusion in the progression of renal disease. Ann Intern Med 1983; 98: Mezey E. Dietary fat and alcoholic liver disease. Hepatology 1998; 28: Micha R, Mozaffarian D. Trans fatty acids: effects on metabolic syndrome, heart disease and diabetes. Nat Rev Endocrinol 2009; 5: Miele L, Valenza V, La Torre G, Montalto M, Cammarota G, Ricci R, et al. Increased intestinal permeability and tight junction alterations in nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2009; 49: Miller JC. Importance of glycemic index in diabetes. Am J Clin Nutr 1994; 59(suppl): Mishra P, Younossi ZM. Abdominal ultrasound for diagnosis of nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD). Am J Gastroenterol 2007; 102: Mofrad P, Contos MJ, Haque M, et al. Clinical and histologic spectrum of nonalcoholic fatty liver disease associated with normal ALT values. Hepatology 2003; 37: Moore J.B. Conference on Over- and undernutrition: challenges and approaches / Symposium 1: Overnutrition: consequences and solutions Non-alcoholic fatty liver 107

108 disease: the hepatic consequence of obesity and the metabolic syndrome. Proceedings of the Nutrition Society 2010; 69: Morrato EH, Hill JO, Wyatt HR, Ghushchyan V, Sullivan PW. Physical activity in U.S. adults with diabetes and at risk for developing diabetes, Diabetes Care 2007; 30: Mottin CC, Moretto M, Padoin AV, et al. The role of ultrasound in the diagnosis of hepatic steatosis in morbidly obese patients. Obes Surg 2004; 14: Mummadi RR, Kasturi KS, Chennareddygari S, Sood GK. Effect of bariatric surgery on non-alcoholic fatty liver disease (NAFLD): systematic review and meta-analysis. Clin Gastroenterol Hepatol 2008; 6: Musso G, Gambino R, Biroli G, et al. Hypoadiponectinemia predicts the severity of hepatic fibrosis and pancreatic Betacell dysfunction in nondiabetic nonobese patients with nonalcoholic steatohepatitis. Am J Gastroenterol 2005; 100: Musso G, Gambino R, De Michieli F, et al. Adiponectin gene polymorphisms modulate acute adiponectin response to dietary fat: Possible pathogenetic role in NASH. Hepatology 2008; 47: Musso G, Gambino R, et al. Dietary habits and their relations to insulin resistance and postprandial lipemia in nonalcoholic steatohepatitis. Hepatology 2003; 37: Nagai H, Matsumaru K, Feng G, Kaplowitz N. Reduced glutathione depletion causes necrosis and sensitization to tumor necrosis factor-alpha-induced apoptosis in cultured mouse hepatocytes. Hepatology 2002; 36: Nagai Y, Yonemitsu S, Erion DM, et al. The role of peroxisome proliferatoractivated receptor [gamma] coactivator-1 [beta] in the pathogenesis of fructose-induced insulin resistance. Cell Metab 2009; 9: Nagao K, Inoue N, et al. Dietary conjugated linoleic acid alleviates nonalcoholic fatty liver disease in Zucker (fa/fa) rats. J Nutr 2005; 135: 9-13 Nakagawa T, Muramoto Y, Hori M, et al. A preliminary investigation of the association between haptoglobin polymorphism, serum ferritin concentration and fatty liver disease. Clin Chim Acta 2008; 398: Nakamoto K, Takayama F, Mankura M, Hidaka Y, Egashira T, Ogino T, et al. Beneficial effects of fermented green tea extract in a rat model of non-alcoholic steatohepatitis. J Clin Biochem Nutr 2009; 44: Nandhini AT, Balakrishnan SD, Anuradha CV. Response of liver antioxidant system to taurine in rats fed high fructose diet. Indian J Exp Biol 2002; 40:

109 Neuschwander-Tetri BA, Brunt EM, Wehmeier KR, et al. Improved nonalcoholic steatohepatitis after 48 weeks of treatment with the PPAR-β ligand rosiglitazone. J Hepatol 2003; 38: Neuschwander-Tetri BA, Caldwell SH. Nonalcoholic steatohepatitis: summary of an AASLD Single Topic Conference. Hepatology 2003; 37: Neuschwander-Tetri BA. Fatty liver and the metabolic syndrome. Curr Opin Gastroenterol 2007; 23: Newton JL, Jones DE, Henderson E, Kane L, Wilton K, Burt AD, Day CP. Fatigue in nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD) is significant and associates with inactivity and excessive daytime sleepiness but not with liver disease severity or insulin resistance. Gut 2008; 57: Nielsen S, Guo Z, Johnson CM, Hensrud DD, Jensen MD. Splanchnic lipolysis in human obesity. J Clin Invest 2004; 113: Nielsen SJ, Popkin BM. Changes in beverage intake between 1977 and Am J Prev Med 2004; 27: NIH Consensus statement. Bioelectrical impedance analysis in body composition measurement. National Institutes of Health Technology Assessment Conference Statement. December 12-14, Nutrition 1996; 12(11-12): Nishida C, Uauy R. WHO Scientific Update on health consequences of trans fatty acids: introduction. European Journal of Clinical Nutrition 2009; 63: S1-S4 Nissen SE, Wolski K. Effect of rosiglitazone on the risk of myocardial infarction and death from cardiovascular causes. N Engl J Med 2007; 356: Nive J. Selenium as a risk factor for cardiovascular diseases. J Cardiovasc Risk 1996; 3: Nseir W, Nassar F, et al. Soft drinks consumption and nonalcoholic fatty liver disease. World J Gastroenterol 2010; 16(21): Oberhaensli RD, Galloway GJ, Taylor DJ, Bore PJ, Radda GK. Assessment of human liver metabolism by phosphorus- 31 magnetic resonance spectroscopy. Br J Radiol 1986; 59: Oh MK, Winn J, et al. Review article: diagnosis and treatment of non-alcoholic fatty liver disease. Aliment Pharmacol Ther 2008; 28: Okita M, Hayashi M, Sasagawa T, et al. Effect of moderately energy-restricted diet on obese patients with fatty liver. Nutrition 2001; 17:

110 O'Neill ME, Carroll Y, Corridan B, Olmedilla B, Granado F, Blanco I, Van den Berg H, Hininger I, Rousell AM, Chopra M, et al. A European carotenoid database to assess carotenoid intakes and its use in a five-country comparative study. Br J Nutr 2001; 85: Orlando R, Azzalini L, Orando S, Lirussi F. Bile acids for non alcoholic fatty liver disease and/or steatohepatitis. Cochrane Database Syst Rev 2007; 24: CD Ornish D. Dr. Dean Ornish s program for reversing heart disease: the only system scientifically proven to reverse heart disease without drugs or surgery. 1st ed. New York, NY: Random House, Ouyang X, Cirillo P, et al. Fructose consumption as a risk factor for non-alcoholic fatty liver disease. J Hepatol 2008; 48(6): Pagano C, Soardo G, Esposito W, et al. Plasma adiponectin is decreased in nonalcoholic fatty liver disease. Eur J Endocrinol 2005; 152: Pagano C, Soardo G, Pilon C, et al. Increased serum resistin in nonalcoholic fatty liver disease is related to liver disease severity and not to insulin resistance. J Clin Endocrinol Metab 2006; 91: Palekar NA, Naus R, Larson SP, Ward J, Harrison SA. Clinical model for distinguishing nonalcoholic steatohepatitis from simple steatosis in patients with nonalcoholic fatty liver disease. Liver Int 2006; 26: Palmentieri B, de Sio I, La Mura V, et al. The role of bright liver echo pattern on ultrasound B-mode examination in the diagnosis of liver steatosis. Dig Liver Dis 2006; 38: Palmer M, Schaffner F. Effect of weight reduction on hepatic abnormalities in overweight patients. Gastroenterology 1990; 99: Pan XR, Li GW, Hu YH, Wang JX, Yang WY, An ZX, Hu ZX, Lin J, Xiao JZ, Cao HB, et al. Effects of diet and exercise in preventing NIDDM in people with impaired glucose tolerance. The Da Qing IGT and Diabetes Study. Diabetes Care 1997; 20: Panagiotakos DB, Polychronopoulos E. The role of Mediterranean diet in the epidemiology of metabolic syndrome; converting epidemiology to clinical practice. Lipids Health Dis 2005; 4: 7. Pantsari MW, Harrison SA. Nonalcoholic fatty liver disease presenting with an isolated elevated alkaline phosphatase. J Clin Gastroenterol 2006; 40:

111 Pares A, Deulofeu R, Gimenez A, et al. Serum hyaluronate reflects hepatic fibrogenesis in alcoholic liver disease and is useful as a marker of fibrosis. Hepatology 1996; 24: Park HJ, DiNatale DA, et al. Green tea extract attenuates hepatic steatosis by decreasing adipose lipogenesis and enhancing hepatic antioxidant defenses in ob/ob mice. Journal of Nutritional Biochemistry 2011; 22: Park SH, Kim PN, Kim KW, et al. Macrovesicular hepatic steatosis in living liver donors: use of CT for quantitative and qualitative assessment. Radiology 2006; 239: Paschos P, Paletas K. Non alcoholic fatty liver disease and metabolic syndrome. Hippokratia 2009; 13(1): 9-19 Patel AA, Torres DM et al. Effect of weight loss on nonalcoholic fatty liver disease. J Clin Gastroenterol 2009; 43: Patel L, Buckels AC, Kinghorn IJ, et al. Resistin is expressed in human macrophages and directly regulated by PPAR gamma activators. Biochem Biophys Res Commun 2003; 300: Paterson JM, Morton NM, Fievet C, Kenyon CJ, Holmes MC, Staels B. Metabolic syndrome without obesity: hepatic overexpression of 11-b-hydroxysteroid dehydrogenase type 1 in transgenic mice. Proc Natl Acad Sci 2004; 101: Perseghin G, Lattuada G, De Cobelli F, Ragogna F, Ntali G, Esposito A, Belloni E, Canu T, Terruzzi I, Scifo P, et al. Habitual physical activity is associated with intrahepatic fat content in humans. Diabetes Care 2007; 30: Pessayre D, Berson A, Fromenty B, Mansouri A. Mitochondria in steatohepatitis. Semin Liver Dis 2001; 21: Petersen KF, Dufour S, Befroy D, et al. Reversal of nonalcoholic hepatic steatosis, hepatic insulin resistance, and hyperglycemia by moderate weight reduction in patients with type 2 diabetes. Diabetes 2005; 54: Peterson JA. Get moving! Physical activity counseling in primary care. J Am Acad Nurse Pract 2007; 19: Pichon L, Huneau JF, Fromentin G, Tome D. A high-protein, high-fat, carbohydrate- free diet reduces energy intake, hepatic lipogenesis, and adiposity in rats. J Nutr 2006; 136: Pittas AG, Chung M, Trikalinos T, Mitri J, Brendel M, Patel K, Lichtenstein AH, Lau J, Balk EM. Systematic review: Vitamin D and cardiometabolic outcomes. Ann Intern Med 2010; 152:

112 Pittas AG, Lau J, Hu FB, Dawson-Hughes B. The role of vitamin D and calcium in type 2 diabetes. A systematic review and meta-analysis. J Clin Endocrinol Metab 2007; 92: Postic C, Girard J. The role of the lipogenic pathway in the development of hepatic steatosis. Diabetes Metab 2008; 34: Powell EE, Cooksley WG, Hanson R, Searle J, Halliday JW, Powell LW. The natural history of nonalcoholic steatohepatitis: a follow-up study of forty-two patients for up to 21 years. Hepatology 1990; 11: Poynard T, Ratziu V, Naveau S, et al. The diagnostic value of biomarkers (steatotest) for the prediction of liver steatosis. Comp Hepatol 2005; 4: 10 Pratt M, Macera CA, Blanton C. Levels of physical activity and inactivity in children and adults in the United States: current evidence and research issues. Med Sci Sports Exerc 1999; 31: S526-S533 Preiss D and Sattar N. Non-alcoholic fatty liver disease: an overview of prevalence, diagnosis, pathogenesis and treatment considerations. Clinical Science 2008; 115: Promrat K, Lutchman G, Uwaifo GI, et al. A pilot study of pioglitazone treatment for nonalcoholic steatohepatitis. Hepatology 2004; 39: Qureshi K, Abrams GA. Metabolic liver disease of obesity and role of adipose tissue in the pathogenesis of nonalcoholic fatty liver disease. World J Gastroenterol 2007; 13: Ratziu V, Giral P, Charlotte F, et al. Liver fibrosis in overweight patients. Gastroenterology 2000; 118: Ratziu V, Massard J, Charlotte F, et al. Diagnostic value of biochemical markers (FibroTest-FibroSURE) for the prediction of liver fibrosis in patients with non-alcoholic fatty liver disease. BMC Gastroenterol 2006; 6: 6 Rector RS, Thyfault JP, Wei Y, Ibdah JA. Non-alcoholic fatty liver disease and the metabolic syndrome: an update. World J Gastroenterol 2008; 14: Ricardo RC, Emma B, Lucıa S, et al. Atorvastatin prevents carbohydrate response element binding protein activation in the fructose-fed rat by activating protein kinase A. Hepatology 2009; 49: Ricci G, Canducci E, et al. Nutrient intake in Italian obese patients: Relationships with insulin resistance and markers of non-alcoholic fatty liver disease. Nutrition 2011; 27:

113 Rimm EB, Klatsky A, Grobbee D, Stampfer MJ. Review of moderate alcohol consumption and reduced risk of coronary heart disease: is the effect due to beer, wine, or spirits. BMJ 1996; 312: Ritter-Gooder PK, Lewis NM, Heidal KB, Eskridge KM. Validity and reliability of a quantitative food frequency questionnaire measuring n-3 fatty acid intakes in cardiac patients in the Midwest: a validation pilot study. J Am Diet Assoc 2006; 106: Rosenberg WM, Voelker M, Thiel R, et al. Serum markers detect the presence of liver fibrosis: a cohort study. Gastroenterology 2004; 127: Ruhl CE, Everhart JE. Determinants of the association of overweight with elevated serum alanine aminotransferase activity in the United States. Gastroenterology 2003; 124: Ryan CK, Johnson LA, Germin BI, Marcos A. One hundred consecutive hepatic biopsies in the workup of living donors for right lobe liver transplantation. Liver Transpl 2002; 8: Saadeh S, Younossi ZM, Remer EM, et al. The utility of radiological imaging in nonalcoholic fatty liver disease. Gastroenterology 2002; 123: Sabuncu T, Nazligul Y, Karaoglanoglu M, Ucar E, Kilic FB. The effects of sibutramine and orlistat on the ultrasonographic findings, insulin resistance and liver enzyme levels in obese patients with non-alcoholic steatohepatitis. Rom J Gastroenterol 2003; 12: Salaspuro M. Bacteriocolonic pathway for ethanol oxidation: characteristics and implications. Ann Med 1996; 28: Salas-Salvado J, Fernandez-Ballart J, Ros E, et al. Effect of a Mediterranean diet supplemented with nuts on metabolic syndrome status: one-year results of the PREDIMED randomized trial. Arch Intern Med 2008; 168: Samaha FF, Iqbal N, Seshadri P, Chicano KL, Daily DA, McGrory J, Williams T, Williams M, Gracely EJ, Stern L. A lowcarbohydrate as compared with a low-fat diet in severe obesity. N Engl J Med 2003; 348: Santos VN, Lanzoni VP, Szejnfeld J, Shigueoka D, Parise ER. A randomized double-blind study of the short-time treatment of obese patients with nonalcoholic fatty liver disease with ursodeoxycholic acid. Braz J Med Biol Res 2003; 36: Sanyal AJ, Campbell-Sargent C, Mirshahi, F, et al. Nonalcoholic steatohepatitis: association of insulin resistance and mitochondrial abnormalities. Gastroenterology 2001; 120:

114 Sanyal AJ. AGA technical review on nonalcoholic fatty liver disease. Gastroenterology 2002; 123: Sanyal AJ. Mechanisms of Disease: pathogenesis of nonalcoholic fatty liver disease. Nat Clin Pract Gastroenterol Hepatol 2005; 2: Sato F, Tamura Y, Watada H, et al. Effects of diet-induced moderate weight reduction on intrahepatic and intramyocellular triglycerides and glucose metabolism in obese subjects. J Clin Endocrinol Metab 2006; 92: Sattar N, Wannamethee SG, Forouhi NG. Novel biochemical risk factors for type 2 diabetes: pathogenic insights or prediction possibilities?. Diabetologia 2008; 51: Sazci A, Ergul E, Aygun C, et al. Methylenetetrahydrofolate reductase gene polymorphisms in patients with nonalcoholic steatohepatitis (NASH). Cell Biochem Funct 2008; 26: Schattenberg JM, Wang Y, Singh R, Rigoli RM, Czaja MJ. Hepatocyte CYP2E1 overexpression and steatohepatitis lead to impaired hepatic insulin signaling. J Biol Chem 2005; 280: Schmilovitz-Weiss H, Chitty Chen C, Contreras R, Pappo C, Halpern M, Sulkes J, Braun M, Cohen M, Barak N, Tur-Kaspa R, et al. The innovative serum protein n-glycans analysis predicts the extent of hepatic fibrosis in patients with nonalcoholic fatty liver disease The 58th Annual Meeting of the American Association for the Study of the Liver. Boston, MA, 2007 Schreuder TC, Verwer BJ, van Nieuwkerk CM, Mulder CJ. Nonalcoholic fatty liver disease: An overview of current insights in pathogenesis, diagnosis and treatment. World J Gastroenterol 2008; 14: Scribner KB, Pawlak DB, et al. Hepatic steatosis and increased adiposity in mice consuming rapidly vs. slowly absorbed carbohydrate. Obesity 2007; 15(9): Sears B. The Zone: a Dietary road map. New York, NY: HarperCollins Publishers, Segal KR, Van Loan M, et al. Lean body mass estimation by bioelectrical impedance analysis: a four-site cross-validation study. Am J Clin Nutr 1988; 47(1): 7-14 Serra-Majem L, Roman B, Estruch R. Scientific evidence of interventions using the Mediterranean diet: a systematic review. Nutr Rev 2006; 64(suppl): S Setji TL, Holland ND, Sanders LL, Pereira KC, Diehl AM, Brown AJ. Nonalcoholic steatohepatitis and nonalcoholic fatty liver disease in young women with polycystic ovary syndrome. J Clin Endocrinol Metab 2006; 91:

115 Sheldon GF, Peterson SR, Sanders R. Hepatic dysfunction during hyperalimentation. Arch Surg 1978; 113: Shimada M, Kawahara H, Ozaki K, et al. Usefulness of a combined evaluation of the serum adiponectin level, HOMA-IR, and serum type IV collagen 7S level to predict the early stage of nonalcoholic steatohepatitis. Am J Gastroenterol 2007; 102: Simopoulos AP. Fatty acids. Physiological and behavioral functions. Totowa, NJ: Human Press Inc.; Solga S, Alkhuraishe AR, et al. Dietary composition and nonalcoholic fatty liver disease. Digestive Diseases and Sciences 2004; 49(10): Solga SF, Diehl AM. Non-alcoholic fatty liver disease: lumenliver interactions and possible role for probiotics. J Hepatol 2003; 38: Sookoian S, Castano G, Gianotti TF, et al. Polymorphisms of MRP2 (ABCC2) are associated with susceptibility to nonalcoholic fatty liver disease. J Nutr Biochem [Epub ahead of print] Soriguer F, Morcillo S, Cardona F, Rojo-Martínez G, de la Cruz Almaráz M, Ruiz de Adana Mde L, Olveira G, Tinahones F, Esteva I. Pro12Ala polymorphism of the PPARG2 gene is associated with type 2 diabetes mellitus and peripheral insulin sensitivity in a population with a high intake of oleic acid. J Nutr 2006; 136: Spadaro L, Magliocco O, Spampinato D, et al. Effects of n-3 polyunsaturated fatty acids in subjects with nonalcoholic fatty liver disease. Dig Liver Dis 2008; 40: Spadaro L, Magliocco O, Spampinato D, et al. Omega-3 polyunsaturated fatty acids: a pilot trial in non-alcoholic fatty liver disease. J Hepatol 2006; 44: S264 S264. Stolarczyk L.M, Heyward VH et al. The fatness-specific bioelectrical impedance analysis equations of Segal et al: are they generalizable and practical? 1,2. Am J Clin Nutr 1997; 66: 8-l7. Stranges S, Dorn JM, Muti P, et al. Body fat distribution, relative weight, and liver enzyme levels: a population-based study. Hepatology 2004; 39: Struben VM, Hespenheide EE, Caldwell SH. Nonalcoholic steatohepatitis and cryptogenic cirrhosis within kindreds. Am J Med 2000; 108: Sullivan S. Implications of diet on nonalcoholic fatty liver disease. Curr Opin Gastroenterol 2010; 26: Suzuki A, Angulo P, Lymp J, Li D, Satomura S, Lindor K. Hyaluronic acid, an accurate serum marker for severe hepatic fibrosis in patients with non-alcoholic fatty liver disease. Liver Int 2005; 25:

116 Suzuki A, Lindor K, St Saver J, et al. Effect of changes on body weight and lifestyle in nonalcoholic fatty liver disease. J Hepatol 2005; 43: Szczepaniak LS, Nurenberg P, Leonard D, et al. Magnetic resonance spectroscopy to measure hepatic triglyceride content: prevalence of hepatic steatosis in the general population. Am J Physiol Endocrinol Metab 2005; 288: E Szende B, Timár F, Hargitai B. Olive oil decreases liver damage in rats caused by carbon tetrachloride (CCl4). Exp Toxicol Pathol 1994; 46: Taniguchi CM, Emanuelli B, Kahn CR. Critical nodes in signalling pathways: insights into insulin action. Nat Rev Mol Cell Biol 2006; 7: Targher G, Bertolini L, Scala L, Cigolini M, Zenari L, Falezza G, Arcaro G. Associations between serum 25-hydroxyvitamin D3 concentrations and liver histology in patients with non-alcoholic fatty liver disease. Nutr Metab Cardiovasc Dis 2007; 17: Taylor AJ, Wong H, Wish K, Carrow J, Bell D, Bindeman J, Watkins T, Lehmann T, Bhattarai S, O'Malley PG. Validation of the MEDFICTS dietary questionnaire: a clinical tool to assess adherence to American Heart Association dietary fat intake guidelines. Nutr J 2003; 2: 4. Tendler D, Lin S, Yancy WS Jr, et al. The effect of a lowcarbohydrate, ketogenic diet on nonalcoholic fatty liver disease pilot study. Dig Dis Sci 2007; 52: Tetri LH, Basaranoglu M, Brunt EM, et al. Severe NAFLD with hepatic necroinflammatory changes in mice fed trans fats and a high-fructose corn syrup equivalent. Am J Physiol Gastrointest Liver Physiol 2008; 295: G987 G995. Thaler H. Fatty liver, its causes and concomitant diseases. Dtsch Med Wochenschr 1962; 87: Thaler H. The fatty liver and its pathogenetic relation to liver cirrhosis. Virchows Arch Pathol Anat Physiol Klin Med 1962; 335: Thomas EL, Brynes AE, Hamilton G, et al. Effect of nutritional counseling on hepatic, muscle, and adipose fat tissue content and distribution in non-alcoholic fatty liver disease. World J Gastroenterol 2006; 12: Thomas EL, Collins AL, et al. Estimation of abdominal fat compartments by bioelectrical impedance: the validity of the ViScan measurement system in comparison with MRI. European Journal of Clinical Nutrition 2010; 64: Thompson FE, Midthune D, Subar AF, Kipnis V, Kahle LL, Schatzkin A. Development and evaluation of a short instrument to estimate usual dietary intake of percentage energy from fat. J Am Diet Assoc 2007; 107:

117 Thomsen C, Rasmussen O, Lousen T, Holst JJ, Fenselau S, Schrezenmeir J, Hermansen K. Differential effects of saturated and monounsaturated fatty acids on postprandial lipemia and incretin responses in healthy subjects. Am J Clin Nutr 1999; 69: Thuy S, Ladurner R, et al. Nonalcoholic fatty liver disease in humans is associated with increased plasma endotoxin and plasminogen activator inhibitor 1 concentrations and with fructose intake. J Nutr 2008; 138: Torres DM, Harrison SA. Diagnosis and therapy of nonalcoholic steatohepatitis. Gastroenterology 2008; 134: Tortosa A, Bes-Rastrollo M, Sanchez-Villegas A, Basterra- Gortari FJ, Nunez-Cordoba JM, Martinez-Gonzalez MA. Mediterranean diet inversely associated with the incidence of metabolic syndrome: the SUN prospective cohort. Diabetes Care 2007; 30: Toshimitsu K, Matsuura B, et al. Dietary habits and nutrient intake in non-alcoholic statohepatitis. Nutrition 2007; 23: Treeprasertsuk S, Angulo P, Romero-Corral A, Lopez-Jimenez F, Somers VK. Association of adiposity, measures of metabolic dysregulation, and nonalcoholic fatty liver disease in subjects with normal body mass index: The 59th Annual Meeting of the American Association for the Study of Liver Diseases. San Francisco, CA, Tuovinen CG, Bender AE. Some metabolic effects of prolonged feeding of starch, sucrose, fructose and carbohydrate- free diet in the rat. Nutr Metab 1975; 19: Ueno T, Sugawara H, Sujaku K, et al. Therapeutic effects of restricted diet and exercise in obese patients with fatty liver. J Hepatol 1997; 27: Uygun A, Kadayifci A, Isik AT, Ozgurtas T, Deveci S, Tuzun A, Yesilova Z, Gulsen M, Dagalp K. Metformin in the treatment of patients with non-alcoholic steatohepatitis. Aliment Pharmacol Ther 2004; 19: Valtueña S, Pellegrini N, Ardign D, et al. Dietary glycemic index and liver steatosis. Am J Clin Nutr 2006; 84: Vigano M, Vergani A, Trombini P, Paleari F, Piperno A. Insulin resistance influence iron metabolism and hepatic steatosis in type II diabetes. Gastroenterology 2000; 118: Vilar L, Oliveira CPMS, et al. High-fat diet: a trigger of non-alcoholic steatohepatitis? Preliminary findings in obese subjects. Nutrition 2008; 24: Vlassara H, Cai W, Crandall J, Goldberg T, Oberstein R, Dardaine V, Peppa M, Rayfield EJ. Inflammatory mediators are induced by dietary glycotoxins, a major risk factor for diabetic angiopathy. Proc Natl Acad Sci USA 2002; 99:

118 Wang D, Wei Y, Pagliassotti MJ. Saturated fatty acids promote endoplasmic reticulum stress and liver injury in rats with hepatic steatosis. Endocrinology 2006; 147: Wang RT, Koretz RL, Yee HF. Is weight reduction an effective therapy for nonalcoholic fatty liver disease? A systematic review. Am J Med 2003; 115: Wei Y, Rector RS, Thyfault JP, Ibdah JA. Nonalcoholic fatty liver disease and mitochondrial dysfunction. World J Gastroenterol 2008; 14: Wei Y, Wang D, Topczewski F, Pagliassotti MJ. Saturated fatty acids induce endoplasmic reticulum stress and apoptosis independently of ceramide in liver cells. Am J Physiol Endocrinol Metab 2006; 291: E275 E281. Weickert MO, Pfeiffer AFH. Metabolic effects of dietary fiber consumption and prevention of diabetes. J Nutr 2008; 138: Werner A, Havinga R, Bos T, Bloks VW, Kuipers F, Verkade HJ. Essential fatty acid deficiency in mice is associated with hepatic steatosis and secretion of large VLDL particles. AmJ Physiol Gastrointest Liver Physiol 2005; 288: G Westerbacka J, Lammi K, Hakkinen AM, et al. Dietary fat content modifies liver fat in overweight nondiabetic subjects. J Clin Endocrinol Metab 2005; 90: Westman EC, Yancy WS Jr, Olsen MK, et al. Effect of a lowcarbohydrate, ketogenic diet program compared to a low-fat diet on fasting lipoprotein subclasses. Int J Cardiol 2006; 110: Wieckowska A, McCullough AJ, Feldstein AE. Noninvasive diagnosis and monitoring of nonalcoholic steatohepatitis: present and future. Hepatology 2007; 46: Wieckowska A, Zein NN, Yerian LM, Lopez AR, McCullough AJ, Feldstein AE. In vivo assessment of liver cell apoptosis as a novel biomarker of disease severity in nonalcoholic fatty liver disease. Hepatology 2006; 44: Wigg AJ, Roberts-Thomson IC, Dymock RB, McCarthy PJ, Grose RH, Cummins AG. The role of small intestinal bacterial overgrowth, intestinal permeability, endotoxaemia, and tumour necrosis factor alpha in the pathogenesis of non-alcoholic steatohepatitis. Gut 2001; 48: Willner IR, Waters B, Patil SR, et al. Ninety patients with nonalcoholic steatohepatitis: insulin resistance, familial tendency, and severity of disease. Am J Gastroenterol 2001; 96: Wolfe BM, Ahuja SP, Marliss EB. Effects of intravenously administered fructose and glucose on splanchnic amino acid and carbohydrate metabolism in hypertriglyceridemic men. J Clin Invest 1975; 56:

119 Wong GL, Wong VW, Choi PC, et al. Assessment of Fibrosis by Transient Elastography Compared With Liver Biopsy and Morphometry in Chronic Liver Diseases. Clin Gastroenterol Hepatol 2008 Woods Jr JR, Plessinger MA, Fantel A. An introduction to reactive oxygen species and their possible roles in substance abuse. Obstet Gynecol Clin North Am 1998; 25: World Health Organization, Obesity: Preventing and managing the Global Epidemic. Technical report 894. Geneva: WHO, 2000 Wu H, Jia W, Bao Y, et al. Serum retinol binding protein 4 and nonalcoholic fatty liver disease in patients with type 2 diabetes mellitus. Diabetes Res Clin Pract 2008; 79: Xu A, Wang Y, Keshaw H, Xu LY, Lam KS, Cooper GJ. The fat-derived hormone adiponectin alleviates alcoholic and nonalcoholic fatty liver diseases in mice. J Clin Invest 2003; 112: Yamamoto M, Iwasa M, Iwata K, et al. Restriction of dietary calories, fat and iron improves non-alcoholic fatty liver disease. J Gastroenterol Hepatol 2007; 22: Yancy WS Jr, Olsen MK, Guyton JR, et al. A low-carbohydrate, ketogenic diet versus a low-fat diet to treat obesity and hyperlipidemia: a randomized, controlled trial. Ann Intern Med 2004; 140: Yoneda M, Hotta K, Nozaki Y, et al. Association between PPARGC1A polymorphisms and the occurrence of nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD). BMC Gastroenterol 2008; 8: 27. Zamrazilová H, Hlavatý P, et al. A new simple method for estimating trunk and visceral fat by bioelectrical impedance: comparison with magnetic resonance imaging and dual X-ray absorptiometry in Czech adolescents [Article in Czech]. Cas Lek Cesk 2010; 149(9): Zelber-Sagi S, Kessler A, Brazowsky E, Webb M, Lurie Y, Santo M, Leshno M, Blendis L, Halpern Z, Oren R. A doubleblind randomized placebo-controlled trial of orlistat for the treatment of nonalcoholic fatty liver disease. Clin Gastroenterol Hepatol 2006; 4: Zelber-Sagi S, Nitzan-Kaluski D, et al. Long term nutritional intake and the risk for nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD): a population based study. Journal of Hepatology 2007; 47:

120 Zelber-Sagi S, Nitzan-Kaluski D, Goldsmith R, Webb M, Zvibel I, Goldiner I, Blendis L, Halpern Z, Oren R. Role of leisure-time physical activity in nonalcoholic fatty liver disease: a population-based study. Hepatology 2008; 48: Zelber-Sagi S, Ratziu V, et al. Nutrition and physical activity in NAFLD: an overview of the epidemiological evidence. World J Gastroenterol 2011; 17(29): Zhao G, Ford ES, Li C, Mokdad AH. Compliance with physical activity recommendations in US adults with diabetes. Diabet Med 2008; 25: Zib I, Jacob AN, Lingvay I, et al. Effect of pioglitazone therapy on myocardial and hepatic steatosis in insulin-treated patients with type 2 diabetes. J Invest Med 2007; 55: Zivkovic AM, German JB, et al. Comparative review of diets for the metabolic syndrome: implications for nonalcoholic fatty liver disease. Am J Clin Nutr 2007; 86: Zou Y, Li J, et al. High-fat emulsion-induced rat model of nonalcoholic steatohepatitis. Life sciences 2006; 76:

121

122 Παξάξηεκα 1: Δξσηεκαηνιόγην αλάθιεζεο εηθνζηηεηξαώξνπ ΟΝΟΜΑΣΔΠΩΝΤΜΟ: ΦΤΛΟ: Α (1) Θ (2) ΟΝΟΜΑ ΔΞΔΣΑΣΖ: ΖΜΔΡΟΜΖΝΗΑ ΔΞΔΣΑΖ: / / Κςδ.[ ] Ώξα Δίδνο ηξνθήο Μάξθα ηξνθίκνπ Πνζόηεηα ηξνθίκνπ Παξάιιειε ξαζηεξηόηεηα 1) Σόπνο Καηαλάισζεο 2) Από πνύ ην αγόξαζεο ή πνηνο ην εηνίκαζε; Πξόγεπκα Δλδηάκεζα Μεζεκεξηαλό Απνγεπκαηηλό Γείπλν

123 Πξν ύπλνπ Παίξλεηε ζπκπιεξώκαηα δηαηξνθήο; Ναη Όρη Αλ Ναη. Tί είδνπο θαη πόζν ζπρλά; Δίλαη ε παξαπάλσ κηα ηππηθή ζαο κέξα; Ναζ Όπζ, ηάκς δίαζηα Όπζ, ήιμοκ άννςζημξ/ δ Όπζ, κήζηεοα

124 Παξάξηεκα 2: Δξσηεκαηνιόγην αλάθιεζεο ζσκαηηθήο δξαζηεξηόηεηαο ΑΝΑΚΛΖΖ ΦΤΗΚΖ ΡΑΣΖΡΗΟΣΖΣΑ ΟΝΟΜΑΣΔΠΩΝΤΜΟ: ΖΜΔΡΟΜΖΝΗΑ: / / Κσδ:.[ ] Φοζζηέξ δναζηδνζυηδηεξ πμο πναβιαημπμζήεδηακ ηαηά ηδκ πνμδβμφιεκδ διένα: Ώξεο εκέξαο ηάξθεηα δξαζηεξηόηεηαο Δίδνο δξαζηεξηόηεηαο Έληαζε δξαζηεξηόηεηαο 7-8 π.κ. 8-9 π.κ π.κ π.κ π.κ κ.κ 1-2 κ.κ. 2-3 κ.κ. 3-4 κ.κ. 4-5 κ.κ. 5-6 κ.κ. 6-7 κ.κ. 7-8 κ.κ. 8-9 κ.κ κ.κ κ.κ κ.κ.

125 1. Κάκεηε ηάπμζμξ είδμξ άζηδζδξ μνβακςιέκδξ ή ζοζηδιαηζηήξ (δδθαδή ημοθάπζζημκ ιία - δφμ θμνέξ ηδκ εαδμιάδα) ζημκ εθεφεενμ πνυκμ ζαξ; (ππ. Πενπάηδια, βοικαζηήνζμ ηθπ). Είδος άσκησης Καηεγνξία έληαζεο Φνξέο x ώξεο ηελ εβδνκάδα πλνιηθά ρξόληα απαζρόιεζεο 2α. Πυζεξ χνεξ αθέπεηε ηδθευναζδ/αίκηεμ ή παίγεηε δθεηηνμκζηά παζπκίδζα/ζκηενκεη ηζξ ηαεδιενζκέξ;. 2α. Πυζεξ χνεξ αθέπεηε ηδθευναζδ/αίκηεμ ή παίγεηε δθεηηνμκζηά παζπκίδζα/ίκηενκεη ημ ααααημηφνζαημ ζοκμθζηά;.. Καηεγνξηνπνίεζε ηεο εξγαζίαο, άζθεζεο, δξαζηεξηνηήησλ αλαςπρήο ζε 3 νκάδεο κε βάζε ηε κέζε ζπρλόηεηά ηνπο ζην θαξδηαγγεηαθό ζύζηεκα. Υακειήο έληαζεο γηα ην θαξδηαγγεηαθό ζύζηεκα Α: Ελαθπιέρ οικιακέρ επγαζίερ όπυρ: Πθφζζιμ πζάηςκ, ηαεανζζιυξ δαπέδςκ, ιαβείνεια. Ονεμζηαζία ηάεζζια, παίλζιμ πανηζχκ, γςβναθζηή, ζηάηζ, ράνεια. Β: Μέηξηαο έληαζεο γηα ην θαξδηαγγεηαθό ζύζηεκα Μέζηρ ένηαζηρ δπαζηηπιόηηηερ ανατςσήρ όπυρ: Κδπμονζηή, ιεηαθμνά βθαζηνχκ, λφζζιμ ηαζ ηαεάνζζια δαπέδςκ, ιεηαθμνά ακηζηεζιέκςκ, ζηάρζιμ, ηί αμοκμφ, εαθάζζζμ ζηζ, Πεημζθαίνζζδ, Μπαθέημ Υμνυξ, αενμαζηή (ιέηνζαξ έκηαζδξ), άζηδζδ ιε αάνδ Πμδδθαζία (βζα εοπανίζηδζδ), πενπάηδια (βζα εοπανίζηδζδ) Γ: Τςειήο έληαζεο γηα ην θαξδηαγγεηαθό ζύζηεκα Αβνμηζηέξ ηαζ μζημδμιζηέξ ενβαζίεξ ηαζ βεκζηά αανζέξ πεζνςκαηηζηέξ ενβαζίεξ. Ακηζζθαίνζζδ, Πμδυζθαζνμ, Υεζνμζθαίνζζδ, Ακέααζια ζε αμοκυ ζηαθμπάηζα, αενμαζηή ιε ζηεπ, αενμαζηή έκημκδ ιε αάνδ, ηνέλζιμ, Πμδδθαζία ζε αμοκυ,

126 Παξάξηεκα 3: Φόξκα θαηαγξαθήο βεκάησλ (κέηξεζε βεκαηνκεηξεηή) Καηά ηζξ επυιεκεξ 7 εκέξεο ηαηαβνάρηε ηςκ ανζειυ ηςκ αδιάηςκ πμο πναβιαημπμζήζαηε ααζζγυιεκμζ ζηζξ εκδείλεζξ ημο αδιαημιεηνδηή πμο ζαξ δυεδηε. Πξσί Μεζεκέξη Απόγεπκα Βξάδπ 1 ε εκέξα..../ / 2 ε εκέξα..../ / 3 ε εκέξα..../ / 4 ε εκέξα..../ / 5 ε εκέξα..../ / 6 ε εκέξα..../ / 7 ε εκέξα..../ /