Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΗ ΠΑΛΙΑΜΠΕΛΑ ΚΟΛΙΝΔΡΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΗ ΠΑΛΙΑΜΠΕΛΑ ΚΟΛΙΝΔΡΟΥ Μεταπτυχιακή διατριβή Παπαδάκου Τρισεύγενη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 1 Επιβλέπων καθηγητής Κ. Κωτσάκης Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΗ ΠΑΛΙΑΜΠΕΛΑ ΚΟΛΙΝΔΡΟΥ Α.Π.Θ. ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Μεταπτυχιακή διατριβή Παπαδάκου Τρισεύγενη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

3 2 Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΗ ΠΑΛΙΑΜΠΕΛΑ ΚΟΛΙΝΔΡΟΥ Μεταπτυχιακή διατριβή Παπαδάκου Τρισεύγενη Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας Αρχαιολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: Εξεταστική Επιτροπή Κώστας Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Α.Π.Θ. Στέλιος Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Α.Π.Θ. Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.

4 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Εισαγωγή Παλιάμπελα Κολινδρού: η θέση Οι κεραμικές παραδόσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής (Θεσσαλία, Μακεδονία, Βαλκάνια) Η παρατήρηση και η περιγραφή της κεραμικής Η μέθοδος της καταγραφής Η μορφή των αγγείων Το σχήμα Το μέγεθος Η κεραμική ύλη και τα εγκλείσματα Οι τεχνικές κατασκευής των αγγείων Η επεξεργασία της επιφάνειας Η όπτηση και οι επιπτώσεις της στην κεραμική Όπτηση Το χρώμα της επιφάνειας και οι κεραμικές κατηγορίες Ο πυρήνας Δοκιμές επανόπτησης Διακόσμηση Γραπτή διακόσμηση Impresso διακόσμηση Πλαστική διακόσμηση Barbotin Στικτή διακόσμηση Άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα Λευκό επίχρισμα εσωτερικά Οπές Τυπολογία Χείλη Κύπελλα Φιάλες Σκύφοι Αγγεία με λαιμό Ασκοί...70

5 Άλλα Αδιάγνωστα ανοιχτά και αδιάγνωστα Βάσεις Επίπεδες Κυρτές-επίπεδες Κοίλες Δισκοειδείς Δακτυλιόσχημες Πόδια Λαβές Διάτρητες αποφύσεις Ταινιωτές λαβές Η χρήση των αγγείων Η κατανομή της κεραμικής στο χώρο Συζήτηση και συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παράρτημα Ι: Πίνακες Παράρτημα ΙΙ: Γραφήματα Παράρτημα ΙΙΙ: Εικόνες

6 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μεταπτυχιακή διατριβή υπήρξε μία αφορμή για γόνιμους προβληματισμούς σε πολλά επίπεδα και η διεκπεραίωσή της δε θα ήταν εφικτή χωρίς την πολύτιμη συμβολή πολλών ανθρώπων, τους οποίους θα ήθελα σε αυτό το σημείο να ευχαριστήσω. Θα ήθελα καταρχάς να ευχαριστήσω τον καθηγητή Κ. Κωτσάκη για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε παραχωρόντας μου το υλικό των Παλιαμπέλων για τη μεταπτυχιακή διατριβή, όπως επίσης και για τη στήριξη και καθοδήγηση που προσέφερε σε όλα τα στάδια της μελέτης, αλλά κυρίως για την έμπνευση και τη βαθιά επιρροή σε ζητήματα της κεραμικής και της αρχαιολογικής θεωρίας. Οφείλω βαθύτατες ευχαριστίες στη λέκτορα προϊστορικής αρχαιολογίας Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου, για την υπομονετική καθοδήγησή της σε όλα τα στάδια της εργασίας καθώς και για την προθυμία της να μοιραστεί την εμπειρία και τις γνώσεις της. Η συμβολή της στην εργασία είναι σημαντική σε πολλά επίπεδα, αλλά πιο πολύ απ όλα την ευχαριστώ που με δίδαξε σχέδιο. Πρέπει επίσης να τονίσω ότι διεξήγε μεγάλο μέρος της προκαταρκτικής εργασίας, απ όπου προέκυψε η συγκόλληση πολλών τμημάτων αγγείων, σχέδια αγγείων και καίριες παρατηρήσεις πάνω στο υλικό. Ευχαριστώ πολύ τον καθηγητή Paul Halstead για τη βοήθειά του στην οργάνωση των ανασκαφικών πληροφοριών και της στρωματογραφικής ακολουθίας, αλλά και για τις πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις και υποδείξεις. Τη χαρά και την αγωνία που περιλαμβάνει ένα τέτοιο εγχείρημα τη μοιράστηκα με τις συμφοιτήτριές μου Άννα Παπαϊωάννου, Ζωή Ιντζέ και Νίκη Σαριδάκη. Η δημιουργική ανταλλαγή απόψεων σε ένα εξαιρετικά συντροφικό κλίμα υπήρξε τουλάχιστον ευεργετική και επηρέασε τη σκέψη μου σε διάφορα ζητήματα. Επίσης, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Γαρυφαλλιά Βουζαρά που γενναιώδωρα βοήθησε σε διάφορα ζητήματα της καταγραφής αλλά και της βιβλιογραφικής έρευνας, όπως επίσης και την Τασούλα Δημουλά που με καθοδήγησε σε ζητήματα γύρω από την κεραμική ύλη και τις δοκιμές επανόπτησης. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα το Χάρη Πιπέλια για το χρόνο που αφιέρωσε για να με βοηθήσει σε διάφορα ζητήματα των Η/Υ και για τη δημιουργία των Εικόνων 1 και 3, όπως επίσης και το Μάρκο Κατσιάνη για τη βοήθειά του στην οργάνωση των βάσεων δεδομένων. Οφείλω επίσης πολλά στον κεραμέα Γιάννη Σταγκίδη που μέσα από τα μαθήματά του προσέγγισα τον πηλό και την τέχνη της κεραμικής στην πράξη, ενώ οι παρατηρήσεις του ήταν πολύ σημαντικές για την κατανόηση του υλικού. Βαθύτατες ευχαριστίες οφείλω στην οικογένειά μου για την αμέριστη υποστήριξη, οικονομική και συναισθηματική, σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, και, τέλος, στις φίλες μου Στέλα, Ειρήνη, Κατερίνα και Φωτεινή.

7 6 1. Εισαγωγή H παρούσα εργασία μελετάει μία όψη του υλικού πολιτισμού, την κεραμική, από τη θέση Παλιάμπελα Κολινδρού στην κεντρική Μακεδονία, στην περίοδο της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Τα ζητήματα που εξετάζονται είναι καταρχάς η τεχνολογία και η τυπολογία της κεραμικής, αλλά επίσης το πώς αυτές οι παράμετροι διαφοροποιούνται στο χρόνο, καθώς και η σχέση αυτής της κεραμικής παράδοσης με τις κεραμικές παραδόσεις της ευρύτερης περιοχής. Στη βάση αυτής της ανάλυσης, όπως και κάθε ανάλυσης, βρίσκονται ορισμένες θεωρητικές παραδοχές που στηρίζονται στη μακριά ιστορία της έρευνας γύρω από τον υλικό πολιτισμό, τη μελέτη της τεχνολογίας και την τυπολογία. Υλικός Πολιτισμός Ο υλικός πολιτισμός είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η ανθρώπινη δράση. Μέσα από τη διαλεκτική σχέση μεταξύ υποκειμένων και αντικειμένων συγκροτείται αφενός ο υλικός κόσμος και αφετέρου οι ανθρώπινες πραγματικότητες και η σημασία του υλικού πολιτισμού έγκειται σε αυτήν ακριβώς την αδιάρρηκτη σχέση της αμοιβαίας συγκρότησης υποκειμένων και αντικειμένων (Miller 1985, Tilley 2006, Κωτσάκης 2008α). Η κοινωνική ζωή βιώνεται μέσω του υλικού κόσμου και δεν είναι σε καμία περίπτωση ξεχωριστή από αυτόν (Thomas 1996, 55). Η ανθρώπινη ενεργός δράση είναι αυτή που διαμορφώνει τον υλικό πολιτισμό, καθώς ταυτόχρονα οριοθετείται από αυτόν, και, τελικά, αποτελεί το μέσο της ερμηνείας και αναπαραγωγής του πολιτισμού (Barrett 2000, 2001). Η ίδια η υλικότητα των πραγμάτων βιώνεται ως εξωλεκτική εμπειρία και επικοινωνία (Miller 1985, Tilley 2006), ενώ μέσα από τη διαρκή επαναδιαπραγμάτευση της κοινωνικής πραγματικότητας τα αντικείμενα αποκτούν και αυτά τη δική τους ιστορία και κοινωνική ζωή (Appadurai 1986, Tilley 2006). Για την αρχαιολογία, αυτό σημαίνει ότι κάθε ταπεινό αντικείμενο, ιδωμένο σε αυτό το πλαίσιο, είναι το κομβικό σημείο ενός δικτύου συσχετισμών (Hodder 2010, 135). Ο υλικός πολιτισμός είναι νοηματοδοτημένος και παίζει ενεργό συμβολικό ρόλο στις κοινωνικές σχέσεις, ωστόσο αυτό το νόημα είναι μοναδικό στο πολιτισμικό πλαίσιο που προκύπτει (Shanks και Tilley 1987, 107, Hodder 1995, 28-9). Για την αρχαιολογική ανάλυση, αυτό σημαίνει ότι ο στόχος δεν είναι η αποκάλυψη ενός αρχικού, στατικού και άχρονου νοήματος, αλλά η ερμηνεία θα περιέχει πάντα τη σχετικότητα της χρονικής στιγμής στην οποία συμβαίνει (Shanks και Tilley 1987, Thomas 1996).

8 7 Η μελέτη της τεχνολογίας Η μελέτη της κεραμικής τεχνολογίας ήρθε συστηματικά στο προσκήνιο στο πλαίσιο της Νέας Αρχαιολογίας, με μία μετατόπιση των ερευνητικών αναζητήσεων, από τυπολογικά ζητήματα και τη διαπίστωση πολιτισμικών σχέσεων, σε ερωτήματα γύρω από τις διαδικασίες που οδήγησαν στη δημιουργία του αρχαιολογικού «αρχείου» (van der Leeuw και Pritchard 1984, 6-8). Το αίτημα της Νέας Αρχαιολογίας για μια πιο «επιστημονική» προσέγγιση, είχε ως αποτέλεσμα τη συμμετοχή των θετικών επιστημών για τη διερεύνηση αρχαιολογικών ζητημάτων (Sillar και Tite 2000). Σε συνδυασμό με την πειραματική αρχαιολογία (Schiffer και Skibo 1987) και την εθνοαρχαιολογία (Arnold 1971, 1985) αυξήθηκε πολύ ο διαθέσιμος όγκος των πληροφοριών, όπως και η κατανόηση του υλικού και της συμπεριφοράς του. Μέσα από όλες αυτές τις προσεγγίσεις, δόθηκε έμφαση στην υλικότητα της κεραμικής και, σε μεθοδολογικό επίπεδο, στην ανάγκη να κατανοήσουμε την υλική, και άρα προσβάσιμη στον αρχαιολόγο, υπόστασή της, πριν προχωρήσουμε στην ερμηνεία της (Dobres 2010, 105). Ωστόσο, στο θεωρητικό πλαίσιο της Νέας Αρχαιολογίας, επικράτησε μία τμηματική σύλληψη του υλικού πολιτισμού, που εκφράζεται με το διαχωρισμό στυλ και λειτουργίας (Binford 1965, Dunnell 1978). Πιο αναλυτικά, ο διαχωρισμός αυτός διαμόρφωσε τρεις τομείς στη έρευνα: την τεχνολογία, δηλαδή τις τεχνικές και τα υλικά, τη χρήση, που αναφέρεται στη λειτουργία του αντικειμένου ως εργαλείο (βλ. και Braun 1983) και το στυλ, που στη γενική του έννοια αναφέρεται στην «κοινωνική λειτουργία» του υλικού πολιτισμού (Dietler και Herbich 1998, 237). Αυτή η θεώρηση του τεχνολογικού φαινομένου πηγάζει από τη σύγχρονη αντίληψη των βιομηχανικών κοινωνιών γύρω από την τεχνολογία και την τέχνη (Pfaffenberger 1988, Ingold 2001 και για αναλυτική επισκόπηση βλ. επίσης Dobres 2000). Στην αρχαιολογική πρακτική, αυτό σημαίνει ότι η τεχνολογία θεωρείται ως ένα σύνολο αυτόνομων κανόνων που περιμένει να ανακαλυφθεί (Ingold 2001, 29-30) και είναι κυρίως μια προσαρμογή σε φυσικούς νόμους (Gosselain 1998, 79-80), ενώ το στυλ αντιμετωπίζεται ως κάτι που προστίθεται, είτε για να εξυπηρετήσει κάποια «κοινωνική λειτουργία», είτε ως παθητικό υπόλειμμα της κοινωνικής δράσης, και στην περίπτωση της κεραμικής θεωρήθηκε σχεδόν ταυτόσημο με τη διακόσμηση (Dietler και Herbich 1998, 237). Όπως όμως παρατηρούν οι Dietler και Herbich (1998, 238), αυτή η προσέγγιση περιορίζει τη δυνατότητά μας να αντιληφθούμε τις τεχνικές ως «κοινωνικά γεγονότα». Μία διαφορετική προσέγγιση υποστηρίζει την ύπαρξη του «τεχνολογικού στυλ», όρος που εισήγαγε η H. Lechtman (2006 [1977]). Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, εκτός από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά ενός αντικειμένου, το «στυλ» ανιχνεύεται σε όλα

9 8 τα στάδια της τεχνολογικής διαδικασίας, με την έννοια ότι όλες οι επιλογές των κατασκευαστών διέπονται από κανόνες και αντιλήψεις γύρω από την κατάλληλη κοινωνική συμπεριφορά. Κατ επέκταση, είναι το στυλ αυτής της συμπεριφοράς, και όχι μόνο οι κανόνες των δραστηριοτήτων που περιλαμβάνει, που μεταδίδεται και μαθαίνεται μέσα στο χρόνο (ό.π. 271). Η έννοια του στυλ στην αρχαιολογική ερμηνεία έχει γίνει αντικείμενο εκτεταμένης συζήτησης (π.χ. Conkey και Harstoff 1990, Hegmon 1992) και δεν κρίνεται σκόπιμο να επεκταθούμε στα πλαίσια αυτής της συνοπτικής συζήτησης. Η έννοια του τεχνολογικού στυλ μας επιτρέπει να συλλάβουμε τις τεχνικές ως ενσωματωμένες στο συμβολικό και κοινωνικό χώρο της κοινωνίας και να κατανοήσουμε ουσιαστικά τη διαφοροποίηση του υλικού πολιτισμού (Lemonnier 1993). Οι τεχνικές, καθώς παράγονται και αναπαράγονται μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, είναι ο «τόπος» της δυναμικής διάδρασης μεταξύ των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής και των συλλογικών αντιλήψεων αφενός, και αφετέρου των φυσικών νόμων (Lemonnier 1986, van der Leeuw 1993). Ως εκ τούτου, είναι φορτισμένες με νοήματα, συμβολισμούς, πεποιθήσεις και ερμηνείες. Όπως εύστοχα περιγράφεται από τον Pfaffenberger (1988, 244): «Κάθε συμπεριφορά που είναι τεχνολογική είναι την ίδια στιγμή πολιτική, κοινωνική και συμβολική. Έχει νομική διάσταση, περιέχει ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων και έχει κάποιο νόημα.». Οι τρόποι με τους οποίους τα αντικείμενα και οι τεχνικές νοηματοδοτούνται από τους ανθρώπους και οι σχέσεις που εμπλέκονται σε αυτές τις διαδικασίες είναι σύνθετες και ιδιαίτερες στο πλαίσιο που προκύπτουν, είναι όμως αυτή ακριβώς η κοινωνική διάσταση της τεχνολογίας που μας δίνει τη δυνατότητα να κινηθούμε προς την κατανόηση της αλλαγής και της διαφοροποίησης του υλικού πολιτισμού και των κοινωνιών που τον παράγουν. Η θεωρητική έννοια που παρέχει το απαραίτητο χρονικό βάθος για τη μελέτη της αλλαγής και της διαφοροποίησης είναι η ακολουθία εγχειρημάτων 1 (chaîne opératoire), έννοια που αναπτύχθηκε από τη γαλλική αρχαιολογική παράδοση της μελέτης της τεχνολογίας (Lemonnier 1986, van der Leeuw 1993, Dietler και Herbich 1998, Dobres 2010). Η ακολουθία εγχειρημάτων περιγράφει μία σειρά δράσεων που ακολουθούνται κατά τη μετατροπή της πρώτης ύλης σε ένα κατασκευασμένο προϊόν (Lemonnier 1986, 149). Κεντρική θέση σε αυτή την προσέγγιση έχουν οι επιλογές των κατασκευαστών, στην προκειμένη των αγγειοπλαστών. Οι επιλογές προϋποθέτουν εναλλακτικές, (van der Leeuw 1993, Schiffer και Skibo 1997, 29, Sillar και Tite 2000) και αυτή η διαπίστωση φέρνει στο προσκήνιο της έρευνας την έννοια της ανθρώπινης ενεργού δράσης (human agency), που συνειδητά ή ασυνείδητα κινείται προς την 1 Η απόδοση του όρου από Σκουρτοπούλου 2002, 324

10 9 επίτευξη και ικανοποίηση στόχων και συμφερόντων των ίδιων των ανθρώπων (Miller 1985, 184). Η απουσία ενός τεχνολογικού στοιχείου δεν σημαίνει απαραιτήτως άγνοια, αλλά μπορεί να υποδηλώνει συνειδητή επιλογή. Σε αυτήν την «αλυσίδα» των επιλογών βρίσκεται για την αρχαιολογία η δυνατότητα να εμβαθύνει στο γνωσιακό σύστημα της κοινωνίας που παράγει την υπό μελέτη τεχνολογία, στην παράδοση και στην καινοτομία, δηλαδή να ερμηνεύσει τελικά την αλλαγή και τη διαφοροποίηση (Lemonnier 1986, Dobres και Hoffmann 1994). Επίσης, μέσα από αυτήν την αναγνώριση της ανθρώπινης δράσης, τόσο πάνω στην ύλη όσο και πάνω στις αφηρημένες έννοιες, μπορούμε να αναγνωρίσουμε την παραγωγή του υλικού πολιτισμού ως ένα πρόσφορο έδαφος διαπραγμάτευσης των ανθρώπινων στόχων και συμφερόντων (Dobres και Hoffmann 1994). Μέσα από τη διαφοροποίηση ή μη του τεχνολογικού στυλ της κεραμικής, όπως αποτυπώνεται τόσο στην ακολουθία εγχειρημάτων όσο και στο τελικό αποτέλεσμα, οι άνθρωποι βρίσκουν ένα μέσο για την έκφραση και την οριοθέτηση της κοινωνικής τους ταυτότητας. Αυτή η διαπίστωση επιτρέπει τη διερεύνηση αυτών των σχέσεων τόσο μέσα σε μία κοινωνία, όσο και σε διαπολιτισμικό επίπεδο (Stark 1998, 1999), λαμβάνοντας υπόψη ότι η αποτύπωση αυτής της έκφρασης τόσο στο τεχνολογικό στυλ γενικά, όσο και στο εικονογραφικό στυλ ειδικά, μπορεί να είναι περίπλοκη αναφορικά με την οριοθέτηση των ανθρώπινων ταυτοτήτων, όπως μας δείχνουν περιπτώσεις από το χώρο της εθνοαρχαιολογίας (DeBoer 1990, Gosselain 1998). Η κεραμική, όντας από τα πολυπληθέστερα και καλύτερα διατηρούμενα σύνολα της τεχνολογικής παραγωγής, είναι ένα εξαιρετικά πρόσφορο μέσο για τη μελέτη της τεχνολογίας. Συνοψίζοντας τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι η μελέτη της κεραμικής τεχνολογίας κινείται προς μία «ολιστική» προσέγγιση του φαινομένου, που περιλαμβάνει την εις βάθος κατανόηση των υλικών, την ανασύσταση των τεχνικών, αλλά και την κατανόηση των κοινωνικών και συμβολικών δυναμικών που διέπουν και διαμορφώνουν την παραγωγή της κεραμικής, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνονται μέσα από την ίδια αυτή διαδικασία. Τυπολογία Η ίδια η παραγωγή και χρήση του υλικού πολιτισμού ενέχει την έννοια της οργάνωσης και κατηγοριοποίησης των αντικειμένων εκ μέρους των ανθρώπων, και οι υλικές κατηγορίες εκφράζουν την τάξη που επιβάλλεται στον κόσμο μέσα από την παραγωγή του υλικού πολιτισμού (Miller 1985, 1, 10). Αυτή η ανθρώπινη τάση αφορά τόσο τις κοινωνίες που τον παράγουν, όσο και τους ίδιους τους ανθρώπους που μελετούν αυτές τις κοινωνίες. Γι αυτούς τους λόγους η τυπολογία είναι ένα από τα πιο

11 10 πολυσυζητημένα αρχαιολογικά ζητήματα, και σε μεγάλο βαθμό περιστράφηκε γύρω από την κεραμική τυπολογία. Μία από τις βασικότερες χρήσεις των κεραμικών τυπολογιών υπήρξε παραδοσιακά η χρονολόγηση. Ιδίως στο πλαίσιο της πολιτισμικής-ιστορικής προσέγγισης οι τύποι χρησιμοποιήθηκαν για να αναγνωρίσουν «πολιτισμούς» και ως ένα βαθμό οι ανθρώπινες ομάδες εξισώθηκαν με το στυλ, όπως αποτυπώνεται στον υλικό πολιτισμό τους (Miller 1985, 2). Σε αυτό το ερμηνευτικό σχήμα, διακρίνεται η επίδραση του εξελικτισμού και οι ομοιότητες αποδίδονται στη «γενετική» σχέση των αντικειμένων με κάποιον κοινό πολιτισμικό πρόγονο, ενώ οι διαφορές στην απόσταση από αυτόν, κατασκευάζοντας έτσι μία ιεραρχική ταξινόμηση (Κωτσάκης 1983, , Shanks και Tilley 1987, 79-80). Εκτός από την κριτική στον τρόπο που ενσωματώθηκε η εξελικτική θεωρία σε αυτό το σχήμα, αυτού του είδους οι τυπολογίες έχουν δεχτεί κριτική και για τη χρονική στατικότητα των τύπων: η τυπολογία ενίοτε αποκρύπτει εν μέρει την ποικιλία του υλικού πολιτισμού, προσπερνώντας τη διαρκή αλλαγή μέσα στο χρόνο και συμπιέζοντας την ποικιλομορφία χάριν της συνοχής (Ford 1954, Chilton 1999, 44, Ψαράκη 2001, 55-58, για γενικότερη συζήτηση γύρω από την αντίληψη του χρόνου στην αρχαιολογική ερμηνεία βλ. Κωτσάκης 1983, ). Στο πλαίσιο της Νέας Αρχαιολογίας η τυπολογία επισημάνθηκε ως μεθοδολογικό ζήτημα που απαιτεί ανάλυση και θεμελίωση (Binford 1965) και ήρθε στο προσκήνιο η χρήση στατιστικών μεθόδων για τον έλεγχο της ορθότητας των τυπολογιών. Αυτή η επισήμανση πυροδότησε μία εκτενέστατη θεωρητική συζήτηση γύρω από το υπολογικό ζήτημα (π.χ. Whallon και Brown 1982). Κεντρικό ζήτημα σε αυτή τη συζήτηση υπήρξε η «πραγματικότητα» του τύπου (Ford 1954, 43), το κατά πόσο δηλαδή ο αρχαιολογικός τύπος αντανακλά την ανθρώπινη συμπεριφορά του παρελθόντος (Spaulding 1982, 19) ή είναι ένα μετρητικό εργαλείο κατασκευασμένο από τον ερευνητή (Ford 1954). Στην προέκταση αυτού, βρίσκεται το ζήτημα του κατά πόσο οι τυπολογίες θα πρέπει να στηρίζονται στην εμπειρική κατάταξη των αντικειμένων βάσει των ομοιοτήτων και των διαφορών τους (Hodson 1982) ή να στηρίζονται σε προαποφασισμένους από τον ερευνητή συνδυασμούς μεταβλητών-γνωρισμάτων (Spaulding 1982). Στην ουσία αυτό το ερώτημα φέρνει στο προσκήνιο τον ενεργό ρόλο του ερευνητή, και το ζήτημα του εάν η πράξη της ταξινόμησης είναι μία «ουδέτερη» διαδικασία (Shanks και Tilley 1987, 83). Όπως έχει επισημανθεί, κάθε είδους παρατήρηση γίνεται μέσα στο πλαίσιο των ιδεών που έχει η κάθε κοινωνία και το κάθε άτομο για την πραγματικότητα και τον κόσμο (Voorrips 1982, 95-7), και γίνεται μέσα από μία διαρκή διαλεκτική σχέση με τα αντικείμενα και με τις ιδέες που έχουμε για αυτά (Adams και Adams 1991, 19).

12 11 Συναφές με τα παραπάνω είναι το ζήτημα του κατά πόσο οι τύποι που διακρίνονται από τον αρχαιολόγο αντιστοιχούν σε κατηγορίες που αναγνωρίζονταν από τους ανθρώπους που κατασκεύασαν και χρησιμοποίησαν τα αντικείμενα (κατηγορίες «emic», σε αντίθεση με τις κατηγορίες «etic» που διακρίνονται από τον ερευνητή). Πέρα από την προφανή δυσκολία να επαληθεύσει κανείς αυτήν την υπόθεση στην προϊστορική αρχαιολογία, όπως έχει δείξει η εθνοαρχαιολογική έρευνα, οι συνειδητές ταξινομήσεις μπορεί να βρίσκονται εξίσου μακριά από την πραγματικότητα (Κωτσάκης 1983, 250-1), καθώς αυτά που εκφράζονται μέσω της πράξης και της υλικότητας δεν αρθρώνονται πάντα και λεκτικά (Miller 1985, 11, 197-8). Επίσης, όπως παρατηρούν οι Shanks και Tilley (1987, 85), ακόμα και αν μπορούσαμε με ακρίβεια να αναπαράγουμε ένα προϊστορικό ταξινομικό σύστημα, αυτό θα συνιστούσε περιγραφή του συστήματος και όχι ερμηνεία αυτού ή της σχέσης που έχει με τις κοινωνικές πρακτικές. Είναι πλέον αποδεκτό ότι δεν υπάρχει «ιδανική» και αντικειμενική τυπολογία, παρά μόνο εφαρμόσιμη σε ένα συγκεκριμένο σύνολο και συγκεκριμένα ερευνητικά ερωτήματα, και δεν είναι ποτέ αποκομμένη ή ανεπηρέαστη από τη θεωρία (Hill και Evans 1972, 262-3, Κωτσάκης 1983, 243-4, Shanks και Tilley 1987, 83-4, Adams και Adams 1991, 4-5). Δεν μπορούμε όμως να απαξιώσουμε εντελώς το ρόλο των κατασκευαστών των αντικειμένων στη δημιουργία της τάξης του υλικού κόσμου (Miller 1985, 11), καθώς τα αντικείμενα είναι παράγωγα μίας ιστορικής διαδικασίας (Κωτσάκης 1983, 242). Ο Miller (ό.π.) τονίζει ότι η κατηγοριοποίηση, είτε εκ μέρους των παραγωγών είτε εκ μέρους του ερευνητή, γίνεται πάντα από μία συγκεκριμένη προοπτική και συλλαμβάνει μέρος μόνο της τάξης που περικλείεται στις υλικές κατηγορίες. Με αυτή την έννοια ο τύπος ανακαλύπτεται, όσο και εφευρίσκεται από τον ερευνητή (Adams και Adams 1991, 33-4). Οι τυπολογίες και οι τύποι της κεραμικής είναι κατά βάση έννοιες που διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ των ερευνητών, και για να εκπληρώσουν αυτή τους τη λειτουργία, όποια και αν είναι τα κριτήρια που εφαρμόζονται, οφείλουν να έχουν εσωτερική συνοχή και να ανταποκρίνονται στους σκοπούς για τους οποίους δημιουργήθηκαν (Adams και Adams 1991, 1-8). Για να είναι λειτουργικοί, οι τύποι πρέπει να αλληλοαποκλείονται και τα όρια μεταξύ τους να είναι σαφή, κάτι που δεν αντανακλά απαραιτήτως την πραγματικότητα (Adams και Adams 1991, 47). Ωστόσο, η διαφοροποίηση είναι εγγενές χαρακτηριστικό και στο εσωτερικό των ίδιων των κατηγοριών. Στη διαδικασία της κατηγοριοποίησης εκ μέρους των ανθρώπων τα μέλη της κατηγορίας συλλαμβάνονται ως καλύτεροι ή χειρότεροι εκπρόσωποι της κατηγορίας, δηλαδή κατανοούνται ως προς το βαθμό συσχέτισης τους με το πρότυπο της κατηγορίας (Miller 1985, 8-9, 202). Αυτό σημαίνει ότι τα αυστηρά όρια που θέτουμε ανάμεσα στους κεραμικούς τύπους αντικατοπτρίζουν την ανάγκη για πρακτικότητα

13 12 στην οργάνωση του υλικού, και δεν πρέπει να συλλαμβάνονται ως απόλυτα, γιατί κάτι τέτοιο θα επισκίαζε τις σύνθετες σχέσεις και την ποικιλία με την οποία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Σε τελική ανάλυση, η τυπολογία δεν έχει από μόνη της ερμηνευτική αξία, είναι η αρχή και όχι το τέλος της αρχαιολογικής πράξης (Ford 1954, Adams και Adams 1991, 9). Η αξία της έγκειται στην πρακτικότητά της ως προς τους στόχους που θέτουμε και βρίσκεται πάντα σε άρρηκτη σχέση με τη θεωρία που διέπει κάθε μελέτη του υλικού πολιτισμού.

14 13 2. Η αρχαιολογική θέση των Παλιαμπέλων Η αρχαιολογική θέση των Παλιαμπέλων βρίσκεται μέσα στο σημερινό χωριό Παλιάμπελα, σε χαμηλή λοφώδη περιοχή, κοντά στις πιερικές ακτές (Εικ.1). Η ίδια η θέση βρίσκεται πάνω σε ένα φυσικό χαμηλό λόφο που ορίζεται από χειμάρρους. Οι νεολιθικές επιχώσεις ξεπερνούν τα 3 μ. και καλύπτουν όλη τη νεολιθική περίοδο, από τη αρχαιότερη ως την τελική, ενώ η ανεσκαμμένη έκταση ξεπερνά τα 500 μ². Στις πρώτες φάσεις, η θέση φαίνεται να ανήκει στον τύπο του εκτεταμένου οικισμού, ενώ στη ΝΝ παίρνει τη μορφή χαμηλής τούμπας. Η ΑΝ τεκμηριώνεται σε ένα σημείο της ανασκαφής και αφορά μία ομάδα λάκκων σκαμμένων στο στερεό, κάποιοι από τους οποίους ερμηνεύονται από τους ανασκαφείς ως πιθανώς οικιστικοί. Στη ΜΝ, συστήματα τάφρων και τοίχων περικλείουν τμήματα του οικισμού, ενώ τα οικιστικά κατάλοιπα περιλαμβάνουν ορθογώνια οικήματα, κατασκευασμένα με πηλόδομους τοίχους. Στη ΝΝ η εικόνα δεν είναι ξεκάθαρη λόγω διατάραξης των επιχώσεων από την άροση, φαίνεται όμως ότι και εδώ υπάρχουν συστήματα τοίχων και τάφρων, ενώ τα οικήματα έχουν λίθινα θεμέλια, πιθανώς με ανωδομή από ξύλο και πηλό, αφού δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη χρήση πλιθιών. Ο οικισμός σε αυτή τη φάση δεν δίνει την εικόνα μίας πυκνοκατοικημένης τούμπας, αλλά μοιράζεται στοιχεία και με τους εκτεταμένους οικισμούς. Η κεραμική στη ΜΝ παρουσιάζει σχέση τόσο με τη Θεσσαλία, όσο και με τα νότια Βαλκάνια ενώ στη ΝΝ αναγνωρίζεται κεραμική χαρακτηριστική της Θεσσαλίας και άλλοι τύποι που συναντώνται στη ΝΝ της κεντρικής Μακεδονίας (Halstead και Kotsakis 2002, 2003, 2005, 2006, Κωτσάκης και Halstead 2004). Η περιοχή απ όπου προέρχεται το υλικό της συγκεκριμένης εργασίας βρίσκεται στη B πλευρά της θέσης και είναι ο μοναδικός χώρος της ανασκαφής που έχει αποδώσει κεραμική της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Πρόκειται για ένα σύστημα λάκκων σκαμμένων στο μαλακό φυσικό βράχο (μάργα), οι επιχώσεις κάποιων από των οποίων κόβονται από ένα χαντάκι. Όλος αυτός ο χώρος κόβεται από μία βαθιά μεταγενέστερη τάφρο (ΜΝ), το υλικό της οποίας δεν περιλαμβάνεται στην εργασία (Εικ.2-3). Οι χώροι αυτοί παρουσιάζονται αναλυτικά στο κεφ. 7 μαζί με την κεραμική που προήλθε από αυτούς.

15 14 3. Οι κεραμικές παραδόσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής (Θεσσαλία, Μακεδονία, Βαλκάνια) Η επισκόπηση που ακολουθεί έχει ως στόχο να περιγράψει επιγραμματικά τις κεραμικές παραδόσεις που επικρατούν στις περιοχές που γειτνιάζουν με τη θέση, ώστε να τοποθετηθεί στο χώρο και στο χρόνο το κεραμικό σύνολο υπό μελέτη. Το είδος και ποσότητα των διαθέσιμων πληροφοριών ποικίλλει αρκετά και γι αυτό η συζήτηση θα παραμείνει σε γενικά και ενδεικτικά πλαίσια, με έμφαση στη θεσσαλική ΑΝ, με την οποία το υλικό παρουσιάζει στενές σχέσεις, και για την οποία είναι διαθέσιμες οι περισσότερες πληροφορίες για την περίοδο που μας αφορά. Σε καμία περίπτωση όμως δεν πρόκειται για εξαντλητική αναφορά των οικισμών της ΑΝ ή των χαρακτηριστικών τους. Επίσης, ένας σημαντικός περιορισμός σε αυτή τη συζήτηση είναι το πρόβλημα του χρονολογικού συσχετισμού των θέσεων, ιδίως για τις μακεδονικές θέσεις απ όπου τα δεδομένα είναι ακόμα ελλιπή 2. Όλες οι θέσεις που αναφέρονται παρακάτω, εμφανίζονται στην Εικόνα 1. Θεσσαλία Στην έρευνα της θεσσαλικής νεολιθικής η αρχαιότερη φάση συνδέθηκε με την υπόθεση της ύπαρξης μιας ακεραμικής (ή προκεραμικής) φάσης, που διατυπώθηκε αρχικά από το Milojčić (1959) και το Θεοχάρη (1957, 1967), με βάση τα πορίσματα των ανασκαφών στην Άργισσα και το Σέσκλο αντιστοίχως. Τα στρώματα αυτής της φάσης αφορούν, και στις δύο θέσεις, ορύγματα λαξευμένα στο στερεό, και ακολουθούνται από στρώματα με μονόχρωμη κεραμική (η Frühkeramikum του Milojčić). Η ύπαρξη όμως τόσο της ακεραμικής φάσης στη Θεσσαλία, όσο και των ίδιων των ορυγμάτων ως οικιστικών καταλοίπων, αμφισβητήθηκε μετά από μεθοδικό έλεγχο των ανασκαφικών πληροφοριών. Οι επιχώσεις αυτές, που περιείχαν πολύ λίγη κεραμική, ερμηνεύονται τώρα ως επιχώσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής Ι 3 (Bloedow 1991, Reingruber 2005) 4. Μονόχρωμη κεραμική φάση με τα ίδια χαρακτηριστικά περιγράφεται και από άλλες θέσεις της Θεσσαλίας, ενώ γίνεται λόγος και για ορύγματα στο στερεό (Σουφλί Μαγούλα), αλλά οι ανασκαφές είναι πολύ περιορισμένης έκτασης (Θεοχάρης 1967, 95-2 Μία συγκεντρωτική παρουσίαση και σχολιασμός όλων των διαθέσιμων ραδιοχρονολογήσεων της μεσολιθικής και αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής του ανατολικού ελλαδικού χώρου, των νοτίων Βαλκανίων και της δυτικής Θράκης παρατίθεται από τους Thiessen και Reingruber Για μία αναλυτική συζήτηση γύρω από το διαχωρισμό των φάσεων της ΑΝ στη Θεσσαλία βλ. Perlès 2001, Το ζήτημα της ύπαρξης ακεραμικής φάσης συνδέεται με το ζήτημα της προέλευσης της νεολιθικής του ελλαδικού χώρου και της σχέσης της με την προϋπάρχουσα μεσολιθική. Το θέμα αυτό έχει απασχολήσει τους ερευνητές επί πολλές δεκαετίες και η σχετική βιβλιογραφία έχει πολύ μεγάλο όγκο. Η συζήτηση αυτή βρίσκεται έξω από τα όρια της παρούσας εργασίας, για πρόσφατη διαπραγμάτευση του θέματος και για βιβλιογραφική επισκόπηση βλ. ενδεικτικά Perlès 2003, Kotsakis 2008.

16 15 109). Επίσης, στην πρώτη φάση της ΑΝ του Σέσκλου, βρέθηκαν λίγα αγγεία χονδροειδή και κακοψημένα, που είχαν ερμηνευθεί αρχικά ως πρώτες κεραμικές απόπειρες (το ίδιο και στη Σουφλί Μαγούλα, Θεοχάρης 1967, ), αλλά βρίσκονται πάντα αναμεμιγμένα με καλής ποιότητας κεραμική (Wijnen 1981, 34). Ένας μεγάλος αριθμός θέσεων χρονολογείται στην ΑΝ (Gallis 1994). Για τις θέσεις που σχολιάζονται εδώ ενδεικτικά, οι διαθέσιμες πληροφορίες δεν είναι ισότιμες, καθώς βρίσκονται σε διαφορετικό στάδιο της έρευνας. Επίσης, ο χρονολογικός τους συσχετισμός δεν είναι παντού εξακριβωμένος (βλ. υποσ. 3). Οι θέσεις της πρώιμης θεσσαλικής νεολιθικής, αν και παρουσιάζουν πολλά κοινά ως προς την κεραμική, έχουν και αρκετές ιδιαιτερότητες, κατά περιοχή, αλλά και κατά θέση (Nandris 1970, Χουρμουζιάδης 1971, 182-5). Οι θέσεις και οι δημοσιεύσεις απ όπου αντλεί η συζήτηση που ακολουθεί είναι οι εξής: Σέκλο: Wijnen 1981, Άργισσα: Milojčić και Hanschmann 1962, Οτζάκι: Milojčić και Milojčić-von Zumbusch 1971, Αχίλλειο: Winn και Shimabuku 1989, Πρόδρομος: Χουρμουζιάδης 1971, Μαγουλίτσα: Παπαδοπούλου 1958, Θεόπετρα: Κυπαρίσση-Αποστολίκα Επίσης Θεοχάρης Σύμφωνα με το γενικό σχήμα, που δεν είναι όμως απόλυτα εξακριβωμένο, τη μονόχρωμη φάση ακολουθεί η εμφάνιση της γραπτής διακόσμησης σε μικρούς αριθμούς, που αρχικά είναι κόκκινη σε καστανό/ανοιχτό καστανό βάθος (Demoule και Perlès 1993, ). Σύμφωνα όμως με κάποιους ερευνητές, η ύπαρξη αμιγώς μονόχρωμης φάσης είναι δύσκολο να τεκμηριωθεί και ίσως δεν ισχύει για όλες τις θεσσαλικές θέσεις για τις οποίες έχει υποστηριχθεί (Reingruber 2005, 167, υποσ. 27). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Τσούντας (1908, 159) αναφέρει για τα βαθύτερα στρώματα στο Σέσκλο ότι κοντά στο στερεό βρίσκεται ενίοτε γραπτό όστρακο, και θεωρεί ότι τα γραπτά ήταν εξαρχής γνωστά στο Σέσκλο. Τα σχήματα στις πρώιμες φάσεις της ΑΝ είναι απλά σφαιρικά και ημισφαιρικά, ενώ στη συνέχεια εμφανίζονται αγγεία με λαιμό σε μικρούς αριθμούς και πολύ ανοιχτά αγγεία («πιάτα»). Μία μεγαλύτερη ποικιλία στη διαμόρφωση του χείλους αναφέρεται σε κάποιες θέσεις π.χ. Πρόδρομος, Θεόπετρα, Αχίλλειο (χείλη «σφήνα»), Οτζάκι. Οι βάσεις παρουσιάζουν σχετική ποικιλία: υπάρχουν επίπεδες, κυρτές, δισκοειδείς και δακτυλιόσχημες, ενώ αναφέρονται και ελλειψοειδείς βάσεις από τον Πρόδρομο και σε λίγες περιπτώσεις αποτυπώματα ψάθας στη βάση (Θεοχάρης 1967, 102). Συνολικά, οι δακτυλιόσχημες βάσεις είναι πιο κοινές, και στο Σέσκλο παρατηρείται μία αύξησή τους εις βάρος των κυρτών-επίπεδων. Στη συνέχεια εμφανίζονται και πιο ψηλές βάσεις. Οι λαβές είναι στη συντριπτική πλειονότητα διάτρητες αποφύσεις, αλλά γίνεται λόγος και για ταινιωτές, στο Αχίλλειο και τη Θεόπετρα. Ο πηλός στις περισσότερες θέσεις περιγράφεται από πολύ καθαρός έως μεσόκοκκος για την πλειονότητα της κεραμικής. Η πετρογραφική ανάλυση στη

17 16 Θεόπετρα έδειξε ότι η πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται σχεδόν για όλη την παραγωγή των πρώιμων φάσεων είναι σε χρήση και στη συνέχεια, υποδηλώνοντας μία σταθερότητα στις επιλογές των κεραμέων και μία ομαλή ανάπτυξη της κεραμικής παράδοσης στο χρόνο. Στην ΑΝ της Θεόπετρας η επεξεργασία των πρώτων υλών περιορίζεται στην πιθανή προσθήκη άμμου σε καθαρισμένο ή μη πηλό (Πεντεδέκα κ.ά. 2006, 359). Κατά περιπτώσεις, εμφανίζεται η χρήση ενός λευκού, εξαιρετικά καθαρού πηλού, κυρίως προς το τέλος της περιόδου (Wijnen 1981, 22, Winn και Shimabuku 1989, 76). Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις γίνεται λόγος για απανθρακωμένα οργανικά εγκλείσματα στον πηλό, συνήθως σε μικρές ποσότητες (Wijnen 1981, 22, Χουρμουζιάδης 1971, 177). Η επιφάνειες είναι στη συντριπτική πλειονότητά τους στιλβωμένες (Winn και Shimabuku 1989, 80, αλλά στο Σέσκλο η διάβρωση ενδέχεται να έχει επηρεάσει την εικόνα Wijnen 1981, 27). Γίνεται χρήση επιχρισμάτων, συγκεκριμένα στο Σέκλο αναφέρεται ότι το κόκκινο επίχρισμα δεν εμφανίζεται στα βαθύτερα στρώματα και στην αρχή είναι ασταθές (Wijnen 1981, 35). Οι επιφάνειες στις πρώτες φάσεις παρουσιάζουν ποικιλοχρωμία, ένδειξη όχι καλά ελεγχόμενης ατμόσφαιρας όπτησης, ωστόσο η όπτηση συνολικά περιγράφεται ως σχετικά καλή. Η διακόσμηση είναι συνήθως γραπτή και σε μικρότερους αριθμούς επίθετη πλαστική και impresso, ενώ γενικά απαρτίζει μικρό μέρος των κεραμικών συνόλων, ιδίως στις πρωιμότερες φάσεις. Η γραπτή διακόσμηση σχετίζεται συχνά με πιο λεπτό πηλό και καλύτερη όπτηση. Αφορά κατά κύριο λόγο κόκκινα κοσμήματα, απευθείας στην επιφάνεια (καστανή/ανοιχτή καστανή ή κόκκινη) ή σε λευκό/υπόλευκο επίχρισμα. Σπανιότερα εμφανίζεται και κόσμηση με λευκό πάνω σε κόκκινο επίχρισμα. Τα μοτίβα είναι συμπαγή ή γραμμικά, ελεύθερα ή γεωμετρικά. Χαρακτηριστικά είναι τα τρίγωνα, αναρτημένα στο χείλος ή τη βάση. Στον Πρόδρομο αναφέρονται επίσης ταινίες στο χείλος ή τη βάση. Στη δυτική Θεσσαλία, στον Πρόδρομο, τη Μαγουλίτσα και τη Θεόπετρα, αναφέρεται επίσης μελανοστεφής διακόσμηση, που έχει τα ίδια γενικά χαρακτηριστικά με το κόκκινο σε λευκό, ενώ παρόμοια κατηγορία αναφέρεται και στην Οτζάκι από τα κατώτερα στρώματα. Στη Θεόπετρα υπάρχει επίσης μία ποικιλόχρωμη διακόσμηση οργανωμένη σε ζώνες, που κάποιες παραλλαγές της δεν αναφέρονται από άλλες θεσσαλικές θέσεις και λόγω των συχνά τροπιδωτών σχημάτων ενδέχεται να είναι μεταγενέστερη. Στον Πρόδρομο και τη Μαγουλίτσα αναφέρονται επίσης πρώιμα παραδείγματα της ξεστής διακόσμησης (μέσες φάσεις της ΑΝ). Η πλαστική διακόσμηση έχει χαμηλή παρουσία και τα μοτίβα της είναι πλαστικές ταινίες, κομβία και αποφύσεις.

18 17 H impresso κεραμική (αναφέρεται ως εγχάρακτη, εμπίεστη ή barbotine) θεωρείται πιο χαρακτηριστική για τη βόρεια και δυτική Θεσσαλία, αλλά η χρονολογική της τοποθέτηση είναι δύσκολη, όπως επίσης περίπλοκη είναι η σχέση της με τη γραπτή διακόσμηση (Nandris 1970, Χουρμουζιάδης 1971, Demoule και Perlès 1993, 381), ένα ζήτημα στο οποίο δεν θα επεκταθούμε περισσότερο. Φαίνεται πάντως, ότι η impresso κεραμική δεν εμφανίζεται από την αρχή της ΑΝ. Στον Πρόδρομο μία ομάδα οστράκων με διακόσμηση με μικρές στίξεις συναντάται πριν τα υπόλοιπα impresso, στα βαθύτερα στρώματα, και θεωρείται προδρομική του είδους. Η καθεαυτό impresso κεραμική, το barbotine του Θεοχάρη, εμφανίζεται περίπου από το μέσο των επιχώσεων (Χουρμουζιάδης 1971, 185-7). Τα μοτίβα γίνονται με τα νύχια και τα δάχτυλα στις πρώτες φάσεις και στη συνέχεια και με εργαλείο (cardium), ενώ στην Οτζάκι γίνεται λόγος και για διακόσμηση με σπάτουλα. Καλύπτουν συνήθως όλο το σώμα του αγγείου, ενίοτε μάλιστα και τη βάση (Μαγουλίτσα). Στη Θεόπετρα το impresso συνδέεται με πιο χονδρόκοκκα και μεγάλα αγγεία (Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2000, 193), ενώ στον Πρόδρομο ο πηλός σε αυτήν την ομάδα είναι εξαιρετικά καθαρός. Στο Αχίλλειο η εγχάρακτη διακόσμηση είναι παρούσα σε όλη τη διάρκεια, αλλά αυξάνει στις τελευταίες φάσεις του οικισμού, οπότε εισάγεται και το ονυχωτό impresso (Winn και Shimabuku 1989, 92). Οι συσχετισμοί της γραπτής διακόσμησης και της impresso δεν έχουν αποσαφηνιστεί πλήρως. Η πρώιμη γραπτή κεραμική εμφανίζεται σε όλες τις περιοχές της Θεσσαλίας, είτε μετά από μία μονόχρωμη φάση, είτε από την αρχή. Στην βορειονατολική Θεσσαλία (Οτζάκι) η παρουσία της υποχωρεί μετά την πρώτη φάση και επικρατεί η impresso κεραμική. Το ίδιο συμβαίνει και νοτιοδυτικά, στη Μαγουλίτσα, όπου όμως η παρουσία impresso είναι σποραδική. Στο Σέσκλο, στις τελευταίες φάσεις της ΑΝ η γραπτή διακόσμηση επίσης υποχωρεί, η impresso κεραμική όμως είναι ελάχιστη και θεωρείται εισηγμένη. Στο Αχίλλειο η εγχάρακτη συνυπάρχει εξαρχής με τη γραπτή, αλλά το ονυχωτό impresso εμφανίζεται μόλις στη φάση IVa. Δυτικά, στον Πρόδρομο η impresso συνυπάρχει με τη γραπτή σε όλο το βάθος των επιχώσεων και αποτελεί μικρό μέρος της διακοσμημένης κεραμικής (10%). Αυτή η επιγραμματική αναφορά μας επιτρέπει να δούμε τα γενικά χαρακτηριστικά μίας σχετικά ομοιογενούς κεραμικής παράδοσης, που όμως, όπως ίσως είναι αναμενόμενο, παρουσιάζει ιδιαιτερότητες σε επίπεδο περιοχής και θέσης.

19 18 Μακεδονία Στην Μακεδονία οι οικισμοί της ΑΝ δεν φαίνεται να έχουν την πυκνότητα που παρουσιάζεται στη Θεσσαλία και, μέχρι στιγμής, είναι πολύ λίγοι σε αριθμό και αφορούν τη δυτική και την κεντρική Μακεδονία. Επίσης, δεν παρουσιάζουν την σχετική ομοιογένεια στα τεχνολογικά χαρακτηριστικά και διακοσμητικά θέματα που παρατηρείται στην περίπτωση της Θεσσαλίας. Στη δυτική Μακεδονία, τα Σέρβια έχουν θεσσαλικά χαρακτηριστικά και φαίνεται να ανήκουν σε αυτήν την παράδοση, όσον αφορά τα σχήματα (σφαιρικά, ημισφαιρικά, «πιάτα» και αγγεία με χαμηλό λαιμό), τους τύπους των βάσεων (αναφέρονται ελλειψοειδείς και επίσης αποτυπώματα ψάθας) και των λαβών (διάτρητες αποφύσεις), όπως και τη διακόσμηση. Η όπτηση χαρακτηρίζεται ως καλή. Η διακόσμηση είναι ελάχιστη, η γραπτή είναι αποκλειστικά κόκκινο σε μπεζ ή σε κόκκινο και υπάρχει επίσης impresso και πλαστική, στους τύπους που συναντώνται στη Θεσσαλία (Wijnen στο Ridley και Wardle 1979, 191-5). Η Νέα Νικομήδεια, αν και μοιράζεται χαρακτηριστικά με τη θεσσαλική παράδοση ως προς τα σχήματα και τη διακόσμηση, φαίνεται να σχετίζεται και με παραδόσεις όπως των Γιαννιτσών Β, ενώ παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες. Τα αγγεία είναι ως επί το πλείστον επιχρισμένα, ενώ υπάρχει και ένα χαρακτηριστικό ροζ επίχρισμα. Αναφέρονται πόδια πολυποδικών αγγείων και ασκοειδή αγγεία, ένα σπάνιο σχήμα που τεκμηριώνεται δύσκολα, και επίσης ένα ιδιαίτερο είδος λαβών. Εμφανίζονται και εδώ ελλειψοειδείς βάσεις. Οι πετρογραφικές αναλύσεις καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι συνήθως ο πηλός δεν περιέχει σκόπιμες προσμείξεις, ενώ φαίνεται κατά περιπτώσεις να καθαρίζεται με τη μέθοδο της καθίζησης. Σε ένα πολύ μικρό ποσοστό εμφανίζονται απανθρακωμένα οργανικά εγκλείσματα, συνήθως σε μικρή ποσότητα, ανεξάρτητα από τα άλλα χαρακτηριστικά του πηλού ή το σχήμα του αγγείου, όχι όμως στα γραπτά αγγεία. Ο τεφρός πυρήνας είναι συχνός στην κεραμική αλλά τα γραπτά αγγεία είναι πλήρως οξειδωμένα. Η διακόσμηση αποτελεί το 4% και στο μεγαλύτερο μέρος της αφορά τη γραπτή. Επικρατεί το κόκκινο σε λευκό επίχρισμα, και σε μικρότερη ποσότητα το λευκό σε κόκκινο, και τα μοτίβα είναι συμπαγή (τρίγωνα, τετράγωνα, ταινίες) και γραμμικά. Στην πλαστική διακόσμηση, εκτός από τα κομβία και τις ταινίες, αναφέρονται λίγα ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα παραδείγματα. Η impresso διακόσμηση γίνεται με νύχια, δάχτυλα ή εργαλείο, ενίοτε και στον πάτο της βάσης (Yiouni 1996). Βορειότερα, τα Γιαννιτσά Β έχουν αρκετά διαφορετικό χαρακτήρα (Χρυσοστόμου 1993, 1994, 1997, 2003). Η ακόσμητη κεραμική είναι κόκκινη ή καστανή στιλβωμένη, με επίχρισμα ή χωρίς. Τα αγγεία είναι συνήθως μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους. Τα σχήματα είναι σφαιρικές και ημισφαιρικές φιάλες που παρουσιάζουν

20 19 μεγάλη ποικιλία στην κλίση και την καμπυλότητα των τοιχωμάτων, και επίσης ανοιχτές χαμηλές φιάλες μικρού μεγέθους. Από τα τελευταία ευρήματα των πιο πρόσφατων ανασκαφών προέρχονται «φρουτιέρες» (φιάλες με ψηλό πόδι) και κωνικοί λαιμοί αγγείων. Οι βάσεις είναι κυρίως χαμηλές, επίπεδες ή κοίλες, ενώ υπάρχουν και αγγεία με 3 ή 4 πόδια τριγωνικής διατομής. Οι λαβές είναι σχεδόν αποκλειστικά διάτρητες αποφύσεις. Σε αυτά τα αγγεία ο πηλός είναι συνήθως καθαρός και σε μικρό ποσοστό έχει αμμώδεις προσμείξεις. Γίνεται όμως λόγος και για αγγεία τροφοπαρασκευής και αποθήκευσης, τα οποία είναι αδροφτιαγμένα (με αμελή στίλβωση, συνήθως χωρίς επίχρισμα και με πολλές προσμείξεις) και αποτελούν μεγάλο μέρος του κεραμικού συνόλου. Η μοναδική γραπτή κατηγορία, με εξαίρεση λίγα όστρακα με κόκκινο σε κρεμ, είναι το λευκό σε κόκκινο. Τα μοτίβα της γραπτής κεραμικής διακρίνονται για την πολυτυπία τους και για τη συμμετρική διατύπωσή τους, και παρουσιάζουν ομοιότητες με την αντίστοιχη κατηγορία της Νέας Νικομήδειας. Πρόκειται κυρίως για συμπαγή τρίγωνα και ημικύκλια και απλά γραμμικά σχήματα, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αντιθετικά και εναλασσόμενα μοτίβα. Στην κατηγορία impresso, που εμφανίζεται σε μικρούς αριθμούς, η διακόσμηση γίνεται με νύχια ή δάχτυλα και σπάνια με εργαλείο τργωνικής διατομής ή με σύντομες πυκνές χαράξεις, και ο πηλός έχει συνήθως αμμώδεις προσμείξεις σε αρκετή ποσότητα, και ενίοτε άχυρα. Αναφέρεται επίσης πλαστική διακόσμηση. Στη δεύτερη φάση της ΑΝ παρατηρείται μείωση της χρήσης του επιχρίσματος και της ποιότητάς του, στην ακόσμητη και τη διακοσμημένη κεραμική. Η ίδια πτώση της ποιότητας παρατηρείται και στην απόδοση της γραπτής διακόσμησης ενώ τα impresso είναι ελάχιστα. Στη γειτονική Αξό Α (Χρυσοστόμου 1997) διακρίνονται τρεις φάσεις της ΑΝ χωρίς μεγάλες αποκλίσεις, εκ των οποίων η πρώτη φαίνεται να περιλαμβάνει μόνο μονόχρωμη κεραμική, και θεωρείται από τον ανασκαφέα πρωιμότερη θέση από τα Γιαννιτσά Β και τη Νέα Νικομήδεια. Η γραπτή κεραμική εμφανίζεται στη δεύτερη φάση και είναι λευκό σε κόκκινο, της ίδιας διακοσμητικής αντίληψης με των Γιαννιτσών Β, ενώ απαρτίζει ελάχιστο μέρος του κεραμικού συνόλου (0,7%). Η impresso κεραμική είναι ελάχιστη. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα, τα χαρακτηριστικά της κεραμικής, παρά τις κάποιες διαφοροποιήσεις, συνδέουν αυτές τις θέσεις με τις νοτιοβαλκανικές παραδόσεις, όπως αποτυπώνονται στο Podgorie, την Anza και το Kovačevo (βλ. παρακάτω) (Χρυσοστόμου 1997). Στην κεντρική Μακεδονία, συγκεκριμένα στη βόρεια Πιερία, αρχαιολογικές και γεωμορφολογικές μελέτες εντόπισαν ικανό αριθμό νεολιθικών θέσεων, κάποιες από τις οποίες ανήκουν στην ΑΝ, ενώ φαίνεται ότι δραματικές αλλαγές στο τοπίο, λόγω διάβρωσης και πρόσχωσης κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, περιορίζουν τόσο τη διατήρηση όσο και την ορατότητα των θέσεων, και έχουν επηρεάσει την εικόνα για τη Νεολιθική στην περιοχή (Krahtopoulou 2000, Kotsos και Urem-Kotsou 2006). Αυτό

21 20 ωστόσο αφορά μόνο το βόρειο τμήμα του νομού και δεν επηρεάζει την περιοχή των Παλιαμπέλων. Στο νομό Πιερίας, ανασκάφηκαν πρόσφατα δύο οικισμοί που χρονολογούνται στην ΑΝ. Τα Ρεβένια ανήκουν στον τύπο του εκτεταμένου οικισμού και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα απαρτίζονται κυρίως από λάκκους, διαφόρων μεγεθών και σχημάτων, και με πολλά ευρήματα σε διάφορες ποσότητες και αναλογίες, οι οποίοι ερμηνεύονται ως πιθανώς οικιστικοί και αποθηκευτικοί. Η κεραμική παρουσιάζει δύο φάσεις. Στην παλαιότερη, τα σχήματα είναι απλά, με χοντρά σχετικά τοιχώματα, με λαβές ή χωρίς. Τα αγγεία είναι μονόχρωμα και καλά στιλβωμένα, ενώ η γραπτή κεραμική απουσιάζει και η διακόσμηση περιορίζεται σε πολύ μικρούς αριθμούς impresso. Από αυτό το σύνολο προέρχεται και ένα αγγείο σε σχήμα «λέμβου». Στην επόμενη φάση, τα τοιχώματα είναι πιο λεπτά και τα σχήματα πιο περίπλοκα. Εμφανίζονται και αδρά αγγεία, ενώ η γραπτή κεραμική εμφανίζεται σε μεγάλο ποσοστό. Οι λαβές είναι αποκλειστικά διάτρητες αποφύσεις και οι βάσεις είναι επίπεδες, κυκλικές ή ελλειψοειδείς (Μπέσιος και Αδακτύλου 2006). Στη θέση Ρητίνη, εντοπίστηκαν νεολιθικές επιχώσεις από την Αρχαιότερη ως τη Νεότερη Νεολιθική. Η Αρχαιότερη Νεολιθική αφορά τμήμα πασσαλόπηκτης ορθογώνιας οικίας και ένα μεγάλο λάκκο, πιθανώς εξόρυξης πηλού. Τμήματα μίας τάφρου κόβουν τις επιχώσεις του λάκκου, που υποδεικνύει ότι πρόκειται για εκτεταμένο οικισμό. Η κεραμική χρονολογήθηκε στην ΑΝ με βάση τη θεσσαλική κεραμική ακολουθία (Μπέσιος κ.ά. 2003). Βαλκάνια Βορειότερα του ελλαδικού χώρου, οι κεραμικές παραδόσεις εμφανίζουν διαφορές, τόσο χρονολογικές (βλ. και υποσ. 3), όσο και τεχνολογικές-στυλιστικές. Στα κεντρικά Βαλκάνια επικρατεί η κεραμική Starčevo. Μόνο οι πρωιμότερες θέσεις του Starčevo συμπίπτουν με την ΑΝ όπως αποτυπώνεται νοτιότερα (Manson 1995, 70). Η χονδρόκκη κεραμική υπερισχύει σε όλους τους οικισμούς του Starčevo, και περιέχει άμμο, μαρμαρυγία και ενίοτε μικρά πετραδάκια, που μπορεί να είναι φυσικά εγκλείσματα στον πηλό, και άχυρο ή άλλες οργανικές προσμείξεις, που θεωρείται ότι προστέθηκαν στον πηλό. Συνήθως η χονδρή κεραμική είναι barbotin (Manson 1995, 70-1). Σύμφωνα με τις υπάρχουσες τυπολογίες, στην πρώτη φάση του Starčevo δεν υπάρχει γραπτή κεραμική (Manson 1995, 66-7), αυτή η μονόχρωμη φάση όμως δεν τεκμηριώνεται επαρκώς (Tasić και Tasić 2003, 79). Η διακοσμημένη κεραμική είναι λίγη και απαρτίζεται από εγχαράξεις, πλαστικά επίθετα κοσμήματα, εμπιέσεις με δάχτυλα (impresso) και την τεχνική barbotin. Τα σχήματα είναι γενικά σφαιρικά και ημισφαιρικά, ενώ λίγα είναι τα αγγεία με λαιμό ή με εξωστρεφή χείλη (outflaring walls). Υπάρχουν

22 21 αγγεία με πόδια και οι βάσεις είναι κυρίως επίπεδες και δακτυλιόσχημες, ενώ υπάρχουν και ψηλές βάσεις (Manson 1995, 71). Στη νότια Π.Γ.Δ.Μ., στην περιοχή της Αχρίδας, μαζί με τις τεχνικές impresso και barbotin συνυπάρχει και η κεραμική με λευκή διακόσμηση (Porodin-Velusina φάση Ι) (Mitrevski 2003, 28-31). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση Anzabegovo (Anza) καθώς, σύμφωνα με την Gimbutas (1976, 68-70), η κεραμική της φάσης Ιa σχετίζεται τεχνολογικά και στυλιστικά με ένα γενικό τρόπο με τη θεσσαλική νεολιθική (η διακόσμηση όμως είναι λευκό σε κόκκινο), όπως αποτυπώνεται στο Αχίλλειο Ιb, IIa και στην Οτζάκι, ενώ στη συνέχεια σχετίζεται με την κεραμική Starčevo. Στο ΝΑ τμήμα της Αλβανίας, στην περιοχή της Κορυτσάς, στην ΑΝ συνυπάρχει η γραπτή διακόσμηση λευκό σε κόκκινο με τη διακόσμηση barbotin και impresso (Podgorie I) (Korkuti 2001). Στη Βουλγαρία, οι πρωιμότεροι οικισμοί βρίσκονται στην κεντρική βαλκανική ζώνη μέχρι το Δούναβη, και έπειτα επεκτείνονται δυτικότερα και βορειοανατολικά. Οι πρώτες φάσεις είναι μονόχρωμες (Todorova 2003). Ο νοτιότερος οικισμός της ΑΝ, κοντά στα ελληνικά σύνορα, είναι το Kovačevo, όπου δεν έχει διαπιστωθεί μονόχρωμη φάση. Κρίνοντας από την κεραμική, το Kovačevo στην αρχή του παρουσιάζει ομοιότητες με θέσεις στα ΝΔ όπως η Νέα Νικομήδεια, τα Γιαννιτσά Β και η Anza, ενώ στη συνέχεια φαίνεται να σχετίζεται περισσότερο με παραδόσεις της Α Βουλγαρίας (Karanovo) (Lichardus-Itten κ.ά. 2002, 130). Στην κεραμική της Βουλγαρίας και των κεντρικών Βαλκανίων είναι επίσης συχνή η πρόσμειξη οργανικών υλών και η εικόνα των κεραμικών συνόλων είναι πολύ διαφορετική από αυτή του ελλαδικού χώρου, με έντονη παρουσία μαγειρικών και αποθηκευτικών σκευών (Perlès 2001, 217 και υποσ. 39).

23 22 4. Η παρατήρηση και η περιγραφή της κεραμικής 4.1 Η μέθοδος της καταγραφής Η μελέτη του υλικού πραγματοποιήθηκε σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο της καταγραφής ελέγχθηκαν όλα τα όστρακα, με στόχο να δοθεί η γενική εικόνα του κεραμικού συνόλου ως προς συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: το χρώμα και την επεξεργασία της επιφάνειας, την υφή της κεραμικής ύλης (λεπτόκοκκα, μεσόκοκκα, χονδρόκοκκα), το γενικό σχήμα (ανοιχτό, κλειστό, αδιάγνωστο), τη διακόσμηση-εάν υπάρχει, το μέρος του αγγείου απ όπου προέρχεται το όστρακο, την παρουσία λευκού επιχρίσματος εσωτερικά σε κάθε κεραμική κατηγορία και, τέλος, την ποσότητα της κεραμικής ανά ανασκαφική ενότητα. Συνολικά καταγράφηκαν 9602 όστρακα. Από αυτό το στάδιο της καταγραφής προκύπτουν γενικές κατηγορίες που περιγράφουν την εικόνα του κεραμικού συνόλου. Από τη γενική αυτή καταγραφή επιλέχθηκαν τα όστρακα που θα μπορούσαν να προσφέρουν περεταίρω πληροφορίες ως προς το σχήμα (διαγνωστικά χείλη, βάσεις και λαβές ή ιδιαίτερα όστρακα) ή τη διακόσμηση (συμπεριλήφθηκαν όλα τα διακοσμημένα). Στο σύνολό τους είναι 971 όστρακα ή τμήματα αγγείων. Τα όστρακα αυτά μελετήθηκαν με στόχο την απόκτηση πιο συγκεκριμένων πληροφοριών για το κεραμικό σύνολο, μέσα από μία περισσότερο διεξοδική μελέτη που διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη: την τυπολογία, την τεχνολογία, την ταφονομία και τη διακόσμηση. Καταρχάς καταγράφονται πληροφορίες σχετικά με την ταυτότητα του οστράκου/αγγείου, δηλαδή η ανασκαφική ενότητα από την οποία προέρχεται, το τμήμα του αγγείου, ο αριθμός των οστράκων, στην περίπτωση των συγκολλημένων, και το βάρος. Έπειτα αποδίδεται σε κεραμική κατηγορία, όπως αυτές διαμορφώθηκαν στο προηγούμενο στάδιο της καταγραφής και καταγράφεται το χρώμα με βάση τον πίνακα Munsell Soil Chart. Ακολουθεί η μέτρηση των διαστάσεων και η τυπολογική κατάταξη του οστράκου/αγγείου. Στη συνέχεια καταγράφονται οι τεχνολογικές λεπτομέρειες, δηλαδή το είδος και η ποσότητα των εγκλεισμάτων, η μορφή και το χρώμα του πυρήνα, η επεξεργασία της εσωτερικής και της εξωτερικής επιφάνειας και η ύπαρξη νεφών. Έπειτα γίνονται ταφονομικές παρατηρήσεις με βάση τη φθορά και την παρουσία ιζήματος. Στο τελευταίο μέρος καταγράφονται πληροφορίες για το είδος και το μοτίβο της διακόσμησης, όπου υπάρχει. Για την ειδική καταγραφή χρησιμοποιήθηκε στερεοσκόπιο, ζυγαριά ακριβείας και κρύο υδροχλωρικό οξύ, για να εξακριβωθεί η παρουσία ασβεστιούχων υλικών. Για την τεκμηρίωση του υλικού, έγιναν 274 σχέδια, τα οποία δέχτηκαν επεξεργασία σε Η/Υ με το σχεδιαστικό πρόγραμμα Corel 12. Επίσης, φωτογραφήθηκαν

24 23 όστρακα από όλες τις ανασκαφικές ενότητες και κάποιες λεπτομέρειες φωτογραφήθηκαν επίσης μέσα από μικροσκόπιο με μεγέθυνση x60. Για την στατιστική επεξεργασία των δεδομένων και τη δημιουργία πινάκων και γραφημάτων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα PASW Statistics Η μορφή των αγγείων Το σχήμα Στο πρώτο στάδιο της καταγραφής τα όστρακα χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες όσον αφορά στο γενικό σχήμα τους, δηλαδή σε ανοιχτά, κλειστά και αδιάγνωστα. Σε αυτό το στάδιο χρησιμοποιήθηκαν ως κριτήρια η κλίση, στην περίπτωση των χειλέων, και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας για τα υπόλοιπα όστρακα. Τα όστρακα με εξαιρετική στίλβωση, με επίχρισμα, ή με λευκό επίχρισμα εσωτερικά θεωρήθηκαν ότι ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία, αυτά με αδρή εσωτερική επιφάνεια σε κλειστά και όλα τα υπόλοιπα είναι αδιάγνωστα. Αυτό δεν συνάδει απόλυτα με τα αυστηρότερα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν στη μελέτη της τυπολογίας, αλλά ο σκοπός αυτής της διάκρισης είναι να δοθεί μια γενική εικόνα του υλικού. Σε κάθε περίπτωση και με όποια κριτήρια κινηθεί κανείς, η μεγάλη αποσπασματικότητα του υλικού δεν επιτρέπει εκτενή συζήτηση ως προς αυτήν την κατηγοριοποίηση. Όπως φαίνεται στο Γράφημα 1, τα περισσότερα όστρακα είναι αδιάγνωστα, και από τα υπόλοιπα τα περισσότερα, με μεγάλη διαφορά, ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία. Στη συνέχεια καταρτίστηκε το σχηματολόγιο, με βάση το οποίο τα αγγεία κατατάσσονται σε τύπους. Η ταξινόμηση αυτή σε τύπους ξεκινά με βασικό αναλυτικό εργαλείο το σχήμα, ή στις περισσότερες περιπτώσεις την κλίση του χείλους, που δίνει μια προσεγγιστική εικόνα του σχήματος. Στην πραγματικότητα, πρόκειται περισσότερο για μία τυπολογία χειλέων και βάσεων, καθώς τα ολόκληρα προφίλ είναι μόνο δύο, εκ των οποίων το ένα είναι ασκός. Καθώς η μελέτη έγινε κυρίως σε όστρακα, προεκτείνοντας την ερμηνεία σε ολόκληρα αγγεία, οι όροι «αγγεία» και «όστρακα» χρησιμοποιούνται στο κείμενο εναλλακτικά, ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Το πρωταρχικό ζήτημα που προέκυψε στην τυπολογική κατάταξη είναι η εισαγωγή της έννοιας ανοιχτό/κλειστό. Η έννοια αυτή είναι σε ένα βαθμό μία σύμβαση που εξυπηρετεί τις ανάγκες της ταξινόμησης. Το σημαντικότερο πρόβλημα στη χρήση αυτού του όρου στην τυπολογία είναι ότι υπαινίσσεται συγκεκριμένες χρήσεις για τα αγγεία, όπως για παράδειγμα ότι τα ανοιχτά αγγεία χρησιμοποιούνται για προσφορά, τα κλειστά για αποθήκευση κ.τ.λ. (Rice 1987, 208). Στην περίοδο όμως που εξετάζεται εδώ, η χρήση των αγγείων παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στην ερμηνεία (κεφ.6) και τέτοιοι νοητικοί συσχετισμοί πρέπει να γίνονται με ακόμη μεγαλύτερη προσοχή. Παρόλα αυτά η διάκριση διατηρείται κυρίως για να καλύψει το προφανές, δηλαδή το

25 24 «ανοιχτό» ενός ρηχού ημισφαιρικού αγγείου ή το «κλειστό» ενός αγγείου με λαιμό. Για τον προσδιορισμό της έννοιας ανοιχτό/κλειστό υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις στη βιβλιογραφία. Στην πιο απλή εκδοχή χρησιμοποιείται η διάμετρος του χείλους: εάν συμπίπτει με τη μέγιστη διάμετρο του αγγείου τότε αυτό είναι ανοιχτό, εάν είναι μικρότερη από τη μέγιστη διάμετρο τότε το αγγείο είναι κλειστό (Rice 1987, 212) 5. Στην προέκταση αυτού, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η αναλογία της διαμέτρου του χείλους με το ύψος του αγγείου και τη μέγιστη διάμετρο του σώματος: όταν η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από το ύψος του αγγείου και μεγαλύτερη ή ίση με τη μέγιστη διάμετρο τότε είναι ανοιχτό, εάν είναι μικρότερη, είναι κλειστό (Ψαράκη 2000, 76). Για το χαρακτηρισμό των αγγείων στην προκειμένη περίπτωση χρησιμοποιήθηκε μόνο η αναλογία διαμέτρου χείλους και ύψους, το οποίο υπολογίζεται κατά προσέγγιση από την υποθετική αναπαράσταση του σχήματος, όπου αυτό είναι δυνατόν. Ωστόσο, η διάκριση χρησιμοποιείται με ελαστικότητα και συμπεριλαμβάνεται ως όρος μόνο σε κάποιους τύπους, όπου κρίνεται χρήσιμη. Ως βασικό κριτήριο της διαμόρφωσης της τυπολογίας χρησιμοποιήθηκε η κλίση του χείλους, ως σημαντικότερη μαρτυρία της μορφής του αγγείου. Στο προσδιορισμό των τύπων μπορεί να λαμβάνονται υπόψη και άλλα μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως η ιδιαίτερη διαμόρφωση του ακραίου χείλους, όπου κρίνεται ότι είναι πιθανό να έχει σημαντική σχέση. Στις περιπτώσεις που κρίνεται σημαντικό, εισάγονται και άλλες έννοιες που αφορούν τις αναλογίες του αγγείου, όπως η διάκριση ρηχό/βαθύ και ψηλό/χαμηλό (για τις βάσεις). Οι τύποι, όπως διαμορφώθηκαν, δεν εννοούνται ως κλειστά σύνολα, αλλά περισσότερο επισημαίνουν τις τάσεις που επικρατούν στο υλικό, και τα όρια μεταξύ των τύπων δεν πρέπει να νοούνται ως απόλυτα (βλ. και κεφ.1). Αυτό οφείλεται στη μεγάλη αποσπασματικότητα του υλικού, στις συχνές ανωμαλίες στο πλάσιμο και στην έλλειψη ιδιαίτερης τυποποίησης των σχημάτων. Ο σκοπός της διαμόρφωσης της τυπολογίας είναι αρχικά να προσεγγίσει τη μορφή που θα είχαν τα προϊστορικά αγγεία, και στη συνέχεια, μέσα σε αυτές τις κατηγορίες, να εξεταστούν τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά τους. Χείλη Στην αγγλική βιβλιογραφία υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ του lip, που είναι το ακραίο χείλος και έχει τη δική του τυπολογία, δική του διαμόρφωση, συχνά περίτεχνη και με έντονη αισθητική διάσταση, και του rim που είναι το ανώτερο τμήμα του αγγείου και μας δίνει πληροφορίες για το σχήμα και τη διάμετρο του αγγείου (Shepard 1965, 5 Για την ακρίβεια η Rice χαρακτηρίζει το στόμιο του αγγείου ανοιχτό ή κλειστό.

26 25 245, Rice 1987, 214). Οι διαφοροποιήσεις, και στα δύο μέρη, είναι συχνά χρήσιμες χρονολογικά. Στην καταγραφή έγινε απόπειρα να καταγραφούν αυτά τα δύο ως ξεχωριστά στοιχεία του αγγείου για να απομονωθούν οι πληροφορίες. Όσον αφορά στο ακραίο χείλος (lip), ως επί το πλείστον προτιμάται το απλό χείλος, και η προσπάθεια να αναγνωριστούν μοτίβα κρύβει τον κίνδυνο να ερμηνευτούν ως αισθητική ποικιλία οι απλές ανωμαλίες που παρουσιάζουν τα χειροποίητα αγγεία. Σε μεγάλα όστρακα από αυτό και από άλλα κεραμικά σύνολα φαίνεται πως συχνά το ακραίο χείλος παρουσιάζει διαφορές στο πάχος και στη μορφή στο ίδιο όστρακο. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες διαμορφώσεις είναι παραλλαγές του απλού χείλους. Σε κάθε περίπτωση, είτε οφείλεται σε σκόπιμη διαμόρφωση είτε συνδέεται με πρακτικές των κεραμέων, είτε πρόκειται για ιδιομορφίες του πλασίματος, η περιγραφή του μας προμηθεύει με μία εικόνα των προϊστορικών αγγείων. Πέρα από το απλό χείλος, καταγράφηκαν οι εξής παραλλαγές (Γράφ.5, Εικ.4): Το επίπεδο, που μπορεί να είναι λεπταινόμενο ή ισόπαχο με τα τοιχώματα και έχει επίπεδη την ανώτερη επιφάνεια. Πρόκειται για μία διακριτική διαμόρφωση που σπάνια έχει επιπτώσεις στη μορφή του αγγείου, είναι δηλαδή παραλλαγή του απλού, αλλά μπορεί να είναι στοιχείο για τις πρακτικές των κεραμέων, όπως για παράδειγμα αυτά τα αγγεία να στέγνωναν τοποθετημένα ανάποδα (Εικ.4.1-2, όπου εικονίζονται έντονα επίπεδα χείλη). Το μυτερό χείλος, το οποίο είναι απλό αλλά έχει μυτερή απόληξη (Εικ.4.3-4). Χείλος λοξά κομμένο από μέσα, είναι το χείλος που του έχει λεπτυνθεί στο εσωτερικό, ενώ εξωτερικά το χείλος δεν επηρεάζεται. Μπορεί να έχει έντονη διαμόρφωση με γωνία εσωτερικά ή να είναι καμπύλο (Εικ.4.5-6). Το εξωστρεφές, που παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία και μπορεί να είναι από ελάχιστα εξωστρεφές έως να σχηματίζει έντονη γωνία (Εικ ). Το χείλος τύπου «κολλάρο», ένα ιδιαίτερο χείλος, στο οποίο το ανώτερο μέρος του αγγείου είναι λεπτότερο και περιτρέχει το αγγείο σαν μικρό «κολλάρο». Εμφανίζεται μόνο σε έξι περιπτώσεις, σε σφαιρικές φιάλες βαθιές και σε σκύφους με κάθετα τοιχώματα (Εικ ). Το γυριστό, που επίσης εμφανίζει μεγάλη ποικιλία. Διαμορφώνεται πιθανότατα με την αναδίπλωση της ανώτερης κουλούρας που σχηματίζει το χείλος, ή μπορεί να είναι πρόσθετος πηλός. Και σε αυτήν την περίπτωση μπορεί να εμφανίζεται ως μία διακριτική καμπύλη στο χείλος ή να είναι έντονα φουσκωτό και προεξέχον ή κάτι ενδιάμεσο (Εικ.4.13). Τέλος, υπάρχουν και άλλες διαμορφώσεις που εμφανίζονται μόνο μία φορά, συνδυασμοί ως επί το πλείστον των παραπάνω χαρκατηριστικών, όπως π.χ. επίπεδο και εξωστρεφές (Εικ ). Το πιο ιδιαίτερο από αυτά έχει προσαρτημένη μία λαβή

27 Βάσεις 6 Για την ταξινόμηση και περιγραφή των βάσεων χρησιμοποιήθηκαν κριτήρια που 26 πάνω ακριβώς στο χείλος και προεξέχει αρκετά προς το εσωτερικό του αγγείου (Εικ.4.18). Παρόμοιες διαμορφώσεις δεν εμφανίζονται στο υλικό, συναντάμε όμως παρόμοια χείλη σε αγγεία του Αχιλλείου (Gimbutas κ.ά. 1989, 106, Fig. 5.39). αφορούν στη μορφολογία αλλά και τις τεχνικές κατασκευής. Αναγνωρίστηκαν επίπεδες, κυρτές-επίπεδες, κοίλες, δισκοειδείς, δακτυλιόσχημες - στις οποίες παρατηρήθηκε μεγάλη ποικιλομορφία ως προς τη μορφή του δακτυλίου, το προφίλ και το ύψος - και λίγα πόδια αγγείων και ίσως τραπεζών. Σε κάποιες περιπτώσεις οι βάσεις φαίνεται να μην είναι απόλυτα κυκλικές, αλλά συνήθως δεν είναι σαφές εάν πρόκειται για ελλειψοειδείς, ορθογώνιες ή εάν είναι μια ιδιομορφία που οφείλεται απλώς σε ακανόνιστο πλάσιμο (Εικ.5-7). Οι μη κυκλικές βάσεις φαίνεται να υπάρχουν και σε άλλα σύνολα της Αρχαιότερης Νεολιθικής, όπως ο Πρόδρομος, η Νέα Νικομήδεια και τα Σέρβια. Τέλος, όπου η διατήρηση και το ίζημα το επιτρέπουν, είναι δυνατόν να παρατηρηθεί η φθορά χρήσης στη βάση. Συνήθως δεν είναι πολύ έντονη, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που η βάση είναι «φαγωμένη» από τη χρήση (Εικ.112). Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι ορισμένες βάσεις δεν είναι καθόλου φθαρμένες, και σώζουν τη στίλβωση ή και το επίχρισμα ανέπαφα, που μπορεί να σημαίνει είτε ότι τα αγγεία καταστράφηκαν κατά την όπτηση και απορρίφθηκαν, είτε ότι είχαν πολύ μικρή διάρκεια ζωής, είτε ότι η χρήση τους δεν ήταν τέτοια που να προκαλεί χαρακτηριστική φθορά στη βάση. Η στατιστική διερεύνηση δεν κρίθηκε σκόπιμη καθώς δεν ήταν δυνατόν να γίνει παρατήρηση σε μεγάλο μέρος του δείγματος. Λαβές Οι λαβές είναι λίγες και παρουσιάζουν ελάχιστη ποικιλία. Πρόκειται κυρίως για διάτρητες αποφύσεις και ελάχιστες περιπτώσεις ταινιωτών λαβών. Η μόνη ουσιαστική διαφοροποίηση είναι αυτή του μεγέθους, το οποίο σχετίζεται μάλλον με το μέγεθος του αγγείου, και του προσανατολισμού της λαβής (κάθετη ή οριζόντια), όπου αυτό μπορούσε να παρατηρηθεί. 6 Περισσότερες πληροφορίες για την κατασκευή των βάσεων δίνονται στο κεφ. 4.4.

28 Το μέγεθος Το μέγεθος των αγγείων είναι το αποτέλεσμα διαφόρων επιλογών εκ μέρους των κατασκευαστών και των χρηστών και αποτελεί μία πολύ σημαντική παράμετρο της διαφοροποίησης της κεραμικής (Ψαράκη 2000, 78-79). Ως ιδιότητα, το μέγεθος μας δίνει πληροφορίες για τις διαφορετικές χρήσεις των αγγείων και, κατά συνέπεια, για διάφορες όψεις της κοινωνικής ζωής, όπως η ατομική ή συλλογική χρήση των αγγείων, η αποθήκευση κ.τ.λ. (Ούρεμ-Κώτσου 2006, 48-50). Επίσης, το μέγεθος, όπως και άλλες παράμετροι της κεραμικής, μπορεί να μεταφέρει πληροφορίες για τους χρήστες, που σχετίζονται με στοιχεία της κοινωνικής τους ταυτότητας, όπως το φύλο, η ηλικία και η κοινωνική θέση (Blinkhorn 1997, 122). Το μέγεθος προσδιορίζεται, ιδανικά, με τον υπολογισμό των αναλογιών των αγγείων, δηλαδή της διαμέτρου του χείλους, της μέγιστης διαμέτρου και του ύψους. Η άμεσα συνδεδεμένη με αυτό ιδιότητα της χωρητικότητας μπορεί να υπολογιστεί με μαθηματικούς τρόπους (Rice 1987, , Yiouni 1996, 191-3). Aυτοί οι υπολογισμοί απαιτούν ολόκληρα αγγεία ή μεγάλα σωζόμενα τμήματα και, ελλείψει αυτών, η πιο σημαντική πληροφορία για τον προσδιορισμό του μεγέθους είναι η διάμετρος του χείλους. Η διάμετρος του χείλους είναι χρήσιμη ως μέτρηση για τον προσδιορισμό κυρίως των ανοιχτών αγγείων, ενώ δεν προσφέρει ιδιαίτερα στον υπολογισμό του μεγέθους των αγγείων με μικρό στόμιο και ιδίως αυτών με λαιμό. Με βάση τη διακύμανση της διαμέτρου σε κάθε τύπο αγγείου μπορούμε να παρατηρήσουμε την ύπαρξη ή όχι διακριτών κατηγοριών μεγεθών, δηλαδή μικρά, μεσαία και μεγάλα. Αυτός ο διαχωρισμός δεν ήταν εφικτός σε όλες τις περιπτώσεις στη μελέτη της τυπολογίας του υλικού. Γενικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα περισσότερα αγγεία (εξαιρουμένων των αγγείων με λαιμό) είναι μεσαίου μεγέθους (15-25 εκ. κατά προσέγγιση). Λίγα είναι τα αγγεία που ξεχωρίζουν ως πολύ μικρά (διάμετρος 5 έως 8 εκ.) και λίγα αυτά που ξεχωρίζουν ως πολύ μεγάλα, τα οποία είναι μεμονωμένες μετρήσεις που κυμαίνονται μεταξύ 33 και 45 εκ. και η παρουσία τους πρέπει να αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη, γιατί σε αυτά τα μεγέθη η μέτρηση είναι ακόμα πιο επισφαλής απ ότι είναι εκ των πραγμάτων για τη χειροποίητη κεραμική. Από την άλλη, η δυσκολία μέτρησης των μεγάλων αγγείων από μεμονωμένα όστρακα, επηρεάζει την ορατότητά τους, και κάποια όστρακα με μικρή καμπυλότητα ενδέχεται να προέρχονται από μεγαλύτερα αγγεία, ή ακόμα και άλλου σχήματος.

29 Κεραμική ύλη και εγκλείσματα Η έννοια της κεραμικής ύλης αποδίδει τον αγγλικό όρο fabric και αναφέρεται στο σύνολο των χαρακτηριστικών του ψημένου πηλού (Κωτσάκης 1983, 107). Στη φυσική του κατάσταση ο πηλός μπορεί να περιέχει και άλλα υλικά, όπως πετρώματα, σε διάφορες μορφές και ποσότητες. Επίσης, τέτοια υλικά μπορεί να προστίθενται από τον αγγειοπλάστη. Οι ιδιότητες των υλικών που περιέχονται έχουν συγκεκριμένες επιπτώσεις στη συμπεριφορά του πηλού κατά το πλάσιμο, την όπτηση και τη μετέπειτα χρήση του (πλαστικότητα, θερμική αγωγιμότητα και αντοχή στις πιέσεις κ.ά.) και πάρα πολλές μελέτες έχουν γίνει που διευρύνουν τις γνώσεις μας πάνω στο υλικό και μας βοηθούν να το κατανοήσουμε (π.χ. Steponaitis 1984, Bronitsky και Hamer 1986, Skibo κ.ά. 1989). Στο ζήτημα όμως της ερμηνείας της παρουσίας αυτών των εγκλεισμάτων, οι μελέτες αυτές έχουν δεχτεί κριτική ως προς το ότι έχουν γίνει σε εντελώς τεχνητές συνθήκες, ενώ οι γνώσεις μας για τις πιέσεις που δέχονται τα αγγεία στα παραδοσιακά πλαίσια χρήσης είναι πολύ περιορισμένες (Gosselain 1998, 81). Παρατηρήσεις όπως αυτή της Woods (1986) για τα μαγειρικά σκεύη σε διάφορες αρχαιολογικές περιόδους στη Βρετανία, μας εφιστούν την προσοχή στο ότι δεν υπάρχει απαραιτήτως ευθύγραμμη σχέση ανάμεσα στη βέλτιστη απόδοση του υλικού και στη χρήση τους από τους κεραμείς, ενώ η επιλογή των πρώτων υλών μπορεί να έχει πολιτισμική σημασία και να εκφράζει μία όψη της ταυτότητας της ομάδας ή την κοινωνική θέση, ή η επιλογή των υλικών και των τεχνικών μπορεί να εξαρτάται από ευρύτερες πολιτισμικές αξίες και ιδεολογίες που ξεπερνούν τα όρια μίας συγκεκριμένης τεχνολογίας (Sillar και Tite 2000, Lechtman 2006 [1977]). Τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί από τους αγγειοπλάστες ως προσμείξεις στον πηλό παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, όπως φαίνεται από εθνογραφικές και αρχαιολογικές μελέτες: άμμος, διάφορα πετρώματα, όστρεα, αίμα, φυτικά υλικά, στάχτη, θραυσμένη κεραμική κ.τ.λ. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι ξεκάθαρο ότι τα υλικά αυτά αποτελούν σκόπιμες προσθήκες, σε άλλες όμως είναι δυνατόν να περιέχονται ως φυσικά εγκλείσματα στον πηλό ή να προστίθενται από τους κεραμείς. Ο προσδιορισμός παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες και τέτοια ζητήματα προσεγγίζονται καλύτερα μέσα από ειδικές μεθόδους όπως η πετρογραφική ανάλυση. Στη συμβατική μακροσκοπική παρατήρηση τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται είναι τα χαρακτηριστικά των εγκλεισμάτων, για παράδειγμα πιο γωνιώδεις κόκκοι μπορεί να είναι ένδειξη ότι κοπανισμένο υλικό προστέθηκε στον πηλό, ενώ στρογγυλεμένοι κόκκοι μπορεί να υπάρχουν στη φύση στους ιζηματογενείς πηλούς. Ωστόσο, ο πηλός μπορεί να περιέχει φυσικά γωνιώδη υλικά ή η άμμος (αποστρογγυλεμένοι κόκκοι) να έχει προστεθεί στον πηλό. Επίσης, ένα άλλο κριτήριο είναι το σχετικό μέγεθος των κόκκων, δηλαδή όταν

30 29 υπάρχουν μεγάλα εγκλείσματα σε λεπτόκοκκη πηλόμαζα, ίσως είναι ένδειξη πρόσμειξης (Shepard 1965, , Rice 1987, 72-5, 118-9). Σε κάθε περίπτωση, είτε έχει υπάρξει παρέμβαση εκ μέρους του αγγειοπλάστη, με καθαρισμό του πηλού και/ή προσθήκη άλλων υλικών, είτε όχι, το τελικό αποτέλεσμα είναι η επιλογή που κάνουν οι κεραμείς, χειριζόμενοι τα διαθέσιμα μέσα και τις ιδιότητές τους (Arnold 1971, Maniatis και Tite 1981), και εξυπηρετεί τις ανάγκες των κατασκευαστών και των χρηστών. Η Vitelli (1993a, 13) παρατηρεί ότι στη νεολιθική κεραμική η σύνθεση και η κατανομή των προσμίξεων στην κεραμική ύλη ποικίλλει πολύ περισσότερο απ ότι στη μεταγενέστερη κεραμική, και μεταξύ των αγγείων και στο ίδιο αγγείο. Το γεγονός αυτό θέτει τους αντίστοιχους περιορισμούς στην παρατήρηση και την ερμηνεία. Οι παρατηρήσεις που έγιναν στο συγκεκριμένο υλικό έχουν γενικό χαρακτήρα, και αφορούν μόνο γενικές κατηγορίες υλικών που μπορούν να ταυτιστούν με σχετική ασφάλεια, ενώ οι πιο ουσιαστικές παρατηρήσεις θα γίνουν στα πλαίσια των πετρογραφικών αναλύσεων στο μέλλον. Ο πηλός είναι συνήθως πολύ καθαρός, και σε πολλές περιπτώσεις μόνο με μεγέθυνση διακρίνονται κάποιοι κόκκοι, κυρίως μαρμαρυγίας και χαλαζίας. Διακρίθηκαν τρεις κοκκομετρικές κατηγορίες με βάση τον πίνακα των Mathew κ.ά. (1991), χοντρά, μεσαία και λεπτά, μία κατηγοριοποίηση που έγινε σε όλα τα όστρακα στο πρώτο επίπεδο της καταγραφής (Γράφ.3). Προσδιορισμός των ειδών των εγκλεισμάτων έγινε στο δείγμα που επιλέχθηκε για τη δεύτερη φάση της καταγραφής. Οι κατηγορίες όπως διαμορφώθηκαν είναι οι εξής (Γραφ.6-7, Πίν.1): Πυριτικά Εγκλείσματα Σχεδόν σε όλα τα όστρακα που μελετήθηκαν παρατηρήθηκε μαρμαρυγίας, συνήθως σε πολύ μικρή ποσότητα, που σημαίνει πως μάλλον εμφανίζεται φυσικά στις πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν. Επίσης εξαιρετικά κοινή είναι η παρουσία του χαλαζία, κυρίως σε μικρούς κόκκους και συνήθως συνυπάρχει με θραύσματα άλλων πετρωμάτων, μη ταυτίσιμων μακροσκοπικά, τα οποία είναι επίσης πολύ κοινά. Μόνο σε μία περίπτωση, όπου γωνιώδη και σχετικά μεγάλα εγκλείσματα χαλαζία βρίσκονται μέσα σε πολύ λεπτόκοκκη πηλόμαζα, μπορούμε να υποθέσουμε με κάποια ασφάλεια ότι πρόκειται για σκόπιμη πρόσμειξη. Πρέπει να σημειωθεί ότι προφανώς τα εγκλείσματα αυτά δεν εκλείπουν όταν εμφανίζονται άλλα εγκλείσματα, αλλά συνήθως η παρουσία τους είναι χαμηλή όταν επικρατεί κάποιο άλλο είδος (οργανικά ή όστρεα) και για λόγους οικονομίας δεν σημειώνεται, αλλά εννοείται.

31 30 Όστρεα Η παρουσία οστρέων στον πηλό παρουσιάζει χαμηλή συχνότητα και εμφανίζεται σε λίγες περιπτώσεις με οργανικά ή άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα. Τα όστρεα μπορεί να βρίσκονται στα κοιτάσματα πηλού στη φύση ή να είναι σκόπιμη πρόσμειξη. Θεωρείται γενικά, ότι συνήθως όταν τα όστρεα προστίθενται σκόπιμα είναι παρόντα σε αρκετά μεγάλες ποσότητες (Rice 1987, 410). Η ποσότητα στο υλικό ποικίλλει αρκετά, από πάρα πολλά έως ελάχιστα όστρεα, αλλά υπερισχύουν τα μεσόκοκκα όστρακα. Επίσης ποικίλλει αρκετά και η όψη τους, σε άλλες περιπτώσεις φαίνονται να είναι τμήματα από μεγαλύτερα όστρεα θραυσμένα, ενώ σε άλλες είναι πολύ μικρά ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα, μαζί με θραύσματα. Συνολικά, φαίνεται ότι τα όστρεα είναι σε κάποιες περιπτώσεις σκόπιμη πρόσμειξη, αλλά σε άλλες είναι πιθανότερο να περιέχονται φυσικά στον πηλό. Σε κάποιες περιπτώσεις δεν αντιδρούν στο υδροχλωρικό οξύ, που σημαίνει πιθανόν ότι είναι πλήρως ασβεστοποιημένα. Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρήθηκε ότι τα όστρεα φαίνονται να είναι καμένα, μία πληροφορία που παρατίθεται με σχετική επιφύλαξη, καθώς προκύπτει ένα ζήτημα σχετικά με την αναγνώρισή τους από τα οργανικά εγκλείσματα, ιδίως όταν αυτά προκύπτουν μαζί. Μελέτες έχουν δείξει ότι η χρήση καμένων οστρέων καθιστά το κεραμικό πιο ανθεκτικό (Bronitsky και Hamer 1986), ενώ είναι πιο εύκολο να θρυμματιστούν στο επιθυμητό μέγεθος όταν είναι καμένα (Steponaitis 1984). Δεν είναι όμως απόλυτα σαφές τι μορφή θα είχαν τα καμένα όστρεα, και δεν αποκλείεται στην προκειμένη περίπτωση να πρόκειται για κάτι άλλο. Καθώς υπάρχουν αρκετές ασάφειες γύρω από αυτό το ζήτημα στο συγκεκριμένο υλικό, τέτοιου είδους υποθέσεις θα ήταν προτιμότερο να διατυπωθούν στα πλαίσια ειδικότερων αναλύσεων. (Εικ.9) Ασβεστιούχα Εγκλείσματα Τα ασβεστιούχα εγκλείσματα, άλλα εκτός των οστρέων, προσδιορίστηκαν με τη χρήση κρύου υδροχλωρικού οξέως (Shepard 1965, 381). Η κατηγορία αυτή έχει πολύ χαμηλή αντιπροσώπευση στο υλικό και δεν είναι ποτέ πολύ πυκνή η παρουσία τους μέσα στο όστρακο, ενώ δεν εμφανίζονται ποτέ μόνα τους σε λεπτή πηλόμαζα, αλλά συνήθως με πυριτικά εγκλείσματα, όχι όμως σε μεγάλες ποσότητες. Επίσης εμφανίζονται σε λίγες περιπτώσεις με οργανικά εγκλείσματα ή με όστρεα. Το ασβέστιο εμφανίζεται συνήθως στη μορφή του ανθρακικού ασβεστίου, το οποίο έχει μία ιδιαιτερότητα: σε θερμοκρασίες C, ή και χαμηλότερα, αναλόγως με τις συνθήκες όπτησης, αποσυντίθεται σε οξείδιο του ασβεστίου 7, το οποίο με τη σειρά του, όταν κρυώσει, έχει την ιδιότητα να απορροφά υγρασία από την ατμόσφαιρα, με 7 CaCO 3 CaO + CO 2

32 31 αποτέλεσμα να διαστέλλεται, και μπορεί να καταστρέψει το σώμα του αγγείου (Rice 1987, 98). Αυτό αντιμετωπίζεται με την όπτηση του κεραμικού σε χαμηλότερη ή ψηλότερη θερμοκρασία, αλλά επίσης και με τη βύθιση του κεραμικού σε νερό, αμέσως μετά την απομάκρυνσή του από τη φωτιά (Rice ό.π), ή με την προσθήκη άλατος στο μίγμα του πηλού (Rye 1981, 33, Κωτσάκης 1983, 119). Οργανικά Εγκλείσματα Σημαντική είναι η παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων φυτικής προέλευσης στο υλικό (31%), που διακρίνονται από τους χαρακτηριστικούς πόρους που αφήνουν μετά την καύση τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις σώζονται απανθρακωμένα τμήματα, σπόροι (Εικ.8) και σε μία περίπτωση ένα ολόκληρο σταχίδιο. Πρέπει όμως εξαρχής να σημειωθεί ότι η μακροσκοπική παρατήρηση οργανικών εγκλεισμάτων ενέχει κινδύνους παρερμηνείας όσον αφορά τους πόρους που αφήνουν τα καμένα υλικά, οι οποίοι μπορεί να οφείλονται και σε άλλες αιτίες (Κωτσάκης 1983, 118-9). Συνεπώς, το μεγάλο ποσοστό των οργανικών εγκλεισμάτων πρέπει να αντιμετωπίζεται με κάποια επιφύλαξη πριν την επιβεβαίωσή του με άλλες μεθόδους. Η μορφή και η ποσότητα των εγκλεισμάτων ποικίλλουν αρκετά. Όσον αφορά στη μορφή, τα εγκλείσματα μπορεί να είναι μικρά ή μεγάλα σε μέγεθος και αυτό μπορεί να αντανακλά τη χρήση διαφορετικών μερών των φυτών (Starnini και Szakmány 2007, 11), ωστόσο αυτό μπορεί να διευκρινιστεί μόνο με πιο στοχευμένες αναλύσεις, όπως οι πετρογραφικές. Όσον αφορά στην ποσότητα, αυτή παρουσιάζει μεγάλη διακύμανση. Ενώ υπάρχουν περιπτώσεις με πολύ μεγάλες ποσότητες οργανικών υλικών, συνήθως πρόκειται για σχετικά αραιή παρουσία απανθρακωμένων υλικών στο όστρακο (χαρακτηρίζονται ως λεπτόκοκκα). Αν και είναι προφανές από την ομοιόμορφη κατανομή των εγκλεισμάτων σε όλο το πάχος του αγγείου ότι πρόκειται για σκόπιμη πρόσμειξη, δεν αποκλείεται σε κάποιες περιπτώσεις, να πρόκειται για τυχαία πρόσμειξη κατά την κατασκευή του αγγείου. Πέρα από απευθείας χρήση φυτικών υλών, τα κατάλοιπα μπορεί να προέρχονται από την ανάμιξη κοπριάς με τον πηλό, μία πρακτική που τεκμηριώνεται εθνογραφικά (London 1981, 194) και έχει προταθεί και για την αρχαία κεραμική (Matson 1956 αναφέρεται από την London 1981, 189). Ο Matson (ό.π.) προτείνει τη χρήση της κοπριάς για να ερμηνεύσει την μικρή ποσότητα των φυτικών καταλοίπων που δεν θα είχαν επίδραση ως πρόσμειξη στον πηλό καθεαυτά, αλλά, εάν επρόκειτο για κοπριά, θα διευκόλυνε συνολικά την κατεργασία του πηλού (workability). Στη χρήση κοπριάς αποδίδει επίσης και την παρουσία σπόρων στην κεραμική. Σύμφωνα με τη Vandiver (1987, 17), είναι δυνατόν να προσδιοριστεί μικροσκοπικά το εάν τα φυτικά

33 32 κατάλοιπα προέρχονται από κοπριά, και αυτό είναι μία ενδιαφέρουσα προοπτική για περεταίρω έρευνα. Τα πλεονεκτήματα της κεραμικής με οργανικά εγκλείσματα αφορούν καταρχάς τη βελτίωση της συμπεριφοράς του πηλού κατά το πλάσιμο, ενώ η προσθήκη ξηρών οργανικών υλών σε ιδιαίτερα υγρό και πλαστικό πηλό «δένει» καλύτερα την ύλη δυναμώνοντας το άψητο αγγείο (Skibo κ.ά. 1989). Όσον αφορά τα ψημένα αγγεία, έχουν την ικανότητα να διατηρούν το (υγρό) περιεχόμενό τους δροσερό, επιτρέποντας την αργή εξάτμισή του μέσα από τους πόρους των τοιχωμάτων (London 1981, 193). Μία άλλη ιδιότητα που διαφοροποιεί αυτού του είδους αγγεία είναι το σημαντικά μικρότερο βάρος τους. Σε πολλά εθνογραφικά παραδείγματα η χρήση τέτοιων αγγείων συνδέεται με την κινητικότητα των ομάδων, όπου αυτή η ιδιότητα είναι άκρως επιθυμητή, και η παρατήρηση αυτή έχει σημαντικές αρχαιολογικές προεκτάσεις (Skibo κ.ά. 1989, 123, 126, βλ. όμως και Gosselain 1998). Έχει προταθεί ότι η χρήση οργανικών προσμίξεων μπορεί να προκύπτει πιο συχνά όταν η παραγωγή κεραμικής είναι μία εποχιακή δραστηριότητα που συμπίπτει με το τέλος της σοδειάς, οπότε αφθονούν τα υποπροϊόντα της γεωργικής παραγωγής (Rye 1981, 34, Starnini και Szakmány 2007, 17, Spataro 2008, 98, Starnini 2008, 105) 8. Από την άλλη, εάν τα οργανικά υλικά προέρχονται από τη χρήση κοπριάς δεν υπάρχει εποχιακός περιορισμός, καθώς είναι διαθέσιμη όλο το χρόνο (London 1981, 194). 4.4 Οι τεχνικές κατασκευής των αγγείων Το συγκεκριμένο υλικό, παρά ή εξαιτίας της αποσπασματικότητας αποκαλύπτει αρκετές πληροφορίες για τις μεθόδους κατασκευής που, χρησιμοποιήθηκαν. Η πλειονότητα των οστράκων στα οποία παρατηρήθηκαν κατασκευαστικά ίχνη υποδεικνύει ότι η τεχνική της κουλούρας ήταν η κύρια τεχνολογία (Εικ.10-11). Στην τεχνική αυτή, πλάθονται κουλούρες ομοιόμορφου πάχους, οι οποίες τοποθετούνται η μία πάνω στην άλλη, αυξάνοντας σταδιακά το ύψος του αγγείου. Μπορεί επίσης το αγγείο να κατασκευάζεται από μία μεγάλη κουλούρα τοποθετημένη σε σπείρα (Rye 1981, 67-8)-τεχνική που δεν τεκμηριώνεται στα Παλιάμπελα. Για να επιτευχθεί συνοχή του κεραμικού σώματος ασκείται πίεση στις κουλούρες και σε αυτό το στάδιο το σχήμα του αγγείου και το πάχος των τοιχωμάτων μπορεί να αλλάξει αρκετά. Στη συνέχεια, το αγγείο μπορεί να δεχτεί περεταίρω επεξεργασία ξύνοντας τα τοιχώματα και εξαφανίζοντας έτσι τα ίχνη της κατασκευής από τις επιφάνειες (Rice 1987, 127-8). 8 Παρόμοιο σχήμα έχει προταθεί και για τη βρετανική νεολιθική κεραμική, για να ερμηνεύσει την παρουσία αποτυπωμάτων σπόρων, οι σπόροι όμως θα πρέπει να ήταν άφθονοι σε έναν αγροτικό οικισμό όλο το χρόνο και τα μεμονωμένα αποτυπώματά τους μπορεί να είναι τυχαία εγκλείσματα, ιδίως αν το αγγείο κατασκευάστηκε σε ένα οικιακό, αγροτικό περιβάλλον (Gibson και Woods 1999, 45, Gibson 2003, vi)

34 33 Υπάρχουν αρκετά όστρακα που σώζουν το σπάσιμο ακριβώς πάνω στην κουλούρα. Σε αυτά παρατηρήθηκε ότι οι κουλούρες τοποθετούνταν είτε ακριβώς η μία πάνω στην άλλη, είτε πλάγια, με την ανώτερη κουλούρα να έρχεται προς το εσωτερικό και την κατώτερη προς το εξωτερικό ή ανάποδα. Σε κάποιες περιπτώσεις ήταν επίσης ορατά ίχνη από σκούπισμα πάνω στην αποκολλημένη κουλούρα (Εικ.12). Επιπλέον, ακόμα και σε όστρακα που δεν είναι σπασμένα με τέτοιο χαρακτηριστικό τρόπο, κάποιες φορές είναι ορατές καμπυλώσεις της επιφάνειας που φαίνεται να ακολουθούν το χτίσιμο του αγγείου με τις κουλούρες (Εικ.13). Οι περιπτώσεις αυτές φαίνεται να συνδέονται με πολύ λεπτόκοκκη κεραμική ύλη και, κατά τα φαινόμενα, οι κεραμείς δεν αφαίρεσαν πηλό με ξύσιμο της επιφάνειας μετά το χτίσιμο του αγγείου (Εικ.10). Άλλη τεχνική που παρατηρήθηκε είναι η προσθήκη πηλού στην εξωτερική ή εσωτερική επιφάνεια του αγγείου, που στο σπάσιμο έχει τη χαρακτηριστική εικόνα μιας πρόσθετης πλάκας, όπως περιγράφεται και για το Σέσκλο στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική (Wijnen 1981, 25, Κωτσάκης 1983, «τεχνική πρόσθετων τμημάτων») (Εικ.14). Ισχνές ενδείξεις υπάρχουν για την κατασκευή αγγείων με πλάκες πηλού, οι οποίες προστίθενται σταδιακά στο αγγείο. Η τεχνική αυτή έχει μελετηθεί εκτενώς στην περιοχή του Ζάγρου (Vandiver 1987) και έχει υποστηριχθεί ότι έχει χρησιμποιηθεί στο Σέσκλο σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής (Wijnen 1994, βλ. όμως και Perlès 2001, 211). Μόνο ένα όστρακο στο συγκεκριμένο υλικό σώζει ίχνη μιας παρόμοιας τεχνικής (Εικ.14, Εικ.109.3), τα οποία διακρίνονται στον τρόπο που έχει αποκολληθεί η πλάκα εσωτερικά και στον τρόπο που αρθρώνεται η εξωτερική επιφάνεια. Ωστόσο, πουθενά αλλού δεν παρατηρήθηκε κάτι τέτοιο και τα στοιχεία δεν επαρκούν για να υποστηρίξουν την εφαρμογή της τεχνικής. Βέβαια, άλλες τεχνικές μπορεί επίσης να ήταν σε χρήση, οι οποίες είναι δυσκολότερο να εντοπιστούν, όπως η χρήση φόρμας/μήτρας/καλουπιού ή το πλάσιμο από μία μάζα πηλού (Rye 1981, 63, 70-3, 81-3, Κωτσάκης 1983, 122-4). Η τεχνική της κουλούρας απαιτεί περισσότερες ενώσεις και οποιαδήποτε ατέλεια στην ένωση μπορεί να καταλήξει σε χαρακτηριστικό σπάσιμο (Shepard 1965, 184). Σε κάποια μικρά αγγεία, ιδίως αυτά με κυρτές-επίπεδες βάσεις, φαίνεται πιθανό από τη μορφολογία τους να έχουν γίνει από μία μάζα πηλού ολόκληρα ή μόνο το κάτω μέρος και η συνέχεια με την τεχνική της κουλούρας. Ο ίδιος ισχυρισμός δεν μπορεί να γίνει με ασφάλεια, αλλά ούτε και να απορριφθεί για μεγαλύτερα αγγεία. Γενικά, φαίνεται η τεχνική της κουλούρας να έχει την ευρύτερη χρήση, αλλά το μικρό μέγεθος των οστράκων δεν προσφέρεται για αναγνώριση άλλων τεχνικών, οι οποίες είναι πιθανό να υποαντιπροσωπεύονται. Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι σε πειραματικές δοκιμές κατασκευής αγγείων με οργανικές προσμείξεις, δεν

35 34 στάθηκε δυνατόν να χρησιμοποιηθεί η τεχνική της κουλούρας, γιατί τα φυτικά υλικά διασπούν τη συνοχή της κουλούρας (Vandiver 1987, 25), αυτό ωστόσο εξαρτάται και από την ποσότητα των προσμίξεων. Οι βάσεις ήταν στην προκειμένη περίπτωση το πιο πρόσφορο τμήμα του αγγείου για παρατηρήσεις σχετικά με την τεχνολογία, ίσως γιατί είναι, ανάλογα με τον τύπο της βάσης, το πιο σύνθετο κατασκευαστικά κομμάτι του αγγείου, όσον αφορά το συγκεκριμένο σχηματολόγιο. Οι λεπτομέρειες αναφορικά με τους διαφορετικούς δακτυλίους των δακτυλιόσχημων βάσεων θα συζητηθούν στο κεφάλαιο της τυπολογίας. Στις βάσεις, πιο συχνά απ ό,τι στο σώμα, παρατηρείται προσθήκη δεύτερου δίσκου πηλού (Εικ.16), συχνά του ίδιου πάχους με τον πρώτο. Αυτό ίσως σχετίζεται με το μέγεθος της βάσης (ή του αγγείου συνολικά). Όταν το σπάσιμο προσφέρεται μπορεί επίσης να παρατηρηθεί το σημείο της ένωσης του δίσκου της βάσης με το σώμα, προσθήκη πηλού στο εσωτερικό και άλλες λεπτομέρειες. Σε τουλάχιστον δύο περιπτώσεις, η βάση ήταν φτιαγμένη από έναν χοντρό και άτεχνο δακτύλιο και γεμισμένη (εξωτερικά) με πηλό, δίνοντας την εικόνα μιας δισκοειδούς βάσης. Σε τουλάχιστον τέσσερις βάσεις ήταν ορατό το αχνό αποτύπωμα πιθανότατα ψάθας (Εικ.17-18), πάνω στο οποίο θα στηριζόταν το αγγείο κατά την κατασκευή του, στοιχείο που αναφέρεται και για άλλες θέσεις της ΑΝ (Σέσκλο: Θεοχάρης 1967, 102, Anza: Gimbutas 1976, Fig.64, Σέρβια: Wijnen 1979, , Νέα Νικομήδεια: Yiouni 1996, 61, όπου αναφέρει επίσης και θέσεις της ΑΝ από τη νοτιοανατολική Αλβανία). Σε λίγες περιπτώσεις φαίνεται να έχει γίνει διόρθωση κάποιου σημείου στην επιφάνεια του αγγείου με επάλειψη μικρής ποσότητας πηλού, πιθανότατα για να καλυφθεί κάποιο ράγισμα (πριν από την όπτηση). Αυτό έγινε αντιληπτό μόνο σε αγγεία με κόκκινο επίχρισμα, στα οποία η διόρθωση είχε γίνει πάνω από το επίχρισμα, πιθανόν λόγω της έντονης χρωματικής αντίθεσης, καθώς ο πρόσθετος πηλός δεν παίρνει το κόκκινο χρώμα του επιχρίσματος (Εικ.19). Τέλος, πολλά χείλη, κατά τα άλλα απλά στη μορφή, εμφανίζουν επίπεδο το ανώτερο μέρος τους. Αυτό μπορεί να συμβαίνει και σε πολύ λεπτά χείλη, και συμβαίνει συχνά το χείλος να είναι λεπταινόμενο και επίπεδο, ή αλλιώς ισόπαχο με τα τοιχώματα και επίπεδο. Η διαμόρφωση αυτή είναι διακριτική και δεν έχει συνήθως επιπτώσεις στη μορφή του αγγείου. Μπορεί να είναι μία ένδειξη ότι κάποια αγγεία κατασκευάζονταν ή, πιθανότερα, στέγνωναν τοποθετημένα ανάποδα.

36 Η επεξεργασία της επιφάνειας της απλής κεραμικής Η επεξεργασία της επιφάνειας του αγγείου αφήνει διακριτά ίχνη, όμως στην αλυσίδα της κατεργασίας η μία πράξη σβήνει τα ίχνη της προηγούμενης με αποτέλεσμα να μπορεί να ταυτοποιηθεί συνήθως μόνο η τελευταία (Shepard 1965, 187). Προσδιορισμός της επεξεργασίας της επιφάνειας έγινε για όλα τα όστρακα στο πρώτο στάδιο της καταγραφής. Από αυτήν την ανάλυση εξαιρούνται τα διακοσμημένα και τα αδιάγνωστα όστρακα. Διακρίνονται τρεις κατηγορίες επεξεργασίας της επιφάνειας (Γράφ.2): Αδρά Είναι τα όστρακα που δεν έχουν δεχτεί καμία επεξεργασία φινιρίσματος με αποτέλεσμα η επιφάνειά τους να είναι αδρή (Εικ.20). Αυτές οι περιπτώσεις είναι ελάχιστες σε αυτό το κεραμικό σύνολο. Λειασμένα Η επιφάνεια των οστράκων αυτών έχει δεχτεί επεξεργασία (ίσως με ύφασμα, δέρμα, χέρια κ.τ.λ) ώστε να γίνει λεία. Δεν είναι όμως στιλπνή και δεν φέρει ίχνη στιλβωτήρα ή άλλου εργαλείου, αλλά φέρει τη χαρακτηριστική μεταφορά πηλού που προκαλεί το σκούπισμα της επιφάνειας (Rice 1987, 138) (Εικ.21). Στιλβωμένα 9 Είναι τα όστρακα που έχουν υποστεί επεξεργασία με στιλβωτήρα, τέτοια ώστε η επιφάνεια να γίνει λεία και στιλπνή (Εικ.22). Η πίεση που ασκεί ο στιλβωτήρας προς συγκεκριμένη φορά προκαλεί την συμπίεση και τον κοινό προσανατολισμό των λεπτών φυλλιδίων του πηλού και προκαλεί την στιλπνότητα της επιφάνειας (Κωτσάκης 1983, 128, Κυριατζή 2000, 90). Ως στιλβωτήρας, μπορεί να έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορα εργαλεία, ξύλινα, οστέινα, λίθινα ή και θραυσμένη κεραμική (Κωτσάκης 1983, 125-6). Γενικά τα στιλβωμένα όστρακα έδωσαν μία ομοιόμορφη εικόνα ως προς το εργαλείο της στίλβωσης και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε κάτι πιο αιχμηρό. Η στίλβωση μπορεί να ποικίλει από το εξαιρετικό γυάλισμα που δεν σώζει καν τα ίχνη του στιλβωτήρα, έως μία αραιή στίλβωση. Γυαλισμένη θεωρείται η επιφάνεια που δεν φέρει ίχνη στιλβωτήρα και η στιλπνότητα είναι εξαιρετική. Αυτό ως χαρακτηριστικό σχετίζεται κυρίως με τα όστρακα με επίχρισμα, αλλά όχι αποκλειστικά. 9 Οι λεπτομερέστερες παρατηρήσεις που αφορούν τη στίλβωση έγιναν στο επόμενο στάδιο της καταγραφής και οι συχνότητες που παρατίθενται αφορούν μόνο αυτά τα όστρακα.

37 36 Θεωρήθηκε παρόλα αυτά όχι τόσο ουσιαστική διάκριση κατά την εξέταση του υλικού, οπότε οι κατηγορίες ενοποιήθηκαν. Πέρα από τα εξαιρετικά γυαλισμένα που είναι ελάχιστα, τα ίχνη του στιλβωτήρα ήταν συνήθως ορατά (εκτός από τις αδιάγνωστες περιπτώσεις) και ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί η φορά και η ένταση της στίλβωσης. Για να επιτευχθεί η έντονη γυαλάδα, η στίλβωση πρέπει να γίνει σε μία συγκεκριμένη κατάσταση υγρασίας του πηλού, αν ο πηλός είναι πολύ υγρός θα υπάρξει μετατόπιση υλικού και δεν θα επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα, επίσης η οποιαδήποτε περεταίρω αποβολή νερού προκαλεί περεταίρω συρρίκνωση και αλλαγή της διευθέτησης των σωματιδίων της επιφάνειας που προκάλεσε η στίλβωση (Κυριατζή 2000, 62), ενώ όταν είναι στεγνός δεν πρόκειται να γυαλίσει όση κι αν είναι η ένταση της στίλβωσης (Κωτσάκης 1983, 130). Αυτό είναι αποτέλεσμα τεχνογνωσίας και επιλογής, αλλά η γυαλάδα εξαρτάται επίσης από το είδος του πηλού σε χρήση. Δεν είναι όλοι οι πηλοί σε θέση να παράγουν στιλβωμένο αποτέλεσμα, ενώ άλλοι, με ιδιαίτερα χαμηλό βαθμό συστολής κατά το στέγνωμα, διαθέτουν φυσική στιλπνότητα. Η Shepard τονίζει ότι μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως μία τεχνική μόνο σε σχέση με το υλικό στο οποίο εφαρμόστηκε (1965, 69). Φαίνεται πως στα Παλιάμπελα ο πηλός/οι πηλοί που χρησιμοποιήθηκαν έχουν την δυνατότητα να παράγουν μεγάλη στιλπνότητα, καθώς οι επιφάνειες των οστράκων στις οποίες μπορεί να παρατηρηθεί αυτή η πράξη είναι εντυπωσιακές. Στις παρατηρήσεις αυτές συνέβαλαν και οι μεταποθετικές συνθήκες, αφού οι επιφάνειες των περισσότερων οστράκων δεν είναι ιδιαίτερα διαβρωμένες. Τέλος, η επιμέλεια εκ μέρους των κεραμέων ήταν συνήθως μεγάλη και σε πολλές περιπτώσεις είναι εντυπωσιακή η ενέργεια που καταβλήθηκε για να στιλβωθούν ακόμα και δύσκολα σημεία που δεν θα ήταν συνήθως ορατά, όπως η εσωτερική πλευρά του δακτυλίου των βάσεων. Η κάλυψη της επιφάνειας από τη στίλβωση διακρίθηκε σε τρεις βαθμίδες, υψηλή, μέτρια και χαμηλή (Εικ.22-24). Η ένταση της στίλβωσης, δηλαδή η στιλπνότητα, ακολουθεί την ίδια διαβάθμιση και είναι πιο δύκολο να προσδιοριστεί καθώς οι μεταποθετικές συνθήκες μπορεί να έχουν επηρεάσει το αποτέλεσμα. Η κάλυψη και η ένταση είναι συνήθως υψηλές στην εξωτερική επιφάνεια. Επίσης, καταγράφηκε η φορά της στίλβωσης εξωτερικά σε σχέση με την οριζόντιο του χείλους ή της βάσης ως τεχνολογική επιλογή, για να διαπιστωθεί εάν σχετίζεται με συγκεκριμένα σχήματα και κεραμικές κατηγορίες, και εάν έχει χρονολογική σημασία. Αναγνωρίστηκαν διάφοροι τρόποι στίλβωσης (Γράφ.8) 10 : στίλβωση με οριζόντια φορά (Εικ.25), που είναι η πιο συνηθισμένη και συναντάται στο 82,5% των στιλβωμένων οστράκων (με ορατά ίχνη), κάθετη (Εικ.26), διαγώνια, προς όλες τις κατευθύνσεις, χιαστί ή σταυρωτή (Εικ.27), 10 Δεν συμπεριλαμβάνονται τα όστρακα στα οποία δεν παρατηρούνται ίχνη στίλβωσης. Η αδιάγνωστη κατηγορία αφορά όστρακα που τα ίχνη δεν είναι διαγνωστικά.

38 37 δηλαδή δύο ειδών ίχνη που επικαλύπτονται, και δύο ειδών, που δηλώνει την παρουσία δύο (ή και τριών) κατευθύνσεων στίλβωση σε διαφορετικά σημεία του αγγείου, στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για οριζόντια ίχνη στο χείλος και διαγώνια ή κάθετα ίχνη στο σώμα. Τέλος, σε κάποιες περιπτώσεις τα ίχνη δεν ήταν διαγνωστικά. Το μόνο είδος στίλβωσης που σχετίζεται με συγκεκριμένες κεραμικές κατηγορίες είναι η κάθετη στίλβωση, η οποία στο 70% των περιπτώσεων που εμφανίζεται αφορά αγγεία με επίχρισμα (Γράφ.9). Όσον αφορά το σχήμα, σχετίζεται κυρίως με φιάλες (με κάθετα τοιχώματα, σφαιρικές, σφαιρικές κλειστές με απλό χείλος, με συγκλίνοντα τοιχώματα) και με αγγεία με κωνικό λαιμό. Σε δύο περιπτώσεις μόνο εμφανίζεται σε σκύφους, έναν ημισφαιρικό και έναν κωνικό. Στις βάσεις εμφανίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε πόδια αγγείων, αλλά και σε μία επίπεδη και μία κοίλη βάση. Καταγράφηκε επίσης και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας των οστράκων και σε γενικές γραμμές παρουσιάζει παρόμοια εικόνα με το εξωτερικό. Όπου το επιτρέπει το σχήμα, η κάλυψη είναι συνήθως υψηλή, ενώ η ένταση είναι αρκετά συχνά μέτρια. Η στίλβωση εσωτερικά σε κάποια σχήματα (κλειστές σφαιρικές φιάλες, φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα) μπορεί να αφορά μόνο το χείλος ή είναι πιο έντονη στο χείλος και αραιώνει κατεβαίνοντας, αλλά τα περισσότερα όστρακα σώζουν λίγο από το αρχικό ύψος και δεν ξέρουμε την πραγματική εικόνα του εσωτερικού αυτών των αγγείων. Επιχρίσματα Το επίχρισμα είναι ένα διάλυμα πηλού σε νερό που εφαρμόζεται στο στεγνό αγγείο πριν την όπτηση, σχηματίζοντας ένα λεπτό στρώμα, συνήθως διαφορετικού χρώματος από το σώμα του αγγείου. Το επίχρισμα μπορεί να είναι πλούσιο σε χρωστικές ή να προστίθενται σε αυτό σιδηρούχα, συνήθως, υλικά από τους κεραμείς. Κρίσιμο ζήτημα στην εφαρμογή επιχρίσματος είναι ο διαφορετικός ρυθμός απώλειας της υγρασίας (και άρα συρρίκνωσης) μεταξύ του επιχρίσματος και του κεραμικού σώματος, που μπορεί να οδηγήσει σε κακή προσκόλληση του επιχρίσματος στην επιφάνεια, με συνεπακόλουθη απολέπισή του κατά τη διάρκεια ή μετά την όπτηση. Γι αυτό το λόγο, τα επιχρίσματα εφαρμόζονται συχνά όταν το αγγείο είναι τελείως στεγνό και στιλβώνονται για να προσκολληθούν πιο αποτελεσματικά στην επιφάνεια. Η εφαρμογή τους γίνεται με τρεις τρόπους: με εμβαπτισμό του αγγείου, χύνοντας το επίχρισμα πάνω στο αγγείο ή απλώνοντάς το με κάποιου είδους πινέλο. Όταν το επίχρισμα είναι πλούσιο σε οξείδια του σιδήρου μπορεί να πάρει κόκκινο, μαύρο ή καστανό χρώμα, ανάλογα με την ατμόσφαιρα της όπτησης, ενώ για τα λευκά ή υπόλευκα επιχρίσματα χρησιμοποιούνται πηλοί με χαμηλή περιεκτικότητα σε οξείδια του σιδήρου. Με την όπτηση το επίχρισμα, όντας εξαιρετικά λεπτόκοκκο, υαλοποιείται

39 38 σε χαμηλότερες θερμοκρασίες από αυτές που απαιτούνται για το κεραμικό σώμα. Όταν το χρώμα τους δεν διαφέρει σημαντικά από αυτό του κεραμικού σώματος, ο εντοπισμός του μπορεί να είναι αρκετά δύσκολος. (Shepard , 191-3, Rice 1987, ). Οι βαφές που χρησιμποιούνται για τη γραπτή διακόσμηση έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με το επίχρισμα. Η επιτυχημένη προσκόλληση του επιχρίσματος στο κεραμικό σώμα είναι ένα σημαντικό τεχνολογικό βήμα στη κεραμική παραγωγή (Velde και Druc 1999, 86), και ο έλεγχος της όπτησης και της τεχνολογίας του επιχρίσματος θεωρούνται προϋποθέσεις για την εμφάνιση και εξέλιξη της γραπτής διακόσμησης (Θεοχάρης 1967, 130). Στην κεραμική των Παλιαμπέλων χρησιμοποιούνται κόκκινα, καστανά και υπόλευκα επιχρίσματα (Πίν.3). Το κόκκινο επίχρισμα είναι με διαφορά το πιο δημοφιλές και είναι ίσως η πιο διακριτή κεραμική κατηγορία στο υλικό, καθώς τεκμηριώνεται καλύτερα ο συσχετισμός της πρόθεσης του κατασκευαστή με το τελικό αποτέλεσμα. Παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία στην ποιότητα της εφαρμογής του: σε κάποια όστρακα είναι ανομοιόμορφα κατανεμημένο και το αποτέλεσμα είναι μάλλον άτεχνο, σε άλλα εμφανίζεται ως ένα παχύ στρώμα με πολύ υψηλή στιλπνότητα, ενώ υπάρχουν και διάφορες ενδιάμεσες διαβαθμίσεις (Εικ.26-28). Την όψη του μπορεί να επηρεάζουν και οι μεταποθετικές συνθήκες. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ορατά τα ίχνη της στίλβωσης αλλά σε μεμονωμένες περιπτώσεις, ιδίως στα πολύ καλής ποιότητας επιχρίσματα δεν υπάρχει κανένα ίχνος επεξεργασίας, πράγμα που μπορεί να σχετίζεται και με τους τρόπους εφαρμογής του, τη σύστασή του, την όπτηση κ.τ.λ., ωστόσο, όλα τα όστρακα με επίχρισμα θεωρήθηκαν στιλβωμένα. Το καστανό επίχρισμα (Εικ.27-29) είναι μία επισφαλής κατηγορία για δύο λόγους: καταρχάς δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κάτι διακριτό από το κόκκινο επίχρισμα ή αν πρόκειται απλώς για αποτέλεσμα της ασταθούς ατμόσφαιρας της όπτησης, και κατά δεύτερον είναι αρκετά πιο δύσκολο στον εντοπισμό του, ιδίως μακροσκοπικά, καθώς συχνά το χρώμα δεν διαφέρει σημαντικά από του κεραμικού σώματος, και ως εκ τούτου η κατηγορία πιθανόν να υποαντιπροσωπεύεται στην ανάλυση του κύριου όγκου της κεραμικής. Το υπόλευκο επίχρισμα δεν τεκμηριώνεται ικανοποιητικά, καθώς αριθμεί μόνο 11 όστρακα, αρκετά εκ των οποίων είναι πολύ μικρά θραύσματα (Εικ.30). Το πιθανότερο είναι ότι σχετίζεται κυρίως με τη διακοσμημένη κεραμική.

40 Η όπτηση και οι επιπτώσεις της στην κεραμική Όπτηση Η όπτηση, δηλαδή η θέρμανση του πηλού σε υψηλές θερμοκρασίες, αλλάζει μόνιμα τη δομή του και τις ιδιότητές του. Το κεραμικό σώμα χάνει την πλαστικότητά του και μετατρέπεται σε αυτό που μπορεί να χαρακτηριστεί «συνθετική πέτρα» (Rice 1987, 80). Η όπτηση μπορεί να λαμβάνει χώρα σε μόνιμες ή ημιμόνιμες κατασκευές, τους κλιβάνους, ή σε ανοιχτή φωτιά, όπως η κεραμική της περιόδου που εξετάζεται εδώ. Στην ανοιχτή φωτικά τα αγγεία στοιβάζονται στο έδαφος, ή σε ρηχό λάκκο και ακουμπούν πάνω και περιβάλλονται από τα καύσιμα είτε και καλύπτονται από αυτά (Velde και Druc 170-1). Τα υλικά που χρησιμοποιούνται ως καύσιμα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, σύμφωνα με τις εθνογραφικές μελέτες, και μπορεί να περιλαμβάνουν ξύλα διαφόρων ειδών, άχυρα, κοπριά, κάρβουνα κ.ά. (Rice 1987, 154). Το είδος των καυσίμων επηρεάζει σημαντικά το αποτέλεσμα της όπτησης, καθώς συμπεριφέρονται διαφορετικά όσον αφορά στο ρυθμό της καύσης, στην ποσότητα των αερίων που παράγουν κ.τ.λ. (Shepard 1965, 215). Η όπτηση έχει τρεις αλληλένδετες συνιστώσες: την ατμόσφαιρα, τη θερμοκρασία και τη διάρκεια. Η ατμόσφαιρα αναφέρεται στην παρουσία αερίων κατά τη διάρκεια της όπτησης. Όταν υπάρχει άφθονο οξυγόνο χαρακτηρίζεται οξειδωτική, ενώ όταν επικρατούν τα αέρια που προέρχονται από την καύση των καυσίμων ή εξατμίζονται από το κεραμικό σώμα κατά την όπτηση, όπως διοξείδιο και μονοξείδιο του άνθρακα κ.ά., η ατμόσφαιρα χαρακτηρίζεται αναγωγική (Rice 1987, 80 κ. εξ.). Η οξείδωση είναι μία χημική διαδικασία που αφορά πρωτίστως τις ενώσεις του άνθρακα και του σιδήρου που υπάρχουν στον πηλό και ο βαθμός οξείδωσής τους επηρεάζει το χρώμα της κεραμικής. Η αναγωγή συμβαίνει όταν δεν υπάρχει αρκετό οξυγόνο για να γίνει τέλεια καύση και είναι παρόντα αναγωγικά αέρια (όπως το μονοξείδιο του άνθρακα), που δεσμεύουν το οξυγόνο άλλων ουσιών (Shepard 1965, 21, 214). Η αναγωγή είναι δύσκολο να συμβεί σε μία ανοιχτή φωτιά, όπου συνήθως υπάρχουν ανάμικτα αέρια και η ατμόσφαιρα, όταν συμβαίνει αυτό, χαρακτηρίζεται ατελώς οξειδωτική. Οι αντιδράσεις αυτές επηρεάζονται από τη θερμοκρασία και τη διάρκειά της. Η ατμόσφαιρα μπορεί να παρουσιάζει διακυμάνσεις, ιδίως στην ανοιχτή φωτιά, λόγω των ρευμάτων του αέρα, της προσθήκης καυσίμων και της συμπεριφοράς της καύσιμης ύλης. Επίσης, κατά την πτώση της θερμοκρασίας μπορεί να επικρατούν διαφορετικές συνθήκες από αυτές της θέρμανσής τους (Rice ό.π.). Ο προσδιορισμός της θερμοκρασίας της όπτησης μπορεί να γίνει με εργαστηριακούς τρόπους, με βάση τις δομικές αλλαγές που συμβαίνουν στα συστατικά

41 40 του πηλού, αλλά μόνο αναφορικά με ένα εύρος θερμοκρασιών, καθώς οι παράγοντες που επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα είναι πολλοί και με σύνθετες σχέσεις μεταξύ τους, ενώ πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι ιδιαιτερότητες του κάθε πηλού (Rice ό.π.). Πληροφορίες για τη θερμοκρασία της όπτησης μπορούμε να πάρουμε έμμεσα και από τη διατήρηση της στιλπνότητας της στίλβωσης. Σε θερμοκρασίες πάνω από C αρχίζει να αναπτύσσεται εκτεταμένη υαλοποίηση και μεταβάλλεται η μικροδομή της επιφάνειας όπως διαμορφώθηκε με τη στίλβωση, οπότε αλλοιώνεται η στιλπνότητα (Κυριατζή 2000, 90). Από την εξαιρετική διατήρηση της στίλβωσης στα περισσότερα όστρακα είναι ασφαλές να πούμε ότι αυτή η θερμοκρασία σπάνια ξεπεράστηκε στην όπτηση των συγκεκριμένων κεραμικών, όπως άλλωστε είναι αναμενόμενο, με την επιφύλαξη ότι οι τιμές μπορεί να κυμαίνονται αρκετά, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες κάθε πηλού. Όσον αφορά στο κατώτερο όριο του εύρους της θερμοκρασίας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι κάποια σχετικά εύθρυπτα αγγεία με μη οξειδωμένο πυρήνα ψήθηκαν σε αρκετά χαμηλές θερμοκρασίες, αλλά η γενική εικόνα (όπως προκύπτει εμπειρικά από τη σκληρότητα, τον ήχο του κεραμικού ή την οξείδωση του πυρήνα) υποδηλώνει ότι τα περισσότερα αγγεία δεν ψήθηκαν σε ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες, χωρίς ωστόσο να μπορούν να γίνουν πιο συγκεκριμένες υποθέσεις σε αυτό το στάδιο της ανάλυσης. Οι επιπτώσεις τις θερμοκρασίας και της ατμόσφαιρας της όπτησης είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη διάρκειά της. Στη διάρκεια συνυπολογίζεται ο χρόνος που η κεραμική θερμαίνεται, μέχρι τη μέγιστη θερμοκρασία, και ο χρόνος της πτώσης της θερμοκρασίας. Στην ανοιχτή φωτιά, η μέγιστη θερμοκρασία διατηρείται συνήθως για πολύ μικρό διάστημα και συνολικά η όλη διαδικασία κρατάει συνήθως λίγο, αν και αυτό μπορεί να ποικίλει αρκετά (από λίγα λεπτά έως αρκετές ώρες). Αν και η μέγιστη θερμοκρασία μπορεί να είναι αρκετά υψηλή, έως και πάνω από 900 C, αυτή δεν διατηρείται για πολύ, και, επιπλέον, μεγάλο μέρος της θερμότητας χάνεται στο περιβάλλον (Rice 1987, 81, βλ. επίσης Κωτσάκης 1983, 139) Το χρώμα της επιφάνειας και οι κεραμικές κατηγορίες Το χρώμα της επιφάνειας εξαρτάται αφενός από τις φυσικές ιδιότητες του πηλού και των εγκλεισμάτων του, και αφετέρου από τις συνθήκες όπτησης, συνδέεται όμως κυρίως με το τελευταίο στάδιο της όπτησης. Η Shepard (1965, ) τονίζει ότι η περιγραφή ενός κεραμικού ως ψημένο σε οξειδωτικές ή αναγωγικές συνθήκες συνιστά ερμηνεία, και ότι δεν πρέπει να συγχέουμε την περιγραφή της επίδρασης της όπτησης στην κεραμική με υποθέσεις γύρω από τη μέθοδο της όπτησης που ακολουθήθηκε.

42 41 Για να προσδιορίσουμε τον τρόπο που ψήθηκε ένα κεραμικό και τις συνθήκες που επικρατούσαν χρησιμοποιούμε ως γνώμωνα κυρίως το χρώμα, το οποίο μας πληροφορεί με γενικό τρόπο εάν η κεραμική έχει οξειδωθεί ή όχι. Η οξείδωση του σιδήρου, που ακολουθεί χρονικά αυτήν του άνθρακα, δίνει στην κεραμική κόκκινα ή κιτρινωπά χρώματα-ανάλογα με την ποσότητά του και την παρουσία άλλων υλικών στον πηλό. Το μαύρο ή τεφρό χρώμα όμως είναι πολύ πιο δύσκολο να ερμηνευθεί, καθώς μπορεί να είναι αποτέλεσμα διαφόρων διαδικασιών: μπορεί ο πηλός να έχει υψηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα και να μην έχει οξειδωθεί πλήρως, μπορεί να έχει επικαθήσει στην επιφάνεια άνθρακας από την καύση, ή να έχει γίνει αναγωγή, δηλαδή αφαίρεση οξυγόνου από τα συστατικά του πηλού. Ως εκ τούτου, η τεφρή κεραμική είναι προτιμότερο να περιγράφεται ως μη οξειδωμένη. Όσον αφορά τα ενδιάμεσα χρώματα, όπως τις αποχρώσεις του καστανού, πρόκειται συνήθως για σιδηρούχους πηλούς που δεν οξειδώθηκαν πλήρως, δηλαδή η ανθρακούχα ύλη έχει καεί σχεδόν όλη, αλλά τα οξείδια του σιδήρου δεν έχουν οξειδωθεί πλήρως. Στην επιβεβαίωση αυτής της ερμηνείας βοηθούν οι δοκιμές επανόπτησης, με τις οποίες προσδιορίζεται τι χρώμα παίρνει ο συγκεκριμένος πηλός όταν έχει οξειδωθεί πλήρως (Shepard 1965, ). Το χρώμα, πέρα από τις πληροφορίες που μας δίνει για τη σύσταση του πηλού και την όπτηση, είναι μία παράμετρος της κεραμικής που μπορεί να είναι νοηματοδοτημένη με ιδιαίτερο τρόπο μέσα σε μία κοινωνία (π.χ. Miller 1985), και μπορεί να συνδεέται με συμβολικές δομές που διαπερνούν και άλλες κατηγορίες του υλικού πολιτισμού (Cumberpatch 1997, 148). Στη μελέτη του κεραμικού συνόλου των Παλιαμπέλων παρατηρήθηκε αρκετά μεγάλη χρωματική ποικιλομορφία, η οποία καθιστά το διαχωρισμό σε κατηγορίες ένα δύσκολο εγχείρημα. Η Shepard θεωρεί ότι η μεγάλη χρωματική ποικιλία μπορεί να σημαίνει αδιαφορία εκ μέρους των κεραμέων να παράγουν ένα συγκεκριμένο χρώμα και σε αυτή την περίπτωση τονίζει ότι είναι απαραίτητο να υπάρχουν ευέλικτα όρια στις χρωματικές κατηγορίες (1965, 112). Ανεξάρτητα από την πρόθεση ή μη των κεραμέων, το χρώμα επηρεάζεται επίσης από την ίδια την «ιστορία» του αγγείου ή του οστράκου, όπως οι μεταποθετικές συνθήκες και οι διαφορετικές χρήσεις που μπορεί να είχε στη διάρκεια της ζωής του (Vitelli 1994). Αυτές οι παράμετροι, σε συνδυασμό με την αποσπασματικότητα, αναπόφευκτα αποδυναμώνουν τη χρήση του χρώματος ως αναλυτικό εργαλείο, ιδίως στην προκειμένη περίπτωση που αντιμετωπίζεται μεγάλη ποικιλότητα. Ωστόσο, το χρώμα της κεραμικής, όπως φτάνει στον αρχαιολόγο, είναι μία πραγματικότητα που χρήζει κάποιας οργάνωσης. Στη μελέτη του συγκεκριμένου υλικού το ζήτημα αντιμετωπίστηκε με τη διατήρηση αναλυτικών κεραμικών κατηγοριών, για τις οποίες χρησιμοποιούνται δύο μεταβλητές: το χρώμα και η επεξεργασία της επιφάνειας. Αυτή η ταξινόμηση αφορά την απλή κεραμική, ενώ η διακοσμημένη κεραμική αναλύεται

43 42 ξεχωριστά. Οι κεραμικές κατηγορίες όπως διαμορφώθηκαν δεν αποτελούν «παραδειγματικές τάξεις» ή «σαφείς ταξινομικές οντότητες» (όπως μπορεί να γίνει σε πιο τυποποιημένα κεραμικά σύνολα, Κωτσάκης υπό έκδοση, 47) και, σε τελική ανάλυση, περιγράφουν σχηματικά το υλικό όπως έφτασε στο στάδιο της ανάλυσης. Για το κάθε χρώμα δίνεται το εύρος όπως καταγράφηκε στον πίνακα Munsell (Πίν.3) και η συχνότητα των κατηγοριών παρουσιάζεται στα: Γράφ.10, Πίν.2. Επιγραμματικά, οι κατηγορίες είναι οι εξής: Στιλβωμένα: Καστανά, Ανοιχτά Καστανά, Μαύρα/τεφρά, με Νέφη, Κόκκινα, Ανομοιόμορφα, Ιώδη, με Κόκκινο επίχρισμα, με Καστανό επίχρισμα, με Υπόλευκο επίχρισμα. Λειασμένα: Καστανά, Ανοιχτά Καστανά, Μαύρα/τεφρά, Ανομοιόμορφα, Ιώδη Αδρά: Καστανά, Ανοιχτά Καστανά, Μαύρα/τεφρά, με Νέφη, Κόκκινα Τα καστανά όστρακα αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα. Η κατηγορία διαιρέθηκε σε «καστανά» και «ανοιχτά καστανά» για να διευκολυνθεί ο χειρισμός της ομάδας και για να διαπιστωθούν τυχόν διαφοροποιήσεις στο μεγάλο χρωματικό εύρος που παρουσιάζουν. Η κατηγορία «μαύρα/τεφρά» έχει αυτή την ονομασία γιατί σπάνια προσεγγίζεται το πραγματικό μαύρο χρώμα. Λόγω της αποσπασματικότητας του υλικού και της συχνής παρουσίας νεφών, είναι θεμιτό να υποθέσουμε ότι δεν προέρχονται απαραίτητα όλα τα όστρακα από μαύρα αγγεία, αλλά μπορεί να αντιπροσωπεύουν τμήματα του αγγείου στα οποία υπάρχουν νέφη. Οι κατηγορίες «με Νέφη» και «Ανομοιόμορφα» δημιουργήθηκαν για να αντιμετωπίσουν μεγάλη χρωματική ποικιλία στο ίδιο όστρακο, η μεν πρώτη αφορά την εκτεταμένη παρουσία νεφών και η δεύτερη περιλαμβάνει όστρακα που εμφανίζουν διάφορους τόνους του καστανού και του κόκκινου, ενίοτε και άλλα χρώματα. Η κατηγορία ιώδη δημιουργήθηκε με κάποια επιφύλαξη, προκειμένου να καλύψει όστρακα που εμφανίζουν σκούρα μαυροκόκκινα χρώματα. Στο δεύτερο μέρος της καταγραφής διαπιστώθηκε ότι τα περισσότερα όστρακα της κατηγορίας φέρουν επίχρισμα. Είναι πολύ πιθανό ότι στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για ατυχήματα της όπτησης επιχρισμένων αγγείων, ωστόσο, η κατηγορία διατηρήθηκε, και γιατί αποδίδει την ποικιλοχρωμία του υλικού, και γιατί το ενδεχόμενο να αποτελεί μία συνειδητή επιλογή σε κάποιες περιπτώσεις δεν μπορεί να αποκλειστεί Ο πυρήνας Καθώς ο χαρακτήρας της ατμόσφαιρας μπορεί να αλλάξει πολλές φορές στη διάρκεια της όπτησης και οι διάφορες αντιδράσεις που συμβαίνουν είναι αναστρέψιμες, το τελικό χρώμα της κεραμικής ύλης μπορεί να είναι σύνθετο. Στον πυρήνα του οστράκου συχνά «καταγράφονται» τα διάφορα στάδια και ο βαθμός στον οποίο έχει

44 43 διεισδύσει το καθένα στο τοίχωμα του αγγείου (Orton κ.ά. 1993, 135, Fig. 11.1). Από τους πυρήνες των αγγείων μπορούμε να πάρουμε πληροφορίες για την ατμόσφαιρα, χρησιμοποιώντας το χρώμα, και έμμεσα για τη θερμοκρασία της όπτησης. Επίσης, μπορούμε να διαπιστώσουμε εάν οι αλλαγές στην ατμόσφαιρα και τη θερμοκρασία ήταν σταδιακές ή απότομες: όταν οι συνθήκες αλλάζουν απότομα, τα όρια μεταξύ των στρωμάτων διαγράφονται με σαφήνεια, ενώ όταν οι μεταβολές είναι σταδιακές τα όρια δεν είναι ξεκάθαρα (Rye 1981, 114-8, Fig. 104). Στην καταγραφή του υλικού χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή του πυρήνα οι εξής όροι: Πλήρως οξειδωμένος: ομοιόμορφος πυρήνας πλήρως οξειδωμένος Ατελώς οξειδωμένος: ομοιόμορφος πυρήνας, ατελώς οξειδωμένος Καθόλου οξειδωμένος: ομοιόμορφος πυρήνας, καθόλου οξειδωμένος Οξειδωμένος με τεφρό κέντρο: πυρήνας οξειδωμένος ή, σπάνια, ατελώς οξειδωμένος, με κέντρο τεφρό ή μαύρο. Δίχρωμος: Ο μισός οξειδωμένος (ή ατελώς) και ο μισός ατελώς ή καθόλου οξειδωμένος. Συνήθως το λιγότερο οξειδωμένο τμήμα είναι το εσωτερικό και ίσως σχετίζεται με τον τρόπο που ήταν τοποθετημένα τα αγγεία κατά την όπτηση, ενώ σε λίγες περιπτώσεις φαίνεται να σχετίζεται με την εναπόθεση οργανικών καταλοίπων στο εσωτερικό, πράγμα που μένει να επιβεβαιωθεί από τις χημικές αναλύσεις (βλ. κεφ.7). Είναι ενδιαφέρον ότι η οξείδωση ή όχι ενός μέρους του πυρήνα δεν αντιστοιχεί πάντα στην οξείδωση ή μη της αντίστοιχης επιφάνειας (Εικ.31). Τρίχρωμος: πυρήνας με τουλάχιστον τρεις διακριτές καταστάσεις οξείδωσης στη σειρά, συνήθως πρόκειται για πλήρη και ατελή οξείδωση στα εξωτερικά μέρη και καθόλου οξειδωμένο κέντρο. Πολύχρωμος: πυρήνας που δεν είναι ίδιος σε όλο το αγγείο, καθώς διαφορετικά μέρη του εκτέθηκαν σε διαφορετικές συνθήκες κατά την όπτηση, που το επηρέασαν και εσωτερικά. Με αναγωγή και οξειδωμένο κέντρο: αφορά αγγεία που αρχικά οξειδώθηκαν πλήρως ή ατελώς και στη συνέχεια εκτέθηκαν σε αναγωγικές συνθήκες, ώστε ο άνθρακας να εισχωρήσει πάλι στην επιφάνεια και στα εξωτερικά μέρη του πυρήνα. Οι συχνότητες εικονίζονται στο Γράφημα 11. Η μορφή του πυρήνα εξαρτάται και από τα εγκλείσματα της ύλης, όπως φαίνεται και στο στατιστικό τεστ x² (Πίν.4-5, Γράφ.12). Οι πυρήνες των αγγείων με οργανικά εγκλείσματα τείνουν να είναι συχνότερα καθόλου οξειδωμένοι ή με τεφρό κέντρο και αυτοί με ασβεστιούχα είναι συχνότερα πλήρως οξειδωμένοι. Η γενική εικόνα που αποκομίστηκε από τη μελέτη του υλικού είναι ότι όσον αφορά στην πλειονότητα της κεραμικής οι συνθήκες όπτησης δεν βρίσκονταν στον

45 44 απόλυτο έλεγχο του κεραμέα και πιθανότατα πρόκειται για κεραμική ψημένη σε ανοιχτή φωτιά, όπως φαίνεται από τις χρωματικές διακυμάνσεις της επιφάνειας και του πυρήνα Δοκιμές επανόπτησης Οι δοκιμές επανόπτησης έχουν ως στόχο την διατύπωση κάποιων βασικών παρατηρήσεων σχετικά με τη σύσταση του πηλού και των συνθηκών όπτησης, όπως αυτές αντανακλώνται στο χρώμα του πηλού, παρέχοντας τις βάσεις για γενικές συγκρίσεις μεταξύ των κεραμικών. Η επανόπτηση γίνεται σε απόλυτα οξειδωτικές συνθήκες, ώστε να εξουδετερωθούν οι επιπτώσεις της ατελούς οξείδωσης στο χρώμα της κεραμικής και να διαπιστωθούν διαφορές στους πηλούς και τα επιχρίσματα. Η διάρκεια και η θερμοκρασία της επανόπτησης θα πρέπει να επαρκούν για την καύση του άνθρακα και την πλήρη οξείδωση του σιδήρου, είναι γενικά προτιμότερο η θερμοκρασία να υπερβαίνει την αρχική εκτιμώμενη θερμοκρασία όπτησης (Shepard 1965, 217-8, Rice 1987, 344, Κυριατζή 2000, 91). Η δειγματοληψία είχε ως στόχο να καλυφθούν όλες οι κεραμικές κατηγορίες, όλα τα είδη των εγκλεισμάτων σε διάφορες ποσότητες και οι διαφορετικοί βαθμοί οξείδωσης. Επιλέχθηκαν 40 όστρακα από όλους τους χώρους και από διάφορα βάθη. Τα διακοσμημένα όστρακα, λόγω του μικρού αριθμού και συνήθως μεγέθους τους, αποφασίστηκε να μην συμπεριληφθούν. Η επανόπτηση των οστράκων έγινε στους 900 C σε οξειδωτικές συνθήκες. Η άνοδος της θερμοκρασίας έγινε σταδιακά, έμειναν στους 900 C για μία ώρα και αφέθηκαν να κρυώσουν μέσα στο φούρνο. Οι τιμές στον πίνακα Munsell που έδωσε η μέτρηση στον πυρήνα του οστράκου μετά την επανόπτηση παρουσιάζονται στον Πίνακα 6. Από αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ήταν σε χρήση τουλάχιστον τέσσερις διαφορετικοί πηλοί κατά τη διάρκεια της περιόδου που εξετάζεται. Φαίνεται ότι αυτοί δεν διαφέρουν πολύ στη σύσταση, τουλάχιστον όσον αφορά στις σιδηρούχες ενώσεις που περιέχουν, αφού χρωματικά δεν διαφέρουν πολύ. Επίσης, η επανόπτηση επιβεβαιώνει την αντιστοιχία χρώματος και οξείδωσης, βάσει της οποίας έγινε η ερμηνεία των αποτελεσμάτων της όπτησης στα αγγεία. Ένα όστρακο εμφανίζει διχρωμία (μετά την επανόπτηση) στον πυρήνα του (5YR 5/8 και 2.5YR 5/8), η οποία με επιφύλαξη μπορεί να ερμηνευθεί ως χρήση δύο διαφορετικών πηλών στο ίδιο αγγείο (είτε χρησιμοποιήθηκαν τμήματα από διαφορετικό πηλό, είτε οι πηλοί δεν αναμίχθηκαν επαρκώς). Τα όστρακα με επίχρισμα (κόκκινο, καστανό και ιώδες, το υπόλευκο δεν είχε ουσιαστικές διαφορές) παρουσιάζουν ποικιλία μετά την επανόπτηση (Πίν.7). Αυτή η ποικιλία μπορεί να σημαίνει ότι τα επιχρίσματα που χρησιμοποιήθηκαν είχαν ελαφρώς

46 45 διαφορετική σύσταση και ότι δεν ακολουθήθηκε μία μόνο «συνταγή» για την παρασκευή τους. Από την άλλη, φαίνεται ότι η ίδια πρώτη ύλη χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση διαφορετικών επιχρισμάτων, που σημαίνει ότι η διαφοροποίηση συμβαίνει μόνο στο επίπεδο της όπτησης, σκόπιμα ή τυχαία. Αυτές όμως είναι προκαταρκτικές παρατηρήσεις και υποθέσεις, που για την εξακρίβωσή τους απαιτείται ένα πιο στοχευμένο πείραμα με περισσότερα δείγματα, και άλλου είδους εργαστηριακές αναλύσεις. Ως προς τα εγκλείσματα, παρατηρήθηκε ότι κάποια όστρακα περιείχαν ασβεστιούχες προσμείξεις που δεν έγιναν αντιληπτές πριν την επανόπτηση καθώς δεν ήταν ομοιόμορφα κατανεμημένες. Επίσης, σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις, εκτός από οργανική ύλη στην πηλόμαζα υπήρχαν και όστρεα, πράγμα που παρατηρήθηκε μόνο μετά την πλήρη οξείδωση του οστράκου. Συνεπώς, είναι πιθανό αυτές οι κατηγορίες να υποαντιπροσωπεύονται στη στατιστική ανάλυση του δείγματος. 4.7 Διακόσμηση Το ερώτημα γιατί διακοσμούνται τα αγγεία, μας δίνει ένα πρόσφορο έδαφος για συζήτηση γύρω από το εάν και πώς αποτυπώνονται υλικά οι ιδέες και οι αντιλήψεις των ανθρώπων. Είτε τα αγγεία διακοσμούνται γιατί συλλαμβάνονται ως «πρόσωπα» (David κ.ά. 1988, επίσης Gosselain 1998), είτε για να σηματοδοτήσουν τα όρια μιας κοινωνικής ομάδας, είτε για να μεταφέρουν μηνύματα στα ίδια τα μέλη της ομάδας κ.τ.λ. το γεγονός παραμένει ότι η διακόσμηση και το «νόημά» της υπήρξε πάντα κεντρικό ζήτημα στην αρχαιολογική έρευνα. Στα Παλιάμπελα τα διακοσμημένα όστρακα αντιπροσωπεύουν μόλις το 2% της κεραμικής (Πίν.8, Γράφ.4). Υπάρχουν πέντε είδη διακόσμησης: γραπτή, impresso, επίθετη πλαστική, barbotin και στικτή (Γράφ.13). Τα όστρακα με impresso είναι τα περισσότερα, και ακολουθεί η γραπτή διακόσμηση. Αυτή η αναλογία ωστόσο μπορεί να είναι παραπλανητική, καθώς η impresso διακόσμηση γίνεται συνήθως σε όλο το σώμα του αγγείου, ενώ η γραπτή μπορεί να αφορά μόνο ένα μέρος του, οπότε μπορεί να υποαντιπροσωπεύεται στον αριθμό οστράκων. Η πλαστική, η στικτή και το barbotin αντιπροσωπεύονται από πολύ λίγα όστρακα. Τα δεδομένα από το συγκεκριμένο κεραμικό σύνολο είναι μάλλον πενιχρά και δεν επιτρέπουν τη διεξαγωγή συμπερασμάτων ως προς τη σύνταξη και τα μοτίβα της διακόσμησης. Ως εκ τούτου, η παρακάτω συζήτηση στοχεύει περισσότερο στο να αναγνωρίσει τις γενικές σχέσεις με τις κεραμικές παραδόσεις, τη χρονολογική σημασία της διακόσμησης στο βαθμό που είναι εφικτό, και κυρίως τις τεχνολογικές επιλογές που συνδέονται με αυτή, παρά σε μία στυλιστική ανάλυση.

47 Γραπτή διακόσμηση Τα γραπτά όστρακα που βρέθηκαν και καταγράφηκαν είναι 44. Η γραπτή κεραμική στο συγκεκριμένο κεραμικό σύνολο αφορά ως επί το πλείστον κόκκινα γραπτά κοσμήματα και σπανιότερα καστανά. Η διακόσμηση γίνεται συνήθως απευθείας πάνω στη στιλβωμένη επιφάνεια του αγγείου, που μπορεί να είναι καστανή ή, συχνότερα, ανοιχτή καστανή, είτε πάνω σε υπόλευκο επίχρισμα (που σπάνια προσεγγίζει το λευκό) (Γράφ.14) 11. Η βαφή φαίνεται να έχει την ίδια σύσταση με το κόκκινο επίχρισμα, δηλαδή ένα διάλυμα λεπτόκοκκου πηλού, πλούσιου σε σιδηρούχες ενώσεις. Η βαφή απλώνεται στο αγγείο, πιθανόν με κάποιο είδος βούρτσας. Δεν έχει παντού την ίδια εφαρμογή, αλλού είναι αραιή και διακρίνεται με δυσκολία και αλλού είναι πυκνή και δημιουργεί χαμηλό ανάγλυφο, ενίοτε στο ίδιο όστρακο. Η στίλβωση μπορεί να συμβαίνει πριν ή/και μετά την εφαρμογή της διακόσμησης. Σε ορισμένες περπτώσεις, κυρίως στα αγγεία με υπόλευκο επίχρισμα, η βαφή παρασύρεται από το στιλβωτήρα και αφήνει χαρακτηριστικά ίχνη, ενώ σε άλλες, τα όρια της βαφής είναι σαφή και αδιατάρακτα και ίσως δεν έχει στιλβωθεί. Υπάρχουν περιπτώσεις οστράκων που ίσως προέρχονται από διακοσμημένα αγγεία αλλά η βαφή δεν ήταν σταθερή και έχει αφήσει μόνο ένα ίχνος. Σε τέτοιες περιπτώσεις ενδέχεται να ανήκουν κάποια από τα όστρακα που έχουν καταγραφεί ως ανομοιόμορφα. Η διακόσμηση γίνεται κυρίως στην εξωτερική επιφάνεια, κάποιες φορές στο εσωτερικό και άλλοτε εξωτερικά και εσωτερικά. Σε ελάχιστες περιπτώσεις το διακοσμημένο όστρακο παρέχει πληροφορίες για το σχήμα του αγγείου από το οποίο προέρχεται. Είναι δύσκολο να αξιολογηθεί αν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στα καστανά και στα ανοιχτά καστανά αγγεία με κόκκινη διακόσμηση, ωστόσο οι κατηγορίες θα εξεταστούν ξεχωριστά, για να διαπιστωθεί ο βαθμός ομοιότητας. Επίσης, το ίδιο ζήτημα προκύπτει με τα κόκκινα και τα καστανά κοσμήματα, είναι άγνωστο εάν είναι μία αισθητική επιλογή ή αποτέλεσμα ανεπαρκούς ελέγχου της όπτησης. Παρόλα αυτά, και εδώ θα διατηρηθεί η διάκριση, καθώς φαίνεται να υπάρχει και σε άλλα κεραμικά σύνολα, όπως στο Αχίλλειο. Για το Αχίλλειο έχει προταθεί ότι η καστανή διακόσμηση μπορεί να οφείλεται σε παρατεταμένη όπτηση, που συνδέεται με καλύτερης ποιότητας αγγεία, και αυτό σταδιακά οδήγησε στην προτίμηση και τον έλεγχο της παραγωγής τους (Winn και Shimambuku 1989, 95). Επίσης το φαινόμενο των διαφόρων αποχρώσεων των γραπτών κοσμημάτων (από ερυθρό έως μελανό) παρατηρείται και 11 Υπάρχει επίσης ένα όστρακο με μικρή διάτρητη απόφυση, ιώδες με επίχρισμα, που πιθανώς φέρει ίχνη από οργανική βαφή στην επιφάνειά του, ωστόσο μέχρι τη διεξαγωγή των χημικών αναλύσεων, αυτή η πληροφορία θεωρείται επισφαλής και γι αυτό το λόγο δεν περιλαμβάνεται.

48 47 στην κεραμική της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο (Χουρμουζιάδης 1971, 169). Υπάρχουν επίσης δύο μεμονωμένα παραδείγματα διακόσμησης με κόκκινο πάνω σε κόκκινο και με λευκό πάνω σε τεφρό. 1. Γραπτή διακόσμηση πάνω στη στιλβωμένη επιφάνεια του αγγείου 1.1 Κόκκινη διακόσμηση Ανοιχτά καστανά με κόκκινη διακόσμηση Καταγράφηκαν 15 όστρακα αυτής της κατηγορίας και ανήκουν κυρίως σε ανοιχτά αγγεία ή είναι αδιάγνωστα ως προς το σχήμα, ενώ μόνο ένα φαίνεται να ανήκει σε κλειστό. Οι επιφάνειες των αγγείων αυτών παρουσιάζουν σχετική ομοιομορφία ως προς το χρώμα (Πίν.9). Πρόκειται κυρίως για τμήματα του σώματος του αγγείου, σώζονται όμως τρεις βάσεις (δακτυλιόσχημη με κατατομή χαμηλή, δακτυλιόσχημη-δισκοειδής και δισκοειδής), δύο λαβές (μικρή και μεγάλη διάτρητη απόφυση Εικ.35) και ένα χείλος (σφαιρική φιάλη βαθιά, δ=28εκ.). Η κεραμική ύλη είναι ως επί το πλείστον λεπτόκοκκη και περιέχει πυριτικά εγκλείσματα, και σε μικρότερες ποσότητες οργανικά, και σπάνια όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα (Γράφ.15). Η όπτηση είναι καλύτερη από το μέσο όρο των οστράκων, κρίνοντας από το χαμηλό ποσοστό των καθόλου ή ατελώς οξειδωμένων πυρήνων και από την απουσία πολύχρωμων (Γράφ.16). Η κόσμηση γίνεται κυρίως στο εξωτερικό, συνήθως τα μοτίβα δεν διακρίνονται, φαίνεται όμως κάποια να είναι συμπαγή ή φαρδιές ταινίες (Εικ.32-36), και είναι μάλλον συνηθέστερα καμπύλα (Εικ.86.2), αφού πουθενά δεν εντοπίστηκαν έντονες γωνίες. Σε μία περίπτωση διακρίνονται παράλληλες γραμμές («ρίγες») και σε μία περίπτωση υπάρχει γραμμή στο χείλος (Εικ. 33). Τέλος, μία βάση, δακτυλιόσχημη-δισκοειδής (δ=6εκ.), φέρει στον πάτο της βάσης εξωτερικά ένα σταυρό με εξαιρεμένη διακόσμηση, δηλαδή τα τεταρτημόρια είναι γραπτά και ο χώρος ανάμεσά τους σχηματίζει σταυρό (Εικ.37). Σταυρόσχημες βάσεις είναι γνωστές από την Anza Ia (Gimbutas 1976, 42, Fig.18) και άλλες βαλκανικές θέσεις, όπου όμως σχηματίζονται πλαστικά και όχι με γραπτή διακόσμηση. Το όστρακο φέρει επίσης γραπτά κοσμήματα στο δακτύλιο της βάσης εξωτερικά και στο εσωτερικό του, τα μοτίβα όμως δεν είναι διακριτά. Αυτή η περίπτωση είναι μοναδική στο υλικό. Οι υπόλοιπες βάσεις φέρουν τη διακόσμηση στο σώμα, κοντά στη βάση. Σε μία περίπτωση διακρίνεται το αποτύπωμα ίσως ψάθας. Σε δύο περιπτώσεις το όστρακο φέρει διακόσμηση εσωτερικά και εξωτερικά, η μία περίπτωση είναι αυτή με τις παράλληλες γραμμές στο εξωτερικό. Επίσης, σε τέσσερις περιπτώσεις, κοσμείται μόνο το εσωτερικό. Η διακόσμηση είναι πολύ

49 48 φθαρμένη, ίσως διακρίνονται με επιφύλαξη κάποια καμπύλα σχέδια (ίσως κηλίδες;). Η εξωτερική επιφάνεια φέρει κόκκινο επίχρισμα (Εικ.38-39) Καστανά με κόκκινη διακόσμηση Τα όστρακα αυτής της κατηγορίας είναι 14 και είναι κυρίως ανοιχτά ως προς το σχήμα (ένα κλειστό, ένα αδιάγνωστο). Το βάθος της διακόσμησης αυτών των αγγείων ποικίλει πολύ χρωματικά (Πίν.9), από σκούρους τεφρούς τόνους μέχρι καστανοκόκκινους και καστανούς, πράγμα που υποδηλώνει ότι πρόκειται μάλλον για διακυμάνσεις της όπτησης, παρά για ξεχωριστή κατηγορία, και σε λίγες περιπτώσεις η επιφάνεια φέρει καστανό επίχρισμα (στα όστρακα με λεπτή γραμμή στο χείλος). Σε τρεις περιπτώσεις σώζεται το χείλος του αγγείου, πρόκειται για ανοιχτά αγγεία (τα δύο με δ=17 εκ.), αλλά αδιάγνωστου σχήματος. Στη μία περίπτωση, το κόσμημα είναι συμπαγές και εκκρεμές από το χείλος, πιθανώς τρίγωνο (Εικ.86.1). Στη δεύτερη περίπτωση το χείλος διατρέχεται από μία λεπτή κόκκινη γραμμή, ενώ η επιφάνεια φέρει επίχρισμα, και πιθανώς είναι διακοσμημένο εσωτερικά (Εικ.40). Στην τρίτη περίπτωση η γραμμή στο χείλος είναι εξαιρεμένη, δηλαδή το επίχρισμα εσωτερικά σταματάει λίγο πιο κάτω από το χείλος (Εικ.41). Η εξωτερική επιφάνεια αυτού του οστράκου φέρει σκούρο καστανό επίχρισμα και είναι στιλβωμένη χιαστί. Συμπεριλήφθηκε στα διακοσμημένα, με κάποια επιφύλαξη, γιατί φαίνεται σαν σκόπιμο σχέδιο και όχι σαν αμελής εκτέλεση. Τα υπόλοιπα όστρακα προέρχονται από σώματα αγγείων και είναι διακοσμημένα συνήθως μόνο εξωτερικά, συχνά εξωτερικά και εσωτερικά και σε μία περίπτωση μόνο εσωτερικά. Σε όλες τις περιπτώσεις τα μοτίβα είναι αδιάγνωστα (Εικ.36, 38, 39). Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη και περιέχει συνήθως πυριτικά εγκλείσματα, σε λίγες περιπτώσεις οργανικά ή οργανικά με όστρεα (Γράφ.17). Η όπτηση είναι πολύ καλή, αφού υπερέχουν οι πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες (Γράφ.18). 1.2 Καστανή διακόσμηση Ανοιχτά καστανά με καστανή διακόσμηση Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει μόνο ένα όστρακο και είναι πιθανό να είναι ένα τυχαίο αποτέλεσμα της όπτησης. Είναι πολύ μικρό, προφανώς με αδιάγνωστο μοτίβο, και φθαρμένη την εσωτερική επιφάνεια. Είναι μεσόκοκκο με όστρεα στην κεραμική ύλη και ο πυρήνας του είναι ατελώς οξειδωμένος Καστανά με καστανή διακόσμηση

50 49 Ένα μόνο όστρακο ανήκει σε αυτήν την κατηγορία και είναι διακοσμημένο στο εσωτερικό του. Η διακόσμηση είναι σκούρη τεφρή/καστανή και καλύπτει τη μισή εσωτερική επιφάνεια του οστράκου, η οποία είναι στιλβωμένη (Εικ.42). Εξωτερικά φέρει κόκκινο επίχρισμα, είναι λεπτόκοκκο με πυριτικά εγκλείσματα και έχει οξειδωμένο πυρήνα με τεφρό κέντρο. Η περίπτωση αυτή είναι μοναδική ως προς το χρώμα, την υφή και τη μορφή της διακόσμησης. 2. Γραπτή διακόσμηση πάνω σε υπόλευκο επίχρισμα 2.1 Υπόλευκα με κόκκινη διακόσμηση Στην κατηγορία αυτή η επιφάνεια του αγγείου καλύπτεται από υπόλευκο επίχρισμα, πάνω στο οποίο εφαρμόζεται η κόκκινη διακόσμηση. Σπάνια η επιφάνεια προσεγγίζει το λευκό (Πίν.9, Εικ.44). Τα 8 όστρακα της κατηγορίας ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία και είναι σώματα, εκτός από ένα χείλος. Σε μία περίπτωση σώζεται μεγάλο τμήμα του αγγείου, μαζί με το χείλος και τη λαβή και είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις που έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες για τη διάταξη της διακόσμησης. Πρόκειται για μία σφαιρική φιάλη βαθιά ανοιχτή, με διάμετρο 33 εκ. και οριζόντια διάτρητη απόφυση (Εικ.84). Η βαφή καλύπτει το χείλος και το ανώτερο μέρος του αγγείου και περιτρέχει τη λαβή με δαντελωτό μοτίβο, η οποία μένει ακόσμητη. Εσωτερικά είναι μέτρια στιλβωμένη και δεν φέρει επίχρισμα. Είναι λεπτόκοκκο αγγείο με οργανικά εγκλείσματα, και ο πυρήνας είναι οξειδωμένος με τεφρό κέντρο. Στα υπόλοιπα όστρακα, η διακόσμηση γίνεται μόνο στο εξωτερικό και τα μοτίβα είναι σε όλες τις περιπτώσεις αδιάγνωστα (Εικ.36, 44, 45). Σε μία περίπτωση παρατηρείται διχρωμία, το μεγαλύτερο μέρος της διακόσμησης είναι κόκκινο και στην άκρη του οστράκου είναι καστανή (Εικ.43). Το όστρακο όμως είναι εξαιρετικά μικρό και άρα η αξιοπιστία των παρατηρήσεων μειωμένη. Σε αρκετές περιπτώσεις η εσωτερική επιφάνεια φέρει κόκκινο επίχρισμα. Η κεραμική ύλη περιέχει οργανικά (ή οργανικά με όστρεα) ή πυριτικά εγκλείσματα και είναι λεπτή και σε μία περίπτωση χονδρόκοκκη (Γράφ.19). Οι πυρήνες είναι συχνότερα οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο (Γράφ.20), που συνδέεται με τη συχνή παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων. 2.2 Υπόλευκα με καστανή διακόσμηση Στην κατηγορία αυτή καταγράφηκαν 2 όστρακα. Στη μία περίπτωση πρόκειται για ένα μικρό αγγείο με κάθετα τοιχώματα και διάμετρο 13 εκ., ενώ στην άλλη σώζεται μέρος του σώματος. Το μοτίβο και στα δύο είναι παράλληλες καστανές γραμμές πάνω στο υπόλευκο επίχρισμα και στην περίπτωση της φιάλης μπορούμε να παρατηρήσουμε

51 50 ότι ξεκινούν κάθετα/ελαφρώς διαγώνια από το χείλος (Εικ.46, 84). Είναι λεπτόκοκκα όστρακα με πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα και οι πυρήνες είναι ένας ατελώς οξειδωμένος και ένας με τεφρό κέντρο. Εσωτερικά είναι στιλβωμένα χωρίς επίχρισμα. 3. Κόκκινα με κόκκινη διακόσμηση Σε αυτήν την κατηγορία καταγράφηκαν δύο χείλη, το ένα φαίνεται ανήκει σε ημισφαιρικό σκύφο ρηχό με διάμετρο περίπου 20 εκ. (αλλά είναι μικρό όστρακο) και το άλλο σε φιάλη με συγκλίνοντα τοιχώματα, με διάμετρο περίπου 17 εκ. Και στις δύο περιπτώσεις η διακόσμηση είναι μία κόκκινη γραμμή που διατρέχει το χείλος, ενώ η επιφάνεια φέρει κόκκινο επίχρισμα (ίσως και η εσωτερική). Στο αγγείο με τα συγκλίνοντα τοιχώματα υπάρχει η υποψία ότι έχει προστεθεί μαρμαρυγίας, ίσως μόνο στο επίχρισμα (Εικ.47). Είναι λεπτόκοκκα με πυριτικά εγκλείσματα και οι πυρήνες είναι ατελώς οξειδωμένος και δίχρωμος. 4. Τεφρά με λευκή διακόσμηση Ένα όστρακο καταγράφηκε σε αυτήν την κατηγορία και πρόκειται για το τμήμα του αγγείου που ενώνεται με τη βάση, η οποία είναι αποκολλημένη. Φαίνεται να ανήκει σε μικρού ή μεσαίου μεγέθους αγγείο. Το σώμα είναι σκούρο τεφρό (10YR 4/1 dark gray) και η διακόσμηση αποτελείται από μία σειρά από λευκούς ρόμβους που περιτρέχει το αγγείο, πολύ κοντά στη βάση (Εικ.48). Το όστρακο είναι λεπτόκοκκο με πυριτικά εγκλείσματα και ο πυρήνας έχει το ίδιο χρώμα με την επιφάνεια. Εξωτερικά είναι καλά στιλβωμένο και είναι πιθανό να φέρει επίχρισμα, ενώ εσωτερικά έχει ίζημα. Είναι μοναδικό στο υλικό και ως προς τη διακόσμηση αλλά και ως προς τη γενικότερη όψη του. Δεν είναι απίθανο να πρόκειται για αποτυχημένη όπτηση ενός αγγείου που προοριζόταν για κόκκινο με λευκή διακόσμηση, μια κατηγορία γνωστή από τη Θεσσαλία και τα Βαλκάνια, παρόλα αυτά υπάρχει αναφορά για τέτοια διακόσμηση από τα Γιαννιτσά Β, όπου ονομάζεται υπόλευκο σε μελανό (Χρυσοστόμου 1991, 114). Στη γραπτή κεραμική παρατηρούμε ότι προτιμούνται τα ανοιχτά σχήματα και τα αγγεία διακοσμούνται κυρίως στο εξωτερικό. Τα μοτίβα σπάνια μπορούν να προσδιοριστούν, φαίνεται όμως να πρόκειται ίσως πιο συχνά για συμπαγή και καμπυλόγραμμα κοσμήματα ή φαρδιές ταινίες, και σχετίζονται συχνά με το χείλος. Εξαίρεση αποτελεί το μοτίβο με τις παράλληλες γραμμές, που εμφανίζεται στα ανοιχτά καστανά με κόκκινη διακόσμηση και στα υπόλευκα με καστανή. Γενικά, δεν διαπιστώνονται διαφορές στα μοτίβα μεταξύ των κατηγοριών. Η κεραμική ύλη δεν διαφοροποιείται ιδιαίτερα από αυτήν της απλής κεραμικής. Τα αγγεία είναι κυρίως λεπτόκοκκα, αλλά συναντάμε μεσόκοκκα και χονδρόκοκκα

52 51 επίσης, ενώ εμφανίζονται όλα τα είδη εγκλείσματων που παρατηρούνται και στην υπόλοιπη κεραμική. Η παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων είναι λίγο πιο έντονη στα αγγεία με υπόλευκο επίχρισμα. Φαίνεται να γίνεται προσπάθεια για πλήρη οξείδωση των αγγείων, κρίνοντας όμως από τους πυρήνες, αλλά και από τις επιφάνειες, συχνά παρατηρείται διακύμανση στις συνθήκες όπτησης Impresso διακόσμηση Η κατηγορία αφορά όστρακα με εμπίεστη διακόσμηση που όμως ονομάζεται impresso για να διαχωριστεί από την εμπίεστη διακόσμηση άλλων περιόδων και τεχνοτροπιών. Στην ελληνική βιβλιογραφία εμφανίζεται και ως εμπίεστη, εγχάρακτη (π.χ. Χουρμουζιάδης 1971) ή ως barbotin(e) (π.χ. Θεοχάρης 1967). Η διακόσμηση γίνεται με εμπιέσεις, συνήθως με το νύχι, με ολόκληρο το δάχτυλο, ή με εργαλείο. Το είδος αυτό της διακόσμησης είναι διαδεδομένο στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και τα Βαλκάνια. Στο συγκεκριμένο υλικό η διακόσμηση γίνεται στις περισσότερες περιπτώσεις με το νύχι (ή με εργαλείο που προσομοιάζει στο νύχι) και σε ελάχιστες περιπτώσεις με εργαλείο. Η επιφάνεια είναι συνήθως λειασμένη και σπάνια στιλβωμένη, ενώ αρκετά συχνά στιλβώνονται τα ακόσμητα μέρη του αγγείου, όπως το χείλος. Τα όστρακα μελετήθηκαν με βάση τρεις άξονες: α. το βάθος των εμπιέσεων. Τα περισσότερα όστρακα φέρουν πολύ ρηχές εμπιέσεις, αλλά υπάρχουν αρκετά στα οποία οι εμπιέσεις είναι πολύ βαθιές και δημιουργούν ένα έντονο αποτέλεσμα φωτοσκίασης. β. την πυκνή ή αραιή διάταξη των εμπιέσεων πάνω στην επιφάνεια του αγγείου. γ. το μοτίβο και τη φορά του ως προς την οριζόντιο του χείλους/της βάσης. Είναι ευνόητο ότι τα περισσότερα όστρακα είναι πολύ μικρά για να σχολιαστούν ως προς τους δύο τελευταίους άξονες, ενώ η φορά μπορεί να παρατηρηθεί μόνο στα λίγα όστρακα που σώζουν τη βάση ή το χείλος. Με εργαλείο Πρόκειται για μία μικρή ομάδα 5 οστράκων για τη διακόσμηση των οποίων έχει χρησιμοποιηθεί εργαλείο, με δύο διαφορετικούς τρόπους. Σε δύο περιπτώσεις, η επιφάνεια έχει στιλβωθεί και στη συνέχεια έχουν αφαιρεθεί σχεδόν κυκλικά κομμάτια πηλού, με τη βοήθεια εργαλείου. Οι επιφάνειες είναι ανοιχτές καστανές και πιθανόν ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία (Εικ.49-50). Σε τρεις περιπτώσεις η διακόσμηση έχει γίνει δημιουργώντας μικρές τρύπες στον πηλό. Το ένα όστρακο ανήκει σε δακτυλιόσχημη βάση με προφίλ χαμηλή, και οι τρύπες καλύπτουν τον πάτο και συνεχίζουν στο σώμα. Οι τρύπες στον πάτο έχουν το

53 52 σχήμα «ημισελήνου» (Εικ.51). Παρόμοια παραδείγματα βρέθηκαν και στη Νέα Νικομήδεια (Yiouni 1996, 90, Fig. 5,56). Στα δύο σώματα οι τρύπες είναι κυκλικής διατομής (Εικ.52). Οι επιφάνειες είναι λειασμένες, στην περίπτωση της βάσης τεφρή, ενώ στα σώματα ανοιχτή καστανή. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη ή μεσόκοκκη με πυριτικά εγκλείσματα και σε μία περίπτωση οργανικά. Οι πυρήνες είναι κυρίως πλήρως οξειδωμένοι ή με τεφρό κέντρο ή δίχρωμοι. Ονυχωτό Στα υπόλοιπα όστρακα η διακόσμηση έχει γίνει με το νύχι ή με εργαλείο που έχει αντίστοιχο αποτέλεσμα. Αποκαλύφθηκε πολύ μεγάλη ποικιλία στον τρόπο εκτέλεσης και σύνταξης της διακόσμησης. Οι νυχιές μπορεί να είναι αραιές ή πυκνές, να τοποθετούνται σε σειρές, να έχουν διαφορετική φορά πάνω στο ίδιο αγγείο, να σχηματίζουν τακτικά ή, σπανιότερα, ελεύθερα μοτίβα (Εικ.53-67, 85, 86.3). Πολύ συχνά τα σχέδια δημιουργούνται με τσιμπήματα στον πηλό. Κατά κανόνα, οι βαθιές εμπιέσεις συνδέονται με πυκνά μοτίβα που καλύπτουν, υποθετικά, όλο το σώμα του αγγείου. Η διακόσμηση μπορεί να σταματάει πριν τη βάση ή το χείλος, ή μπορεί να καλύπτει και αυτά. Συνδέονται κυρίως με ανοιχτά σχήματα, αλλά τα περισσότερα είναι αδιάγνωστα. Στην κεραμική ύλη επικρατούν με διαφορά τα πυριτικά εγκλείσματα, αλλά εμφανίζονται και οι άλλες κατηγορίες σε μικρότερες ποσότητες (κυρίως οργανικά) (Γράφ.21). Είναι η μοναδική κατηγορία στο υλικό που παρουσιάζει τόσο υψηλό ποσοστό μεσόκοκκων οστράκων, ιδίως όσον αφορά στα πυριτικά εγκλείσματα. Το χρώμα της επιφάνειας παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία, από ανοιχτά καστανά/καστανοκόκκινα μέχρι σκούρα τεφρά χρώματα και συχνά ποικίλλει πάνω στο ίδιο αγγείο ή υπάρχουν νέφη. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις έχει προηγηθεί στίλβωση της εξωτερικής επιφάνειας. Εσωτερικά, η επιφάνεια είναι συνήθως λειασμένη και σπάνια αδρή, υπάρχουν δε αρκετές περιπτώσεις που το όστρακο είναι στιλβωμένο εσωτερικά αλλά όχι εξωτερικά. Οι πυρήνες των οστράκων δείχνουν ποικιλία στις συνθήκες όπτησης, αλλά επικρατούν οι πλήρως οξειδωμένοι ή με τεφρό κέντρο (Γράφ.22). Σε δύο περιπτώσεις εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Σε 5 περιπτώσεις σώζεται το χείλος του αγγείου. Πρόκειται για 4 σφαιρικές φιάλες βαθιές (δ=17, 20, 21 και 35 εκ.) και έναν ημισφαιρικό σκύφο βαθύ (δ=29εκ.). Σε κάποιες περιπτώσεις οι νυχιές διατάσσονται διαγώνια στο αγγείο και μπορεί να είναι βαθιές ή ρηχές, πυκνές ή αραιές. Η διακόσμηση σταματά συνήθως λίγο κάτω από το χείλος, το οποίο είναι στιλβωμένο, ενώ οι επιφάνειες είναι κατά βάση λειασμένες. Σε

54 53 άλλο αγγείο (δ=35 εκ.), οι νυχιές διατάσσονται οριζόντια, είναι πυκνές και βαθιές και φαίνεται να καλύπτουν όλο το αγγείο, ξεκινώντας από την άκρη του χείλους. Σε 6 περιπτώσεις σώζεται μέρος της βάσης. Αυτές είναι: μία επίπεδη (δ=8 εκ.), δύο κοίλες (δ=11 και 13 εκ.), μία δισκοειδής (δ=9 εκ.), μία δακτυλιόσχημη με προφίλ χαμηλή (δ=4εκ.) και μία αδιάγνωστη, που φέρει εσωτερικά λευκό επίχρισμα. Οι νυχιές διατάσσονται αραιά ή πυκνά, κάθετα ή οριζόντια στον άξονα, όχι όμως διαγώνια όπως στα χείλη που καταγράφηκαν. Στην επίπεδη βάση διακρίνεται το αχνό αποτύπωμα ίσως ψάθας. Η δισκοειδής βάση είναι στιλβωμένη στο κάτω μέρος, ενώ η περιοχή της διακόσμησης είναι λειασμένη Επίθετη πλαστική διακόσμηση Καταγράφηκαν 7 όστρακα που φέρουν πλαστική διακόσμηση. Σε καμία περίπτωση το όστρακο δεν σώζει πληροφορία για το σχήμα του αγγείου απ όπου προέρχεται. Η αναγνώριση των εγκλεισμάτων στην κεραμική ύλη έγινε στο σώμα και όχι απευθείας στο πλαστικό κόσμημα (εκτός από την περίπτωση που είναι αποκολλημένο) για να μην καταστραφεί, και δεν είναι βέβαιο ότι ο πηλός τους περιέχει τα ίδια είδη και στην ίδια ποσότητα. Αναγνωρίστηκαν τριών ειδών μοτίβα: Γραμμικό Κόσμημα Καταγράφηκαν τρεις περιπτώσεις επίθετης πλαστικής ταινίας (Εικ.68-69). Η κεραμική ύλη περιέχει πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα, και είναι λεπτή ή μεσαία. Η επιφάνειά τους παρουσιάζει χρωματική ποικιλία, ένα είναι τεφρό, ένα ανοιχτό καστανό και ένα καστανοκόκκινο. Τα όστρακα δεν φαίνεται να φέρουν επίχρισμα (υπάρχει αμφιβολία για το ένα), είναι όμως στιλβωμένα με υψηλή ή μέτρια κάλυψη και ένταση. Οι πυρήνες είναι πλήρως οξειδωμένοι ή με τεφρό κέντρο. Επίθετο Πλαστικό Κομβίο Καταγράφηκαν τρεις περιπτώσεις κομβίων, ένα στρογγυλό και δύο επιμήκη (Εικ.70-71). Τα επιμήκη είναι λεπτόκοκκα ως προς την κεραμική ύλη και περιέχουν οργανικά εγκλείσματα, ενώ το στρογγυλό είναι μεσαίο και περιέχει οργανικά και ασβεστιούχα. Η επιφάνειά τους είναι σκούρη τεφρή/καστανή ή κόκκινη και τα δύο από αυτά φέρουν επίχρισμα (κόκκινο και καστανό). Είναι όλα πολύ καλά στιλβωμένα. Εσωτερικά η επιφάνεια είναι στιλβωμένη ή λειασμένη. Οι πυρήνες μαρτυρούν διαφορετικές συνθήκες όπτησης καθώς κυμαίνονται από οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο έως καθόλου οξειδωμένοι.

55 54 Γλωσσοειδής Απόφυση Μόνο ένα όστρακο φέρει τέτοιου είδους απόφυση, χωρίς διάτρηση, και έχει γενικά πολλές ιδιαιτερότητες. Καταρχάς το-μικρό-κομμάτι του σώματος που σώζεται είναι εντελώς επίπεδο. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι προέρχεται από πολύ μεγάλο αγγείο, ή θα μπορούσε να είναι πόδι αγγείου, αν και η απουσία φθοράς και το σχήμα του δεν συνηγορούν σε αυτό. Θα μπορούσε επίσης να προέρχεται από άλλο πήλινο αντικείμενο. Περιέχει οργανικά εγκλείσματα στον πηλό και ο πυρήνας του όπως και το εσωτερικό του δεν έχουν οξειδωθεί καθόλου. Εξωτερικά φέρει παχύ κόκκινο επίχρισμα ενώ εσωτερικά είναι λειασμένο χωρίς επίχρισμα. Επίσης σώζει ένα μέρος μίας οπής, κοντά στην απόφυση, που φαίνεται να έγινε μετά την όπτηση (Εικ.72-73) Barbotin Το Barbotin είναι μία τεχνική διαμόρφωσης της επιφάνειας στην οποία πρόσθετος πηλός αλείφεται πάνω στην επιφάνεια του αγγείου και μετά διαμορφώνεται με τα χέρια ή με εργαλείο, ώστε να δημιουργεί ένα αισθητικό αποτέλεσμα με «ρίγες» ή άλλες ανάγλυφες διαμορφώσεις, και χαρακτηρίζει την Αρχαιότερη Νεολιθική των Κεντρικών Βαλκανίων (Starčevo I), αλλά και τις επόμενες φάσεις (Manson 1995, 66-67). Στο σύνολο της ΑΝ κεραμικής των Παλιαμπέλων βρέθηκαν 5 όστρακα με διακόσμηση barbotin και αναγνωρίστηκαν δύο είδη: Το πρώτο είδος αριθμεί 4 όστρακα και πρόκειται για επαλείψεις πηλού κάθετες προς το χείλος (σαν «ρίγες»). Σε 3 περιπτώσεις σχετίζεται με χείλος και αφορούν ένα αδιάγνωστο ως προς το σχήμα και δύο κωνικούς σκύφους, έναν βαθύ (Εικ.74, 100.3) και έναν ρηχό. Το δεύτερο είδος αντιπροσωπεύεται από ένα μόνο όστρακο και πρόκειται για βώλους πηλού, μεσαίου μεγέθους, τοποθετημένους πολύ πυκνά στην επιφάνεια του αγγείου δημιουργώντας ένα έντονο αποτέλεσμα φωτοσκίασης (Εικ.75). Η κεραμική ύλη είναι είτε λεπτόκοκκη με πυριτικά εγκλείσματα είτε μεσαία/χοντρόκοκκη με οργανικά (Γράφ.23). Το χρώμα της επιφάνειας κυμαίνεται σε καστανούς τόνους, σκούρους ή ανοιχτούς, και σε μία περίπτωση είναι ανοιχτή τεφρή. Εσωτερικά, όπου ήταν δυνατόν να γίνει παρατήρηση, η επιφάνεια είναι αδρή ή λειασμένη. Η όπτηση είναι συνήθως πολύ καλή (Γράφ.24) Στικτή διακόσμηση Ο όρος χρησιμοποιείται συμβατικά για να περιγράψει ένα μοναδικό, μικρό όστρακο, που στη μισή σωζόμενη επιφάνεια είναι στιλβωμένο, ενώ στην άλλη μισή λειασμένο και φέρει διακόσμηση με αραιές στιγμές σε διάταξη (Εικ.76). Η επιφάνειά του είναι καστανή/ανοιχτή καστανή. Εσωτερικά έχει εξαιρετική στίλβωση και πιθανόν ανήκει

56 55 σε ανοιχτό αγγείο. Είναι λεπτόκοκκο με πυριτικά εγκλείσματα και ο πυρήνας του δεν έχει οξειδωθεί. Ένα παρόμοιο όστρακο παραθέτει ο Τσούντας από τα βαθύτερα στρώματα της Άργισσας στη Θεσσαλία, μαζί με γραπτά όστρακα (1908, 161, 168-9, Πιν. 13,5, βλ. επίσης και τα πρώιμα εγχάρακτα στον Πρόδρομο (Χουρμουζιάδης 1971). 4.8 Άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα Λευκό επίχρισμα εσωτερικά Σε 333 όστρακα-το 3,5% του υλικού-εντοπίστηκε παρουσία λευκού επιχρίσματος στην εσωτερική επιφάνεια. Πρόκειται για κάλυψη του εσωτερικού του αγγείου με ένα σχετικά παχύ, συνήθως, στρώμα λευκού επιχρίσματος. Φαίνεται να είναι ασβεστιούχο, καθώς αντιδράει στο κρύο υδροχλωρικό οξύ. Το επίχρισμα αυτό είναι ματ και δεν είναι ποτέ στιλβωμένο ή με κάποιο τρόπο επεξεργασμένο, καθώς δεν σώζονται πουθενά τέτοια ίχνη, όπου όμως διατηρείται καλά, φαίνεται να είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο και ισόπαχο. Σε περιπτώσεις όπου ήταν δυνατό, παρατηρήθηκε ότι η επιφάνεια του αγγείου κάτω από το λευκό επίχρισμα είναι στιλβωμένη και, κάποιες φορές, φέρει κόκκινο επίχρισμα (Εικ.9, 77-82). Το λευκό επίχρισμα φαίνεται να καλύπτει ολόκληρη την εσωτερική επιφάνεια μέχρι λίγο πιο κάτω από το χείλος (1-2 εκ.), αλλά σε κάποιες περιπτώσεις καλύπτει και το χείλος. Η κατανομή της παρουσίας του στις κεραμικές κατηγορίες ακολουθεί γενικά τις συχνότητες των ίδιων των κεραμικών κατηγοριών, δηλαδή επικρατούν τα καστανά, τα ανοιχτά καστανά και το κόκκινο επίχρισμα, αλλά και τα κόκκινα στιλβωμένα. Ελάχιστη είναι η παρουσία του στα λειασμένα και στα αδρά όστρακα. Από τα διακοσμημένα απουσιάζει, με την εξαίρεση δύο οστράκων με διακόσμηση impresso, με αβαθές ονυχωτό μοτίβο (Γράφ.25). Από αυτά τα όστρακα, καταγράφηκαν αναλυτικά τα 40, όπου φάνηκε-όπως είχε υποτεθεί-ότι το λευκό επίχρισμα συνδέεται μόνο με ανοιχτά σχήματα (Εικ.83), κυρίως ημισφαιρικά και σφαιρικά (Γράφ.26), με διαμέτρους εκ. Εμφανίζεται επίσης σε ένα τμήμα από σώμα αγγείου που πρέπει να ήταν έντονα ελλειψοειδές (Εικ.82). Στις βάσεις δεν εμφανίζεται στις ψηλές και στα αγγεία με πόδια, αν και, ιδίως για την τελευταία κατηγορία, οι εσωτερικές επιφάνειες που σώζονται είναι ελάχιστες. Εμφανίζεται κυρίως στις χαμηλές δακτυλιόσχημες βάσεις με κατατομή (Γράφ.27) και οι διάμετροι κυμαίνονται μεταξύ 7 και 12 εκ. Μόνο ένα όστρακο με λαβή είχε εσωτερικά επίχρισμα και πρόκειται για διάτρητη απόφυση, και σε μία περίπτωση ημισφαιρικού αγγείου με επίχρισμα φαίνεται να υπήρχε λαβή ή απόφυση, τώρα αποκολλημένη. Η κεραμική ύλη στα αγγεία με λευκό επίχρισμα εσωτερικά είναι κυρίως λεπτόκοκκη, και επικρατούν τα πυριτικά και τα οργανικά εγκλείσματα. Σε δύο μόνο

57 56 περιπτώσεις υπάρχουν όστρεα, ενώ άλλα ασβεστιούχα απουσιάζουν εντελώς (Γράφ.28). Η όπτηση αυτών των αγγείων φαίνεται να είχε συνήθως μικρή διάρκεια ή/και χαμηλές θερμοκρασίες, καθώς οι περισσότεροι πυρήνες δεν είναι οξειδωμένοι (Γράφ.29). Μπορούμε νε παρατηρήσουμε ότι τα αγγεία που φέρουν λευκό επίχρισμα δεν παρεκκλίνουν ιδιαίτερα από τη συνηθισμένη εικόνα ως προς το χρώμα, την επεξεργασία και την πρώτη ύλη, με την εξαίρεση ίσως της όπτησης, και ότι εμφανίζεται κυρίως σε ανοιχτά σχήματα με απλές βάσεις. Η παρουσία του επιχρίσματος δεν είναι εύκολο να ερμηνευθεί. Ίσως χρησιμοποιείται ως προστατευτικό της επιφάνειας από πιθανώς καταστροφικά περιεχόμενα ή χρήσεις. Ως προς αυτό, το γεγονός ότι το επίχρισμα περιέχει πιθανότατα ασβεστιούχα συστατικά, το καθιστά μάλλον ακατάλληλο για περιεχόμενα με οξύτητα, όπως το αλκοόλ, που θα αντιδρούσε με το επίχρισμα Οπές Πρόκειται για οπές που παρατηρούνται σε όστρακα και σχετίζονται είτε με επιδιορθώσεις αγγείων, είτε με άλλες χρήσεις των οστράκων μετά την καταστροφή του αγγείου (δεν έχουν συμπεριληφθεί τα βέβαια αποστρογγυλεμένα όστρακα, που είναι σίγουρα σε δεύτερη χρήση). Στις περιπτώσεις που πρόκειται για επιδιορθώσεις, αυτό μπορεί να είναι ένδειξη για την αξία των αγγείων ως αντικειμένων. Τέτοιες οπές βρέθηκαν σε 6 όστρακα. Σε δύο περιπτώσεις η οπή σχετίζεται με ένα τμήμα αγγείου με λαβή και με όστρακο με γλωσσοειδή απόφυση (Εικ.73). Οι υπόλοιπες 4 συνδέονται με χείλος αγγείου, πρόκειται για ρηχά ημισφαιρικά, βαθιά σφαιρικά και αδιάγνωστα ανοιχτά. Τα όστρακα προέρχονται από αγγεία στιλβωμένα, καστανά ή κόκκινα, ή με επίχρισμα.

58 57 5. Τυπολογία Όπως τονίστηκε στην εισαγωγή, η τυπολογία συγκροτείται με βασικό αίτημα την πρακτικότητα στο χειρισμό του υλικού (βλ. επίσης κεφ ). Με βασικό αναλυτικό εργαλείο το σχήμα, εξετάζονται τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά μέσα στους μορφολογικούς τύπους και πώς αυτά συνδυάζονται πάνω στο τελικό αποτέλεσμα, το αγγείο. Επομένως ο στόχος της τυπολογίας είναι να οργανώσει το υλικό σε έναν «κώδικα» μέσα από τον οποίο θα μπορέσει να γίνει η περιγραφή της κεραμικής και να αποκαλυφθούν τυχόν σχέσεις μεταξύ των διαφόρων όψεων της τεχνολογίας που εφαρμόστηκε για την παραγωγή των αγγείων, όπως επίσης και για να χρησιμοποιηθεί στη συζήτηση για την κατανομή της κεραμικής στο χώρο. Η ονομασία των γενικών τύπων που υιοθετήθηκε εδώ προέρχεται από τα κείμενα του Τσούντα, ο οποίος περιγράφει ως εξής (1908, 161): «[η φιάλη] διαφέρει [...] από των σκύφων κατά τούτο, ότι, ενώ εκείνων η κοιλία ευρύνεται ήρεμα προς τα άνω, ταύτης η κοιλία είναι ευρυτάτη κατά το μέσον περίπου ύψος του αγγείου». Κύπελλα θεωρούνται τα πολύ μικρά αγγεία. Αυτές οι συμβατικές ονομασίες χρησιμποιήθηκαν για δύο λόγους: καταρχάς γιατί διευκολύνουν την περιγραφή κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα σε αγγεία που η μέγιστη διάμετρός τους είναι ίση με του χείλους και σε αυτά που η μέγιστη διάμετρος βρίσκεται στο σώμα και, κατά δεύτερον, γιατί τοποθετούν το σύνολο στο ήδη υπάρχον περιγραφικό πλαίσιο που έχει συστήσει η μελέτη της θεσσαλικής νεολιθικής, με την οποία φαίνεται να έχει στενή σχέση. Σε κάθε περίπτωση, χρησιμοποιήθηκαν απλώς ως μεθοδολογικά εργαλεία και τις ονομασίες αυτές συνοδεύουν αναλυτικότερες περιγραφές και αναφορές σε γεωμετρικά σχήματα (Γράφ.30). 5.1 Χείλη Κύπελλα Ξεχωρίζει μία μικρή ομάδα 15 πολύ μικρών αγγείων, που συμβατικά ονομάζονται κύπελλα (Εικ.87). Έχουν διάμετρο από 5 έως 8 εκ., ενώ σε κάποιες πολύ ανοιχτές φόρμες συμπεριλαμβάνονται και ελαφρώς μεγαλύτερα (9-10 εκ.). Βάση σώζεται μόνο σε μία περίπτωση, και ίσως οι βάσεις τους είναι θα έπρεπε να αναζητηθούν στα λίγα παραδείγματα με διάμετρο 3-4 εκ. που βρίσκονται σε διάφορους τύπους βάσεων. Σε δύο περιπτώσεις υπάρχει λαβή. Ένα ιδιαίτερο κωνικό αγγείο φέρει εξόγκωμα με επίθετο πηλό, που πιθανώς δημιουργούσε τετράγωνη κάτοψη (Εικ.88). Η κεραμική ύλη αυτών των αγγείων είναι σχεδόν πάντα λεπτή, και περιέχει κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, σπανιότερα οργανικά ή ασβεστιούχα (Γράφ.31). Είναι

59 58 όλα καλά στιλβωμένα με οριζόντια φορά, εκτός από ένα λειασμένο, και κυμαίνονται κυρίως σε σκούρους και ανοιχτούς καστανούς τόνους, ενώ μόνο το όστρακο με τον επίθετο πηλό φέρει καστανό επίχρισμα (Γράφ.32). Η όπτηση ποικίλλει, είναι όμως συνήθως πλήρως οξειδωμένα (Γράφ.33) Φιάλες Σφαιρικές Φιάλες Το πιο συνηθισμένο σχήμα στα Παλιάμπελα είναι αυτό της σφαιρικής φιάλης. Πρόκειται για σφαιρικά αγγεία των οποίων η διάμετρος του χείλους είναι μικρότερη από τη μέγιστη διάμετρο του αγγείου. Αυτό εμφανίζεται σε διάφορες παραλλαγές, αλλά κυρίως συναντάται ως ένα σχετικά βαθύ σφαιρικό αγγείο με απλό συνήθως χείλος. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι ρηχή ή να έχει σιγμοειδή κατατομή, ενώ εμφανίζεται και ως κλειστό αγγείο Σφαιρικές φιάλες βαθιές Η κλίση του χείλους στον τύπο αυτόν έχει πάρα πολύ μεγάλη ποικιλία και δυσκολεύει τον προσδιορισμό του ανοιχτού/κλειστού, με βάση τα κριτήρια που τέθηκαν παραπάνω. Προέκυψε έτσι μία μεγάλη ομάδα 53 ανοιχτών αγγείων και μία μικρότερη 33 αδιάγνωστων, ενώ κανένα όστρακο με αυτή τη μορφολογία δεν αποδόθηκε με ασφάλεια σε κλειστό αγγείο. Στην πραγματικότητα όμως, τα όρια μεταξύ των δύο κατηγοριών είναι συγκεχυμένα και ίσως ως ένα βαθμό θα πρέπει να νοούνται ως μία κατηγορία. Από την άλλη, υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά που διαφοροποιούνται στις δύο κατηγορίες και, όπως θα φανεί στο κεφ.8, σχετίζονται με τη χωρική κατανομή του τύπου. Καταρχάς, οι αδιάγνωστες σφαιρικές φιάλες είναι συχνότερα από οποιοδήποτε άλλο σχήμα λειασμένες ή αδρές, και κατά δεύτερον αρκετά όστρακα της κατηγορίας είναι πιθανόν να έχουν οργανικά κατάλοιπα στην εσωτερική επιφάνεια (βλ. κεφ.7). Αυτό σημαίνει ίσως ότι αυτή η πιο κλειστή παραλλαγή του σχήματος μπορεί να σχετίζεται με άλλες χρήσεις και να έχει χρονολογική σημασία Α Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Σε αυτήν την κατηγορία σώζονται αρκετά μεγάλα τμήματα αγγείων και ένα ολόκληρο (Εικ.89-90). Οι διάμετροι κυμαίνονται μεταξύ 9 και 35 εκ. και μπορούν να διαιρεθούν σε τρεις κατηγορίες μεγεθών, μικρά 9-10 εκ., μεσαία εκ., και μεγάλα εκ., ενώ υπερτερούν τα μεσαία (Γράφ.34). Το χείλος είναι συνήθως απλό, εμφανίζονται όμως και παραλλαγές του, ενώ υπάρχουν και κάποια ελαφρά εξωστρεφή και ένα χείλος τύπου «κολλάρο» (Γράφ.35).

60 59 Στην περίπτωση της ολόκληρης φιάλης, η βάση είναι χαμηλή δακτυλιόσχημη με κατατομή. Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη με πυριτικά εγκλείσματα. Αρκετά συχνά είναι και τα οργανικά, ιδίως στα μεγαλύτερα αγγεία, και σε μία περίπτωση παρατηρήθηκαν ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.36). Εκτός από δύο λειασμένα, όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα. Η στίλβωση είναι συνήθως πολύ καλή εξωτερικά (Γράφ.37). Η φορά της στίλβωσης είναι σχεδόν πάντα οριζόντια, και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις διαγώνια ή δύο ειδών (Γράφ.38). Στο εσωτερικό είναι επίσης πολύ καλή, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις μέτρια. Ως προς το χρώμα της επιφάνειας, τα περισσότερα αγγεία είναι καστανά, και πολλά φέρουν νέφη. Επίσης, υψηλή είναι η παρουσία του κόκκινου επιχρίσματος (Γράφ.39). Υπάρχουν επίσης και λίγα διακοσμημένα αγγεία σε αυτόν τον τύπο, impresso και γραπτά, με κόκκινο σε ανοιχτό καστανό και υπόλευκο. Η όπτηση είναι συνήθως αρκετά καλή. Υπερτερούν οι οξειδωμένοι πυρήνες με τεφρό κέντρο, ιδίως στα μεγαλύτερα αγγεία, που ίσως σχετίζεται με τη συχνότερη παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων και το μεγαλύτερο μέγεθός τους (Γράφ.40). Τέλος εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά σε τρία αγγεία και μία οπή σε χείλος ιώδες με επίχρισμα, πιθανώς επιδιόρθωσης Β Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες Τα αγγεία αυτά έχουν διάμετρο από 9 έως 22 εκ. (Γράφ.41) και με επιφύλαξη διακρίνονται δύο κατηγορίες μεγεθών, τα μικρά από 9 έως 15 εκ., που είναι περισσότερα, και τα μεσαία 17 έως 22 εκ. Πρέπει να σημειωθεί ωστόσο, ότι εδώ η διάμετρος δεν έχει ιδιαίτερη αξία για τον προσδιορισμό του συνολικού μεγέθους του αγγείου, αλλά μπορεί να είναι περισσότερο ένδειξη του «κλειστού» του στομίου των αγγείων. Το χείλος είναι συνηθέστερα απλό, αλλά και οι παραλλαγές του είναι πολύ συχνές, ενώ υπάρχουν αρκετά ελαφρά εξωστρεφή χείλη, κάποια του τύπου «κολλάρο» και άλλες διαμορφώσεις (Γράφ.42). Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη και συνήθως περιέχει πυριτικά εγκλείσματα. Υπάρχουν επίσης αρκετές περιπτώσεις με οργανικά εγκλείσματα, που εμφανίζονται πιο συχνά αγγεία με μεγαλύτερη διάμετρο, και ελάχιστες περιπτώσεις με όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.43). Ως προς την επεξεργασία της επιφάνειας, τα περισσότερα όστρακα είναι στιλβωμένα, αλλά υπάρχει ένας ικανός αριθμός οστράκων με λειασμένη ή, σπανιότερα, αδρή επιφάνεια, τα οποία ανήκουν κυρίως ομάδα των αγγείων με μικρότερη διάμετρο

61 60 (μόνο ένα λειασμένο είναι μεγάλο). Επίσης, ένα όστρακο της ομάδας φέρει διακόσμηση impresso (δ=20εκ.). Το χρώμα των επιφανειών των λειασμένων και αδρών οστράκων είναι κυρίως μαύρο/τεφρό, αλλά επίσης καστανό κ.ά. Τα στιλβωμένα όστρακα είναι κυρίως επιχρισμένα, συνήθως με κόκκινο και σπανιότερα με καστανό επίχρισμα. Κατά τα άλλα επικρατούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά, ενώ αξιοσημείωτη είναι η απουσία των στιλβωμένων κόκκινων χωρίς επίχρισμα (Γράφ.44). Η κατανομή των κατηγοριών δεν παρουσιάζει διαφορές στα μεγέθη, ούτε τα εγκλείσματα στην κεραμική ύλη διαφοροποιούνται ανάλογα με την επεξεργασία και το χρώμα της επιφάνειας. Η στίλβωση της εξωτερικής επιφάνειας είναι σχεδόν πάντα πολύ καλή (Γράφ.45) και η φορά είναι κυρίως οριζόντια, με εξαιρέσεις κάθετης και χιαστί στίλβωσης (Γράφ.46). Η εσωτερική επιφάνεια στα λειασμένα/αδρά, και σε ελάχιστα στιλβωμένα μικρής διαμέτρου, είναι λειασμένη. Κατά τα άλλα, οι εσωτερικές επιφάνειες ακόμα και στα μικρά αγγεία είναι στιλβωμένες, πρέπει όμως να σημειωθεί ότι καθώς σώζεται συνήθως μικρό κομμάτι του χείλους, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την επεξεργασία της επιφάνειας στο κατώτερο μέρος του εσωτερικού. Κάποια όστρακα παρουσιάζουν μία εικόνα στο εσωτερικό που είναι πιθανό να συνδέεται με την παρουσία οργανικών καταλοίπων (βλ. κεφ.6) και συλλέχθηκαν δείγματα για χημική ανάλυση. Τα περισσότερα όστρακα που παρουσιάζουν τέτοια εικόνα έχουν διάμετρο εκ., αλλά υπάρχουν επίσης μεγαλύτερα και μικρότερα, και μπορεί να είναι λειασμένα ή στιλβωμένα, με ή χωρίς επίχρισμα, ενώ η κεραμική τους ύλη είναι λεπτόκοκκη με πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα. Κρίνοντας από την εικόνα των πυρήνων, η όπτηση είναι συνήθως πολύ καλή, αφού είναι κυρίως πλήρως οξειδωμένοι, και το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων είναι πολύ χαμηλό (Γράφ.47). Οι οξειδωμένοι πυρήνες με τεφρό κέντρο εμφανίζονται συχνότερα στα μεγαλύτερα αγγεία, πράγμα που ίσως σχετίζεται με τη συχνότερη παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων Σφαιρικές Φιάλες Ανοιχτές Ρηχές Τα αγγεία αυτά είναι σφαιρικές φιάλες που το σώμα τους καμπυλώνει έντονα και αρκετά ψηλά στην κατατομή του αγγείου, ώστε να σχηματίζει ένα ρηχό σχήμα, αντίθετα από τα σωζόμενα παραδείγματα που αναφέρθηκαν παραπάνω (Εικ.92). Τα περισσότερα όστρακα στο υλικό σώζονται σε πιο μικρό ύψος απ ό,τι απαιτείται για να διαπιστωθεί αυτό το σημείο κάμψης, που σημαίνει αφενός ότι το σχήμα αυτό πιθανότατα υποαντιπροσωπεύεται και αφετέρου ότι αυτό μπορεί να έχει διογκώσει το μέγεθος του πληθυσμού του τύπου των σφαιρικών φιαλών με μεγαλύτερο βάθος. Πρόκειται για μία μικρή ομάδα 8 αγγείων που χωρίζονται σε δύο ομάδες όσον αφορά το

62 61 μέγεθός τους, που δεν παρουσιάζουν διαφορές ως προς τα χαρακτηριστικά τους: τα μικρά με διάμετρο εκ., και τα μεγάλα με διάμετρο εκ. (Γράφ.48). Το χείλος είναι συνήθως απλό, αλλά εμφανίζονται και παραλλαγές, όπως και ένα ελαφρά εξωστρεφές (Γράφ.49). Ένα ξεχωριστό αγγείο, μοναδικό στο υλικό, σώζει τρεις οπές περιμετρικά λίγο πιο κάτω από το χείλος (από το οποίο σώζεται ελάχιστο), που έχουν γίνει πριν την όπτηση. Είναι εξαιρετικά στιλβωμένο, καστανοκόκκινο με νέφη (Εικ.92.1). Η κεραμική ύλη των αγγείων αυτών είναι συνήθως λεπτόκοκκη με πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα (Γράφ.50). Η επιφάνειές τους είναι στιλβωμένες, κυρίως καστανές, σπάνια δε είναι επιχρισμένες και σε αυτές τις περιπτώσεις το επίχρισμα δεν είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό (Εικ.92.4, Γράφ.51). Η στίλβωση είναι εξαιρετική εξωτερικά και εσωτερικά (σε μία περίπτωση μέτρια) και η φορά είναι οριζόντια εκτός από μία περίπτωση διαγώνιας. Η όπτηση παρουσιάζει ποικιλία, αλλά είναι συνήθως καλή (Γράφ.52) Σφαιρικές Φιάλες με Σιγμοειδές Προφίλ Πρόκειται για φιάλες, γενικά ανοιχτές, που αντιπροσωπεύονται από 9 αγγεία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η κατηγορία υποαντιπροσωπεύεται σημαντικά στην καταγραφή, καθώς βρέθηκαν πολλά χείλη θραυσμένα σε τόσο μικρά κομμάτια που είναι αδύνατη η εξαγωγή πληροφοριών ως προς τη διάμετρο και την κλίση, αλλά που είναι πιθανόν να προέρχονται από αυτού του τύπου αγγεία, και αυτές οι περιπτώσεις αφορούν αγγεία με κόκκινο επίχρισμα. Γενικά έγινε προσπάθεια να καταγραφούν όσα περισσότερα ήταν δυνατόν, καθιστώντας ίσως περισσότερο επισφαλή τον προσδιορισμό της κλίσης και της διαμέτρου. Οι διάμετροι κυμαίνονται αραιά μεταξύ 12 και 32 εκ., με μία μικρή προτίμηση στα μεγέθη εκ. (Γράφ.53). Η διαμόρφωση του χείλους περιλαμβάνεται στον ορισμό του τύπου, αλλά δεν είναι ιδιαίτερα τυποποιημένη και η άκρη του χείλους βρέθηκε σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι επίπεδη (πολύ διακριτική διαμόρφωση) ή μυτερή. Σε μία περίπτωση οστράκων που προέρχονται από το ίδιο αγγείο, η βάση είναι δακτυλιόσχημη με κατατομή χαμηλή (Εικ.93). Η κεραμική ύλη είναι συνήθως λεπτόκοκκη και σπανιότερα μεσαία, και περιέχει κυρίως πυριτικά εγκλείσματα ή οργανικά, και σε μία περίπτωση ελάχιστα όστρεα (Γράφ.54). Ο τύπος αυτός φαίνεται να αφορά κυρίως επιχρισμένα αγγεία, αφού 7 από τα 9 φέρουν επίχρισμα, κυρίως κόκκινο, και τα άλλα 2 είναι καστανά στιλβωμένα, εμφανίζοντας έτσι μικρή χρωματική ποικιλία (Γράφ.55). Η στίλβωση είναι πολύ καλή

63 62 εξωτερικά και εσωτερικά και η φορά είναι πάντα οριζόντια. Ένα από αυτά φέρει υπόλευκο επίχρισμα, που συναντάται σπάνια και ίσως συνδέεται με τη διακοσμημένη κεραμική, αλλά, αν και η επιφάνεια των αγγείων αυτών φαίνεται πολύ προσεγμένη και το επίχρισμα είναι συχνά εξαιρετικής ποιότητας, δεν υπάρχουν άμεσες ενδείξεις για διακόσμηση. Ως προς την όπτηση, υπερέχουν οι οξειδωμένοι πυρήνες με τεφρό κέντρο, αλλά απουσιάζουν εντελώς οι πλήρως οξειδωμένοι (Γράφ.56) Κλειστές Σφαιρικές Φιάλες Υπάρχουν δύο ειδών κλειστές σφαιρικές φιάλες που διαφοροποιούνται από τη μορφή του χείλους τους Α Με Απλό Χείλος Στην κατηγορία αυτή ανήκουν 15 όστρακα. Είναι χαρακτηριστικό για το σχήμα αυτό να έχει ελαφρώς προς τα έξω νεύον χείλος (Εικ.94). Η διάμετρος κυμαίνεται αραιά από 9 έως 25 εκ. (Γράφ.57). Το χείλος είναι πάντα απλό και σε κάποιες περιπτώσεις επίπεδο. Η κεραμική ύλη περιέχει πυριτικά εγκλείσματα και σπάνια οργανικά, και αφορά κυρίως λεπτόκοκκα όστρακα (Γράφ.58). Όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα, σχεδόν τα μισά είναι καστανά/ανοιχτά καστανά, τα κόκκινα στιλβωμένα απουσιάζουν, ενώ τα αγγεία με επίχρισμα είναι πολύ συχνά (κόκκινο, καστανό και ιώδες) (Γράφ.59). Η στίλβωση παρουσιάζει εξαιρετική κάλυψη και ένταση εκτός, από 2 περιπτώσεις μεσαίας κάλυψης. Η φορά της στίλβωσης εδώ παρουσιάζει ποικιλία, καθώς, εκτός από την οριζόντια, υπάρχει κάθετη, διαγώνια και δύο ειδών στίλβωση (Γράφ.60). Εσωτερικά, η στίλβωση είναι κυρίως υψηλής κάλυψης, αλλά συχνά μέτριας και χαμηλής. Η ποιότητα της στίλβωσης εσωτερικά δεν εξαρτάται πάντα από το μέγεθος του αγγείου, όπως θα ήταν αναμενόμενο, καθώς συναντάται καλή στίλβωση και σε μικρής διαμέτρου αγγεία, και λιγότερο καλή σε μεγαλύτερα, αλλά αυτές οι παρατηρήσεις αφορούν συνήθως ένα μικρό μέρος του ανώτερου τμήματος του αγγείου. Και από αυτήν την κατηγορία αγγείων συλλέχθηκε δείγμα για χημική ανάλυση, για τον εντοπισμό οργανικών καταλοίπων στο εσωτερικό. Σε ένα ανοιχτό καστανό όστρακο (δ=25 εκ.) παρατηρήθηκε και στις δύο επιφάνειες μία στρώση επαλειμμένου πηλού, περίπου 0,5 χιλιοστών, που δεν έχει την υφή του επιχρίσματος. Το εσωτερικό είναι μετρίως στιλβωμένο και έχει το ίδιο χρώμα με το εξωτερικό. Η όπτηση φαίνεται να είναι κυρίως καλή, αφού τα όστρακα έχουν συνήθως οξειδωμένο ή πλήρως οξειδωμένο πυρήνα, αλλά αρκετά υψηλό είναι το ποσοστό των ατελώς οξειδωμένων πυρήνων (Γράφ.61).

64 Β Με Αναδιπλωμένο Χείλος Πρόκειται για μία ομάδα 10 αγγείων, που έχουν κλειστό σφαιρικό σχήμα και χαρακτηριστικό εξωστρεφές χείλος με έντονη γωνία (Εικ.95). Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 13 έως 21 εκ., αλλά υπάρχει και ένα μικρότερο με δ=8 εκ. (Γράφ.62). Στην κεραμική ύλη συναντάμε πυριτικά κυρίως εγκλείσματα, αλλά και οργανικά, όστρεα, και σε μία περίπτωση οργανικά και ασβεστιούχα μαζί, ενώ κυριαρχούν τα λεπτόκοκκα (Γράφ.63). Τα αγγεία αυτά είναι συνήθως στιλβωμένα, αλλά υπάρχουν αρκετά λειασμένα και ένα αδρό. Εκτός από ένα κόκκινο είναι όλα καστανά/ανοιχτά καστανά και μαύρα/τεφρά, ενώ τα επιχρίσματα απουσιάζουν (Γράφ.64). Εξωτερικά η στίλβωση είναι πολύ καλή, ενώ εσωτερικά (5 από τα 6 στιλβωμένα όστρακα είναι στιλβωμένα και εσωτερικά) είναι υψηλής κυρίως αλλά και χαμηλής κάλυψης, αυτό όμως αφορά το ανώτερο τμήμα των τοιχωμάτων, που συνήθως σώζεται σε μικρό ύψος. Η φορά είναι συνήθως οριζόντια και σπάνια δύο ειδών. Η όπτηση είναι συνήθως καλή και επικρατούν οι οξειδωμένοι πυρήνες με τεφρό κέντρο (Γράφ.65). Ο δίχρωμος πυρήνας μπορεί να έχει επηρεαστεί από απορρόφηση πιθανών οργανικών καταλοίπων και το όστρακο έχει σταλεί για χημική ανάλυση Φιάλες με Κάθετα Τοιχώματα Πρόκειται για ένα τύπο αγγείων με κάθετα τοιχώματα, ελαφρά συγκλίνοντα (Εικ.96). Αντιπροσωπεύεται από 13 όστρακα, που η διάμετρος τους κυμαίνεται μεταξύ 13 έως 25 εκ., με έμφαση στις τιμές 15 και 17 εκ., ενώ υπάρχει ένα με διάμετρο 30 εκ. (Γράφ.66). Το χείλος είναι πάντα απλό και σε αρκετές περιπτώσεις επίπεδο, και μάλιστα αρκετά εμφανές. Στην κεραμική ύλη περιέχονται κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, αλλά και οργανικά και αφορούν σχεδόν αποκλειστικά λεπτόκοκκα όστρακα (Γράφ.67). Πρόκειται κυρίως για αγγεία στιλβωμένα, λίγα από αυτά με επίχρισμα, αλλά υπάρχει και ένα λειασμένο. Επικρατούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά και απουσιάζουν τα κόκκινα χωρίς επίχρισμα (Γράφ.68). Επίσης σε αυτά συμπεριλαμβάνεται ένα γραπτό όστρακο, με καστανή διακόσμηση σε υπόλευκο επίχρισμα, με κάθετες ρίγες που ξεκινούν από το χείλος (Εικ.84). Η κάλυψη της στίλβωσης είναι κατά βάση πολύ καλή, αλλά κατά περιπτώσεις μεσαίας και χαμηλής κάλυψης (Γράφ.69). Εσωτερικά, είναι υψηλής ή μέτριας κάλυψης. Η φορά είναι οριζόντια εκτός από μία περίπτωση χιαστί στίλβωσης.

65 64 Η όπτηση ποικίλλει, αλλά είναι γενικά καλή, καθώς απουσιάζουν οι καθόλου οξειδωμένοι πυρήνες (Γράφ.70). Τέλος, στο λειασμένο όστρακο εντοπίστηκε εσωτερικά λευκό επίχρισμα (δ=14εκ.) Φιάλες με Συγκλίνοντα Τοιχώματα Πρόκειται πιθανόν για αγγεία απιόσχημα και έχουν καταγραφεί 29 αγγεία σε αυτόν τον τύπο. Έχουν συγκλίνοντα τοιχώματα και, συνήθως, το ανώτερο μέρος των τοιχωμάτων νεύει ελαφρά ή περισσότερο προς τα έξω (Εικ.97). Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 9 και 25 εκ. (Γράφ.71). Το χείλος είναι απλό, αλλά εξαιρετικά συχνά είναι επίπεδο στην άκρη του, χωρίς να διαφοροποιεί τη μορφή του αγγείου. Η κεραμική ύλη είναι πάντα λεπτόκοκκη και περιέχει πυριτικά εγκλείσματα, και σπανιότερα οργανικά (Γράφ.72). Όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα. Υπερισχύουν τα καστανά και τα κόκκινα επιχρισμένα, ενώ είναι ο μοναδικός τύπος που εμφανίζει αρκετά ιώδη όστρακα. Τα ιώδη, όπως και τα ανομοιόμορφα, φέρουν επίχρισμα, συνεπώς σχεδόν τα μισά αγγεία του τύπου είναι επιχρισμένα (Γράφ.73). Συμπεριλαμβάνεται επίσης και ένα διακοσμημένο όστρακο, κόκκινο με κόκκινη ταινία στο χείλος. Η στίλβωση εξωτερικά είναι σχεδόν πάντα πολύ καλή (Γράφ.74) και η φορά της είναι συνήθως οριζόντια, αλλά εμφανίζονται αρκετά συχνά παραλλαγές (Γράφ.75). Σε μία περίπτωση, έχει γίνει επιδιόρθωση με προσθήκη πηλού πάνω στην κόκκινη στιλβωμένη επιφάνεια του οστράκου. Εσωτερικά, όπου υπάρχει στίλβωση (σχεδόν πάντα) είναι πολύ καλή, αλλά ενίοτε μέτριας ή χαμηλής κάλυψης. Ένα όστρακο έχει σταλεί για χημική ανάλυση καθώς είναι πιθανή η παρουσία οργανικών καταλοίπων στο εσωτερικό του. Η όπτηση είναι γενικά καλή, όπως φαίνεται από το υψηλό ποσοστό των πλήρως οξειδωμένων πυρήνων, αλλά οι ατελώς ή καθόλου οξειδωμένοι είναι επίσης αρκετοί (Γράφ.76). Σε ένα όστρακο με κόκκινο επίχρισμα εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Συνολικά, τα αγγεία αυτά δίνουν την εικόνα προσεγμένης κατασκευής, τα τοιχώματα είναι λεπτά, είναι λεπτόκοκκα (αν και αυτό δεν είναι απαραιτήτως κριτήριο), είναι συχνά επιχρισμένα, με εξαιρετική στίλβωση, συχνά με παραλλαγές στη φορά και η όπτησή τους είναι καλή.

66 Σκύφοι Βάσει της ονοματοθεσίας του Τσούντα, σκύφοι θεωρούνται τα αγγεία στα οποία η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από τη μέγιστη διάμετρο του αγγείου. Ως εκ τούτου, όλοι οι σκύφοι είναι ανοιχτά αγγεία, και συμπεριλαμβάνουν τα ημισφαιρικά, τα κωνικά και τα αγγεία με κάθετα τοιχώματα Ημισφαιρικοί Σκύφοι Τα ημισφαιρικά αγγεία είναι το δεύτερο πιο συχνό σχήμα μετά τις βαθιές σφαιρικές φιάλες. Ο τύπος χωρίστηκε βάσει της κλίσης του χείλους σε δύο ομάδες, η πρώτη περιλαμβάνει τα πιο βαθιά αγγεία με γωνία κλίσης χείλους 12 μικρότερη από 90 έως περίπου 70, και η δεύτερη τα πιο ρηχά αγγεία με γωνία κλίσης χείλους μικρότερη από 70. Στην πραγματικότητα κανένα από τα-σχεδιασμένα-όστρακα της πρώτης ομάδας δεν ξεπερνά τις 75 και κανένα από τα όστρακα της δεύτερης δεν φτάνει τις 65 που ενισχύει τη διάσπαση του τύπου σε δύο ομάδες. Από την άλλη, πρόκειται για χειροποίητα αγγεία, συχνά με πολλές ανωμαλίες, πράγμα που κάνει τις μετρήσεις σε επίπεδο μοίρας αρκετά αναξιόπιστες Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς Σε αυτήν την κατηγορία καταγράφηκαν 44 όστρακα (Εικ.98). Φαίνεται να ξεχωρίζουν τρεις κατηγορίες μεγεθών, τα μικρά αγγεία με διάμετρο εκ., τα μεσαία με διάμετρο εκ. (κυρίως 19-21) και τα μεγαλύτερα με διάμετρο εκ. (κυρίως 24-28) (Γράφ.77). Τα μικρά και τα μεσαία αγγεία δεν διαφοροποιούντα ως προς τα τεχνολογικά τους χαρακτηριστικά, τα μεγαλύτερα όμως παρουσιάζουν μικρές διαφορές. Το χείλος είναι κυρίως απλό, αλλά παρουσιάζει και άλλες διαμορφώσεις, όπως επίπεδο, εξωστρεφές διαφόρων κλίσεων κ.ά. (Γράφ.78). Η κεραμική τους ύλη είναι λεπτόκοκκη και σπανιότερα μεσόκοκκη και περιέχει εξίσου συχνά πυριτικά και οργανικά εγκλείσματα, και σε μεμονωμένες περιπτώσεις όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα (Γράφ.79). Σχεδόν όλα τα μεσόκοκκα όστρακα αφορούν την κατηγορία των μεγαλύτερων αγγείων, όπου εμφανίζονται επίσης τα όστρεα και τα άλλα ασβεστιούχα, δεν υπάρχει όμως διαφοροποίηση στην παρουσία των οργανικών εγκλεισμάτων. Τα περισσότερα όστρακα είναι στιλβωμένα και ελάχιστα λειασμένα ή αδρά. Ως προς το χρώμα στην πλειοψηφία τους είναι καστανά. Πολλά είναι τα ανομοιόμορφα όστρακα ή με νέφη, ενώ τα επιχρισμένα έχουν χαμηλό ποσοστό (Γράφ.80). Τα λειασμένα και αδρά αφορούν τα μικρού και μεσαίου μεγέθους αγγεία. 12 Ως γωνία κλίσης του χείλους ορίζεται ως η γωνία μεταξύ της γραμμής του χείλους και του ανώτερου τμήματος του τοιχώματος του αγγείου (Yiouni 1996, 92)

67 66 Η στίλβωση εξωτερικά και εσωτερικά είναι συνήθως πολύ καλή (Γράφ.81) και η φορά της οριζόντια, σπάνια κάθετη, χιαστί ή δύο ειδών (Γράφ.82). Η όπτηση παρουσιάζει ποικιλία, αλλά είναι συνήθως καλή, κρίνοντας από το υψηλό ποσοστό πλήρως οξειδωμένων/με τεφρό κέντρο πυρήνων (Γράφ.83). Οι καθόλου οξειδωμένοι πυρήνες εμφανίζονται συχνότερα στα μεγάλα αγγεία, που ίσως σχετίζεται με την παρουσία μεγαλύτερης ποσότητας οργανικών εγκλεισμάτων. Σε 5 περιπτώσεις εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά, ανεξαρτήτως μεγέθους. Τέλος, το διακοσμημένο με impresso όστρακο ανήκει σε μεγάλο αγγείο Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί Το σχήμα αυτό δεν είναι ιδιαίτερα ρηχό (εκτός από μία περίπτωση βλ. Εικ.99) αλλά χαρακτηρίζεται έτσι γιατί σε σύγκριση με τον προηγούμενο τύπο τα τοιχώματα έχουν μεγαλύτερη κλίση. Στην κατηγορία αυτή καταγράφηκαν 24 όστρακα και η διάμετρος κυμαίνεται αραιά από 13 έως 32 εκ. (Γράφ.84). Το χείλος είναι πάντα απλό, και ορισμένες φορές επίπεδο. Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη και περιέχει συνήθως οργανικά εγκλείσματα. Σε μία περίπτωση περιέχει όστρεα και στις υπόλοιπες πυριτικά εγκλείσματα (Γράφ.85). Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα όστρακο με πολύ καθαρό πηλό και αρκετά γωνιώδη εγκλείσματα χαλαζία. Εκτός από ένα αδρό όστρακο, όλα τα υπόλοιπα είναι στιλβωμένα, ενώ η παρουσία των επιχρισμένων είναι μικρή (2 όστρακα, το ένα ανομοιόμορφο). Υπερισχύουν τα καστανά, ενώ απουσιάζουν οι σκούρες αποχρώσεις (μαύρα/τεφρά, ιώδη) (Γράφ.86). Η στίλβωση είναι συνήθως πολύ καλή εξωτερικά (Γράφ.87), το ίδιο και εσωτερικά. Η φορά της στίλβωσης είναι οριζόντια, εκτός από μία περίπτωση δύο ειδών στίλβωσης. Υπάρχει τάση για όπτηση αυτών των αγγείων σε οξειδωτικές συνθήκες, όπως φαίνεται από τη συχνότατη παρουσία οξειδωμένων πυρήνων με τεφρό κέντρο, οι οποίοι ίσως σχετίζονται με την παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων (Γράφ.88). Σε ένα όστρακο παρατηρήθηκε εσωτερικά λευκό επίχρισμα και σε δύο περιπτώσεις υπάρχει οπή στο χείλος Κωνικοί Σκύφοι Πρόκειται για αγγεία που τα ανώτερα τοιχώματα δεν σχηματίζουν καμπύλη αλλά είναι κάθετα, με αποτέλεσμα το στόμιο να είναι κωνικό. Χωρίστηκαν σε δύο υποομάδες με βάση την κλίση τους, η πρώτη περιλαμβάνει τα πιο βαθιά αγγεία, με γωνία κλίσης

68 67 χείλους μικρότερη από 90 έως περίπου 70, και η δεύτερη τα πιο ρηχά αγγεία με γωνία κλίσης χείλους μικρότερη από 70 (βλ. υποσ.12). Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει ο κίνδυνος να πρόκειται για λαιμούς αγγείων, και όπου υπήρχε έντονη αμφιβολία τα όστρακα χαρακτηρίστηκαν ως αδιάγνωστα κωνικά και θα εξεταστούν μαζί με τους λαιμούς Κωνικοί σκύφοι βαθείς Στην κατηγορία αυτή καταγράφηκαν 16 όστρακα. Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 11 και 39 εκ. (Γράφ.89) και διαφαίνονται τρεις κατηγορίες μεγεθών, που παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους: τα μικρά 11 έως 15 εκ., τα μεσαία 19 έως 20 εκ. και τα μεγάλα 28 έως 39 εκ. (το όστρακο με διάμετρο 39 εκ. δίνει αβέβαιη μέτρηση αλλά είναι σίγουρα από μεγάλο αγγείο). Όλα τα αγγεία, όλων των μεγεθών, έχουν απλό χείλος. Τα μικρού μεγέθους αγγεία (Εικ.100.1) έχουν όλα λεπτόκοκκη κεραμική ύλη με πυριτικές προσμείξεις. Όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα χωρίς επίχρισμα και είναι καστανά/ανοιχτά καστανά και ένα μαύρο/τεφρό. Η στίλβωση είναι πολύ καλή εξωτερικά, με οριζόντια φορά-σε μία περίπτωση διαγώνια-και εσωτερικά το ίδιο. Οι πυρήνες παρουσιάζουν ποικιλία στις συνθήκες όπτησης (Γράφ.90). Ένα ανοιχτό καστανό όστρακο φαίνεται να είχε προσαρτημένη κάποια απόφυση, τώρα αποκολλημένη. Τα μεσαίου μεγέθους αγγεία που καταγράφηκαν είναι 6 (Εικ ). Στην κεραμική ύλη τους αναγνωρίστηκαν όστρεα, οργανικά και ασβεστιούχα εγκλείσματα, χονδρόκοκκα και λεπτόκοκκα εξίσου (Γράφ.91). Εκτός από το διακοσμημένο barbotin αγγείο (Εικ.74, 100.3), όλα τα υπόλοιπα είναι στιλβωμένα χωρίς επίχρισμα, κυρίως καστανά/ανοιχτά καστανά, αλλά υπάρχουν και κόκκινα και μαύρα/τεφρά (Γράφ.92). Η στίλβωση εξωτερικά είναι παντού πολύ καλή και η φορά οριζόντια, και εσωτερικά παρουσιάζουν παρόμοια εικόνα. Οι πυρήνες είναι πολύ συχνά καθόλου οξειδωμένοι, που σχετίζεται ίσως και με την συχνή παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων, ενίοτε σε μεγάλες ποσότητες (Γράφ.93). Και σε αυτήν την κατηγορία, ένα ανοιχτό καστανό όστρακο έφερε κάποια απόφυση, που έχει αποκολληθεί, ενώ ένα χείλος ανήκει σε αγγείο με barbotin (κεφ , Εικ.74, 100.3). Τα μεγαλύτερα σε μέγεθος αγγεία αυτού του τύπου είναι 4 (Εικ ). Η διάμετρος είναι 28 εκ. για 2 από αυτά, 30 για 1 και 39 εκ. για 1 (επισφαλής μέτρηση). Η κεραμική ύλη είναι σε όλα λεπτόκοκκη και περιέχει οργανικά ή πυριτικά εγκλείσματα. Ανήκουν όλα σε στιλβωμένα καστανά αγγεία. Η στίλβωση είναι πολύ καλή εξωτερικά και εσωτερικά και έχει οριζόντια φορά. Ο πυρήνας είναι συχνότερα πλήρως οξειδωμένος (Γράφ.94).

69 68 Τέλος, ένα όστρακο αδιάγνωστο ως προς τη διάμετρο, φέρει λευκό επίχρισμα εσωτερικά και είναι καστανό στιλβωμένο, λεπτόκοκκο με οργανικά εγκλείσματα. Αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε για αυτόν τον τύπο αγγείων είναι η σχετική ομοιογένεια μέσα στις κατηγορίες μεγεθών και το μικρό εύρος στη διάμετρο κάθε κατηγορίας. Οι ομοιότητες που διέπουν όλες τις κατηγορίες μεγεθών είναι το απλό χείλος, η οριζόντια, καλής ποιότητας στίλβωση, οι κεραμικές κατηγορίες και η απουσία των επιχρισμάτων. Από την άλλη, τα εγκλείσματα στην κεραμική ύλη φαίνεται να διαφέρουν αρκετά σημαντικά ως προς το είδος και την ποσότητα, ανάλογα με το μέγεθος του αγγείου. Υπάρχουν ενδείξεις για ύπαρξη λαβών ή άλλων πλαστικών αποφύσεων, που όμως δεν τεκμηριώνεται με ασφάλεια Κωνικοί σκύφοι ρηχοί Όπως συμβαίνει και με τα ημισφαιρικά αγγεία, αυτή η υποκατηγορία των κωνικών σκύφων δεν είναι ένα ιδιαίτερα ρηχό σχήμα, αλλά ο όρος αναφέρεται σε σύγκριση με την προήγουμενη κατηγορία και αφορά τη μεγαλύτερη κλίση των τοιχωμάτων (Εικ.101). Αυτός ο τύπος πρέπει να αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη, γιατί κάποια όστρακα μπορεί να ανήκουν σε αγγεία με λαιμό, αν και έχουν εξαιρεθεί οι πιο «ύποπτες» περιπτώσεις. Η διάμετρος κυμαίνεται από 12 έως 30 εκ., ενώ ένα όστρακο μετρήθηκε στα 40 εκ., και παρατίθεται με επιφύλαξη. Οι πιο δημοφιλείς τιμές είναι και 20 εκ. (Γράφ.95). Οι κατηγορίες μεγεθών δεν παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους, γιαυτό τα χαρακτηριστικά τους θα εξεταστούν μαζί. Το χείλος, αν και συνήθως απλό, παρουσιάζει κάποια ποικιλία και είναι αρκετά συχνά ελαφρά εξωστρεφές (Γράφ.96). Η κεραμική ύλη είναι σχεδόν πάντα λεπτόκοκκη και περιέχει πυριτικά και οργανικά εγκλείσματα (Γράφ.97). Όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα και επικρατούν τα καστανά, ενώ αντιπροσωπεύονται και οι άλλες κατηγορίες σε μικρούς αριθμούς (Γράφ.98). Τα επιχρισμένα όστρακα είναι λίγα, κόκκινα, καστανά και ιώδη. Επίσης, ένα όστρακο φέρει διακόσμηση barbotin. Η στίλβωση εξωτερικά είναι συνήθως πολύ καλή (Γράφ.99) και η φορά είναι παντού οριζόντια, ενώ η ίδια εικόνα επικρατεί και στο εσωτερικό. Η όπτηση, όπως αντανακλάται στους πυρήνες, παρουσιάζει αρκετή ποικιλία, ωστόσο επικρατούν οι πλήρως οξειδωμένοι και οι οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο (Γράφ.100). Τέλος, σε ένα όστρακο εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά.

70 Σκύφοι με Κάθετα Τοιχώματα Η κατηγορία περιλαμβάνει αγγεία που τα τοιχώματά τους στο ανώτερο μέρος δεν παρουσιάζουν την καμπυλότητα των ημισφαιρικών αγγείων, αλλά είναι σχεδόν κάθετα, και αριθμεί 30 όστρακα (Εικ.104). Σε συγκολλημένα τμήματα που σώζουν μεγάλο μέρος του αγγείου, το σχήμα φαίνεται να είναι ένα σχετικά βαθύ, περίπου κυλινδρικό αγγείο (Εικ ), αλλά τα περισσότερα όστρακα της κατηγορίας σώζουν πολύ μικρότερο ύψος, και είναι πιθανό να ανήκουν και σε πιο σφαιρικά σχήματα. Δεν σώζεται ολόκληρο αγγείο από αυτόν τον τύπο, όμως η βάση της Εικ φαίνεται να ανήκει σε αγγείο με κάθετα τοιχώματα. Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 10 και 33 εκ. και φαίνεται να υπάρχουν δύο κατηγορίες μεγεθών, από 10 έως 16 και από 18 έως 33 εκ., ενώ οι πιο δημοφιλείς τιμές είναι και εκ. (Γράφ.101). Το χείλος, αν και είναι συνήθως απλό, παρουσιάζει αρκετά μεγάλη ποικιλία (Γράφ.102). Χαρακτηριστικό είναι το χείλος τύπου «κολλάρο» που εμφανίζεται πανομοιότυπο σε ένα μικρό και ένα μεγάλο αγγείο (Εικ ), όπως επίσης και κάποια επίπεδα και εξωστρεφή (Εικ.104.5). Η κεραμική ύλη είναι συνήθως λεπτόκοκκη, αλλά αρκετά συχνά μεσόκοκκη. Υπερισχύουν τα πυριτικά εγκλείσματα, αλλά τα οργανικά εμφανίζονται αρκετά συχνά και συνδέονται αποκλειστικά με τα μεγαλύτερα αγγεία. Αντιθέτως η ποσότητα των εγκλεισμάτων δεν φαίνεται να επηρεάζεται από το μέγεθος. Υπάρχουν και δύο περιπτώσεις που περιέχουν όστρεα, σε συνδυασμό είτε με οργανικά είτε με άλλα ασβεστιούχα υλικά, και εμφανίζονται και στις δύο κατηγορίες μεγεθών (Γράφ.103). Όλα τα αγγεία του τύπου είναι στιλβωμένα. Υπερισχύουν τα καστανά, αλλά εμφανίζονται και οι υπόλοιπες κεραμικές κατηγορίες, ενώ υπάρχουν και αρκετά επιχρισμένα (κόκκινα, καστανά και ιώδη) (Γράφ.104). Η στίλβωση είναι συνήθως πολύ καλή εξωτερικά (Γράφ.105) και η φορά κυρίως οριζόντια, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις κάθετης (Εικ.104.2) και διαγώνιας στίλβωσης (Γράφ.106). Τα κάθετα στιλβωμένα αγγεία φέρουν επίχρισμα. Εσωτερικά η στίλβωση είναι επίσης πολύ καλή, αλλά κατά περιπτώσεις μέτρια ή και χαμηλή. Η όπτηση, όπως αντανακλάται στους πυρήνες παρουσιάζει αρκετή ποικιλία, υπερισχύουν όμως οι οξειδωμένοι πυρήνες, ενώ οι καθόλου οξειδωμένοι είναι πολύ λίγοι (Γράφ.107). Τέλος, ένα όστρακο σώζει τμήμα οπής κοντά στο χείλος, που έγινε πιθανώς πριν την όπτηση, καθώς έχει περιχείλωμα στο εσωτερικό. Συνολικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η μόνη διαφορά μεταξύ των μεγεθών είναι το είδος των εγκλεισμάτων στον πηλό, ενώ τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά δεν διαφέρουν. Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι κάποια αγγεία «επαναλαμβάνονται» σε διαφορετικό μέγεθος, όπως αυτά της Εικόνας (με

71 70 διαφορετική όμως κεραμική ύλη), ή τα επιχρισμένα αγγεία με κάθετη στίλβωση (Εικ ), που είναι πολύ λεπτότοιχα και φροντισμένα, και ίσως θα έπρεπε να θεωρηθούν κάτι ξεχωριστό από την υπόλοιπη κατηγορία Αγγεία με λαιμό Κυλινδρικός λαιμός Πρόκειται για μια μικρή κατηγορία που αντιπροσωπεύεται μόνο από 3 όστρακα και περιγράφει αγγεία με χαμηλό κυλινδρικό λαιμό με μικρή διάμετρο (Εικ.105), από 10 έως 11 εκ. Σε καμία περίπτωση δεν σώζονται πληροφορίες για το σώμα του αγγείου. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη ή μεσαία και περιέχει πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα. Η εικόνα των πυρήνων ποικίλλει, το ένα μαύρο/τεφρό έχει πλήρως οξειδωμένο πυρήνα, ενώ το άλλο καθόλου οξειδωμένο, και υπάρχει περίπτωση να έχει οργανικά κατάλοιπα στο εσωτερικό (δείγμα για χημική ανάλυση). Το καστανό όστρακο έχει οξειδωμένο πυρήνα με τεφρό κέντρο. Όπως παρατηρείται, δεν υπάρχει ιδιαίτερη ομοιογένεια στο τύπο αυτό, αν και το δείγμα είναι πολύ μικρό για οποιοδήποτε συμπέρασμα Κωνικός Λαιμός Στην κατηγορία αυτή ο λαιμός σχηματίζει γωνία στην ένωσή του με το σώμα (Εικ.106). Η ένωση σώζεται σε 5 όστρακα, άλλα τρία φαίνεται αρκετά βέβαιο ότι ανήκουν σε λαιμό αν και δεν σώζουν την ένωση, ενώ δύο είναι αρκετά πιθανό, αλλά όχι βέβαιο, ότι ανήκουν σε αγγεία με λαιμό. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 9 έως 18 εκ. (Γράφ.108). Η κεραμική τους ύλη είναι κυρίως λεπτή και περιέχει κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, ενίοτε οργανικά ή ασβεστιούχα (Γράφ.109). Όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα, πολύ συχνά επιχρισμένα (κόκκινα, καστανά και δύο ανομοιόμορφα) (Γράφ.110, Εικ.107). Η στίλβωση εξωτερικά είναι συνήθως πολύ καλή (Γράφ.111) και η φορά οριζόντια ή, σπανιότερα, κάθετη (Γράφ.112). Εσωτερικά είναι συνήθως στιλβωμένα, αλλά σε μεμονωμένες περιπτώσεις λειασμένα ή αδρά. Η όπτηση φαίνεται να είναι συνήθως πολύ καλή, καθώς στην πλειονότητά τους οι πυρήνες είναι πλήρως οξειδωμένοι ή οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο (Γράφ.113) Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή Σε αυτόν τον τύπο αγγείων ο λαιμός ενώνεται με το σώμα χωρίς γωνίες, δημιουργώντας σιγμοειδή κατατομή, και είναι η πολυπληθέστερη κατηγορία των αγγείων με λαιμό (19 όστρακα) (Εικ.108). Σώζεται ένα αρκετά μεγάλο τμήμα αγγείου,

72 71 αλλά τα υπόλοιπα όστρακα είναι αρκετά μικρά και φαίνεται να υπάρχει σχετική ποικιλία στη μορφή και το ύψος του λαιμού. Στο μεγάλο σωζόμενο τμήμα (δ=18εκ.), παρατηρείται ότι ο λαιμός δεν σχηματίζει κανονικό κύκλο, αλλά έλλειψη. Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 8 και 25 εκ. (Γράφ.114). Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, αλλά αρκετά συχνά μεσαία ή χονδρόκοκκη. Περιέχει κυρίως πυριτικά και οργανικά εγκλείσματα, αλλά επίσης σε μεμονωμένες περιπτώσεις όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα μαζί με οργανικά εγκλείσματα (Γράφ.115). Όλα τα διαγνωστικά όστρακα είναι στιλβωμένα και πολύ συχνά επιχρισμένα (κόκκινο, καστανό και ιώδες) (Γράφ.116). Η στίλβωση εξωτερικά είναι συνήθως πολύ καλή (Γράφ.117) και η φορά κυρίως οριζόντια (Γράφ.118). Εσωτερικά, ο λαιμός είναι συνήθως στιλβωμένος και επιχρισμένος, όπου υπάρχει επίχρισμα, ενώ το εσωτερικό του σώματος είναι λειασμένο ή αδρό. Η όπτηση δεν φαίνεται να έγινε σε ιδιαίτερα ψηλές θερμοκρασίες ή/και διάρκεια, καθώς υπερισχύουν οι ατελώς ή καθόλου οξειδωμένοι πυρήνες, ενώ γενικά παρουσιάζει ποικιλία (Γράφ.119) Ασκοί Στο σχηματολόγιο των Παλιαμπέλων περιλαμβάνεται και ένας ασκός, που σώζει μεγάλο τμήμα του χείλους και τη βάση (Εικ.102). Πρόκειται για ένα μικρό αγγείο καστανό με νέφη, επίπεδη βάση, όχι απόλυτα κυκλική, με διάμετρο 5-7 εκ. και επίπεδο χείλος, με διάμετρο 7 εκ. Η κεραμική του ύλη είναι μεσόκοκκη και περιέχει οργανικές ύλες. Εξωτερικά είναι εξαιρετικά στιλβωμένος, όπως επίσης και στο εσωτερικό του λαιμού, ενώ εσωτερικά είναι λειασμένος. Εσωτερικά έχει αρκετό ίζημα ενώ εξωτερικά λίγο, και η βάση είναι ελαφρώς φθαρμένη. Ο πυρήνας του είναι μάλλον πλήρως οξειδωμένος. Δεν υπάρχει άλλος επιβεβαιωμένος ασκός σε αυτό το σύνολο αλλά υπάρχουν πιθανές έμμεσες ενδείξεις για την ύπαρξη άλλων. Σε δύο βάσεις (Εικ.118.1) το τοίχωμα αναπτύσσεται με διαφορετική κλίση σε κάθε πλευρά και, εφόσον δεν πρόκειται για τυχαία παραμόρφωση, θα μπορούσαν να ανήκουν σε ασκό. Επίσης το πρώτο όστρακο της Εικ.94 έχει τέτοια κλίση και διάμετρο που, υποθετικά, θα μπορούσε να προέρχεται από ασκό. Σύμφωνα με τη Γιούνη (Yiouni 1996, 95-96), οι ασκοί σπανίζουν στις θέσεις της αρχαιότερης νεολιθικής και παραθέτει παραδείγματα από την Πελοπόννησο που φέρουν όμως γραπτή διακόσμηση και γενικά διαφέρουν. Στην αρχαιότερη Νεολιθική της Μακεδονίας έχουν βρεθεί, απ όσο γνωρίζω, στη Νέα Νικομήδεια (Yiouni ό.π.) και ένα ασκοειδές αγγείο στα Ρεβένια Πιερίας (Μπέσιος 2010, 34).

73 72 Θα πρέπει όμως να επισημανθεί και η δυσκολία του εντοπισμού των ασκών, καθώς αν δεν συγκολληθεί ένα αρκετά μεγάλο μέρος του αγγείου είναι δύσκολο να ταυτιστεί Άλλα Υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη και άλλων σχημάτων, ή παραλλαγών αυτών που έχουν περιγραφεί, που λόγω σπανιότητας ή/και δυσκολίας εντοπισμού τους δεν τεκμηριώνονται επαρκώς. Έχει ήδη αναφερθεί το μικρό κύπελλο με τον επίθετο πηλό, που πιθανώς δημιουργούσε τετράγωνη κάτοψη (Εικ.87.8, 89), που παραπέμπει σε τετράπλευρα αγγεία όπως αυτό που αναφέρεται από το Σέσκλο (Θεοχάρης 1967, ). Έχει επίσης γίνει αναφορά σε αγγεία που φέρουν οπές, που έχουν γίνει πριν την όπτηση, και άρα είναι μέρος της αρχικής μορφής (Εικ.92.1), που επίσης βρίσκουν παράλληλα σε πρώιμα αγγεία από το Αχίλλειο και το Σέσκλο, ενίοτε διακοσμημένα. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για σχήματα μη κυκλικά, ίσως ελλειψοειδή, όπως έμμεσα φαίνεται από κάποιες ελλειψοειδείς βάσεις, ιδίως τις μεγαλύτερες από αυτές (αν και η βάση δεν καθορίζει απαραιτήτως το σχήμα του υπόλοιπου αγγείου), ή ακόμα και από κάποια όστρακα χείλους με πολύ μικρή καμπυλότητα (που ίσως όμως ανήκουν σε μεγαλύτερα αγγεία, ή πρόκειται για ανωμαλία στο πλάσιμο). Ίσως η πιο σημαντική ένδειξη όμως είναι το τμήμα αγγείου της Εικ.82, που είναι ελλειψοειδές, αν και δεν σώζει διαγνωστικό τμήμα, ώστε να δώσει ένα ξεκάθαρο σχήμα. Είναι στιλβωμένο ανοιχτό καστανό, μεσόκοκκο με οργανικά εγκλείσματα και εσωτερικά φέρει λευκό επίχρισμα. Τέλος, σώζεται τμήμα ενός ιδιαίτερου χείλους, που προεξέχει αρκετά στο εσωτερικό και εξωτερικά φέρει λαβή, ακριβώς πάνω στο χείλος (Εικ.103). Το χείλος έχει εξωτερική διάμετρο εκ. και ανήκει πιθανόν σε σφαιρικό ή κυλινδρικό αγγείο. Είναι στιλβωμένο καστανό, λεπτόκοκκο με πυριτικά εγκλείσματα Αδιάγνωστα ανοιχτά και αδιάγνωστα Πρόκειται για όστρακα στα οποία δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί το ακριβές σχήμα. Στην πρώτη περίπτωση, τα ανοιχτά αδιάγνωστα, συνήθως είτε δεν σώζεται αρκετά μεγάλο τμήμα είτε το πλάσιμο είναι ανώμαλο, ώστε να μην είναι δυνατό να μπει σε μία κατηγορία, για παράδειγμα, στα ημισφαιρικά ή στα κωνικά, με ασφάλεια, είναι όμως σαφές ότι πρόκειται για ανοιχτά είτε από την κλίση ή/και τη διάμετρο. Στη δεύτερη περίπτωση, δεν είναι καν σαφές από ποιον γενικό τύπο μπορεί να προέρχεται το όστρακο. Ο λόγος που καταγράφηκαν αυτά τα όστρακα είναι είτε ότι είναι διακοσμημένα (ιδίως στην περίπτωση των αδιάγνωστων) είτε για να καλύψουν το κενό

74 73 σε χώρους από τους οποίους προήλθε πολύ λίγη κεραμική, και χρειαζόταν να μεγαλώσει το δείγμα πάνω στο οποίο θα μελετηθεί η κατανομή άλλων χαρακτηριστικών πέρα από το σχήμα (χρώμα, κεραμική ύλη κ.τ.λ.). Αυτά τα όστρακα προφανώς δεν έχουν αξία στη μελέτη του σχηματολογίου και θα χρησιμοποιηθούν στην κατά χώρο ανάλυση και στην συζήτηση περί διακόσμησης ή άλλων χαρακτηριστικών λόγων για τους οποίους καταγράφηκαν. Τα ανοιχτά αδιάγνωστα είναι 60, ενώ τα αδιάγνωστα Βάσεις Οι βάσεις παρουσιάζουν αρκετή ποικιλία στη μορφή και τον τρόπο κατασκευής τους (Γράφ.120). Οι πιο συνηθισμένες βάσεις είναι οι χαμηλές δακτυλιόσχημες, οι κοίλες και οι δισκοειδείς. Όπως είδαμε, ένας μικρός αριθμός βάσεων από διάφορους τύπους δεν έχει απόλυτα κυκλική κάτοψη. Ο χαρακτηρισμός κλειστή/ανοιχτή/αδιάγνωστη βάση δίνεται με βάση την εσωτερική επεξεργασία, εκτός από τις περιπτώσεις που συνδέεται με ολόκληρο αγγείο. Ο ίδιος αυτός χαρακτηρισμός δίνει πληροφορία για την κατάσταση του οστράκου εσωτερικά, δηλαδή οι βάσεις που θεωρείται ότι ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία έχουν εξαιρετική στίλβωση εσωτερικά και/ή επίχρισμα ή λευκό επίχρισμα, αυτές που ανήκουν σε κλειστά έχουν αδρές επιφάνειες και όλες οι υπόλοιπες είναι αδιάγνωστες. Για λόγους οικονομίας, δεν έχει συμπεριληφθεί αναλυτική περιγραφή του εσωτερικού, εκτός αν κρίνεται απαραίτητο. Στην περιγραφή της εξωτερικής επιφάνειας λαμβάνεται υπόψη το σωζόμενο τμήμα του σώματος, η περιφέρεια της βάσης και ο πάτος της. Όταν ο πάτος έχει διαφορετική επεξεργασία, αυτό διευκρινίζεται Επίπεδες Από τις 30 επίπεδες βάσεις που καταγράφηκαν (Εικ.109) οι 4 έχουν μη κυκλική κάτοψη. Η διάμετρος κυμαίνεται από 5-19 εκ., ενώ υπάρχουν δύο βάσεις με διάμετρο 26 και 51 εκ. που πρέπει να είναι μη κυκλικής κάτοψης (Γράφ.121). Η βάση με διάμετρο 51 εκ. προέρχεται από ένα μοναδικό αγγείο στο συγκεκριμένο κεραμικό σύνολο. Είναι εξαιρετικά αδρό, με πολύ χοντρά τοιχώματα, μαύρο πυρήνα και μεσαία κεραμική ύλη με οργανικά (Εικ.110). Προέρχεται πιθανώς από αποθηκευτικό αγγείο. Οι επίπεδες βάσεις συχνά παρουσιάζουν ανωμαλίες στην επιφάνειά τους και είναι κυρίως αδιάγνωστες και ανοιχτές ως προς το σχήμα (Γράφ.122). Το μόνο σχήμα που έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα με επίπεδη βάση είναι ο ασκός. Η κεραμική ύλη είναι πολύ συχνά μεσαία ή χονδρόκοκκη και περιέχει κυρίως οργανικά και πυριτικά εγκλείσματα, σε μεμονωμένες περιπτώσεις όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα (μαζί με οργανικά) (Γράφ.123).

75 74 Υπάρχουν λίγες περιπτώσεις αδρών οστράκων και μία με διακόσμηση impresso (Εικ.64). Τα υπόλοιπα είναι στιλβωμένα, κυρίως καστανά/ανοιχτά καστανά, αλλά συχνά κόκκινα ή ανομοιόμορφα, ενώ μόνο σε μία περίπτωση υπάρχει επίχρισμα (Γράφ.124). Η στίλβωση είναι σχεδόν πάντα πολύ καλή (Γράφ.125) και εκτείνεται και στον πάτο του αγγείου. Όπου ήταν δυνατό να διαπιστωθεί, η φορά ήταν οριζόντια, εκτός από την περίπτωση του κόκκινου επιχρίσματος, που είναι κάθετη. Οι πυρήνες παρουσιάζουν ποικιλία, αλλά πολύ συχνά δεν είναι καθόλου οξειδωμένοι (Γράφ.126). Εσωτερικό λευκό επίχρισμα εντοπίστηκε σε 2 όστρακα Κυρτές-επίπεδες Πρόκειται για βάσεις επίπεδες που έχουν ομαλό καμπύλο πέρασμα στο σώμα (Εικ.111). Από τις 17 βάσεις, 1 είναι μη κυκλική και οι περισσότερες είναι ανοιχτές, ενώ δεν αναγνωρίστηκε καμία κλειστή. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν αναγνωρίστηκε καμία κυρτή βάση με βεβαιότητα. Η μέτρηση της διαμέτρου παρουσίασε δυσκολία λόγω της μορφολογίας των βάσεων και σε 7 από αυτές δεν στάθηκε δυνατή. Στις υπόλοιπες, η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 3 και 15 εκ. (Γράφ.127). Σε μία περίπτωση με αδιάγνωστη διάμετρο, η κάτοψη φαίνεται να είναι μη κυκλική, και ίσως πρόκειται για αγγείο με ιδιαίτερο σχήμα ή για άλλο πήλινο αντικείμενο. Στην κεραμική ύλη των περισσότερων περιέχονται πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα κυρίως λεπτόκοκκα αλλά και μεσόκοκκα, και σπάνια όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.128). Εκτός από ένα αδρό όστρακο, όλα τα υπόλοιπα είναι στιλβωμένα, χωρίς επίχρισμα. Επικρατούν τα καστανά/ ανοιχτά καστανά, ενώ πάρα πολλά φέρουν νέφη (Γράφ.129). Όπου ήταν δυνατόν να παρατηρηθεί, η στίλβωση είναι πολύ καλή, με οριζόντια ή αδιάγνωστη φορά και καλύπτει και τον πάτο του αγγείου. Οι πυρήνες μαρτυρούν ποικιλία στις συνθήκες όπτησης, αν και είναι κυρίως πλήρως οξειδωμένοι (Γράφ.130) Κοίλες Πρόκειται για βάσεις με απλό προφίλ και εξωτερικά κοίλο πάτο (Εικ.112). Καταγράφηκαν 70 κοίλες βάσεις, εκ των οποίων οι 3 έχουν μη κυκλική κάτοψη. Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 5 και 21 εκ. (Γράφ.131). Από τις διαγνώσιμες ως προς το σχήμα, οι περισσότερες με διαφορά ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία (Γράφ.132). Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη, αλλά ενίοτε και μεσαία, και περιέχει συνήθως πυριτικά εγκλείσματα και λιγότερο συχνά οργανικά, ενώ σπάνια περιέχει όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.133).

76 75 Τα όστρακα είναι κυρίως στιλβωμένα, αλλά υπάρχουν αρκετά αδρά και λειασμένα. Τα περισσότερα είναι καστανά/ανοιχτά καστανά, και σε μικρότερους αριθμούς μαύρα/τεφρά και κόκκινα επιχρισμένα, αλλά αντιπροσωπεύονται και οι άλλες κεραμικές κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένου και ενός οστράκου με υπόλευκο επίχρισμα (Γράφ.134). Επίσης σε δύο περιπτώσεις το όστρακο φέρει διακόσμηση impresso (Εικ.18, 63). Η στίλβωση είναι σχεδόν πάντα πολύ καλή (Γράφ.135) και η φορά οριζόντια, με μεμονωμένες περιπτώσεις κάθετης (στιλβωμένο καστανό) και οριζόντιας στίλβωσης (Γράφ.136). Οι πυρήνες παρουσιάζουν ποικιλία, αλλά είναι συχνότερα οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο (Γράφ.137). Σε δύο περιπτώσεις, ενός καστανού οστράκου και ενός με κόκκινο επίχρισμα, η βάση δεν έχει επεξεργασία ή επίχρισμα στον πάτο εξωτερικά, και σε μία βάση με κόκκινο επίχρισμα ο πάτος είναι στιλβωμένος αλλά όχι επιχρισμένος. Οι περιπτώσεις αυτές επισημαίνονται γιατί η γενική τάση είναι η εξίσου καλή επεξεργασία ολόκληρης της βάσης. Τέλος, λευκό επίχρισμα εσωτερικά εντοπίστηκε σε 4 όστρακα Δισκοειδείς Οι δισκοειδείς βάσεις έχουν έναν πρόσθετο δίσκο πηλού εξωτερικά, που τους δίνει το χαρακτηριστικό προφίλ (Εικ.114). Συχνά διακρίνονται τα ίχνη της ένωσης του δίσκου με το υπόλοιπο σώμα (Εικ ). Συνήθως είναι κοίλες, αλλά σε λίγες περιπτώσεις φαίνονται να είναι επίπεδες. Ωστόσο, επειδή πολλά όστρακα παρουσιάζουν ανωμαλίες και οι διαφορές μεταξύ επίπεδων και κοίλων δεν είναι πάντα σαφείς, αυτή η διάκριση δεν θεωρήθηκε ουσιαστική και οι υποομάδες θα εξεταστούν μαζί. Καταγράφηκαν 85 δισκοειδείς βάσεις. Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 6 και 23 εκ. αλλά οι περισσότερες βρίσκονται μεταξύ 9 και 12 εκ. (Γράφ.138). Σε 6 περιπτώσεις η βάση φαίνεται να είναι μη κυκλικής κάτοψης. Ελάχιστες βάσεις φαίνονται να ανήκουν σε κλειστά αγγεία (Γράφ.139). Η κεραμική ύλη είναι συνήθως λεπτόκοκκη, υπάρχουν όμως μεσόκοκκα και χονδρόκοκκα όστρακα, και περιέχει κυρίως πυριτικά και δευτερευόντως οργανικά εγκλείσματα, ενώ σε ελάχιστες περιπτώσεις όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα (Γράφ.140). Αρκετές, συγκριτικά, βάσεις ανήκουν σε λειασμένα ή αδρά αγγεία, αλλά η πλειονότητα σε στιλβωμένα. Υπερισχύουν τα καστανά/ανοιχτά καστανά και τα μαύρα/τεφρά, ενώ τα επιχρισμένα όστρακα είναι πολύ λίγα. Σε δύο περιπτώσεις υπάρχει διακόσμηση impresso και μία βάση φαίνεται να έχει γραπτή κόκκινη

77 76 διακόσμηση (Γράφ.141). Η στίλβωση εξωτερικά είναι πολύ καλή και έχει οριζόντια φορά, πλην μίας διαγώνιας (Γράφ ). Η όπτηση όπως αντανακλάται στους πυρήνες φαίνεται να είναι αρκετά καλή, καθώς το ποσοστό των πλήρως οξειδωμένων πυρήνων είναι υψηλό, κατά τα άλλα παρουσιάζει ποικιλία (Γράφ.144). Σε μία περίπτωση κόκκινου επιχρίσματος, ο πάτος της βάσης είναι στιλβωμένος, αλλά όχι επιχρισμένος. Σε 3 βάσεις εσωτερικά παρατηρήθηκε λευκό επίχρισμα Δακτυλιόσχημες Οι δακτυλιόσχημες είναι η πιο πολυπληθής κατηγορία βάσεων στα Παλιάμπελα και εμφανίζει αρκετή μορφολογική ποικιλία (Γράφ.145). Τα κριτήρια που έχουν χρησιμοποιηθεί για το διαχωρισμό τους είναι τα εξής: η εμφάνιση του δακτυλίου στην κατατομή του αγγείου: εάν εμφανίζεται ή όχι, ή αν έχει έντονη έκφραση το ύψος της βάσης: είναι χαμηλή όταν το ύψος του δακτυλίου εξωτερικά είναι μικρότερο από το 1/10 της διαμέτρου και ψηλή όταν είναι μεγαλύτερο τέλος, εάν στον πάτο της βάσης έχει προστεθεί πηλός, με αποτέλεσμα να δημιουργείται κοίλος πάτος, η βάση χαρακτηρίζεται δακτυλιόσχημη-δισκοειδής Δακτυλιόσχημες χωρίς κατατομή Πρόκειται για βάσεις με χαμηλό δακτύλιο, ο οποίος δεν διαγράφεται στην κατατομή του αγγείου, με αποτέλεσμα αυτό να είναι συνεχόμενο (Εικ.112). Καταγράφηκαν 12 τέτοιες βάσεις εκ των οποίων η 1 με μη κυκλικό προφίλ. Δεν υπάρχουν βάσεις που να αποδίδονται σε κλειστά αγγεία. Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 6 και 15 εκ., αλλά οι περισσότερες είναι μεταξύ 8-11 εκ. (Γράφ.146). Ως προς την κεραμική ύλη αισθητή είναι η απουσία των οργανικών εγκλεισμάτων. Μόνο σε ένα λεπτόκοκκο όστρακο παρατηρήθηκαν οργανικά εγκλείσματα, μαζί με όστρεα, το μοναδικό με κόκκινο επίχρισμα. Τα υπόλοιπα έχουν πυριτικά εγκλείσματα και είναι κυρίως λεπτόκοκκα (Γράφ.147). Εκτός από ένα λειασμένο όστρακο, οι υπόλοιπες βάσεις είναι στιλβωμένες, και σε μία περίπτωση με κόκκινο επίχρισμα. Κυριαρχούν τα ανοιχτά καστανά (Γράφ.148). Η στίλβωση είναι συνήθως πολύ καλή και η φορά της είναι συνήθως οριζόντια αλλά παρατηρήθηκε επίσης χιαστί και προς όλες τις κατευθύνσεις (Γράφ ). Ως προς την όπτηση, κυριαρχούν οι πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες, αλλά αρκετοί είναι πολύχρωμοι (Γράφ.151). Η βάση που φέρει κόκκινο επίχρισμα, δεν είναι επιχρισμένη στον πάτο της. Τέλος, σε 3 βάσεις εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά.

78 Δακτυλιόσχημες με κατατομή χαμηλές και ψηλές Στις βάσεις αυτής της κατηγορίας ο δακτύλιος διαγράφεται στην κατατομή του αγγείου (Εικ.118). Επικρατεί αρκετή ποικιλομορφία μέσα στον τύπο, ο δακτύλιος μπορεί να έχει διάφορα μεγέθη και ποικίλες διατομές, να είναι καλά ενωμένος με το σώμα ή να είναι εντελώς διακριτός κ.τ.λ. (Εικ ). Καταγράφηκαν 84 χαμηλές δακτυλιόσχημες βάσεις με κατατομή, εκ των οποίων οι 3 με μη κυκλική κάτοψη, και είναι ο δημοφιλέστερος τύπος βάσης στο υλικό. Βάση αυτού του τύπου έχει και η φιάλη της Εικόνας 89. Καταγράφηκαν επίσης 13 ψηλές δακτυλιόσχημες, οι οποίες παρουσιάζουν επίσης ποικιλομορφία (Εικ.123), αλλά ως προς τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά τους δεν διαφοροποιούνται από τις χαμηλές. Οι περισσότερες από τις διαγνωστικές ως προς το σχήμα ανήκουν σε ανοιχτά αγγεία (Γράφ.152). Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 4 και 16 εκ., αλλά οι πιο δημοφιλείς τιμές είναι μεταξύ 7 και 10 εκ. (Γράφ.153). Ως προς την κεραμική ύλη, τα περισσότερα όστρακα που εξετάστηκαν είναι λεπτόκοκκα και λιγότερα είναι μεσόκοκκα. Περιέχουν κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, αλλά και σε ικανό ποσοστό οργανικά, ενώ σε λίγες περιπτώσεις παρατηρήθηκαν όστρεα και άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.154). Ελάχιστα όστρακα έχουν λειασμένη ή αδρή επιφάνεια, ενώ στη συντριπτική πλειονότητα είναι στιλβωμένα (Γράφ.155). Κυριαρχούν τα όστρακα με κόκκινο επίχρισμα και τα καστανά στιλβωμένα. Εμφανίζεται επίσης και υπόλευκο επίχρισμα (Εικ.118.3). Η στίλβωση είναι συνήθως πολύ καλή, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις μέτρια (Γράφ.156). Η φορά είναι συνήθως οριζόντια, αλλά στις χαμηλές βάσεις υπάρχουν μεμονωμένες περιπτώσεις διαγώνιας, δύο ειδών και στίλβωσης προς όλες τις κατευθύνσεις (Γράφ.157). Υπάρχουν επίσης δύο βάσεις με διακόσμηση impresso, ονυχωτό και με εργαλείο, και μία βάση γραπτή με κόκκινη διακόσμηση σε ανοιχτή καστανή επιφάνεια. Περίπου το 50% των πυρήνων είναι εντελώς οξειδωμένοι (κυρίως) ή οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο, αλλά είναι επίσης υψηλό το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων πυρήνων (Γράφ.158). Σε δύο περιπτώσεις χαμηλών βάσεων, ο πάτος της βάσης είναι στιλβωμένος εξωτερικά, ενώ το σώμα είναι λειασμένο ή αδρό. Επίσης σε μία ψηλή βάση με κόκκινο επίχρισμα, ο πάτος είναι αδρός. Τέλος, λευκό επίχρισμα εσωτερικά εντοπίστηκε σε 8 όστρακα.

79 Δακτυλιόσχημες-δισκοειδείς χαμηλές και ψηλές Πρόκειται για βάσεις που ενώ εξωτερικά σχηματίζουν δακτύλιο από κάτω είναι κοίλες, και για την κατασκευή τους έχει ακολουθηθεί διαφορετική διαδικασία από την απλή επικόλληση του δακτυλίου, που συμπεριλαμβάνει προσθήκη πηλού στον πάτο της βάσης και παραπέμπει στις δισκοειδείς βάσεις (Εικ.124). Χωρίζονται και αυτές σε ψηλές και χαμηλές με βάση τα κριτήρια που τέθηκαν για τις υπόλοιπες δακτυλιόσχημες. Καταγράφηκαν 18 χαμηλές βάσεις, εκ των οποίων 2 μη κυκλικές, και 7 ψηλές βάσεις. Τα χαρακτηριστικά τους δεν διαφοροποιούνται. Οι περισσότερες διαγνωστικές βάσεις σχετίζονται με ανοιχτά αγγεία (Γράφ.159). Η διάμετρος κυμαίνεται μεταξύ 3 και 16 εκ. (για τις ψηλές 3-9) (Γράφ.160). Η κεραμική ύλη είναι συχνότερα λεπτόκοκκη και περιέχει κυρίως πυριτικά, αλλά και οργανικά εγκλείσματα (Γράφ.161). Με εξαίρεση ελάχιστα λειασμένα όστρακα, όλα τα υπόλοιπα είναι στιλβωμένα και επικρατούν τα καστανά και τα κόκκινα επιχρισμένα, ενώ υπάρχουν και ιώδη και ανομοιόμορφα με επίχρισμα (Γράφ.162). Συγκαταλέγεται επίσης ένα όστρακο με γραπτή κόκκινη διακόσμηση στην ανοιχτή καστανή επιφάνεια (Εικ.37). Η στίλβωση είναι σχεδόν πάντα πολύ καλή (Γράφ.163) και η φορά της οριζόντια. Η όπτηση, όπως αντανακλάται στους πυρήνες, παρουσιάζει ποικιλία (Γράφ.164). Τέλος, μία ψηλή βάση έχει την ιδιαιτερότητα ότι φέρει στίλβωση μόνο στον πάτο της βάσης, ενώ το σώμα είναι λειασμένο Δακτυλιόσχημες με έντονη έκφραση Πρόκειται για μια μικρή ομάδα 4 βάσεων, στις οποίες ο δακτύλιος έχει έντονη έκφραση προς τα έξω και επίσης διαφοροποιείται από τους δακτυλίους των άλλων βάσεων στο ότι είναι γλωσσοειδούς και όχι κυκλικής διατομής (Εικ.125). Είναι όλες ανοιχτές και η διάμετρος είναι 8 και 9 εκ. Η κεραμική τους ύλη περιέχει μόνο πυριτικά εγκλείσματα και είναι κυρίως λεπτόκοκκη. Φαίνονται να συνδέονται με επιχρισμένα αγγεία, αφού τρία φέρουν επίχρισμα (κόκκινο και καστανό) και ένα είναι καστανό στιλβωμένο. Η στίλβωση είναι υψηλής κάλυψης και έντασης και η φορά οριζόντια. Η όπτηση όμως δεν φαίνεται να είναι πολύ καλή, καθώς ο πυρήνας συχνά δεν είναι καθόλου οξειδωμένος Πόδια Καταγράφηκαν επίσης μία σειρά από πόδια αγγείων και, πιθανόν, τραπεζών με μεγάλη ποικιλομορφία.

80 Πόδι συμπαγές χαμηλό Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν 3 χαμηλά συμπαγή πόδια (Εικ ). Η έννοια «χαμηλό» εδώ δεν χρησιμοποιείται με βάση την αναλογία ύψους-διαμέτρου αλλά σε αντιδιαστολή με τα ψηλά συμπαγή πόδια της επόμενης κατηγορίας. Όλα είναι αδιάγνωστα ως προς το ανοιχτό/κλειστό. Τα δύο πόδια φέρουν κόκκινο επίχρισμα και η διάμετρός τους είναι 6 και 10 εκ. Είναι λεπτόκοκκα με πυριτικά εγκλείσματα. Η φορά της στίλβωσης είναι οριζόντια. Το ένα έχει πλήρως οξειδωμένο πυρήνα και το άλλο καθόλου οξειδωμένο. Το άλλο πόδι είναι αρκετά ιδιαίτερο, έχει ανώμαλο πλάσιμο, είναι μεσόκοκκο με οργανικά εγκλείσματα, είναι αδρό μαύρο/τεφρό και με καθόλου οξειδωμένο πυρήνα (Εικ.126.2) Πόδι συμπαγές ψηλό Καταγράφηκαν 4 τέτοια πόδια, εκ των οποίων μόνο ένα σώζει τμήματα των επιφανειών των άκρων (Εικ.126.1, 127). Καθώς δεν έχει συγκολληθεί κανένα τέτοιο πόδι με σώμα δεν είναι δυνατή η ταύτισή του με σχήμα, αλλά είναι πιθανόν να ανήκει στον τύπο της «φρουτιέρας». Τέτοια πόδια εμφανίζονται και στην προχωρημένη ΑΝ της Οτζάκι. Όλα τα όστρακα έχουν κόκκινο επίχρισμα, αλλά τα δύο είναι ανομοιόμορφα. Η στίλβωση είναι πολύ καλή και η φορά της κάθετη. Η διάμετρος που μετρήθηκε σε 3 πόδια αφορά τον κορμό και είναι 3 και 4 εκ., ενώ στο τρίτο υποθετικά η άκρη του προσεγγίζει τα 6 εκ. Η κεραμική τους ύλη περιέχει πυριτικές προσμείξεις και είναι λεπτόκοκκα πλην ενός μεσόκοκκου. Οι πυρήνες κυμαίνονται σε όλο το φάσμα, από πλήρως έως καθόλου οξειδωμένοι Πόδι κοίλο Πρόκειται για κοίλο πόδι, που μοιάζει με υπερυψωμένη δακτυλιόσχημη βάση με έντονη έκφραση. Καταγράφηκαν 3 τέτοια πόδια, από τα οποία κανένα δεν σώζει τη σύζευξη με το σώμα, οπότε οι αποκαταστάσεις είναι υποθετικές (Εικ.128). Η διάμετρός τους είναι 8-9 εκ. Έχουν όλα πυριτικά εγκλείσματα στην κεραμική ύλη και είναι λεπτά ή μεσόκοκκα. Δύο φέρουν κόκκινο επίχρισμα και το τρίτο είναι καστανό στιλβωμένο. Η στίλβωση είναι πολύ καλή και η φορά είναι οριζόντια στα δύο, ενώ το άλλο έχει ίχνη οριζόντιας και κάθετης στίλβωσης που επικαλύπτονται. Οι πυρήνες είναι είτε εντελώς οξειδωμένοι, είτε με τεφρό κέντρο Πόδι πολυποδικού αγγείου ή τράπεζας Καθώς τα πόδια βρέθηκαν αποκολλημένα από το σώμα δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον αριθμό των ποδιών αυτών των αγγείων, ενώ δεν δεν μπορεί να

81 80 αποκλειστεί κάποια από αυτά να προέρχονται από τράπεζες ή άλλα πήλινα αντικείμενα. Τρία πόδια πιθανώς αγγείων καταγράφηκαν και είναι διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά όλα φέρουν κόκκινο επίχρισμα και είναι στιλβωμένα κάθετα, ενώ είναι λεπτόκοκκα, με πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα. Το ένα σχηματίζει ένα χαρακτηριστικό εξόγκωμα σαν «γοφός», αλλά είναι πολύ φθαρμένο και σώζει μικρό τμήμα. Το δεύτερο (Εικ.129), είναι αρκετά ξεχωριστό γιατί είναι ως ένα σημείο κοίλο στο εσωτερικό του, όπου φέρει καλής ποιότητας στίλβωση, αλλά όχι επίχρισμα. Το τελευταίο είναι σαφώς μικρότερο από τα άλλα δύο και με άλλη μορφολογία, μοιάζει λίγο με μεγάλη απόφυση και είναι συμπαγές (Εικ.130). Δύο πόδια έχουν ερμηνευθεί ως πιθανά πόδια τράπεζας, βρέθηκαν όμως και αυτά αποκολλημένα, οπότε η ερμηνεία δεν είναι βέβαιη. Η διάμετρός τους είναι 2 και 3 εκ. Το ένα έχει πρισματική διατομή, είναι στιλβωμένο καστανό, λεπτόκοκκο με οργανικά εγκλείσματα (Εικ.131). Το άλλο είναι ανομοιόμορφο, πιθανώς με επίχρισμα, με μεσόκοκκη κεραμική ύλη με πυριτικά εγκλείσματα. 5.3 Λαβές Αναγνωρίστηκαν δύο είδη λαβών, οι διάτρητες αποφύσεις και οι ταινιωτές λαβές. Συνολικά καταγράφηκαν 82 λαβές εκ των οποίων οι 55 σώζουν αρκετό τμήμα ώστε να παρέχουν περισσότερες πληροφορίες για τη μορφολογία τους Διάτρητες αποφύσεις Οι διάτρητες αποφύσεις κατασκευάζονται από από μία μικρή μάζα πηλού, η οποία επικολλάται στο σώμα και στη συνέχεια δέχεται διάτρηση με εργαλείο πάντα κυκλικής διατομής, αλλά ποικίλων διαμέτρων, πιθανόν ελαφρώς κωνικό, αφού στις περισσότερες λαβές η τρύπα είναι μεγαλύτερη στη μία πλευρά. Η περεταίρω επεξεργασία της επιφάνειας, δηλαδή στίλβωση και επίχρισμα, γίνονται μετά την επικόλληση της λαβής. Οι 47 διάτρητες αποφύσεις χωρίζονται σε δύο κατηγορίες σύμφωνα με το μέγεθός τους: οι μεγάλες είναι περίπου 3-4 εκ. μήκος και είναι πιο ογκώδεις, ενώ οι μικρές είναι μικρότερες από 3 εκ. και γενικά πιο διακριτικές (Εικ ). Όπως είναι λογικό όμως, η τομή ανάμεσα στα μεγέθη δεν είναι απόλυτη. Το μέγεθος της απόφυσης φαίνεται να σχετίζεται και με το μέγεθος του αγγείου, χωρίς αυτό να είναι απόλυτο, καθώς μικρές λαβές εμφανίζονται και σε μεγαλύτερα αγγεία. Από τις 31 μικρές αποφύσεις έγινε να δυνατόν να προσδιοριστεί ότι οι 7 είναι οριζόντιες (δηλαδή η διάτρηση κάθετη ως προς την οριζόντιο του χείλους), οι 5 είναι κάθετες και οι υπόλοιπες αδιάγνωστες. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που σχετίζονται

82 81 άμεσα με σχήμα αγγείου, πρόκειται για σφαιρικές φιάλες διαφόρων μεγεθών και κύπελλα, και επίσης με το ιδιαίτερο, προεξέχον χείλος (Εικ.132). Κατά τα άλλα, ανήκουν αποκλειστικά σε ανοιχτά αγγεία ή είναι αδιάγνωστες. Όπως σημειώθηκε και αλλού, υπάρχουν ενδείξεις για ύπαρξη λαβών και στα ημισφαιρικά και τα κωνικά αγγεία, αλλά είναι αποκολλημένες. Η κεραμική ύλη είναι συνήθως λεπτόκοκκη και περιέχει κυρίως πυριτικά εγκλείσματα και σπανιότερα οργανικά. Σε δύο μεμονωμένες περιπτώσεις παρατηρήθηκαν ασβεστιούχα εγκλείσματα και οργανικά με όστρεα μαζί (Γράφ.165). Όλες οι λαβές του τύπου αφορούν στιλβωμένα αγγεία. Παρατηρείται απουσία της κατηγορίας μαύρα/τεφρά και έμφαση στα επιχρισμένα αγγεία, αφού σε αυτά ανήκει πάνω από το 1/3 των λαβών (κυρίως κόκκινα και δύο ιώδη) (Γράφ.166). Η στίλβωση είναι πάντα πολύ καλή (μόνο σε μία περίπτωση μέτρια). Στις λαβές φαίνεται ακόμα πιο έντονα η ενέργεια που επενδύουν οι κεραμείς στην επεξεργασία της επιφάνειας, καθώς η λαβή είναι πολύ πιο δύσκολο να στιλβωθεί με την ίδια επιμέλεια και μπορεί επιπλέον να είναι μία προσπάθεια να προσκολληθεί καλά η λαβή στο σώμα. Η όπτηση φαίνεται να είναι συνήθως πολύ καλή αφού οι περισσότεροι πυρήνες είναι οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο ή πλήρως οξειδωμένοι. Σε μία περίπτωση το κέντρο είναι οξειδωμένο ενώ τα εξωτερικά μέρη του πυρήνα είναι σε αναγωγή (με κόκκινο επίχρισμα) (Γράφ.167). Σε περιπτώσεις υπάρχει γραπτή κόκκινη διακόσμηση, σε ανοιχτή καστανή επιφάνεια και σε υπόλευκο επίχρισμα (Εικ.35, 84.1). Τέλος, σε μία περίπτωση εντοπίστηκε λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Οι μεγάλες διάτρητες αποφύσεις είναι 16, δύο από αυτές είναι οριζόντιες, μία κάθετη και οι υπόλοιπες αδιάγνωστες. Καμία από αυτές δεν μπορεί να συνδεθεί με συγκεκριμένο σχήμα. Οι περισσότερες σχετίζονται με ανοιχτά αγγεία και οι υπόλοιπες είναι αδιάγνωστες. Η κεραμική ύλη είναι συχνότερα λεπτόκοκκη και σπάνια μεσόκοκκη, και περιέχει κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, αλλά και οργανικά (Γράφ.168). Όλες οι λαβές αφορούν στιλβωμένα αγγεία. Πολύ λίγα όμως είναι τα επιχρισμένα αγγεία, και είναι συνήθως ανομοιόμορφα (δύο περιπτώσεις) (Γράφ.169). Σε μία περίπτωση υπάρχει κόκκινη γραπτή διακόσμηση στο εσωτερικό, πάνω σε ανοιχτή καστανή επιφάνεια, και το εξωτερικό του οστράκου φέρει κόκκινο επίχρισμα. Και σε αυτήν την περίπτωση δεν αντιπροσωπεύεται η κατηγορία μαύρα/τεφρά. Η στίλβωση είναι συνήθως πολύ καλή και πολύ σπάνια μέτρια (Γράφ.170).

83 82 Η όπτηση, όπως φαίνεται από τους πυρήνες, παρουσιάζει ποικιλία και, ενώ το ποσοστό των πλήρως οξειδωμένων ή με τεφρό κέντρο είναι υψηλό, το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων δεν είναι αμελητέο (Γράφ.171). Τέλος, καταγράφηκε μία λαβή (του τύπου διάτρητης απόφυσης) πολύ μεγαλύτερη που ανήκει σε μεγάλο αγγείο, όπως φαίνεται από το σωζόμενο μέρος του σώματος. Προέρχεται από ένα αγγείο στιλβωμένο ανομοιόμορφο, μεσόκοκκο με πυριτικές προσμείξεις και πλήρως οξειδωμένο πυρήνα. Δεν αποκλείεται η παρουσία αυτής της λαβής να οφείλεται σε διαταραχή Ταινιωτές λαβές Οι ταινιωτές λαβές κατασκευάζονται με την επικόλληση μίας ταινίας πηλού πάνω στο σώμα του αγγείου (Εικ.135). Αναγνωρίστηκαν 4 ταινιωτές λαβές διαφόρων μεγεθών, 1 κάθετη και οι υπόλοιπες αδιάγνωστες, όλες ελλειψοειδούς διατομής. Καμία δεν σχετίζεται άμεσα με σχήμα, και, εκτός από μία που ανήκει σε ανοιχτό αγγείο, δεν είναι γνωστό ούτε το γενικό σχήμα των αγγείων από τα οποία προέρχονται. Η κεραμική τους ύλη περιέχει πυριτικά εγκλείσματα και είναι λεπτόκοκκη ή μεσόκοκκη. Ένα όστρακο είναι λειασμένο καστανό ενώ τα υπόλοιπα στιλβωμένα, καστανά, μαύρα/τεφρά και κόκκινα. Η ποιότητα της όπτησης ποικίλλει.

84 83 6. Η χρήση των αγγείων Τόσο τα μορφολογικά όσο και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των κεραμικών αγγείων βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τη χρήση για την οποία προορίζονται, και στη βάση της ερμηνείας της τεχνολογικής ποικιλότητας βρίσκεται η γενική παραδοχή ότι τα αγγεία είναι εργαλεία (Braun 1983), με την έννοια ότι τα αγγεία κατασκευάζονται για ένα σκοπό και έχουν μία χρησιμότητα. Η Rice (1987, 208) τοποθετεί τη λειτουργία της κεραμικής σε τρεις ευρείες κατηγορίες: την επεξεργασία, τη μεταφορά και την αποθήκευση. Σε αυτές μπορούμε να προσθέσουμε την προσφορά και την κατανάλωση (Ούρεμ-Κώτσου 2006), και την έκθεση/επίδειξη (Björk 1995, ). Οι διάφορες χρήσεις των αγγείων δεν είναι απαραιτήτως αλληλοαποκλειόμενες και μπορεί ένα αγγείο να συνδυάζει περισσότερες από μία χρήσεις, ταυτόχρονα ή διαδοχικά στη διάρκεια της ζωής του. Για την προσέγγιση του ζητήματος της χρήσης χρησιμοποιείται η μορφολογία, που αναφέρεται κυρίως στο σχήμα και το μέγεθος, οι φυσικές ιδιότητες των αγγείων, όπως η σύσταση του πηλού, το πάχος των τοιχωμάτων κ.ά., και τα ίχνη χρήσης στις επιφάνειες, που περιλαμβάνουν την παρατήρηση και αναγνώρισή τους στο αγγείο ή τον εντοπισμό τους με χημικές αναλύσεις (οργανικά κατάλοιπα). Επιπλέον, πληροφορίες παίρνουμε από τα περιεχόμενα των αγγείων και το αρχαιολογικό πλαίσιο στο οποίο βρέθηκαν (Ούρεμ-Κώτσου 2006, 38). Τέλος, ο αριθμός των αγγείων μας πληροφορεί έμμεσα για τη συστηματικότητα της χρήσης τους. Μία από τις πιο σημαντικές χρήσεις των αγγείων που εντοπίζεται αρχαιολογικά και εθνογραφικά είναι το μαγείρεμα ή άλλες δραστηριότητες που περιλαμβάνουν την έκθεση τους στη φωτιά. Έχει γίνει εκτεταμένη εθνογραφική και αρχαιολογική έρευνα ως προς τη μορφολογία και τα χαρακτηριστικά των αγγείων με τέτοια χρήση, όπως επίσης και για τον εντοπισμό των ιχνών χρήσης στα αγγεία (π.χ. Woods 1986, Skibo 1992, Hally 1983). Όσον αφορά στο πρώτο σκέλος, από την πληθώρα των διαφορετικών σχημάτων και «συνταγών» που έχουν χρησιμποιηθεί για την κατασκευή τέτοιων αγγείων γίνεται προφανές ότι πέρα από τη βελτιστοποίηση της μηχανικής συμπεριφοράς των αγγείων, καθοριστικό ρόλο παίζουν περιβαλλοντικοί και πολιτισμικοί παράγοντες που προσδίδουν ιδιοσυγκρασιακό χαρακτήρα στο τι θεωρείται κατάλληλο για κάθε χρήση (π.χ. Miller 1985, Blikhorn 1997, Cumberpatch 1997). Με αυτόν τον περιορισμό υπόψη, μπορούμε γενικά να παρατηρήσουμε ότι τα σχήματα με ομαλές γραμμές, χωρίς απότομες γωνίες, και με κυρτές βάσεις έχουν καλύτερες αποδόσεις στις θερμικές πιέσεις, ενώ οι προσμείξεις που χρησιμοποιούνται είναι

85 84 επιθυμητό να έχουν παρόμοιο συντελεστή διαστολής με τον πηλό, και εξίσου σημαντική θεωρείται και η χρήση τους σε αφθονία (Rye 1981, 27, Woods 1986). Όσον αφορά στο δεύτερο σκέλος, τα ίχνη που χαρακτηρίζουν τα αγγεία που έχουν εκτεθεί απευθείας στη φωτιά είναι κατά πρώτον η εναπόθεση νεφών (άνθρακας και ρητίνες από τα καύσιμα), χαρακτηριστικών ως προς την υφή και τη θέση τους πάνω στο αγγείο (συνήθως σχηματίζουν διακριτό στρώμα, με ελαφρά «ραγισμένη» επιφάνεια, που επικάθεται στο ανώτερο τμήμα του εξωτερικού και μειώνεται σε πάχος προς τη βάση), και δευτερευόντως ο αποχρωματισμός (οξείδωση) των τμημάτων που ακουμπούν απευθείας στη φλόγα (η βάση ή κοντά στη βάση), που συνοδεύει τα χαρακτηριστικά νέφη. Αν το αγγείο έχει εκτεθεί στη φωτιά από κάποια απόσταση, τα νέφη θα βρίσκονται και στο χαμηλότερο μέρος του (Hally 1986, 7-14). Από την άλλη, το μαγείρεμα τροφών δεν προϋποθέτει απαραιτήτως την έκθεση στη φωτιά αφού μπορεί να γίνει φέρνοντας το περιεχόμενο του αγγείου σε βρασμό τοποθετώντας μέσα του καυτές πέτρες (Longacre 1995, 278-9). Πληροφορίες που παίρνουμε σχετικά με τη χρήση των αγγείων, και σχετίζονται με την επεξεργασία της τροφής ή άλλων υλικών, προέρχονται από τις εσωτερικές επιφάνειες (για μία εκτεταμένη ανάλυση βλ. Skibo 1992, ). Συγκεκριμένες χρήσεις, πιθανόν σε συνδυασμό με θερμικές πιέσεις και χημικές διεργασίες, δημιουργούν χαρακτηριστική φθορά στο εσωτερικό των αγγείων, γνωστή ως pitting στην αγγλική βιβλιογραφία, που περιλαμβάνει την αλλοίωση της επιφάνειας σε συγκεκριμένη διάταξη στη βάση και στο κατώτερο τμήμα του αγγείου (Hally 1986, 14-20). Επίσης, πληροφορίες μπορούμε να πάρουμε με χημικές αναλύσεις σε οργανικά κατάλοιπα που έχουν απορροφηθεί από τα τοιχώματα κατά τη χρήση. Τα κατάλοιπα αυτά μπορεί να είναι ορατά (π.χ. όταν είναι καμένα) ή όχι (Ούρεμ-Κώτσου 2006, 191). Στα πλαίσια της μελέτης του υλικού έγινε δειγματοληψία οστράκων που έχουν πιθανότητες να έχουν απορροφήσει τέτοιες ουσίες με σκοπό να γίνουν χημικές αναλύσεις. Θα ήταν επισφαλές να γίνει οποιαδήποτε περεταίρω αναφορά σε αυτά τα όστρακα πριν τη διεξαγωγή των αναλύσεων. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι κανένα όστρακο από το εσωτερικό των λάκκων δεν είναι υποψήφιο, ενώ όλα προέρχονται από τις επιχώσεις που σφραγίζουν τους λάκκους και από το χαντάκι. Εφαρμόζοντας τα παραπάνω κριτήρια, η εξέταση του υλικού έδειξε ότι τα αγγεία συνήθως δεν εκτίθεντο στη φωτιά, ούτε εφαρμόζονταν σε αυτά πρακτικές που αφήνουν χαρακτηριστικά ίχνη φθοράς. Αν και τα σχήματα των αγγείων πληρούν όλες τις προϋποθέσεις, η κεραμική ύλη είναι συνήθως εξαιρετικά λεπτόκοκκη και επικρατούν οι δακτυλιόσχημες βάσεις (αν και αυτό δεν είναι ασφαλές κριτήριο από μόνο του). Τα νέφη στα αγγεία είναι πολύ συχνά αλλά σπάνια σώζονται τμήματα αρκετά μεγάλα για να δώσουν χρήσιμες πληροφορίες για τη διάταξή τους, παρόλα αυτά δεν έχουν ούτε

86 85 την όψη, ούτε τη διάταξη που προκύπτει από την έκθεση στη φωτιά, όπου μπορεί να διαπιστωθεί, και πρέπει να είναι κυρίως νέφη της όπτησης. Οι επιφάνειες, εσωτερικές και εξωτερικές, είναι συνήθως πολύ καλά διατηρημένες και δεν φέρουν αλλοιώσεις (π.χ. pitting) που σχετίζονται με επαναλαμβανόμενη έκθεση στη φωτιά ή άλλες καταστροφικές ενέργειες. Ωστόσο, η απουσία στοιχείων δεν είναι αρκετά δυνατό επιχείρημα όσο η παρουσία τους, και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα να χρησιμοποιούνταν λιγότερο διαγνωστικοί τρόποι μαγειρέματος, όπως πάνω σε κάρβουνα, που αφήνουν λιγότερη καπνιά, ή με καυτές πέτρες (Longacre 1995, 278-9) αν και αυτή η τεχνική απαιτεί μεγάλα αγγεία, ή η αποσπασματικότητα να εμπόδισε τον εντοπισμό χαρακτηριστικών ιχνών. Τα χαρακτηριστικά που προτείνονται για αναγνώριση αγγείων μεταφοράς είναι το μέγεθος, το βάρος, το σχήμα και η ύπαρξη προσαρτημάτων που θα διευκόλυναν τη μεταφορά. Συχνά αναφέρεται και η αδρότητα εξωτερικής τους επιφάνειας η οποία διευκολύνει την μεταχείρισή τους (Rice 1987, 226). Το μεσαίο μέγεθος των αγγείων των Παλιαμπέλων δεν είναι απαγορευτικό για τη μεταφορά τους. Το ίδιο ισχύει και για το βάρος τους, και, όπως συζητήθηκε στο κεφ.4.3, η παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων, που αυξάνουν το πορώδες και άρα μειώνουν το βάρος, σχετίζεται συχνά με κινητικούς πληθυσμούς, άρα με τη μεταφορά. Από την άλλη, οι πολύ λείες επιφάνειες που δυσχεραίνουν το κράτημα, η σπάνια παρουσία λαβών και το ευρύ, έως πολύ ευρύ, στόμιο των περισσότερων αγγείων λειτουργεί αρνητικά στην υπόθεση ότι χρησιμοποιήθηκαν για μεταφορά, τουλάχιστον σε μεγάλες αποστάσεις. Εν ολίγοις, ενώ δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τέτοια χρήση για τα αγγεία αυτά, δεν φαίνεται η μεταφορά να είναι η πρωταρχική λειτουργία για την οποία κατασκευάστηκαν. Τα γενικά χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν αποθήκευση είναι συνήθως το ικανό μέγεθος και το σχετικά κλειστό σχήμα των αγγείων. Το μέγεθος ωστόσο είναι πολύ σχετική έννοια, καθώς εξαρτάται από το είδος προς αποθήκευση, την κλίμακα αυτής όπως και τη διάρκειά της. Η συστηματική αποθήκευση του περισσεύματος της αγροτικής παραγωγής σε αγγεία όπως αποτυπώνεται σε μεταγενέστερες περιόδους δεν τεκμηριώνεται στο υλικό, ούτε στο μέγεθος (παρά ελάχιστα όστρακα που ίσως ανήκουν σε μεγάλα αγγεία), ούτε στα σχήματα των αγγείων. Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη η κλίμακα της παραγωγής για την περίοδο υπό συζήτηση (Ηalstead 2000) και υπό αυτό το πρίσμα, τα αγγεία των Παλιαμπέλων θα μπορούσαν να εξυπηρετούν εν μέρει το σκοπό αυτό. Επίσης, η αποθήκευση αγαθών δεν περιορίζεται μόνο στην αγροτική παραγωγή αλλά μπορεί να περιλαμβάνει αγαθά σε μικρότερες ποσότητες (π.χ. μέλι) ή ακόμα και ανόργανα υλικά (Björk 1995, , Vitelli 1989, 26-7). Σε κάθε περίπτωση, η συνήθως εξαιρετική διατήρηση των επιφανειών υποδεικνύει χρήσεις πολύ λίγο καταστροφικές για τα αγγεία. Προβληματίζει όμως η

87 86 παρουσία του λευκού επιχρίσματος εσωτερικά, που μία πιθανή ερμηνεία της χρήσης του είναι ότι λειτουργεί ως προστατευτικό της επιφάνειας. Στην παραπάνω συζήτηση υπεισέρχεται η ποσότητα της κεραμικής ως ένδειξη εντατικότητας της χρήσης. Όπως θα φανεί στο επόμενο κεφάλαιο, στις πρώτες περιόδους της νεολιθικής των Παλιαμπέλων η κεραμική έχει σχετικά αραιή παρουσία. Με επιφύλαξη, μπορούμε να υποθέσουμε ότι εάν το μαγείρεμα ή η αποθήκευση γινόταν συστηματικά μέσω της κεραμικής, η παραγωγή της θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερη. Το ίδιο ισχύει και για τη χρήση των αγγείων για κατανάλωση σε καθημερινές πρακτικές. Η Vitelli (1999, 189) λέει με αφορμή το Φράγχθι ότι «τα αγγεία είναι πολύ προφανώς χρήσιμα ως δοχεία για να μην χρησιμοποιήθηκαν ποτέ ως τέτοια» αλλά οι ποσότητες στην ΑΝ στο Φράγχθι αποκλείουν να χρησιμοποιούνταν ευρέως για αυτό το σκοπό. Προτείνει ότι η πρώιμη παραγωγή της κεραμικής περιβαλλόταν από μυστικισμό και μαγεία, και ότι οι πρώτοι κεραμείς (για αυτήν γυναίκες) είχαν ιδιαίτερο status, όπως οι σαμάνοι, εξαιτίας του ελέγχου που ασκούν σε αυτό το νέο μέσο, την πυροτεχνολογία, και ανάλογη θέση θα είχαν και τα προϊόντα αυτής διαδικασίας (Vitelli 1993b, 1995) 13. Σε παρόμοιο κλίμα κινείται και η Björk (1995, ) στα συμπεράσματά της για τη χρήση των αγγείων του Αχιλλείου, υποστηρίζοντας ότι ο περιορισμένος αριθμός τους και η συχνή επιδιόρθωσή τους-και τα δύο ισχύουν ως ένα βαθμό για τα Παλιάμπελα-υποδηλώνουν ότι ήταν πολύτιμα και θεωρεί πιθανή τη χρήση τους για «επίδειξη» ή έκθεσή τους (display) σε κοινωνικά ή/και λατρευτικά πλαίσια. Έχει επίσης συζητηθεί η χρήση των αγγείων για κατανάλωση στα ίδια πλαίσια (Halstead 1989). Σύμφωνα με μία ενδιαφέρουσα πρόταση, η χρήση, και εν τέλει η εξημέρωση, των δημητριακών στην Εγγύς Ανατολή μπορεί να σχετίζεται με την παραγωγή μπύρας (Braidwood κ.ά. 1953, Voigt και Katz 1986). Η ιδέα αυτή έχει προταθεί και για τη χρήση των αγγείων της ΑΝ του πολιτισμού Kőrős στα κεντρικά Βαλκάνια (Starnini 2008). Αν και αυτή η υπόθεση δεν βρίσκει άμεσα αρχαιολογικά ερείσματα, συνάδει με την υπόθεση της ιδιαίτερης χρήσης των αγγείων σε κοινωνικά και λατρευτικά πλαίσια. Δεν υπάρχουν όμως άμεσες μαρτυρίες στο υλικό, όπως η φθορά των εσωτερικών επιφανειών που προκαλείται από την χημική σύσταση του περιεχομένου (Arthur 2002), που θα οδηγούσαν σε ένα τέτοιο συμπέρασμα. Τέλος, πέρα από το ζήτημα της δυσκολίας του προσδιορισμού της χρήσης των αγγείων, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι δεν υπάρχει κάποια έντονη συστηματική σχέση μεταξύ της κεραμικής ύλης που χρησιμοποιείται και της εμφάνισης του αγγείου 13 Για αντίλογο βλ. Gibson 2003, x

88 87 (σχήμα, μέγεθος 14, επεξεργασία επιφάνειας, διακόσμηση) και φαίνεται πως οι διάφορες «συνταγές» χρησιμοποιούνται σε γενικές γραμμές για όλων των ειδών τα αγγεία. Όπως παρατηρεί και η Björk για το Αχίλλειο (1995, 97), αυτό μπορεί να είναι ένδειξη ότι η κεραμική αυτής της περιόδου δεν κατασκευαζόταν για ιδιαίτερα ανόμοιες χρήσεις. Ακόμα όμως και αν υπήρχε διαφοροποίηση στη χρήση των αγγείων, αυτό δεν φαίνεται να αποτυπώνεται συστηματικά στις επιλογές των αγγειοπλαστών. 14 Επισημαίνοντας ωστόσο τη διαπίστωση ότι υπάρχει η τάση για συχνότερη παρουσία οργανικών εγκλεισμάτων σε ανοιχτά αγγεία και ιδίως στα μεγαλύτερου μεγέθους, πράγμα που όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, αφορά και τη χωρική κατανομή της κεραμικής.

89 88 7. Η κατανομή της κεραμικής στο χώρο Ο ανασκαφικός χώρος απ όπου προέρχεται το εν λόγω κεραμικό σύνολο είναι οι τομές 6 και 21 (Εικ.2, 3). Όλες οι πληροφορίες που παρουσιάζονται εδώ αντλούνται από τα ημερολόγια και τα αρχεία των Παλιαμπέλων, των ετών και Οι τομές είναι 5μ. x 5μ. Στην τομή 21 ανασκάφηκε μόνο το Β μισό και στην τομή 6 το ΝΔ τμήμα δεν έχει ανασκαφεί πλήρως. Από την επιφάνεια (μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος) και για περίπου 70 εκ. οι επιχώσεις της Τομής 6 αφορούν Νεότερη Νεολιθική παρουσία, πιθανόν οικιστικό χώρο, και Μέση Νεολιθική στα κατώτερα από αυτά τα στρώματα. Η παρούσα εργασία μελετάει την κεραμική κάτω από αυτές τις επιχώσεις. Και οι δύο τομές έχουν ανασκαφεί μέχρι το φυσικό βράχο. Το έδαφος έχει φυσική κλίση, με αποτέλεσμα το Ν τμήμα να βρίσκεται λίγο χαμηλότερα από το Β. Στα χαμηλότερα στρώματα βρίσκονται οι τέσσερις λάκκοι της τομής 6, στην Α πλευρά. Αντίστοιχα στη Δ πλευρά αλλά σε υψηλότερο επίπεδο, βρίσκονται οι 2 λάκκοι της τομής 21, οι οποίοι έχουν κοπεί από το χαντάκι της τομής 21 (ΑΕΧ 2105) 15. Το σύστημα όλων αυτών των λάκκων και το χαντάκι κόβει η βαθιά μεταγενέστερη τάφρος ΑΕΧ 626 (βρίσκεται και στις δύο τομές), της οποίας το υλικό δεν αποτελεί μέρος εργασίας. Όλη η περιοχή ήταν διάσπαρτη με λάκκους μεταγενέστερων περιόδων που διαταράσσουν τις τομές. Ως γέμισμα κάθε λάκκου ορίζονται τα περιεχόμενα μέχρι το σημείο όπου εντοπίστηκε από τους ανασκαφείς το ανώτατο όριό τους. Στο Ν τμήμα της τομής 6, τα όρια (καθ ύψος) των λάκκων βρέθηκαν σε αρκετά χαμηλότερο επίπεδο από αυτούς του Β τμήματος. Στην επίχωση που σφραγίζει τους λάκκους 629 και 631 φαίνεται να υπάρχει διατάραξη, που σχετίζεται επίσης και με το γέμισμα του λάκκου 627/8 στα Β. Εκτός από τις ανασκαφικές παρατηρήσεις, αυτό επιβεβαιώνεται από τα συνανήκοντα όστρακα στην περιοχή, και σε μικρότερο βαθμό με το λάκκο 627/8, ιδίως με τα θραύσματα ενός αγγείου (κόκκινο επίχρισμα, σιγμοειδής λαιμός κατατομή, Εικ.108) που βρίσκονται διασκορπισμένα σε όλη αυτήν την περιοχή. Παρουσιάζοντας ενιαία χαρακτηριστικά, αυτή η περιοχή θα εξεταστεί χωριστά, με την ονομασία «επιχώσεις λάκκων-κατώτερα στρώματα» και για συντομία Επιχώσεις 1. Πάνω από αυτήν την περιοχή και σε ολόκληρη την τομή, οι επιχώσεις έχουν γενικά κοινά χαρακτηριστικά και θα εξεταστούν υπό την ονομασία «επιχώσεις λάκκωνανώτερα στρώματα», για συντομία Επιχώσεις 2. Παρακάτω παρουσιάζονται αναλυτικά τα χαρακτηριστικά όλων των χαρακτηριστικών στοιχείων των δύο τομών και των επιχώσεων (εξαιρουμένων προφανώς όλων των μεταγενέστερων διαταράξεων). Τα 15 ΑΕΧ=Ακίνητο Χαρακτηριστικό Εύρημα

90 89 υποσύνολα που θα εξεταστούν προκύπτουν από τις ανασκαφικές παρατηρήσεις και τα ανασκαφικά στρώματα, όπως επίσης και από τα όστρακα που συγκολλούνται, αλλά, ειδικά για ένα χώρο που έχει δεχτεί έντονη μεταποθετική δραστηριότητα (μεταγενέστεροι λάκκοι διαφόρων περιόδων, άροση, λαγούμια κ.τ.λ.), είναι σημαντική η παρατήρηση ότι το χώμα δεν είναι ένα στατικό μέσον (Villa 1982, 279) και η κάθετη μεταποθετική μετατόπιση των αντικειμένων μπορεί να επισκιάσει τη δυνατότητα της ερμηνείας. Στην παρουσίαση της κεραμικής παρατίθενται αρχικά πληροφορίες για το σύνολό της, και στη συνέχεια ειδικότερες πληροφορίες όπως προέκυψαν από το δείγμα που εξετάστηκε στην ειδική καταγραφή (σχήματα, είδος εγκλεισμάτων, ποιότητα στίλβωσης, όπτηση). Για τα μεγέθη των αγγείων παρατίθεται πίνακας με το εύρος της διαμέτρου για κάθε τύπο, και σε ειδικές περιπτώσεις συγκεντρωτικό ιστόγραμμα. Τα υποσύνολα παρουσιάζονται με τη στρωματογραφική τους σειρά (λάκκοι τομής 21 και 6, επιχώσεις λάκκων τομής 6, χαντάκι). Σημ: Όλα τα βάθη δίνονται σε μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Λάκκοι 2108 και 2109 Η εικόνα για αυτούς τους δύο λάκκους δεν είναι πολύ ευκρινής, ιδίως για το ΑΕΧ 2108, το οποίο έχει αφαιρεθεί στο μεγαλύτερο μέρος του από υπερκείμενο ιστορικό λάκκο. Οι δύο λάκκοι είναι στενοί στο κατώτερο μέρος τους, που είναι κομμένο στο φυσικό βράχο, με ίσια τοιχώματα και επίπεδο πυθμένα. Αντίθετα με την κατάσταση στην τομή 6, τα όριά τους δεν είναι σαφή, και είναι πιθανό να πρόκειται για έναν ενιαίο χώρο και όχι δύο διακριτούς λάκκους. Για το λόγο αυτό, καθώς και γιατί η κεραμική που προέρχεται από αυτούς είναι πολύ λίγη, θα εξεταστεί ενιαία. Επίσης, μία ανασκαφική ενότητα περιέχει υλικό και από το χαντάκι 2105, που ίσως αλλοιώνει κάπως την εικόνα. Από το χώρο αυτόν προήλθαν συνολικά 161 όστρακα 4 κιλά κεραμικής σε περίπου 1160 λίτρα χώματος (Πίν.10). Εκτός από τμήματα ενός αγγείου που συγκολλήθηκαν από γειτονικές ενότητες, κατά τα άλλα τα όστρακα δεν συγκολλούνται μεταξύ τους. Η γενική φθορά ποικίλλει από υψηλή έως πολύ χαμηλή, αλλά η παρουσία ιζήματος είναι ενίοτε έντονη. Τα όστρακα είναι γενικά μικρά και μεσαία, αλλά υπάρχουν και κάποια μεγάλα τμήματα. Επικρατούν τα ανοιχτά, ενώ τα κλειστά είναι ελάχιστα (Πίν.11). Οι λαβές απουσιάζουν. Επικρατεί η λεπτόκοκκη κεραμική, η μεσόκοκκη αντιπροσωπεύεται με 23% και η χονδρόκοκκη είναι ελάχιστη (Πίν.12). Τα διακοσμημένα όστρακα είναι μόνο 2 (Πίν.13, Γράφ.172). Στην απλή κεραμική, παρατηρούμε ότι τα όστρακα είναι σχεδόν αποκλειστικά στιλβωμένα (Πίν.14), επικρατούν τα καστανά, ενώ τα επιχρισμένα όστρακα έχουν

91 90 μέτρια αντιπροσώπευση (Γράφ.173). Λευκό επίχρισμα εσωτερικά καταγράφηκε μόνο σε 1 όστρακο με κόκκινο επίχρισμα. Στα σχήματα περιλαμβάνεται μία λειασμένη κλειστή σφαιρική φιάλη με αναδιπλωμένο χείλος. Τα υπόλοιπα είναι ανοιχτά και στιλβωμένα αγγεία, ημισφαιρικά, κωνικά και σφαιρικά (Γράφ.174). Το χείλος των αγγείων αυτών είναι απλό, με σπάνιες παραλλαγές επίπεδου ή μυτερού και οι διάμετροί τους κυμαίνονται μεταξύ 18 και 34 εκ. (Γράφ.175, Πίν.15). Στις βάσεις αντιπροσωπεύονται οι «απλούστεροι» τύποι (κυρτέςεπίπεδες, επίπεδες, δισκοειδείς και κοίλες), αλλά υπάρχει και μία ψηλή δακτυλιόσχημη (Γράφ.176). Οι διάμετροι των βάσεων κυμαίνονται μεταξύ 8 και 15 εκ. (Γράφ.177). Στην κεραμική ύλη των οστράκων που μελετήθηκαν περιέχονται πυριτικά και οργανικά εγκλείσματα εξίσου, και σε μικρότερους αριθμούς όστρεα και άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.178). Η στίλβωση της επιφάνειας είναι παντού πολύ καλή και η φορά της οριζόντια. Η όπτηση όπως αντανακλάται στους πυρήνες των οστράκων παρουσιάζει ποικιλία, αλλά υπερισχύουν οι πλήρως οξειδωμένοι ή με τεφρό κέντρο (Γράφ.179). Τα δύο διακοσμημένα όστρακα είναι impresso, και φέρουν το ένα αραιές αβαθείς νυχιές στοιχισμένες και το άλλο σχετικά αβαθείς «τσιμπιές», και είναι λεπτά ή μεσόκοκκα με πυριτικά εγκλείσματα. Λάκκος 630 Ο λάκκος είναι λαξευμένος στο φυσικό βράχο και έχει διαστάσεις 1,70 x 1,07 μ. Τα τοιχώματά του διακρίνονται στο ΒΔ και ΝΑ τμήμα του, ενώ τα λοιπά όριά του βρίσκονται εκτός τομής. Ο πυθμένας του λάκκου είναι ανομοιόμορφος και βρίσκεται περίπου 61,4 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, ενώ το όριο του λάκκου εντοπίστηκε περίπου στα 62 μ. Οι κατώτερες ενότητες του λάκκου δεν απέδωσαν καθόλου κεραμική. Συνολικά απέδωσε 1,32 κιλά κεραμικής, 187 όστρακα (Πίν.16), σε 1873 λίτρα χώματος, ενώ ο κυριότερος όγκος της κεραμικής προέρχεται από τις δύο ανώτερες ενότητες. Τα όστρακα είναι μικρά σε μέγεθος και δεν συγκολλούνται μεταξύ τους ή με ενότητες εξωτερικές του λάκκου. Ωστόσο, η γενική φθορά είναι χαμηλή, όπως και η παρουσία ιζήματος. Ελάχιστα όστρακα ανήκουν σε κλειστά αγγεία, ενώ τα περισσότερα είναι ανοιχτά ή αδιάγνωστα (Πίν.17). Επικρατεί η λεπτόκοκκη κεραμική ύλη, η μεσόκοκκη αντιστοιχεί στο 19,8% και ελάχιστα είναι τα χονδρόκοκκα όστρακα (Πίν.18). Η διακοσμημένη κεραμική αποτελείται αποκλειστικά από impresso και η αναλογία της ως προς την απλή κεραμική (3,7%) είναι σχετικά αυξημένη ως προς τη γενική τάση (Πίν.19).

92 91 Τα όστρακα είναι σχεδόν αποκλειστικά στιλβωμένα (Πίν.20) και τα επιχρισμένα όστρακα έχουν εξαιρετικά υψηλή αντιπροσώπευση, και πρόκειται κυρίως για κόκκινο και σε λίγες περιπτώσεις καστανό επίχρισμα (Γράφ.180). Το λευκό επίχρισμα εσωτερικά συναντάται σε ποσοστό 3,2% και εμφανίζεται αποκλειστικά σε όστρακα με κόκκινο επίχρισμα και στιλβωμένα καστανά/ανοιχτά καστανά (Γράφ.181). Η σχεδιαστική αποκατάσταση σχημάτων δεν ήταν γενικά δυνατή λόγω του μικρού μεγέθους, ωστόσο φαίνεται να αφορούν ανοιχτά αγγεία, ιδίως σφαιρικές φιάλες (Γράφ.182). Οι διάμετροι κυμαίνονται μεταξύ 8 (αδιάγνωστο ανοιχτό, πιθανώς κύπελλο) και 25 εκ. (Γράφ.183, Πίν.21). Τα χείλη τους είναι απλά και σπάνια ελαφρά εξωστρεφή (Γράφ.184). Η μοναδική βάση που καταγράφηκε είναι δακτυλιόσχημη με κατατομή χαμηλή, με δ=9εκ. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία λαβών σε αυτή την ομάδα και πρόκειται για μικρές διάτρητες αποφύσεις και μία ταινιωτή, αλλά δυστυχώς δεν συνδέονται με συγκεκριμένο σχήμα. Τα εγκλείσματα στην κεραμική ύλη είναι ως επί το πλείστον πυριτικά, λίγα οργανικά και σε μία περίπτωση όστρεα (Γράφ.185). Η ποιότητα της στίλβωσης είναι συνήθως εξαιρετική και η φορά οριζόντια, με ελάχιστες περιπτώσεις χιαστί και δύο ειδών στίλβωση. Οι πυρήνες μαρτυρούν ποικιλία στις συνθήκες όπτησης, ωστόσο οι πλήρως οξειδωμένοι ή οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο (επικρατέστεροι) πυρήνες προσεγγίζουν το 50% (Γράφ.186). Τα 6 impresso όστρακα είναι όλα μεσόκοκκα με πυριτικά εγκλείσματα (σε μία περίπτωση οργανικά) και πρόκειται για αβαθείς νυχιές σε αραιή ή πυκνή διάταξη (Εικ.54-55). Τέλος, ένα όστρακο, ιώδες με επίχρισμα, φέρει οπή. Λάκκος 627/628 Ο χώρος αυτός είχε θεωρηθεί αρχικά ότι καταλαμβανόταν από δύο ξεχωριστούς λάκκους, φαίνεται όμως τελικά ότι πρόκειται για έναν ενιαίο λάκκο με ανισοϋψή πυθμένα. Γενικά, όμως, οι σχέσεις των λάκκων σε αυτήν την περιοχή (ΑΕΧ 629, 627/628) είναι δύσκολο να διευκρινιστούν. Επιπλέον, μεγάλο μέρος του γεμίσματος του λάκκου έχει αφαιρεθεί από την κατασκευή μεταγενέστερων λάκκων. Το Α τμήμα (πρώην ΑΕΧ 628) έχει διαστάσεις 1,35 x 0,80 και ο πυθμένας βρίσκεται στα 61,22 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και είναι επίπεδος στο κεντρικό του τμήμα. Το Δ τμήμα (πρώην ΑΕΧ 627) έχει διαστάσεις 1,65 x 1,00 μ. και ο πυθμένας είναι στα 61,10 μ πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Πρόκειται δηλαδή για μία μακρόστενη

93 92 κατασκευή με μήκος περίπου 3 μ. και πλάτος 1,80 μ. περίπου. Το ύψος των τοιχωμάτων είναι πάνω από 30 εκ. στη Δ και ΝΔ πλευρά του, όπου σώζονται καλύτερα. Στην ίδια πλευρά, τα τοιχώματα δεν είναι κάθετα, αλλά έχουν κοπεί σε κλίση. Ο λάκκος απέδωσε 570 όστρακα, που αναλογούν σε 10,6 κιλά, σε 1582 λίτρα χώματος. Τα όστρακα είναι κυρίως μικρά, αλλά δεν λείπουν τα μεσαία και τα μεγάλα. Η γενική φθορά είναι χαμηλή, όπως και η παρουσία ιζήματος. Κάποια όστρακα συγκολλούνται μεταξύ τους, και ενίοτε με όστρακα των ενοτήτων των Επιχώσεων 1 (Ν της τομής). Ελάχιστα όστρακα αποδίδονται σε κλειστά αγγεία (Πίν.22). Καταγράφηκαν 4 λαβές (Πίν.23). Επικρατεί η λεπτόκοκκη κεραμική, υπάρχουν επίσης αρκετά μεσόκοκκα όστρακα (27,4%), ενώ τα χονδρόκοκκα είναι ελάχιστα (Πίν.24). Τα διακοσμημένα όστρακα είναι μόνο 3 (Πίν.25). Η απλή κεραμική είναι σχεδόν αποκλειστικά στιλβωμένη, ελάχιστα όστρακα είναι λειασμένα (Πίν.26). Υπερισχύουν τα καστανά/ανοιχτά καστανά όστρακα, ενώ σχετικά υψηλή αντιπροσώπευση έχουν τα μαύρα/τεφρά. Τα επιχρισμένα όστρακα είναι πολύ λίγα (Γράφ.187). Το λευκό επίχρισμα εσωτερικά περιορίζεται σε λίγες κατηγορίες της στιλβωμένης κεραμικής, κυρίως τα καστανά (Γράφ.188), και εμφανίζεται στο 3% των οστράκων. Όσον αφορά τα σχήματα των αγγείων, εμφανίζεται αρκετή ποικιλία (Γράφ.189). Τα κλειστά αγγεία αντιπροσωπεύονται από τρία αγγεία με λαιμό και δύο σφαιρικές φιάλες με αναδιπλωμένο χείλος. Κατά τα άλλα επικρατούν οι σφαιρικές βαθιές φιάλες, ανοιχτές και αδιάγνωστες, και δευτερευόντως τα βαθιά ημισφαιρικά και οι σκύφοι με κάθετα τοιχώματα. Από αυτό το σύνολο προέρχεται επίσης και το μικρό ρηχό σφαιρικό αγγείο με τις οπές στο χείλος (Εικ.92.1, επίσης 92.4), όπως και η ανοιχτή φιάλη της Εικ Η διαμορφώσεις του ακραίου χείλους παρουσιάζουν ποικιλία: πέρα από το απλό, υπάρχει μυτερό, επίπεδο, λοξά κομμένο από μέσα, εξωστρεφή διαφόρων κλίσεων κ.ά. Επίσης, από τα βαθύτερα στρώματα του λάκκου προέρχονται και τρία αγγεία με το χαρακτηριστικό χείλος «κολλάρο» (Γράφ.190, Εικ ). Οι διάμετροι των ανοιχτών αγγείων κυμαίνονται μεταξύ εκ. (Γράφ.191, Πίν.27). Οι βάσεις παρουσιάζουν μικρή ποικιλία. Επικρατούν οι δισκοειδείς, δευτερευόντως οι χαμηλές δακτυλιόσχημες διαφόρων τύπων, και υπάρχουν επίσης επίπεδες και κοίλες (Γράφ.192). Οι διάμετροί τους κυμαίνονται από 6 έως 16 εκ. (Γράφ.193). Εμφανίζονται επίσης και δύο βάσεις μη κυκλικές, δισκοειδείς και δακτυλιόσχημες-δισκοειδείς χαμηλές. Καταγράφηκαν 4 λαβές, τρεις μικρές διάτρητες αποφύσεις και μία μεγάλη. Μόνο μία συνδέεται με σχήμα (Εικ.87.4).

94 93 Η ποιότητα της στίλβωσης είναι συνήθως πολύ καλή και σπάνια μέτρια (Γράφ.194). Η φορά είναι συνήθως οριζόντια, παρουσιάζονται όμως και κάποιες διαφοροποιήσεις, όπως διαγώνια, χιαστί και δύο ειδών στίλβωση (Γράφ.195). Στην κεραμική ύλη επικρατούν τα πυριτικά και τα οργανικά εγκλείσματα, και σπάνια εμφανίζονται οργανικά με όστρεα ή όστρεα (Γράφ.196). Όσον αφορά στην όπτηση, από τους πυρήνες φαίνεται πως κυριαρχεί η επαρκής οξείδωση των οστράκων, καθώς επικρατούν οι οξειδωμένοι/οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο, και το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων είναι πολύ χαμηλό (Γράφ.197). Το όστρακο με διακόσμηση impresso είναι χονδρόκοκκο με οργανικά εγκλείσματα και φέρει αβαθή ζεύγη νυχιών, αραιά τοποθετημένα (Εικ.53). Από τα δύο γραπτά όστρακα, το ένα είναι καστανό με κόκκινη διακόσμηση, χονδρόκκο με οργανικά και όστρεα, που φέρει συμπαγή αδιάγνωστα κοσμήματα εξωτερικά, και το άλλο είναι χείλος (σφαιρική φιάλη βαθιά), μεσόκοκκο με οργανικά, με αδιάγνωστο κόσμημα στο εξωτερικό και γραμμή στο χείλος (Εικ.33-34). Λάκκος 629 Πρόκειται για λάκκο λαξευμένο στο φυσικό βράχο και οι διαστάσεις του είναι 2,48 x 2,10 μ. Τα τοιχώματα του λάκκου σώζονται έως 30 εκ. στα Α και 50 εκ. στα Δ. Ο πυθμένας χωρίζεται σε δύο τμήματα με διαφορά ύψους περίπου 10 εκ. (στα Β 61,02 μ. και στα Ν 60,93 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας). Οι πυθμένες και των δύο περιοχών είναι επίπεδοι και τα τοιχώματα σχετικά κάθετα. Φαίνεται να σχετίζεται με το λάκκο 631 (βλ. παρακάτω). Ο λάκκος απέδωσε 439 όστρακα, που αντιστοιχούν σε 8,12 κιλά κεραμικής, σε 2205 λίτρα χώματος. Η εικόνα που παρουσιάζει είναι αυτή ενός ασφαλούς συνόλου, καθώς πολλά όστρακα συγκολλήθηκαν σε όλο το βάθος του λάκκου, και σπάνια με ενότητες ανώτερες του λάκκου. Τα όστρακα είναι κυρίως μικρά, αλλά υπάρχουν κάποια μεσαία και μεγάλα. Η γενική φθορά είναι χαμηλή, όπως και η παρουσία ιζήματος. Ελάχιστα όστρακα ανήκουν σε κλειστά αγγεία (Πίν.28). Καταγράφηκαν 3 λαβές (Πίν.29). Ως επί το πλείστον η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη στο 30% και σπάνια χονδρόκοκκη (Πίν.30). Ένα μόνο όστρακο είναι πιθανώς διακοσμημένο γραπτό (Πίν.31). Η συντριπτική πλειονότητα των οστράκων είναι στιλβωμένα, ενώ ελάχιστα είναι τα λειασμένα και τα αδρά (Πίν.32). Το μεγαλύτερο ποστοστό αφορά καστανά/ανοιχτά καστανά όστρακα, ενώ τα επιχρισμένα (κυρίως κόκκινο και σπάνια καστανό επίχρισμα) έχουν χαμηλή αντιπροσώπευση (Γράφ.198).

95 94 Το λευκό επίχρισμα εσωτερικά εμφανίζεται στο 6,8% των οστράκων και η κατανομή του είναι ομοιόμορφη σε όλο το βάθος του λάκκου και σχεδόν σε όλες τις κεραμικές κατηγορίες (Γράφ.199). Με βάση την ειδική καταγραφή, προέκυψε μία ποικιλία αποκλειστικά ανοιχτών σχημάτων, με την εξαίρεση ενός μικρού οστράκου που φαίνεται να ανήκει σε αγγείο με λαιμό με σιγμοειδές προφίλ (Γράφ.200). Επικρατούν τα ημισφαιρικά και τα κωνικά, βαθιά και ρηχά, και εμφανίζονται επίσης σκύφοι και φιάλες με κάθετα τοιχώματα και σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές. Τέλος, μεγάλος είναι ο αριθμός των αδιάγνωστων ανοιχτών. Στο σύνολο αυτό ανήκει το ιδιαίτερο αγγείο με προεξέχον εσωτερικά χείλος και λαβή προσαρτημένη στο χείλος (Εικ.102), όπως επίσης και ο ασκός (Εικ.103). Το χείλος στα υπόλοιπα αγγεία είναι κυρίως απλό, αλλά εμφανίζει παραλλαγές και άλλες διαμορφώσεις σε μικρούς αριθμούς (Γράφ.201). Οι διάμετροι, εξαιρουμένου του λαιμού, κυμαίνονται μεταξύ 10 και 43 εκ. (Γράφ.202, Πίν.33). Στις βάσεις κυριαρχούν οι δισκοειδείς και δευτερευόντως οι δακτυλιόσχημες με κατατομή χαμηλές. Κατά τα άλλα υπάρχουν οι απλούστερες μορφές βάσεων, επίπεδες, κυρτές-επίπεδες και κοίλες (Γράφ.203). Σε 5 περιπτώσεις οι βάσεις φαίνεται να μην είναι κυκλικές (κοίλες, επίπεδες και δισκοειδείς). Οι διάμετροι κυμαίνονται μεταξύ 6 και 15 εκ., ενώ μία επίπεδη έχει δ=26εκ. (Γράφ.204). Οι τρεις λαβές είναι μικρές διάτρητες αποφύσεις. Επίσης, από αυτό το σύνολο προέρχεται ένα τμήμα αγγείου πιθανώς ελλειψοειδούς σχήματος, που φέρει εσωτερικά λευκό επίχρισμα (Εικ.82). Πιθανώς η ύπαρξη μη κυκλικών αγγείων να εξηγεί και την παρουσία μεγάλων διαμέτρων στα χείλη και στις βάσεις, ενώ σε αυτό συνηγορεί και η παρουσία μη κυκλικών βάσεων. Η ποιότητα της στίλβωσης είναι συνήθως εξαιρετική, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις μέτρια (Γράφ.205), ενώ η φορά είναι σχεδόν πάντα οριζόντια και σε μία περίπτωση διαγώνια. Στην κεραμική ύλη κυριαρχούν τα οργανικά εγκλείσματα, ενίοτε σε ικανές ποσότητες, δευτερευόντως τα πυριτικά, ενώ λίγα είναι τα όστρακα με ασβεστιούχα εγκλείσματα και μόνο ένα με όστρεα (Γράφ.206). Από τους πυρήνες συμπεραίνουμε ότι η όπτηση ποικίλλει (Γράφ.207). Υπερισχύουν οι οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο, ενώ αρκετοί είναι οι πλήρως οξειδωμένοι, αλλά το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων είναι υψηλό. Σε μία περίπτωση εμφανίζεται οξειδωμένο κέντρο με αναγωγή στο εξωτερικό μέρος του πυρήνα. Το μοναδικό πιθανό διακοσμημένο όστρακο είναι ένα πολύ μικρό γραπτό, καστανό με κόκκινη διακόσμηση, αδιάγνωστου μοτίβου.

96 95 Λάκκος 631 Ο λάκκος είναι λαξευμένος στο φυσικό βράχο και τα όριά του σώζονται στα Ν και Β, ενώ Δ διακόπτεται από την επίχωση της τάφρου ΑΕΧ 626. Στα Α το τοίχωμα διακόπτεται προς το ΑΕΧ 629, σχηματίζοντας ένα άνοιγμα/σκαλοπάτι ύψους περίπου 60 εκ. που ενώνει τους δύο λάκκους και, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, είναι πιθανό να είναι σύγχρονοι. Ο πυθμένας του λάκκου είναι επίπεδος και έχει μετρηθεί στα 61,27 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Τα τοιχώματα σώζονται σε ύψος εκ. περίπου. Ο λάκκος απέδωσε μόλις 48 όστρακα, 0,6 κιλά σε 990 λίτρα χώματος. Τα όστρακα είναι κυρίως μικρά. Η γενική φθορά είναι χαμηλή και η παρουσία ιζήματος χαμηλή προς μέτρια. Όλα τα ακόσμητα όστρακα είναι στιλβωμένα και απουσιάζουν τα κλειστά αγγεία (Πίν.34). Δεν καταγράφηκαν καθόλου λαβές (Πίν.35) και το εσωτερικό λευκό επίχρισμα απουσιάζει. Ως προς την κεραμική ύλη, είναι κυρίως λεπτόκοκκα και το 29,2% μεσόκοκκα (Πίν.36). Υπάρχει μόνο ένα διακοσμημένο όστρακο impresso (Πίν.37). Όλα είναι στιλβωμένα και απουσιάζουν εντελώς τα επιχρίσματα, ενώ η μεγάλη πλειονότητα των οστράκων είναι καστανά/ανοιχτά καστανά (Γράφ.208). Τα σχήματα που αντιπροσωπεύονται είναι ανοιχτά: κύπελλα (Εικ.87.5), κωνικά και σφαιρικές φιάλες, είτε αδιάγνωστα ανοιχτά, όλα με απλό χείλος (Γράφ.209). Οι μόνες διάμετροι που μετρήθηκαν είναι 8 εκ. του κυπέλλου και 20 εκ. του κωνικού σκύφου. Οι διαγνωστικές βάσεις είναι μία κυρτή-επίπεδη και μία δισκοειδής, και οι δύο με δ=15 εκ. Στην κεραμική ύλη περιέχονται κυρίως οργανικά εγκλείσματα, σε μία περίπτωση και με όστρεα, δευτερευόντως πυριτικά και σε μία περίπτωση ασβεστιούχα (Γράφ.210). Η στίλβωση της επιφάνειας είναι πολύ καλή, πλην μίας μέτριας περίπτωσης, και η φορά πάντα οριζόντια. Οι πυρήνες των οστράκων είναι είτε πλήρως είτε καθόλου οξειδωμένοι και ένας δίχρωμος (Γράφ.211). Το impresso όστρακο είναι μεσόκοκκο με πυριτικά εγκλείσματα και φέρει σχετικά αβαθείς νυχιές οργανωμένες σε σειρές (Εικ.56). Επιχώσεις της τομής 6 Επιχώσεις λάκκων-κατώτερα στρώματα (Επιχώσεις 1) Όπως σημειώθηκε παραπάνω, οι επιχώσεις αυτές σφραγίζουν τους λάκκους 629 και 631 στο Ν τμήμα της τομής 6. Ο χώρος φαίνεται διαταραγμένος από μεταποθετικούς παράγοντες, που φαίνεται να επηρέασαν και τα περιεχόμενα του λάκκου 627/8 σε μικρότερο βαθμό. Πολλά όστρακα από διάφορες ενότητες συνανήκουν.

97 96 Ο χώρος απέδωσε 2835 όστρακα, που αναλογούν σε 33,9 κιλά, σε 4894 λίτρα χώματος. Τα όστρακα είναι κυρίως μικρά, αλλά υπάρχουν κάποια μεσαία και μεγάλα. Η γενική φθορά είναι χαμηλή, όπως και η παρουσία ιζήματος, πλην ελάχιστων περιπτώσεων με πολύ ίζημα. Τα όστρακα ανήκουν ως επί το πλείστον σε ανοιχτά αγγεία, αλλά η παρουσία των κλειστών είναι ελαφρά αυξημένη σε σχέση με τους λάκκους (5,3%) (Πίν.38). Η παρουσία λαβών είναι χαμηλή (Πίν.39). Όσον αφορά στην κεραμική ύλη, η εικόνα δεν αλλάζει σε σχέση με τους λάκκους, καθώς επικρατούν τα λεπτόκοκκα, τα μεσόκοκκα αναλογούν στο 27,2% και τα χονδρόκοκκα είναι ελάχιστα (Πίν.40). Η διακοσμημένη κεραμική αναλογεί μόλις στο 0,9% (Πίν.41). Η απλή κεραμική είναι κατά βάση στιλβωμένη, το ποσοστό των λειασμένων είναι ελαφρά αυξημένο σε σχέση με τους λάκκους και τα αδρά είναι ελάχιστα (Πίν.42). Αντιπροσωπεύονται όλες οι κατηγορίες απλής κεραμικής που εντοπίστηκαν στο υλικό. Κυριαρχούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά, ενώ αυξημένη είναι και η παρουσία των κόκκινων και μαύρων/τεφρών στιλβωμένων. Αναφορικά με τα επιχρίσματα, εμφανίζεται για πρώτη φορά το υπόλευκο επίχρισμα, το καστανό έχει αυξημένο ποσοστό σε σχέση με τα προηγούμενα υποσύνολα και το κόκκινο έχει αρκετά έντονη παρουσία (Γράφ.212). Το λευκό επίχρισμα εσωτερικά εμφανίζεται στο 3,4% των οστράκων και σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες της απλής κεραμικής (Γράφ.213). Τα σχήματα, όπως προέκυψαν από την ειδική καταγραφή, εξακολουθούν να αφορούν κυρίως ανοιχτά αγγεία. Όπως και στους λάκκους, επικρατέστερες είναι οι βαθιές σφαιρικές φιάλες και τα βαθιά ημισφαιρικά αγγεία. Ωστόσο, υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στα σχήματα, το ποσοστό των φιαλών με σιγμοειδή κατατομή αυξάνεται και εμφανίζονται οι φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα. Τα κλειστά αγγεία είναι περισσότερα, ιδίως τα αγγεία με λαιμό με σιγμοειδή κατατομή (Γράφ.214). Ως προς τα μεγέθη (Πιν.43), μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι εμφανίζονται αρκετά μικρά αγγεία, κύπελλα (Εικ.87.2, 6, 8) και άλλα, όσο και πολύ μεγάλα. Από αυτό το σύνολο προέρχεται το κωνικό κύπελλο με τον επίθετο πηλό (Εικ.87.8) και η ανοιχτή φιάλη με λαβή της Εικ.89.3., ο σκύφος με κάθετα τοιχώματα της Εικ.104.2, όπως επίσης και το αγγείο με λαιμό, που θραύσματά του βρέθηκαν διασκορπισμένα σε όλο το βάθος των επιχώσεων αυτών (Εικ.108). Τα χείλη είναι κυρίως απλά, αλλά εμφανίζονται και οι υπόλοιπες διαμορφώσεις σε μικρούς αριθμούς (συμπεριλαμβανομένου του τύπου «κολλάρο») (Γράφ.215). Οι βάσεις παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία: επικρατούν οι κοίλες, οι δισκοειδείς και οι δακτυλιόσχημες με κατατομή χαμηλές (Γράφ.216). Εμφανίζονται ψηλές δακτυλιόσχημες βάσεις και πόδια αγγείων (συμπαγές χαμηλό Εικ και κοίλο Εικ.127.1), σε μικρούς αριθμούς. Οι διάμετροί τους κυμαίνονται από 3 έως 21 εκ.

98 97 (Γράφ.217). Δεν εντοπίστηκαν μη κυκλικές βάσεις σε αυτό το υποσύνολο. Μία βάση φέρει στίλβωση μόνο στον πάτο, ενώ το υπόλοιπο όστρακο είναι λειασμένο (Εικ.124.4). Οι λαβές είναι σχετικά σπάνιες και οι διαγνωστικές ως προς το είδος τους είναι αποφύσεις μικρές και μεγάλες εξίσου, και δύο ταινιωτές λαβές (Γράφ.218). Η μόνη λαβή που συνδέεται με σχήμα είναι η μικρή διάτρητη απόφυση της φιάλης που προαναφέρθηκε (Εικ.89.3). Στην κεραμική ύλη επικρατούν τα πυριτικά εγκλείσματα και δευτερευόντως τα οργανικά. Σε μικρές ποσότητες εμφανίζονται όστρεα και άλλα ασβεστιούχα εγκλείσματα και σε μεμονωμένες περιπτώσεις όστρεα ή οργανικά μαζί με ασβεστιούχα εγκλείσματα (Γράφ.219). Η στίλβωση της επιφάνειας είναι συνήθως πολύ καλή και σε λίγες περιπτώσεις μέτρια, εμφανίζονται όμως και ελάχιστα όστρακα με χαμηλή κάλυψη της επιφάνειας (Γράφ.220). Η φορά είναι συνήθως οριζόντια, αλλά υπάρχουν και όλα τα άλλα είδη, ενώ εμφανίζεται και η κάθετη στίλβωση (Γράφ.221). Η ποικιλία στις συνθήκες όπτησης, όπως αποτυπώνεται από τους πυρήνες των οστράκων, είναι η όμοια με των λάκκων: οι πλήρως οξειδωμένοι και οι οξειδωμένοι με τεφρό κέντρο είναι οι περισσότεροι, αλλά το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων πυρήνων είναι αρκετά υψηλό (Γράφ.222). Στη διακοσμημένη κεραμική (Γράφ.223), που έχει χαμηλή αντιπροσώπευση, εμφανίζονται, μαζί με τις άλλες κατηγορίες, η κόκκινη γραπτή διακόσμηση σε υπόλευκο επίχρισμα και τα βαθιά, πυκνά μοτίβα στην impresso κεραμική, όλα σε ελάχιστους αριθμούς. Τα γραπτά όστρακα φέρουν κόκκινη διακόσμηση σε ανοιχτή καστανή (συνήθως), καστανή, ή υπόλευκη (επίχρισμα) επιφάνεια (Γράφ.224). Τα μοτίβα είναι ως επί το πλείστον αδιάγνωστα, συχνά όμως φαίνεται να είναι συμπαγή και καμπύλα (Εικ ). Σε μία περίπτωση μία φαρδιά κόκκινη ταινία διατρέχει το όστρακο (Εικ.32), ενώ σε μία άλλη φαίνεται να υπάρχει κόσμημα που ξεκινά από το χείλος. Η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι αυτή της βάσης που φέρει εξωτερικά στον πάτο της κόκκινη διακόσμηση που σχηματίζει σταυρό (Εικ.37) και είναι το μοναδικό όστρακο που φέρει διακόσμηση και στο εσωτερικό. Στην κεραμική τους ύλη περιέχονται κυρίως πυριτικά εγκλείσματα και δευτερευόντως οργανικά, ενώ σπάνια εμφανίζονται όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα (Γράφ.225). Το impresso είναι ονυχωτό και παρουσιάζει ποικιλία στα μοτίβα (Εικ.57-59). Στην πλειοψηφία τους είναι αβαθείς, συνήθως αραιά τοποθετημένες νυχιές, οι οποίες μπορεί να διατάσσονται σε σειρές, να σχηματίζουν κυματισμούς, «τσιμπιές» ή ελεύθερα μοτίβα (Εικ.86.3), και, όπου ήταν διαγνώσιμο, φαίνεται να τοποθετούνται διαγώνια στον άξονα (Εικ.85.2). Τα λίγα όστρακα με βαθιές νυχιές παρουσιάζουν πυκνή διάταξη

99 98 σε όλη τη σωζόμενη επιφάνεια (Εικ.85.1). Στην κεραμική ύλη περιέχονται κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, σπανιότερα οργανικά και σε μία περίπτωση ασβεστιούχα (Γράφ.226). Σε ένα όστρακο από ρηχό ημισφαιρικό αγγείο παρατηρήθηκε οπή πιθανώς επιδιόρθωσης, ενώ άλλο χείλος φέρει τμήμα οπής, που φαίνεται όμως να έγινε πριν την όπτηση, καθώς φέρει περιχείλωμα. Τέλος, σε αυτόν το χώρο κάποια όστρακα εμφανίζουν χαρακτηριστικά στην εσωτερική τους επιφάνεια που μπορεί να σχετίζονται με τη χρήση τους (οργανικά κατάλοιπα) και πάρθηκαν δείγματα για χημικές αναλύσεις. Επιχώσεις λάκκων-ανώτερα στρώματα (Επιχώσεις 2) Οι επιχώσεις αυτές είναι τα ανώτερα στρώματα του υλικού που εξετάζεται στην τομή 6. Στο Β τμήμα της τομής σφραγίζουν τους λάκκους 630 και 627/8 ενώ στα Ν βρίσκονται πάνω από τις επιχώσεις που εξετάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο χώρος έχει διαταραχθεί έντονα από λάκκους μεταγενέστερων περιόδων. Οι επιχώσεις απέδωσαν 30,5 κιλά κεραμικής, 3098 όστρακα, σε 3208 λίτρα χώματος. Υπάρχουν κάποια συνανήκοντα όστρακα σε όλη την έκταση. Το μέγεθος των οστράκων είναι κυρίως μικρό, αλλά υπάρχουν κάποια μεσαία και λίγα μεγάλα. Η φθορά είναι γενικά χαμηλή προς μέτρια, όπως και η παρουσία ιζήματος, αλλά υπάρχουν και αρκετές περιπτώσεις φθαρμένης κεραμικής. Ο αριθμός των κλειστών αγγείων, όπως φαίνεται από τη γενική καταγραφή, είναι ελαφρά αυξημένος σε σχέση με τα προηγούμενα υποσύνολα που εξετάστηκαν (6%, Πίν.44), αλλά γενικά επικρατούν τα ανοιχτά αγγεία. Η παρουσία λαβών είναι αραιή (Πίν.45). Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη και το ποσοστό των μεσόκοκκων οστράκων είναι αρκετά χαμηλότερο από τα προηγούμενα σύνολα (19,4%), ενώ τα χονδρόκοκκα είναι ελάχιστα (Πίν.46). Η διακοσμημένη κεραμική είναι σαφώς αυξημένη σε ποσοστό (2,4%, Πίν.47). Η απλή κεραμική είναι κυρίως στιλβωμένη, αλλά η λειασμένη ή αδρή παρουσιάζει μικρή αύξηση (Πίν.48). Τα στιλβωμένα καστανά είναι η πιο πολυπληθής κατηγορία. Η παρουσία του κόκκινου επιχρίσματος είναι σημαντικά αυξημένη και είναι η πιο πολυπληθής κατηγορία μετά τα καστανά. Κατά τα άλλα, επικρατούν τα ανοιχτά καστανά και τα μαύρα/τεφρά, αλλά αντιπροσωπεύονται όλες οι κατηγορίες που εντοπίστηκαν στο υλικό (Γράφ.227). Το λευκό επίχρισμα εσωτερικά έχει έντονη παρουσία σε σύγκριση με τα άλλα υποσύνολα (4,9%) και κατανέμεται στις περισσότερες κεραμικές κατηγορίες, αλλά ιδίως στα στιλβωμένα καστανά, ενώ εντοπίστηκε και σε ένα γραπτό όστρακο (Γράφ.228).

100 99 Στα σχήματα επικρατούν οι σφαιρικές βαθιές φιάλες και σε μικρότερο ποσοστό οι φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα, ενώ τα βαθιά ημισφαιρικά είναι σαφώς λιγότερα απ ότι στα άλλα σύνολα (Γράφ.229). Η παρουσία των κλειστών σχημάτων είναι πιο έντονη, ιδίως των κλειστών σφαιρικών με απλό χείλος, όπως επίσης και των πιο κλειστών μορφών, όπως οι φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα και οι αδιάγνωστες σφαιρικές. Πρέπει επίσης να σημειωθεί, ότι υπάρχει ο κίνδυνος στους ρηχούς κωνικούς σκύφους να συμπεριλαμβάνονται τμήματα κωνικών λαιμών. Στα μεγέθη (Πίν.49) παρατηρείται ότι οι διάμετροι των ανοιχτών αγγείων εμφανίζουν γενικά μικρότερες τιμές, ενώ αντιθέτως στα κλειστά συμπεριλαμβάνονται και κάποια αρκετά μεγάλα αγγεία. Υπάρχουν επίσης αρκετά κύπελλα (Εικ.87.7) και μικρά αγγεία. Από τα κατώτερα στρώματα αυτών των επιχώσεων προέρχεται το ολόκληρο αγγείο της Εικ Τα χείλη των αγγείων είναι συνήθως απλά, αλλά υπάρχουν και άλλες διαμορφώσεις, με επικρατέστερο το εξωστρεφές χείλος, διαφόρων κλίσεων και μορφών (Γράφ.230). Στις βάσεις υπάρχει ποικιλομορφία και η εικόνα είναι αρκετά διαφορετική από τα προηγούμενα σύνολα. Υπάρχει μόνο μία κυρτή-επίπεδη, και οι βάσεις είναι ως επί το πλείστον διάφορες παραλλαγές των δακτυλιόσχημων (Γράφ.231). Ο αριθμός των ψηλών βάσεων είναι μεγαλύτερος και εμφανίζονται οι δακτυλιόσχημες με έντονη έκφραση, πόδια από πολυποδικά αγγεία και ψηλά συμπαγή πόδια («φρουτιέρες»). Από τις υπόλοιπες βάσεις, οι πιο δημοφιλείς είναι οι κοίλες, οι δισκοειδείς και οι επίπεδες. Η διάμετρος των βάσεων κυμαίνεται από 2 έως 17 εκ. (Γράφ.232). Σε ένα μικρό αριθμό βάσεων (7) η κάτοψη δεν είναι απόλυτα κυκλική (επίπεδες, κοίλες, δισκοειδείς, δακτυλιόσχημες). Σε 5 βάσεις η επεξεργασία είναι διαφορετική από αυτή του σώματος, σε μία ο πάτος είναι στιλβωμένος και το σώμα αδρό, ενώ σε τρεις βάσεις ο πάτος δεν είναι στιλβωμένος ή επιχρισμένος όπως το σώμα. Τέλος, σε δύο περιπτώσεις διακρίνεται το αποτύπωμα, πιθανόν, ψάθας. Στις λαβές επικρατούν οι μικρές διάτρητες αποφύσεις, υπάρχουν όμως και πολλές μεγάλες (Γράφ.233). Μία πολύ μεγάλη λαβή του ίδιου τύπου ανήκει σε μεγάλο αγγείο και είναι πιθανό να προέρχεται από διαταραχή των στρωμάτων. Στην κεραμική ύλη περιέχονται κυρίως πυριτικά εγκλείσματα και, σε πολύ μικρότερο βαθμό, οργανικά. Οι υπόλοιπες κατηγορίες και διάφοροι συνδυασμοί αυτών βρίσκονται σε μικρές ποσότητες (Γράφ.234). Η στίλβωση των επιφανειών είναι πολύ καλή σπάνια μέτριας ή χαμηλής κάλυψης (Γράφ.235). Η φορά της στίλβωσης είναι συνήθως οριζόντια, αλλά εμφανίζονται και παραλλαγές, κυρίως κάθετη στίλβωση (Γράφ.236). Οι πυρήνες των οστράκων φανερώνουν την ίδια ποικιλία στις συνθήκες όπτησης που παρατηρήθηκε και στα άλλα υποσύνολα. Επικρατούν οι πλήρως

101 100 οξειδωμένοι ή με τεφρό κέντρο, αλλά υψηλό είναι και το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων πυρήνων (Γράφ.237). Η διακοσμημένη κεραμική συνίσταται κυρίως σε impresso και γραπτή, αλλά εμφανίζονται και οι κατηγορίες barbotin, πλαστικής και στικτής διακόσμησης (Γράφ.238), όπως επίσης και το όστρακο που είναι πιθανώς διακοσμημένο με οργανική βαφή (βλ. σ. 39, υποσ.11). Στη γραπτή κεραμική η διακόσμηση γίνεται με κόκκινο χρώμα πάνω σε καστανή/ανοιχτή καστανή επιφάνεια, ή σε υπόλευκο επίχρισμα και σε μία περίπτωση με λευκό χρώμα σε τεφρή επιφάνεια (Γράφ.239). Η διακόσμηση γίνεται στην εξωτερική επιφάνεια, σε μία περίπτωση στην εσωτερική και σε μία βρίσκεται και στις δύο. Τα μοτίβα είναι γενικά αδιάγνωστα (Εικ.36, 43-45) εκτός από ένα όστρακο που φέρει παράλληλες γραμμές («ρίγες») και ένα τμήμα σφαιρικής φιάλης με λαβή που η κόκκινη διακόσμηση, σε σχήμα «γιρλάντας» περιτρέχει τη λαβή (Εικ.84.1). Γενικά όμως, φαίνεται να πρόκειται ίσως περισσότερο για συμπαγή και καμπύλα μοτίβα. Επίσης, σε ένα όστρακο εμφανίζεται διχρωμία, καστανού και κόκκινου χρώματος (Εικ.43). Η δεύτερη περίπτωση αριθμεί ένα μόνο όστρακο, μοναδικό στο υλικό, που φέρει σειρά λευκών ρόμβων κοντά στη βάση, πάνω σε σκούρη τεφρή στιλβωμένη επιφάνεια (Εικ.48). Η κεραμική ύλη περιέχει κυρίως πυριτικά εγκλείσματα, ενίοτε οργανικά, και σπάνια όστρεα, και είναι κυρίως λεπτόκοκκη (Γράφ.240). Στη διακόσμηση impresso, που είναι με διαφορά η πολυπληθέστερη, τα μοτίβα τείνουν να είναι πιο πυκνά και βαθιά, υπάρχουν όμως εξίσου αραιά και αβαθή (Εικ.60-63). Στα πυκνά μοτίβα η διακόσμηση καλύπτει συχνά και το χείλος του αγγείου, που σε άλλες περιπτώσεις είναι ακόσμητο και στιλβωμένο. Η επιφάνεια καλύπτεται με νυχιές, διαταγμένες με διάφορους τρόπους και συνδυασμούς μεταξύ τους και η φορά, όπου είναι διαγνώσιμη, είναι οριζόντια ή διαγώνια. Συχνό είναι το μοτίβο με ζεύγη τσιμπιών, που ποικίλλει σε βάθος, πυκνότητα και διάταξη. Επίσης εμφανίζονται και εμπιέσεις με δάχτυλα που ενίοτε συνδυάζονται με αβαθείς νυχιές. Σε λίγες περιπτώσεις η διακόσμηση έχει γίνει με εργαλείο, στο σώμα ή στη βάση του αγγείου (Εικ.49, 51). Η κεραμική τους ύλη περιέχει πυριτικά και σπανιότερα οργανικά εγκλείσματα, σε ελάχιστες περιπτώσεις όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα, και είναι κυρίως λεπτόκοκκη (Γράφ.241). Η επίθετη πλαστική διακόσμηση εμφανίζεται σε τρία διαφορετικά μοτίβα, επίθετη πλαστική ταινία, επίμηκες κομβίο και γλωσσοειδής απόφυση (Εικ.71-73). Η διακόσμηση τύπου barbotin αντιπροσωπεύεται από 4 όστρακα. Τρία από αυτά ανήκουν στο γνωστό τύπο με επάλειψη πηλού κάθετα (υποθετικά για τα σώματα) στο αγγείο, ενώ το άλλο όστρακο φέρει επίθετους βώλους πηλού, πυκνά τοποθετημένους στην επιφάνεια (Εικ.74-75).

102 101 Τέλος, εμφανίζεται το όστρακο με στικτή διακόσμηση που αντιπροσωπεύεται μόνο από μία περίπτωση στο υλικό (Εικ.76). Σε 4 όστρακα εντοπίστηκαν οπές επιδιόρθωσης, σε ένα ρηχό ημισφαιρικό και σε ένα αδιάγνωστο ανοιχτό αγγείο, σε ένα όστρακο με λαβή και στο όστρακο με τη γλωσσοειδή απόφυση (Εικ.73). Τέλος, κάποια όστρακα είναι πιθανό να έχουν οργανικά κατάλοιπα στην εσωτερική επιφάνεια και έγινε δειγματοληψία για χημική ανάλυση. Χαντάκι 1205 Το χαντάκι της Τομής 21 είναι μία κατασκευή που έχει κοπεί σε επιχώσεις και, στο τελευταίο μέτρο της, στο φυσικό βράχο. Τα τοιχώματά της έχουν κλίση 45, ώστε το πλάτος μειώνεται σταδιακά. Από τα Δ προς τα Α ο πυθμένας του χαντακιού σηκώνεται. Τα τοιχώματα της κατασκευής είναι ανομοιόμορφα και όχι κάθετα, το οποίο πιθανώς οφείλεται σε διάβρωση. Συνολικά το βάθος του χαντακιού από το σημείο που εντοπίστηκε μέχρι τον πυθμένα είναι περίπου 1,65 μ., για την ακρίβεια 59,75 έως 61,4 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Από το χώρο αυτόν ανασκάφηκαν 6021 λίτρα χώματος που απέδωσαν 23,8 κιλά κεραμικής=2173 όστρακα. Τα όστρακα είναι κυρίως μικρά, και σπανιότερα μεσαία, και σπάνια συγκολλούνται μεταξύ τους. Η γενική φθορά είναι χαμηλή προς μέτρια, αλλά η παρουσία ιζήματος είναι αυξημένη σε σχέση με τα άλλα σύνολα, ιδίως στα ανώτερα στρώματα, όπως διαπιστώνεται και από το αυξημένο ποσοστό των αδιάγνωστων ως προς την επιφάνεια οστράκων (Πίν.53). Τα όστρακα ανήκουν κυρίως σε ανοιχτά αγγεία, ενώ τα κλειστά είναι λίγα (5%) (Πίν.50), και οι λαβές εμφανίζονται σπάνια (Πίν.51). Η κεραμική ύλη είναι κατά κύριο λόγο λεπτόκοκκη και το ποσοστό των μεσόκοκκων είναι αρκετά χαμηλότερο από των άλλων συνόλων (11,8%), ενώ τα χονδρόκοκκα είναι ελάχιστα (Πίν.52). Η διακοσμημένη κεραμική έχει σαφώς αυξημένη παρουσία (3,1%) (Πίν.53) και περιλαμβάνει όλες τις κατηγορίες που εντοπίστηκαν. Οι επιφάνειες των οστράκων είναι συνήθως στιλβωμένες, τα λειασμένα όστρακα όμως έχουν πιο έντονη παρουσία σε σύγκριση με τα άλλα υποσύνολα, και τα αδρά είναι ελάχιστα (Πίν.54). Στην απλή κεραμική επικρατούν τα στιλβωμένα καστανά, ενώ το κόκκινο επίχρισμα έχει επίσης έντονη παρουσία (Γράφ.242). Επίσης, υπάρχουν αρκετά μαύρα/τεφρά, ενώ αντιθέτως τα όστρακα με νέφη είναι αρκετά λιγότερα. Το λευκό επίχρισμα εσωτερικά εμφανίζεται πιο αραιά (1,3%) και αφορά μόνο κατηγορίες στιλβωμένης κεραμικής (κυρίως καστανά/ανοιχτά καστανά, κόκκινα και με κόκκινο επίχρισμα) και σε μία περίπτωση impresso (Γράφ.243).

103 102 Τα σχήματα ήταν δύσκολο να ανασυσταθούν σε μεγάλο βαθμό, λόγω της αποσπασματικότητας. Οι φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα είναι το επικρατέστερο σχήμα, ενώ αντιθέτως οι ανοιχτές σφαιρικές φιάλες είναι αρκετά μειωμένες, ιδίως έναντι των αδιάγνωστων (Γράφ.244). Οι ημισφαιρικοί σκύφοι, ρηχοί και βαθείς, είναι κοινά σχήματα, ενώ παρατηρείται σημαντική αύξηση στον αριθμό των αγγείων με λαιμό και των κυπέλλων (Εικ.87.1,3,9). Τα μεγέθη των ανοιχτών αγγείων παρουσιάζουν μείωση, και δεν εμφανίζονται πολύ μεγάλα αγγεία, αν και πρέπει να σημειωθεί ότι μπορεί η δυνατότητα του εντοπισμού τους να επισκιάζεται από την αποσπασματικότητα (Πίν.55). Τα χείλη είναι κυρίως απλά, αλλά υπάρχουν και παραλλαγές ή άλλες διαμορφώσεις, κυρίως επίπεδο και εξωστρεφές (Γράφ.245). Στις βάσεις επικρατούν οι δισκοειδείς, οι κοίλες και οι χαμηλές δακτυλιόσχημες, ενώ υπάρχουν αρκετές, συγκριτικά, ψηλές βάσεις και αρκετά πόδια αγγείων (Γράφ.246). Από το χαντάκι προέρχεται και η μεγάλη αδρή επίπεδη βάση, που πιθανώς ανήκει σε αποθηκευτικό αγγείο (Εικ.109.4, 110). Οι διάμετροί τους κυμαίνονται από 3 έως 23 εκ. (Γράφ.247). Σε 5 βάσεις εμαφνίζεται διαφοροποίηση στην επεξεργασία σώματος και βάσης (πάτου), συνήθως ο πάτος δεν είναι επιχρισμένος, όπως το σώμα, αλλά μόνο στιλβωμένος ή είναι εντελώς αδρός, και σε μία περίπτωση είναι στιλβωμένος ενώ το σώμα λειασμένο. Τέλος, σε δύο περιπτώσεις εντοπίστηκε αποτύπωμα, ίσως ψάθας, στον πάτο της βάσης. Οι λαβές είναι κυρίως μικρές διάτρητες αποφύσεις, λίγες μεγάλες και μία ταινιωτή λαβή (Γράφ.248). Τα εγκλείσματα στην κεραμική ύλη είναι συνήθως πυριτικά και σε αρκετά μικρότερο βαθμό οργανικά. Υπάρχουν επίσης λίγες περιπτώσεις οστρέων και άλλων ασβεστιούχων εγκλεισμάτων, καθώς και συνδυασμών (Γράφ.249). Η στίλβωση των επιφανειών είναι συνήθως πολύ καλή και σπάνια μέτρια (Γράφ.250). Η φορά είναι κυρίως οριζόντια, αλλά εμφανίζονται και άλλα είδη σε μικρούς αριθμούς, ιδίως κάθετη και δύο ειδών (Γράφ.251). Η όπτηση, όπως αποτυπώνεται στους πυρήνες των οστράκων, φαίνεται να ελέγχεται σχετικά καλύτερα, καθώς υπερισχύουν οι πλήρως οξειδωμένοι και το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων και των πολύχρωμων είναι κάπως χαμηλότερο από τα άλλα υποσύνολα (Γράφ.252). Εμφανίζονται όλες οι κατηγορίες διακόσμησης που έχουν εντοπιστεί (Γράφ.253). Το ποσοστό της γραπτής διακόσμησης είναι αυξημένο και παρουσιάζει ποικιλία. Εμφανίζεται η καστανή διακόσμηση, σε υπόλευκο επίχρισμα (μοτίβο με κάθετες ρίγες) ή σε καστανή επιφάνεια (στο εσωτερικό), και κόκκινη διακόσμηση σε κόκκινο επίχρισμα (γραμμή στο χείλος). Κατά τα άλλα επικρατεί η κόκκινη διακόσμηση σε καστανή/ανοιχτή καστανή επιφάνεια, και σε μία περίπτωση σε υπόλευκο επίχρισμα

104 103 (Γράφ.254). Πολύ συχνή είναι η διακόσμηση μόνο στο εσωτερικό ή και στις δύο επιφάνειες (οι μισές περιπτώσεις). Τα μοτίβα είναι κυρίως αδιάγνωστα, συχνή είναι η γραμμή στο χείλος (σε μία περίπτωση εξαιρεμένη διακόσμηση) και ξεχωρίζουν επίσης οι παράλληλες ρίγες (Εικ.35, 38-42, 45-47, 84.2). Η κεραμική ύλη περιέχει συνήθως πυριτικά εγκλείσματα, ενίοτε οργανικά ή όστρεα (Γράφ.255). Η διακόσμηση impresso είναι η πιο κοινή και τα μοτίβα αποτελούνται από αβαθείς νυχιές αραιά ή πυκνά τοποθετημένες, αλλά συχνά είναι βαθιές και πυκνές. Πολύ συχνό είναι το μοτίβο με ζεύγη ρηχών νυχιών, συνήθως σε πυκνή διάταξη, ή σε στήλες (Εικ.64-67). Σε δύο περιπτώσεις η διακόσμηση έχει γίνει με εργαλείο, αφαιρώντας πηλό από τη στιλβωμένη επιφάνεια (Εικ.50, 52). Η κεραμική τους ύλη είναι συνήθως μεσόκοκκη περιέχει σχεδόν αποκλειστικά πυριτικά εγκλείσματα, σπάνια οργανικά, όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα (Γράφ.256). Η πλαστική διακόσμηση αντιπροσωπεύεται από δύο όστρακα με πλαστική ταινία και από ένα κομβίο (Εικ.68-70). Η κεραμική τους ύλη είναι μεσόκοκκη με πυριτικά ή οργανικά εγκλείσματα. Η διακόσμηση barbotin εμφανίζεται σε ένα όστρακο, με χαρακτηριστικές παράλληλες γραμμές με επάλειψη πηλού (λεπτόκοκκο με πυριτικά). Τέλος, και από αυτό τον το χώρο πάρθηκαν δείγματα για χημικές αναλύσεις, για την εξακρίβωση ύπαρξης οργανικών καταλοίπων στο εσωτερικό των οστράκων. Συμπεράσματα από την κατανομή 16 Συνολικά, βάσει των χαρακτηριστικών της κεραμικής, φαίνεται ότι ο λάκκος 629 είναι ο πρωιμότερος, πιθανότατα μαζί με το λάκκο 631. Το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε και για τους λάκκους της τομής 21, αν αποδώσουμε την παρουσία κάποιων χαρακτηριστικών στην ανάμιξη υλικού από το χαντάκι και τη γενική διαταραχή του χώρου, αλλά αυτή η υπόθεση είναι πιο επισφαλής. Όσον αφορά στο λάκκο 627/8, που ως κατασκευή φαίνεται να είναι πιθανώς πρωιμότερη από το λάκκο 629, αφού μάλλον «κόβεται» από αυτόν, η κεραμική φαίνεται ελαφρώς μεταγενέστερη του 629. Αυτές οι διαφορές εξηγούνται από τη διαταραχή της περιοχής και η κεραμική του λάκκου φαίνεται πρωιμότερη από αυτήν των ανώτερων συνόλων, αλλά, λόγω της διαταραχής, ο συσχετισμός του λάκκου 627/8 με τους άλλους είναι κάπως επισφαλής. Ο λάκκος 630 από την άλλη, παρουσιάζει γενικώς μία διαφορετική εικόνα τόσο ως κατασκευή, όσο και ως προς την κεραμική που απέδωσε, και το υλικό του είναι ίσως μεταγενέστερο των άλλων λάκκων. 16 Τα χαρακτηριστικά της κεραμικής των επί μέρους χώρων παρουσιάζονται συνοπτικά στον Πίνακα 56.

105 104 Οι επιμέρους διαφορές στην κεραμική των λάκκων είναι δύσκολο να ερμηνευθούν. Μπορεί να οφείλονται σε μικρές χρονολογικές διαφορές, σε διαφορετικές χρήσεις των λάκκων, σε διαφορετικές αποθετικές και μεταποθετικές «ιστορίες», στην ίδια τη μελέτη τους και στο μκρό μέγεθος του δείγματος, ή σε όλα τα παραπάνω. Φαίνεται όμως ότι δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους χρονολογικά, με την εξαίρεση ίσως του λάκκου 630. Τα σχήματα και η απόδοσή τους, οι πρώτες ύλες-κυρίως η χρήση των οργανικών υλικών-και ιδίως η απουσία σχεδόν της διακοσμημένης κεραμικής, συνηγορούν σε αυτό το επιχείρημα. Αυτό γίνεται πιο έντονο με τη σύγκριση των λάκκων με τις επιχώσεις και το χαντάκι. Ο διαχωρισμός των επιχώσεων της τομής 6 σε δύο μέρη έχει ως ένα βαθμό αυθαίρετο χαρακτήρα, ωστόσο, η διαίρεση αυτή μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της κεραμικής τεχνολογίας με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Μία σημαντική παρατήρηση για αυτά τα στρώματα, όπως και το χαντάκι, σε σχέση με τους λάκκους, είναι ότι η παρουσία της κεραμικής είναι πιο πυκνή. Στις επιχώσεις 1, νέα στοιχεία έρχονται να εμπλουτίσουν την κεραμική. Υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στα σχήματα και τις βάσεις τους, ενώ εμφανίζονται και νέα, η χρήση των επιχρισμάτων είναι πιο εντατική, και η παρουσία των οργανικών εγκλεισμάτων μειώνεται ελαφρά. Η διακόσμηση εξακολουθεί να αποτελείται από γραπτή και impresso, αλλά εμφανίζεται το υπόλευκο επίχρισμα ως βάθος για τη διακόσμηση, ενώ στην impresso εμφανίζονται τα πυκνά και βαθιά μοτίβα. Στις επιχώσεις 2 εντείνεται η παρουσία κάποιων χαρακτηριστικών, όπως τα κλειστά σχήματα οι ψηλές βάσεις και τα πόδια αγγείων, η λειασμένη κεραμική, η χρήση των επιχρισμάτων, η μείωση της μεσόκοκκης κεραμικής και της παρουσίας οργανικών εγκλεισμάτων. Στη διακόσμηση, εμφανίζεται η επίθετη πλαστική, το barbotin, η στικτή και η λευκή διακόσμηση σε τεφρό, όλα σε ελάχιστους αριθμούς. Στη γραπτή, η διακόσμηση γίνεται πιο συχνά σε υπόλευκο επίχρισμα, πολύ σπάνια και στο εσωτερικό, ενώ εμφανίζεται το impresso με εργαλείο. Το χαντάκι φαίνεται να είναι περίπου σύγχρονο με τις επιχώσεις 2, καθώς εμφανίζουν πολλές ομοιότητες. Υπάρχουν ωστόσο κάποιες διαφορές: ως προς τα σχήματα, στο χαντάκι φαίνεται να επικρατούν οι φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα έναντι των σφαιρικών, και οι βάσεις είναι συχνότερα δισκοειδείς, ενώ στις επιχώσεις 2 επικρατούν οι δακτυλιόσχημες διαφόρων τύπων. Η μεσόκοκκη κεραμική είναι λιγότερη στο χαντάκι, τα λειασμένα και το κόκκινο επίχρισμα παρουσιάζουν αύξηση, ενώ αντιθέτως το λευκό επίχρισμα εσωτερικά εμφανίζεται σαφώς μειωμένο. Η διακοσμημένη κεραμική είναι ελάχιστα περισσότερη, αύξηση όμως παρουσιάζει η γραπτή, η οποία γίνεται πολύ συχνά και στο εσωτερικό του οστράκου, και σε ορισμένες περιπτώσεις έχει καστανό χρώμα. Από την άλλη, η διακόσμηση γίνεται σπανιότερα σε υπόλευκο επίχρισμα απ ότι στις επιχώσεις 2, αλλά γίνεται πολύ συχνά στο εσωτερικό

106 105 των αγγείων. Συνολικά, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι το χαντάκι είναι μάλλον ελαφρώς μεταγενέστερο, χωρίς να απέχει πάρα πολύ χρονολογικά. Επίσης πρέπει να ληφθεί υπόψη, ότι το χαντάκι εμφανίζει γενικά τα ίδια χαρακτηριστικά σε όλο το βάθος, ενώ στην τομή 6 παρατηρείται σταδιακή αλλαγή.

107 Συζήτηση και συμπεράσματα Γενικά συμπεράσματα από την κεραμική Ως προς τη συνολική εικόνα της κεραμικής και της κατανομής της, αυτό που παρατηρείται είναι ότι κανένα από τα χαρακτηριστικά δεν «εξαφανίζεται» με την πάροδο του χρόνου, αλλά προστίθενται νέα στοιχεία στο ήδη υπάρχον ρεπερτόριο. Στα σχήματα πιο συχνές με διαφορά είναι οι ανοιχτές φόρμες. Αυτό είναι πιο έντονο στους λάκκους, όπου στους περισσότερους κυριαρχούν τα ημισφαιρικά και τα κωνικά αγγεία. Πολύ συχνό είναι επίσης είναι το σχήμα της σφαιρικής φιάλης. Στους λάκκους εμφανίζεται κυρίως ως ένα ανοιχτό σχήμα, το οποίο παραμένει δημοφιλές, αλλά σταδιακά γίνεται συχνή και η παραλλαγή που χαρακτηρίστηκε ως αδιάγνωστη σφαιρική φιάλη. Γενικά, φαίνεται να υπάρχει σταδιακά η τάση για σχήματα με πιο περιορισμένο στόμιο, όπως αυτό της φιάλης με συγκλίνοντα τοιχώματα, που είναι ιδιαίτερα συχνό στο χαντάκι. Η ίδια τάση φαίνεται και στα αγγεία με κάθετα τοιχώματα (φιάλες και σκύφοι) που εμφανίζονται κυρίως στο λάκκο 627/8 και στα ανώτερα υποσύνολα. Τα πραγματικά κλειστά αγγεία, και ιδίως αυτά με λαιμό, είναι πολύ λίγα στον αριθμό και φαίνονται να αυξάνουν με την πάροδο του χρόνου. Από τα πιο πρώιμα εμφανιζόμενα κλειστά σχήματα είναι ο λαιμός με σιγμοειδή κατατομή, ενώ ο κωνικός λαιμός εμφανίζεται κυρίως στο χαντάκι. Επίσης, θεωρείται πιθανό, κυρίως στις πρωιμότερες φάσεις (ιδίως στο λάκκο 629) να υπήρχαν και κάποια μη κυκλικά σχήματα, ελλειψοειδή, ασύμμετρα κ.τ.λ., όπως φαίνεται από την παρουσία του ασκού, και κάποιων τμημάτων αγγείων που θα μπορούσαν να ανήκουν σε ασκοειδή αγγεία, και έμμεσα από την ύπαρξη μεγάλων και μη κυκλικών βάσεων και ύποπτα μεγάλων διαμέτρων. Η διαμόρφωση του χείλους δεν παρουσιάζει κάποια ιδαιτερότητα στην κατανομή, ούτε σε σχέση με συγκεκριμένα σχήματα, πράγμα που δείχνει ότι μάλλον δεν έχει μεγάλη σημασία και αποδίδεται περισσότερο στην ελεύθερη διατύπωση του κάθε αγγείου και στις ανωμαλίες στο πλάσιμο. Εξαίρεση φαίνεται να αποτελεί το αναδιπλωμένο χείλος των κλειστών σφαιρικών φιαλών, που είναι αρκετά χαρακτηριστικό. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λίγα παραδείγματα του χείλους τύπου «κολλάρο», που έχουν συγκεκριμένη χωρική κατανομή (λάκκος 627/8 και επιχώσεις 1, που είδαμε ότι σχετίζονται) και ως τύπος επαναλαμβάνεται μόνο σε ανοιχτές σφαιρικές φιάλες και σκύφους με κάθετα τοιχώματα. Τέλος, το επίπεδο χείλος, που μπορεί να είναι έντονα επίπεδο ή πολύ διακριτικό, έχει την ίδια παρουσία σε ολόκληρο το κεραμικό σύνολο. Αν όντως σχετίζεται με πρακτικές που αφορούν στην κατασκευή του

108 107 αγγείου, όπως το στέγνωμα, και δεν είναι τυχαίο, τότε αυτές οι πρακτικές δεν αλλάζουν σε όλη τη διάρκεια της περιόδου. Τα μεγέθη των αγγείων δεν διαφοροποιούνται ιδιαίτερα. Τα κύπελλα είναι πιο συχνά στα ανώτερα στρώματα και κάποια ανοιχτά αγγεία με μεγάλη διάμετρο εμφανίζονται πιο συχνά στους λάκκους, αλλά ο αριθμός τους είναι γενικά πολύ μικρός και, σε συνδυασμό με τη δυσκολία τεκμηρίωσης μεγάλων αγγείων, οι διαφορές δεν φαίνονται σημαντικές. Γενικά, τα μεγέθη παρουσιάζουν ποικιλία, αλλά επικρατούν τα μεσαίου μεγέθους αγγεία και αυτή η εικόνα δεν διαφοροποιείται στο χώρο. Οι βάσεις εμφανίζουν αρκετή ποικιλία, ακόμα και μέσα στον ίδιο γενικό τύπο. Οι επίπεδες και οι κυρτές-επίπεδες βάσεις, οι τελευταίες είναι πιο σπάνιες, εμφανίζονται σε όλη τη διάρκεια, αλλά πιο συχνά στους λάκκους. Οι κοίλες βάσεις έχουν σχετικά σταθερή παρουσία και στα ανώτερα στρώματα φαίνεται να σχετίζονται συχνά με επιχρισμένα αγγεία, ενίοτε με κάθετη στίλβωση. Οι δισκοειδείς βάσεις είναι, μαζί με τις δακτυλιόσχημες, ο πιο συνηθισμένος τύπος και η διατύπωσή τους ποικίλλει, από σχετικά χονδροειδή μέχρι κομψά παραδείγματα. Οι δακτυλιόσχημες παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Ο πιο συνηθισμένος τύπος είναι αυτός της χαμηλής δακτυλιόσχημης με κατατομή, ο οποίος εμφανίζεται σε όλα τα υποσύνολα και η παρουσία του αυξάνει ιδιαίτερα στις επιχώσεις 2. Η παραλλαγή της δισκοειδούς-δακτυλιόσχημης βάσης εμφανίζεται κατά βάση στις επιχώσεις 1 και 2 (μόνο ένα παράδειγμα στο λάκκο 627/8). Οι ψηλές δακτυλιόσχημες βάσεις είναι λίγες, και δεν πρόκειται μάλλον για έναν ιδιαίτερο τύπο, όσο για μία τάση, η οποία αφορά τα μεταγενέστερα σύνολα και όχι τους λάκκους. Τα αγγεία με πολλά πόδια (και πιθανώς τράπεζες) αντιπροσωπεύονται από ελάχιστα παραδείγματα που αφορούν αποκλειστικά τις επιχώσεις 2 και το χαντάκι, όπως και το ψηλό συμπαγές πόδι («φρουτιέρα»), ενώ το κοίλο και το χαμηλό συπαγές πόδι εμφανίζονται και χαμηλότερα (επιχώσεις 1). Η ύπαρξη μη κυκλικών βάσεων είναι πιο έντονη στους λάκκους, και ιδίως στον 629, αλλά δεν σταματούν να εμφανίζονται, αν και απουσιάζουν από το χαντάκι, πράγμα που ίσως οφείλεται και στη μεγαλύτερη αποσπασματικότητα. Οι διάμετροι των βάσεων δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες διαφορές, και σε όλα τα υποσύνολα εμφανίζονται μεμονωμένα παραδείγματα μεγάλων διαμέτρων. Στο χαντάκι και στις επιχώσεις 2, εμφανίζονται βάσεις που δεν έχουν εξίσου επιμελή επεξεργασία όπως το σώμα, είτε δεν φέρουν επίχρισμα αλλά είναι στιλβωμένες, είτε είναι τελείως αδρές. Αντιθέτως, σε τρεις μόνο περιπτώσεις (επιχώσεις 1,2 και χαντάκι) ο πάτος φέρει στίλβωση, ενώ το σώμα είναι αδρό ή λειασμένο. Τέλος, από το χαντάκι και τις επιχώσεις 2, προέρχονται 4 βάσεις με αποτύπωμα πιθανώς ψάθας. Οι λαβές είναι γενικά αρκετά σπάνιες και παρατηρείται μικρή αύξηση στις επιχώσεις 2 και το χαντάκι. Πρόκειται κυρίως για μικρές και, εκτός των λάκκων, μεγάλες

109 108 διάτρητες αποφύσεις, ενώ οι ελάχιστες ταινιωτές λαβές, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη. Μπορούμε να παρατηρήσουμε γενικά ότι οι διάτρητες αποφύσεις σχετίζονται αποκλειστικά με στιλβωμένα αγγεία, αρκετά συχνά με γραπτή διακόσμηση, και πρόκειται σχεδόν αποκλειστικά για ανοιχτά αγγεία. Ειδικά οι μικρές αποφύσεις ανήκουν σε μεγάλο ποσοστό σε επιχρισμένα αγγεία, ενώ φαίνεται επίσης να υπάρχει η τάση για οξείδωση των επιφανειών των αγγείων. Όσον αφορά τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνται, παρατηρείται τόσο μία συνέχεια στην τεχνολογική παράδοση, όσο και μία διαφοροποίηση στις τάσεις που επικρατούν. Η πολύ χονδρόκοκκη κεραμική είναι ελάχιστη και η κατανομή της ομοιόμορφη στο υλικό, ενώ συνδέεται με όλα τα είδη εγκλεισμάτων που αναγνωρίστηκαν. Αντιθέτως, η μεσόκοκκη κεραμική, ανεξαρτήτως των εγκλεισμάτων, εμφανίζει μεγαλύτερα ποσοστά στους λάκκους και σταδιακά μειώνεται, ενώ παρουσιάζει τις μικρότερες τιμές στο χαντάκι. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσία των οργανικών εγκλεισμάτων, η οποία είναι εντονότερη στους λάκκους, και ιδίως στον 629. Φαίνεται πως η πρακτική της πρόσμειξής τους με την πρώτη ύλη υποχωρεί με την πάροδο του χρόνου, εμφανίζεται όμως πάντα σε αρκετά σημαντικό ποσοστό (περίπου από 24 έως 58%). Αρκετά συχνά τα οργανικά εγκλείσματα εμφανίζονται σε μεγάλες ή μέτριες ποσότητες, ενίοτε μαζί με όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα και εξαιρετικά σπάνια με ικανές ποσότητες πυριτικών, αλλά το συνηθέστερο είναι να υπάρχουν σε μικρές ποσότητες μέσα στον πηλό. Τα όστρεα έχουν μία εξαιρετικά αραιή παρουσία, αλλά εμφανίζονται σε όλα τα υποσύνολα, σχεδόν σε όλες τις κεραμικές κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένης της διακοσμημένης κεραμικής, και στα περισσότερα σχήματα. Σχετικά συχνά εμφανίζονται με οργανικά εγκλείσματα και σπανιότερα με άλλα ασβεστιούχα υλικά, και είναι πιθανό η συνύπαρξή τους με τα οργανικά και/ή η πιθανή χρήση καμένων οστρέων να δυσκολεύει τον εντοπισμό τους και, ως εκ τούτου, να υποαντιπροσωπευονται στην ανάλυση. Τα υπόλοιπα ασβεστιούχα υλικά εμφανίζονται το ίδιο σπάνια και συναντώνται επίσης μαζί με οργανικά εγκλείσματα, ενώ είναι πιθανό, εάν δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένα στο κεραμικό σώμα, να μην γίνονται πάντα αντιληπτά, και συνεπώς να υποαντιπροσωπεύονται. Εμφανίζονται σχεδόν σε όλα τα υποσύνολα (εκτός των λάκκων 627/8 και 630), στις περισσότερες κεραμικές κατηγορίες της απλής και διακοσμημένης κεραμικής (εκτός από τη γραπτή σε υπόλευκο επίχρισμα), και στα περισσότερα σχήματα, ίσως με κάποια μεγαλύτερη έμφαση στα κλειστά απ ότι τα όστρεα. Είναι ενδιαφέρον ότι τα όστρεα εμφανίζονται πολύ συχνότερα σε επιχρισμένα αγγεία απ ότι τα άλλα ασβεστιούχα, και ότι σε κανένα από τα χαρακτηρισμένα ιώδη όστρακα που μελετήθηκαν δεν εντοπίστηκαν όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα, αυτό όμως μπορεί να είναι τυχαίο.

110 109 Σε κάποιους τύπους αγγείων φαίνεται να υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ του μεγέθους του αγγείου και των εγκλεισμάτων που περιέχει ή την ποσότητά τους, ωστόσο αυτή η σχέση δεν είναι ούτε συστηματική, ούτε ξεκάθαρη. Στις σφαιρικές φιάλες, για παράδειγμα, οργανικά εγκλείσματα εμφανίζονται σε όλα τα μεγέθη, αλλά συχνότερα στα μεγάλα, στους σκύφους με κάθετα τοιχώματα εμφανίζονται αποκλειστικά στα μεγάλα, στα βαθιά ημισφαιρικά διαφοροποιείται μόνο η ποσότητα, ενώ στους κωνικούς σκύφους διαφοροποιείται τόσο το είδος όσο και η ποσότητα των εγκλεισμάτων κ.ο.κ. Η επεξεργασία της επιφάνειας της απλής κεραμικής συνίσταται σχεδόν εξολοκλήρου σε πολύ καλής ποιότητας στίλβωση. Η εικόνα αυτή δεν αλλάζει ιδιαίτερα στα διαφορετικά υποσύνολα. Σπάνια η στίλβωση είναι λιγότερο επιμελής, και αυτό δεν σχετίζεται με τη χωρική κατανομή. Διαφοροποίηση, μικρής κλίμακας, εμφανίζεται στη φορά της στίλβωσης, η οποία είναι κατά βάση οριζόντια. Διαγώνια, χιαστί και δύο ειδών στίλβωση εμφανίζονται σχεδόν παντού, σε πολύ μικρούς αριθμούς, αντιθέτως η κάθετη στίλβωση εμφανίζεται μόνο στις επιχώσεις 1 και 2 και στο χαντάκι και συνήθως σχετίζεται με την παρουσία επιχρίσματος, ενώ τα αγγεία στα οποία εμφανίζεται είναι συχνά εξαιρετικά επιμελημένα. Η λειασμένη κεραμική έχει περιορισμένη παρουσία. Στους λάκκους είναι ελάχιστη, ενώ σταδιακά η παρουσία της αυξάνει, με αποκορύφωμα το χαντάκι. Αντιθέτως, η αδρή κεραμική έχει σχεδόν αμελητέα παρουσία, και εμφανίζεται ελαφρώς συχνότερα στις επιχώσεις 2. Τα επιχρίσματα είναι ένα πρόσφορο χαρακτηριστικό για τη μελέτη της εξέλιξης της κεραμικής τεχνολογίας. Η χωρική κατανομή του κόκκινου επιχρίσματος δείχνει μία σαφή αύξηση με την πάροδο του χρόνου, και έχει πιο έντονη παρουσία στις επιχώσεις 2 και το χαντάκι. Σε κάποια παραδείγματα η εφαρμογή του επιχρίσματος είναι αρκετά άτεχνη και πολύ συχνά είναι δύσκολο να διευκρινιστεί αν πρόκειται όντως για επίχρισμα, τα ίχνη δε του στιλβωτήρα είναι ορατά, και τα χρώματα ποικίλλουν πάνω στο ίδιο αγγείο. Η παρουσία τέτοιων αγγείων είναι ίσως πιο συχνή στους λάκκους, ενώ δεν λείπουν και καλής ποιότητας επιχρίσματα, αλλά δεν εκλείπει, ενώ παράλληλα εμφανίζονται παραδείγματα μιας σαφώς πιο ελεγχόμενης τεχνολογίας (ιδιαίτερα στις επιχώσεις 2 και στο χαντάκι). Το καστανό επίχρισμα φαίνεται να συνοδεύει σε μικρούς αριθμούς την παρουσία του κόκκινου επιχρίσματος, και ίσως δεν θα έπρεπε να νοείται ως διαφορετική κατηγορία, καθώς ακόμα και σε εξαιρετικής ποιότητας επιχρισμένα αγγεία, παρατηρείται ανομοιομορφία στο χρώμα ή νέφη. Την ίδια εικόνα παρουσιάζουν και τα ιώδη όστρακα, που συνήθως φέρουν επίχρισμα, και δεν είναι τελικά σαφές εάν πρόκειται για μία συνειδητή διαφοροποίηση ή για τυχαία αποτελέσματα της όπτησης. Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί η τάση τόσο του καστανού όσο και του ιώδους επιχρίσματος, να εμφανίζονται συχνότερα σε πιο κλειστά σχήματα απ ότι σε ανοιχτά,

111 110 χωρίς αυτό να είναι απόλυτο, ενώ το κόκκινο επίχρισμα εμφανίζεται παντού, αλλά με λιγότερη ένταση στα ημισφαιρικά και τα κωνικά. Στη μη επιχρισμένη κεραμική, που είναι η πλειονότητα, επικρατούν τα καστανά και τα ανοιχτά καστανά, σε όλα τα υποσύνολα, και εμφανίζουν μεγάλο χρωματικό εύρος, ενώ αρκετά δημοφιλή είναι επίσης τα μαύρα/τεφρά. Τα κόκκινα χωρίς επίχρισμα δεν έχουν σε κανένα σύνολο ιδιαίτερα έντονη παρουσία (με την εξαίρεση ίσως των επιχώσεων 1) και εμφανίζονται σχετικά σταθερά σε όλα τα υποσύνολα. Τα όστρακα με εκτεταμένα νέφη και τα ανομοιόμορφα έχουν μία σταθερή χαμηλή παρουσία σε όλα τα υποσύνολα. Ίσως η κάπως πιο χαμηλή παρουσία τους στο χαντάκι και στις επιχώσεις 2 να είναι μία ένδειξη καλύτερου ελέγχου της όπτησης, οι διαφορές όμως δεν είναι ιδιαίτερα έντονες. Από τις πληροφορίες που παίρνουμε από τους πυρήνες των οστράκων, σε συνδυασμό με την εμφάνιση των επιφανειών, η τεχνολογία της όπτησης φαίνεται σταδιακά να βρίσκεται σε καλύτερο έλεγχο, αλλά οι διαφορές δεν είναι δραματικές και, αναφορικά με τους πυρήνες των οστράκων, σχετίζονται και με την υποχώρηση της χρήσης οργανικών υλικών. Στη διακοσμημένη κεραμική, η γραπτή και το impresso εμφανίζονται μαζί και από τα βαθύτερα στρώματα, σε ελάχιστους αριθμούς. Συνολικά, 13 διακοσμημένα όστρακα προέρχονται από τους λάκκους, και περισσότερα από τα μισά (μόνο impresso) από το λάκκο 630, που φαίνεται να είναι ελαφρώς μεταγενέστερος. Μόνο 3 από αυτά είναι γραπτά, και προέρχονται από τους λάκκους 629 και 627/8, στον οποίο εμφανίζονται μαζί με impresso. Αυτή η εικόνα όμως μπορεί να επηρεάζεται από την ποιότητα της πρώιμης γραπτής κεραμικής, που ενδέχεται να μη διατηρείται καλά, ενώ αντιθέτως το impresso δεν υπόκειται σε τέτοιου είδους τεχνολογικούς περιορισμούς. Επίσης σε αυτή τη δυσανάλογη εικόνα μπορεί να συμβάλει το ότι το impresso γίνεται σε όλο το σώμα του αγγείου, ενώ στη γραπτή μπορεί να διακοσμείται μόνο ένα μικρό μέρος του, και κατά συνέπεια η στατιστική αντιπροσώπευση του impresso μπορεί να είναι υψηλότερη. Στους λάκκους, το impresso είναι μόνο ονυχωτό με σχετικά αβαθή μοτίβα, και η γραπτή κεραμική γίνεται με κόκκινο χρώμα απευθείας στη στιλβωμένη επιφάνεια του αγγείου. Στη συνέχεια η διακόσμηση αυξάνει σε ποσοστό, με αποκορύφωμα το χαντάκι, παραμένει όμως αρκετά σπάνια, και σε όλη τη διάρκεια το impresso είναι πιο συχνό από τη γραπτή. Το impresso εμπλουτίζεται με τα βαθιά και πυκνά μοτίβα, που συνυπάρχουν μαζί με τα ρηχά και αραιά, ενώ στις επιχώσεις 2 και στο χαντάκι συναντάμε και λίγα παραδείγματα impresso με εργαλείο. Στη γραπτή κεραμική, στις επιχώσεις 1 εμφανίζεται το υπόλευκο επίχρισμα ως βάθος για την κόκκινη διακόσμηση, το οποίο ως πρακτική κερδίζει έδαφος σταδιακά για να γίνει δημοφιλέστερη στις επιχώσεις 2. Στο χαντάκι όμως, οι κατηγορίες αντιπροσωπεύονται

112 111 εξίσου, και ίσως γι αυτό ευθύνεται η πολύ συχνή διακόσμηση του εσωτερικού του αγγείου, που δεν γίνεται πάνω σε επίχρισμα, μία πρακτική που εμφανίζεται μόνο μεμονωμένα στις επιχώσεις 1 και 2. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ελάχιστα όστρακα που φέρουν καστανή διακόσμηση απευθείας πάνω στην επιφάνεια ή, συχνότερα, σε υπόλευκο επίχρισμα, τα οποία δεν είναι σαφές αν αποτελούν διαφορετική κατηγορία, αλλά το γεγονός ότι εμφανίζονται αποκλειστικά στο χαντάκι ίσως είναι μία ένδειξη προς αυτή την κατεύθυνση. Επίσης, από το χαντάκι προέρχονται αγγεία με διακόσμηση με κόκκινο σε κόκκινο και καστανό σε καστανό. Τέλος, ένα μοναδικό όστρακο με λευκή διακόσμηση με ρόμβους σε τεφρή επιφάνεια προέρχεται από τις επιχώσεις 2. Τα μοτίβα της γραπτής κεραμικής δεν είναι συνήθως διαγνωστικά, φαίνεται όμως να αφορούν κυρίως καμπύλα και συμπαγή μοτίβα ή φαρδιές ταινίες. Συχνά η διακόσμηση αφορά το χείλος, είτε ως γραμμή που το περιτρέχει, είτε ως κόσμημα αναρτημένο από το χείλος (συνήθως αδιάγνωστο). Από τις επιχώσεις 1 προέρχεται ο σταυρός στη βάση και η συμπαγής «γιρλάντα» γύρω από τη λαβή, στο χαντάκι και τις επιχώσεις 2 υπάρχει μοτίβο με παράλληλες γραμμές («ρίγες») και επίσης στο χαντάκι κυρίως κοσμείται συχνά και το εσωτερικό. Κατά τα άλλα δεν είναι δυνατόν να γίνουν παρατηρήσεις για τη διαφοροποίηση των μοτίβων στο χώρο και στο χρόνο. Η επίθετη πλαστική διακόσμηση και το barbotin έχουν πολύ περιορισμένη παρουσία και προέρχονται αποκλειστικά από το χαντάκι και τις επιχώσεις 2, απ όπου προέρχεται και το μοναδικό όστρακο με στικτή διακόσμηση. Το λευκό επίχρισμα στο εσωτερικό των αγγείων έχει μία χαμηλή παρουσία (περίπου 2-5%) σε όλα τα υποσύνολα, που παρουσιάζει αυξομειώσεις, αλλά γενικά εμφανίζεται μάλλον σταθερά, και σχετίζεται με ανοιχτά σχήματα και με τις περισσότερες κεραμικές κατηγορίες. Οι οπές σε όστρακα, που μπορεί να σημαίνουν είτε επιδιόρθωση του αγγείου, είτε δεύτερη χρήση του οστράκου, είναι σπάνιες και εμφανίζονται στο λάκκο 630, στις επιχώσεις 1 και κυρίως στις επιχώσεις 2. Συνολικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τεκμηριώνεται συνέχεια και ομαλή εξέλιξη στην κεραμική παράδοση. Κανένα στοιχείο δεν εξαφανίζεται, αλλά εμφανίζονται νέα, και οι διαφοροποιήσεις αφορούν περισσότερο το πώς διαμορφώνονται οι τάσεις και οι προτιμήσεις με την πάροδο του χρόνου, ενώ παράλληλα τεκμηριώνεται και ένας καλύτερος έλεγχος της κεραμικής τεχνολογίας, αναφορικά με την κατασκευή και την όπτηση του αγγείου, όπως επίσης και με τη χρήση των επιχρισμάτων και της διακόσμησης. Επιπλέον, πιθανώς σταδιακά υπάρχει μεγαλύτερη διαφοροποίηση στη χρήση των αγγείων, εάν μπορούμε να αντιληφθούμε έτσι την ποικιλία των σχημάτων. Σε αυτό το ζήτημα αναμένεται να προσφέρει και η χημική ανάλυση των οστράκων.

113 112 Μέσα όμως σε αυτή την αρκετά σταθερή παράδοση δεν παρατηρείται μεγάλη τυποποίηση στις επιλογές (για μία περιεκτική συζήτηση γύρω από την έννοια της τυποποίησης βλ. Κυριατζή 2000, 22-4). Στα απλά διατυπωμένα σχήματα των αγγείων διακρίνεται, πιστεύω, πειραματισμός και ευελιξία. Αυτό υποστηρίζεται από την ποικιλομορφία στα μεγέθη, στα πάχη των τοιχωμάτων, στην ποικιλία χειρισμού των πρώτων υλών και στην τελική διατύπωση των αγγείων. Μέσα σε ένα κατά τα άλλα περιορισμένο σχηματολόγιο, πολύ σπάνια τα αγγεία είναι απόλυτα όμοια μεταξύ τους. Ίσως αυτό να αλλάζει κάπως με το χρόνο, προς μία περισσότερο συστηματική και πιστή επανάληψη κάποιων τεχνικών (όπως η τεχνολογία του επιχρίσματος), αλλά δεν δίνεται η εικόνα της τυποποίησης, όπως περιγράφεται για κατηγορίες μεταγενέστερης νεολιθικής κεραμικής. Αυτό που με βεβαιότητα μπορεί να ειπωθεί, είναι ότι πρόκειται για αντικείμενα φτιαγμένα ως επί το πλείστον με μεγάλη φροντίδα, μία εικόνα που δεν μεταβάλλεται, και αυτό ίσως είναι μία ένδειξη για τη σημασία της κεραμικής στη συγκεκριμένη κοινωνία. Χρονολόγηση και συσχετισμός με άλλες κεραμικές παραδόσεις Αντλώντας κυρίως από τα χρονολογικά σχήματα της θεσσαλικής νεολιθικής, το υλικό των Παλιαμπέλων φαίνεται να καλύπτει μεγάλο μέρος της Αρχαιότερης Νεολιθικής, πιθανότατα από τις πρώιμες φάσεις, αν και το πραγματικό χρονικό εύρος της φάσης που μελετήθηκε δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Τα κριτήρια της χρονολόγησης είναι αυτά που έχουν διαμορφωθεί από τη μελέτη της θεσσαλικής νεολιθικής, καθώς τα Παλιάμπελα φαίνεται να σχετίζονται περισσότερο με εκείνες τις κεραμικές παραδόσεις. Ωστόσο, καθώς βρίσκονται σε μία γεωγραφική ζώνη όπου η ΑΝ δεν είναι ακόμα καλά τεκμηριωμένη και η χρονολόγηση της εμφάνισης και της εξέλιξης της κεραμικής στις γύρω περιοχές παρουσιάζει διάφορα προβλήματα, η χρονολογική τοποθέτηση δεν μπορεί να είναι ασφαλής χωρίς απόλυτες χρονολογήσεις. Η εικόνα από κάποιους από τους λάκκους παραπέμπει στην περιγραφή της πρώιμης κεραμικής από το Σέσκλο. Η εμφάνιση όμως του impresso από τα κατώτερα στρώματα και η συνύπαρξή του με τη γραπτή κεραμική σε όλο το βάθος παραπέμπει σε ελαφρώς πιο προχωρημένες φάσεις της ΑΝ, ενώ γεωγραφικά συνδέει τα Παλιάμπελα κυρίως με τη βόρεια και δυτική Θεσσαλία. Στη θεσσαλική παράδοση παραπέμπουν επίσης και τα είδη της πλαστικής και της στικτής διακόσμησης, ενώ το ίδιο μπορεί να υποστηριχθεί και για τη γενική διατύπωση των σχημάτων, των βάσεων και των λαβών. Αξιοσημείωτη είναι η ολοκληρωτική απουσία της γραπτής διακόσμησης με λευκό σε κόκκινο, που συναντάται σε μικρούς αριθμούς σε θεσσαλικές θέσεις και στη Νέα Νικομήδεια (λείπει όμως και από τα Σέρβια), αλλά είναι χαρακτηριστική για άλλες νοτιοβαλκανικές παραδόσεις, μεταξύ των οποίων και τα Γιαννιτσά Β. Το στοιχείο

114 113 που πιο χαρακτηριστικά παραπέμπει σε βαλκανικές παραδόσεις (Starčevo) είναι η παρουσία του barbotin. Μόνο 5 τέτοια όστρακα βρέθηκαν στο υλικό και αφορούν κυρίως τις επιχώσεις 2. Δεδομένου ότι ο συγκεκριμένος χώρος έχει δεχτεί έντονη διαταραχή και ότι τα υπερκείμενα στρώματα ανήκουν στη ΜΝ, η παρουσία barbotin πρέπει ίσως να αντιμετωπιστεί με κάποια επιφύλαξη, καθώς δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο τα όστρακα να προέρχονται από μεταγενέστερη φάση. Τα όστρεα στην κεραμική ύλη είναι ένα χαρακτηριστικό που εμφανίζεται και σε άλλες θέσεις της Μακεδονίας, ενώ δεν υπάρχουν τέτοιες αναφορές από τη Θεσσαλία. Στη Νέα Νικομήδεια φαίνεται να είναι φυσική πρόσμειξη στον πηλό που συνήθως χρησιμοποιείται, και όχι σκόπιμη πρόσμειξη (Yiouni 1996, 78). Παρουσία οστρέων αναφέρεται και από τα Ρεβένια Πιερίας (Παπαϊωάννου, υπό εκπόνηση), ενώ στην ίδια περιοχή, στο Μακρύγιαλο, πηλός με όστρεα χρησιμοποιείται στη Νεότερη Νεολιθική, κυρίως για την κατασκευή μαγειρικών σκευών (Ούρεμ-Κώτσου 2006). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα οργανικά εγκλείσματα στην κεραμική ύλη. Η πρακτική της προσθήκης φυτικών υλικών είναι πολύ χαρακτηριστική για τις πρώιμες φάσεις της κεραμικής των κεντρικών Βαλκανίων Starčevo-Kőrős-Criş, και συνήθως υπάρχουν στην κεραμική σε ικανές ποσότητες. Από την άλλη, μικρές, συνήθως, ποσότητες οργανικών εγκλεισμάτων εμφανίζονται στο 1-2% της απλής κεραμικής στη Νέα Νικομήδεια (Yiouni 1996, 78), σε πολύ μικρό ποσοστό στα Ρεβένια (Παπαϊωάννου, υπό εκπόνηση) και τη Ρητίνη (Ιντζέ, υπό εκπόνηση), ενώ αναφέρονται από το Σέσκλο και τον Πρόδρομο, χωρίς να είναι διαθέσιμα ποσοτικά δεδομένα. Στα Παλιάμπελα, η κατάσταση είναι κάπως διαφορετική: αφενός τα οργανικά υλικά έχουν ευρεία χρήση σε όλες τις φάσεις, αφετέρου εμφανίζονται κατά βάση σε μικρές ποσότητες στο κεραμικό σώμα. Αυτή η πρακτική περιορίζεται με την πάροδο του χρόνου στα Παλιάμπελα, όπως συμβαίνει και στις άλλες περιπτώσεις: στη Θεσσαλία εκλείπει εντελώς, ενώ στα Βαλκάνια υποχωρεί στις επόμενες φάσεις (Manson 1995). Το λευκό επίχρισμα στο εσωτερικό είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, που πιθανότατα σχετίζεται με βαλκανικές παραδόσεις. Συναντάται επίσης και στις άλλες πιερικές θέσεις της ΑΝ, τη Ρητίνη (Ιντζέ, υπό εκπόνηση) και τα Ρεβένια (Παπαϊωάννου, υπό εκπόνηση). Σε αυτό το στάδιο της ανάλυσης, επισημαίνονται οι ομοιότητες και οι διαφορές με άλλες κεραμικές παραδόσεις, δεν επιχειρείται όμως ερμηνεία αυτών. Σίγουρα η αναγνώριση έντονης παρουσίας χαρακτηριστικών, όπως αυτά αναγνωρίστηκαν και περιγράφηκαν πρώτα στη Θεσσαλία, «σημαίνει» κάτι, σε πρώτο επίπεδο ότι υπήρχε επαφή και επικοινωνία. Ποιο είναι όμως το ιστορικό περιεχόμενο των ομοιοτήτων και των διαφορών της κεραμικής σε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων και έκφρασης κοινωνικών ταυτοτήτων, και πώς αυτές διαμορφώνονται στο χώρο και στο χρόνο σε

115 114 αυτήν την περίοδο της επικράτησης αυτής της νέας τεχνολογίας; Τέτοιου είδους ερωτήματα θα μπορέσουν ίσως να προσεγγιστούν στο μέλλον, με την εξέλιξη της έρευνας της ΑΝ στη Μακεδονία, αλλά και την αποσαφήνιση του χρονολογικού συσχετισμού των θέσεων γενικά. Επίλογος Στην πορεία της εργασίας παρακολουθήσαμε, μέσα από την περιγραφή της κεραμικής, τους τρόπους με τους οποίους οι κεραμείς διαπραγματεύτηκαν αυτό το σχετικά νέο μέσο παραγωγής υλικού πολιτισμού, που στις επόμενες φάσεις καθιερώνεται ως αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής πρακτικής, και ως τέτοιο γίνεται εργαλείο ζωτικής σημασίας για την αρχαιολογική έρευνα. Ο Childe (1951, ) παρατηρεί ότι η παραγωγή κεραμικής είναι ίσως η πρώτη συνειδητή χρησιμοποίηση μιας χημικής μεταβολής από τον άνθρωπο και «αυτή η νέα τεχνολογία έχει μεγάλη σημασία για την ανθρώπινη σκέψη και για το ξεκίνημα της επιστήμης [...] και αυτή η μεταβολή στην ποιότητα της ύλης θα πρέπει να φάνηκε στον πρωτόγονο άνθρωπο σαν ένα είδος μαγικής μετουσίωσης-η μετατροπή της λάσπης ή της σκόνης σε πέτρα.» (βλ. επίσης και Vitelli 1995). Ο όρος μετουσίωση είναι κομβικός, γιατί πράγματι η παραγωγή της κεραμικής περιλαμβάνει την απόσπαση ενός τμήματος του φυσικού κόσμου και τη μετατροπή του σε κάτι άλλο, κατεξοχήν ανθρώπινο, «συνθετικό». Σε μία περίοδο που ο άνθρωπος επαναδιαπραγματεύεται τη θέση του μέσα στη φύση (Κωτσάκης 2008β), αυτή η ιδιότητα της κεραμικής, που δεν τη μοιράζεται με άλλες τεχνολογίες της περιόδου 17, της δίνει ίσως μία ιδιαίτερη θέση σε αυτές τις ιδεολογικές διεργασίες. Σε αυτό το σημείο μπορεί να γίνει μία παρατήρηση, ίσως παρακινδυνευμένη, σε σχέση με την παρουσία των φυτικών υλών στο κεραμικό σώμα. Ενώ πολλά μένουν να διαπιστωθούν από εκτενέστερη έρευνα, ως προς το τι υλικά είναι αυτά και από τι διαδικασίες προέρχονται, παρουσιάζει ενδιαφέρον ότι αυτή η πρακτική ενσωματώνει ένα μέρος του φυσικού (ίσως εξημερωμένου;) κόσμου σε αυτό το νέο, «συνθετικό» υλικό, και ίσως να μην είναι άσχετη από τις ιδεολογικές ζυμώσεις αυτής της περιόδου. 17 Για παράδειγμα ένα λίθινο εργαλείο είναι πάντα πέτρα, δεν μετουσιώνεται σε κάτι άλλο.

116 115 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Συντομογραφίες: ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη Θεοχάρης, Δ. Ρ Αι αρχαί του πολιτισμού εν Σέσκλω, Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 32, Θεοχάρης, Δ. Ρ Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας, Φιλάρχαιος Εταιρεία Βόλου Ιντζέ, Ζ. υπό εκπόνηση Η κεραμική από το νεολιθικό οικισμό της Ρητίνης Πιερίας. Μεταπτυχιακή Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κυριατζή, Ε Κεραμική Τεχνολογία και Παραγωγή. Η Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Α Η Νεολιθική Περίοδος του Σπηλαίου Θεόπετρας, Στο: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, N. (επιμ.) Σπήλαιο Θεόπετρας: Δώδεκα χρόνια ανασκαφών και έρευνας : Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίκαλα 6-7 Νοεμβρίου 1998, Υπουργείο Πολιτισμού, Institute for Aegean Prehistory, Κωτσάκης, Κ Κεραμεική Τεχνολογία και Κεραμεική Διαφοροποίηση, Προβλήματα της Μέσης Νεολιθικής Εποχής του Σέσκλου, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κωτσάκης, Κ. 2008α Υλικός πολιτισμός και ερμηνεία στη σύγχρονη αρχαιολογική θεωρία, Στο: Νικονάνου, Ν., Κασβίκης, Κ. (επιμ.) Εκπαιδευτικά ταξίδια στο χρόνο, εμπειρίες και ερμηνείες του παρελθόντος, Εκδόσεις Πατάκη, Κωτσάκης, Κ. 2008β Μετά έτη. Γιατί μας ενδιαφέρει η νεολιθική; Στο: Θεοδωροπούλου, Μ. (επιμ.) Θέρμη και φως, Αφιερωματικός τόμος στη μνήμη του Α.-Φ. Χριστίδη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Κωτσάκης, Κ. υπό έκδοση

117 116 Σέσκλο ΙΙ. Η κεραμική της Μέσης Νεολιθικής: Τεχνολογική και Στατιστική Ανάλυση. Από τις ανασκαφές του Δ.Ρ. Θεοχάρη και τις ανασκαφές του 1978 Κωτσάκης, Κ., Halstead, P Ανασκαφή στα Νεολιθικά Παλιάμπελα Κολινδρού, ΑΕΜΘ 16 (2002), Μπέσιος, Μ Πιερίδων Στέφανος: Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας, Εκδόσεις Α.Φ.Ε., Κατερίνη Μπέσιος, Μ., Αθανασιάδου, Α., Νούλας, Κ., Χρηστάκου-Τόλια, Μ Ανασκαφές στον αγωγή ύδρευσης Βόρειας Πιερίας, ΑΕΜΘ 17 (2003), Μπέσιος, Μ., Αδακτύλου Φ Νεολιθικός οικισμός στα Ρεβένια Κορινού, ΑΕΜΘ 18 (2004), Ούρεμ-Κώτσου, Ν Νεολιθική κεραμική του Μακρυγιάλου, Διατροφικές συνήθειες και οι κοινωνικές διαστάσεις της κεραμικής, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Παπαϊωάννου, Α. υπό εκπόνηση Η κεραμική από τους λάκκους 7 και 11 της πρώιμης νεολιθικής θέσης Ρεβενίων Κορινού. Μεταπτυχιακή Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πεντεδέκα, Α., Δημουλά, Α., Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Α Η κεραμική τεχνολογία τη Νεολιθική περίοδο: Η περίπτωση του Σπηλαίου της Θεόπετρας, Στο: Πρακτικά 1 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Πολιτισμού της Θεσσαλίας, 9-11 Νομεβρίου 2006, Εκδόσεις Αλέξανδρος, Σκουρτοπούλου, Κ Θεωρητικοί και μεθοδολογικοί προσανατολισμοί σχετικά με τη μελέτη των τεχνολογικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια της ελληνικής νεολιθικής, Στο: Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: Θεωρητικοί και Μεθοδολογικοί προβληματισμοί. Πρακτικά διεθνούς συμποσίου στη μνήμη του Δ. Ρ. Θεοχάρη, Θεσσαλονίκη-Καστοριά Νοεμβρίου 1998, University Studio Press, Τσούντας, Χ. (1908) Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, Αθήναις Χουρμουζιάδης, Γ Η Διακεκοσμημένη Κεραμική της Αρχαιοτέρας Νεολιθικής Περιόδου εις την Θεσσαλίαν, Αρχαιολογική Εφημερίς, , Πίνακες Χρυσοστόμου, Π. 1993

118 117 Νεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην περιοχή τους, ΑΕΜΘ 4 (1990), Χρυσοστόμου, Π Οι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991, ΑΕΜΘ 5 (1991), Χρυσοστόμου, Π Η νεολιθική κατοίκηση στη βόρεια παράκτια ζώνη του άλλοτε Θερμαϊκού κόλπου (επαρχία Γιαννιτσών), ΑΕΜΘ 10Α (1996), Χρυσοστόμου, Π Νέα στοιχεία από τη νεολιθική έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια άγνωστη μορφή προϊστορικής γραφής. ΑΕΜΘ 15 (2001), Ψαράκη, Κ Υλική και κοινωνική διάσταση του στιλ της κεραμικής, Η χειροποίητη κεραμική της Εποχής Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Adams, W., Adams, E Archaeological typology and practical reality, a dialectical approach to artifact classification and sorting, Cambridge University Press Appadurai, A Introduction: commodities and the politics of value, Στο: Appadurai, A. (επιμ.) The social life of things, 3-63 Arnold, D Ethnomineralogy of Ticul, Yucatan Potters: Etics and Emics, American Antiquity 36, Arnold, D Ceramic Theory and Cultural Process, Cambridge University Press Arthur, J Pottery Use-Alteration as an Indicator of Socioeconomic Status: An Εthnoarchaeological Study of the Gamo of Ethiopia, Journal of Archaeological Method and Theory, 9 (4): Barrett, J Fields of discourse: reconstituting a social archaeology, Στο: Thomas, J. (επιμ.) Interpretive archaeology: a reader, Barrett, J Agency, the Duality of Structure, and the Problem of the Archaeological Record, Στο: Hodder, I. (επιμ.) Archaeological Theory Today, Polity Press, Binford, L. 1965

119 118 Archaeological Systematics and the Study of Culture Process, American Antiquity 31, Bloedow, E The Aceramic Neolithic Phase in Greece Reconsidered, Mediterranean Archaeology 4, 1-43 Braidwood, R. κ.ά Did Man Once Live by Beer Alone? American Anthropologist 55, Braun, D Pots as Tools, Στο: Moore, J., Keene, A. (επιμ.) Archaeological hammers and theories, New York Academic Press, Bronitsky, G., Hamer, R Experiments in Ceramic Technology: The Effects of Various Tempering Materials on Impact and Thermal-Shock Resistance, American Antiquity 51, Childe, G Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του, μτφρ. Θεοδωρακόπουλος, Λ Εκδόσεις Ράππα Chilton, E One Size Fits All, Typology and Alternatives for Ceramic Research, Στο: Chilton, E. (επιμ.) Material Meanings, Critical Approaches to the Interpretation of Material Culture, The University of Utah Press, Conkey, M., Harstoff, C (επιμ.) The uses of style in archaeology, Cambridge University Press David, N., Sterner, J., Gavua, K Why pots are decorated? Current Anthropology 29, DeBoer, W Interaction, imitation, and communication as expressed in style: the Ucayali experience, Στο: Conkey, M., Harstoff, C. (επιμ.) The uses of style in archaeology, Cambridge University Press, Demoule, J-P., Perlès, C The Greek Neolithic: A New Review, Journal of World Prehistory 7, Dietler, M., Herbich, I Habitus, Techniques, Style: An Integrated Approach to the Social Understanding of Material Culture and Boundaries, Στο: Stark, M. (επιμ.) The Archaeology of Social Boundaries, Smithsonian Institution Press, Dobres, M.-A. 2000

120 119 Technology and Social AgencyQ Outlining a Practice Framework for Archaeology, Blackwell Dobres, M.-A Archaeologies of technology, Cambridge Journal of Economics 34, Dobres, M.-A., Hoffmann, C Social Agency and the Dynamics of Prehistoric Technology, Journal of Archaeological Method and Theory 1, Dunnell, R Style and Function: A Fundamental Dichotomy, American Antiquity 43, Ford, J On the Concept of Types, American Anthropologist 56, Gallis, K Results of recent excavations and topographical work in Neolithic Thessaly Στο: ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, , Αποτελέσματα και Προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών, Απριλίου 1990, Gibson, A Introduction: Some Observations, Questions and Speculations Στο: Gibson, A. (επιμ.) Prehistoric Pottery: People, Pattern and Purpose, BAR International Series 1156, v-xii Gibson, A., Woods, A Prehistoric Pottery for the Archaeologist, Leicester University Press Gimbutas, M Neolithic Macedonia as reflected by excavation at Anza, southeast Yugoslavia. Los Angeles: Institute of Archaeology, University of California, Monumenta archaeologica l. vol. 1 Gimbutas, M., Winn, S., Shimabuku, D. (επιμ.) 1989 Achilleion, a Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, B.C., Institute of Archaeology, University of California, Monumenta Archaeologica 14 Gosselain, O Social and Technical Identity in a Clay Crystal Ball, Στο: Stark, M. (επιμ.) The Archaeology of Social Boundaries, Smithsonian Institution Press, Halstead, P Farming and feasting in the Neolithic of Greece: the ecological context of fighting with food, Documenta Praehistorica 30, Halstead, P. 2000

121 120 Land Use in Postglacial Greece: Cultural Causes and Environmental Effects, Στο: Halstead, P., Frederick, C. (επιμ.) Landscape and Land Use in Postglacial Greece, Sheffield Academic Press, Halstead, P., Kotsakis, K Paliambela. Archaeological Reports for , Society for the Promotion of Hellenic Studies and the British School at Athens, 80 Halstead, P., Kotsakis, K Paliambela. Archaeological Reports for , Society for the Promotion of Hellenic Studies and the British School at Athens, 66 Halstead, P., Kotsakis, K Paliambela. Archaeological Reports for , Society for the Promotion of Hellenic Studies and the British School at Athens, 78 Halstead, P., Kotsakis, K Paliambela. Archaeological Reports for , Society for the Promotion of Hellenic Studies and the British School at Athens, 91 Hegmon, M Archaeological Research on Style, Annual Review of Anthropology 21, Hill, J., Evans, R A Model for Classification and Typology, Στο: Clarke, D. (επιμ.) Models in Archaeology, Methuen, Hodder, I Symbols in Action, Στο: Theory and Practice in Archaeology, Routledge, Hodder, I Διαβάζοντας το παρελθόν, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου Hodson, F Some Aspects of Archaeological Classification, Στο: Whallon, R., Brown, J. (επιμ.) Essays in Archaeological Typology, Center for American Archaeology Press, Ingold, T Beyond art and technology: the anthropology of skill, Στο: Schiffer, M. (επιμ.) Anthropological perspectives on technology, University of New Mexico Press Korkuti, M Η Νεολιθική Εποχή και η Εποχή του Χαλκού στην Αλβανία, μτφρ. Δ. Κομμάτας, Στο: Ασλάνης, Ι. (επιμ.) Τα Βαλκάνια στην Προϊστορία, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών,

122 121 Kotsakis, K. 2008a Sea of agency: Crete in the Context of the Earliest Neolithic in Greece, Στο: Isaakidou, V., Tomkins, P. (επιμ.) Escaping the labyrinth: New perspectives on the Neolithic of Crete, Sheffield Studies in Agean Archaeology Kotsos, S., Urem-Kotsou, D Filling in the Neolithic Landscape of Central Macedonia, Greece, Στο: Tasić, N., Grozdanov, C. (επιμ.) Homage to Milutin Garašanin, Belgrade, Krahtopoulou, A Holocene Alluvial History of Northern Pieria, Macedonia, Greece Στο: Halstead, P. (επιμ.) Landscape and Land Use in Postglacial Greece, Sheffield Academic Press, Lechtman, H [1977] Style in Technology: Some Early Thoughts, Στο: Lechtman, H., Merrill, R. (επιμ.) 1997 Material Culture: Styles, Organization and Dynamics of Technology. Proceedings of the American Ethnological Society for 1975, West Publishing Company, 3-20 Αναδημοσιευμένο στο: Morphy, H., Perkins, M. (επιμ.) 2006 The Anthropology of Art: A Reader, Blackwell Publishing, σ Lemonnier, P The Study of Material Culture Today: Toward an Anthropology of Technical Systems, Journal of Anthropological Archaeology 5, Lemonnier, P Introduction, Στο: Lemonnier, P. (επιμ.), Technological Choices, Transformations in Material Culture since the Neolithic, Routledge Lichardus-Itten, M., Demoule, J., Perničeva, L., Grebska-Kulova, M., Kulov, I The Site of Kovačevo and the Beginnings of the Neolithic Period in Southwestern Bulgaria, The French-Bulgarian excavations Στο: Lichardus-Itten, M., Licardus, J., Nikolov, V. (επιμ.) Beiträge zu Jungsteinzeitlichen Forschungen in Bulgarien, London, G Dung-tempered Clay, Journal of Field Archaeology 8, Longacre, W. A Why Did They Invent Pottery Anyway? Στο: Barnett, W. K., Hoopes, J. (επιμ.)the Emergence of Pottery, Technology and Innovation in Ancient Societies, Smithsonian Institution Press, σ

123 122 Maniatis, Y., Tite, M Technological Examination of Neolithic-Bronze Age Pottery from Central and Southeast Europe and from the Near East, Journal of Archaeological Science 8, Manson, J Starčevo Pottery and Neolithic Development in the Central Balkans. Στο: Barnett, W. K., Hoopes, J. (επιμ.) The Emergence of Pottery, Technology and Innovation in Ancient Societies, Smithsonian Institution Press, Matson, F Techniques of the Early Bronze Age potters at Tarsus, Appendix in: Goldman, H. Excavations at Gözlü Kule, Tarsus II, Princeton, 35 Matthew, A. J., Woods, A. J., Oliver, C Spots before the eyes: New comparison charts for visual percentage estimation in archaeological material. Στο: Middleton, A., Freestone, I. (επιμ.) Recent Developments in Ceramic Petrology, Miller, D Artefacts as categories, Cambridge University Press Milojčić, V., Hanschmann, E Die deutschen Ausgrabungen auf der Argissa-Magoula in Thessalien, Vol.1, Beitrage zur ur- und frühgeschichtlichen Archaeologie des Mittelmeer- Kulturraumes Milojčić, V., Milojčić-von Zumbusch, J Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-Magoula in Thessalien, Vol.1, Beitrage zur ur- und frühgeschichtlichen Archaeologie des Mittelmeer- Kulturraumes Mitrevski, D Prehistory in Republic of Macedonia-F.Y.R.O.M. Στο Grammenos, D. (επιμ.) Recent research in the Prehistory of the Balkans, Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Thessaloniki,13-72 Nandris, J The Development and Relationships of the Earlier Greek Neolithic, Man 5, Orton, C., Tyers, P., Vince, A Pottery in archaeology, Cambridge manuals in archaeology, Cambridge University Press

124 123 Perlès, C The Early Neolithic in Greece: The First Farming Communities in Europe, Cambridge University Press Perlès, C An alternate (and old-fashioned) view of Neolithisation in Greece, Documenta Praehistorica 30, Pfaffenberger, B Fetishised Objects and Humanised Nature: Towards an Anthropology of Technology, Man 23, Reingruber, A The Argissa Magoula and the Beginning of the Neolithic in Thessaly, Στο: Lichter, C. (επιμ.) How did farming reach Europe?, Anatolian-European Relations from the second half of the 7 th through the first half of the 6 th millennium cal BC, Proceedings of the International Workshop, Istanbul, Reingruber, A., Thiessen, L C database for the Aegean Catchment (Eastern Greece, Southern Balkans and Western Turkey) cal BC, Appendix Στο: Lichter, C. (επιμ.) How did farming reach Europe?, Anatolian-European Relations from the second half of the 7 th through the first half of the 6 th millennium cal BC, Proceedings of the International Workshop, Istanbul, Rice, P Pottery Analysis, A Sourcebook, University of Chicago Press Rye, O Pottery Technology, Manuals on Archaeology 4, Taraxacum Schiffer, M., Skibo, J The Explanation of Artifact Variability, American Antiquity 62, Schiffer, M., Skibo, J Theory and Experiment in the Study of Technological Change, Current Anthropology 28, Shanks, M., Tilley, C Re-constructing Archaeology: Theory and Practice, Cambridge University Press Shepard, A. O Ceramics for the Archaeologist, Carnegie Institution of Washington Sillar, B., Tite, M The challenge of technological choices for materials science approaches in archaeology, Archaeometry 42, 2-20

125 124 Skibo, J Pottery Function: A Use Alteration Perspective, Interdisciplinary Contribution to Archaeology, Plenum Press Skibo, J., Schiffer, M., Reid, K Organic-Tempered Pottery: An Experimental Study, American Antiquity 54, Spataro, M Early Neolithic pottery production in Romania: Gura Baciului and Şeuşa La- Cărarea Morii (Transylvania) Στο: Bailey, D., Whittle, A., Hofmann, D. (επιμ.) Living well together? Settlement and Materiality in the Neolithic of South-East and Central Europe, Oxbow Books, Spaulding, A Structure in Archaeological Data: Nominal Variables, Στο: Whallon, R., Brown, J. (επιμ.) Essays in Archaeological Typology, Center for American Archaeology Press, 1-20 Stark, M Technical Choices and Social Boundaries in Material Culture Patterning: An Introduction, Στο: Stark, M. (επιμ.) The Archaeology of Social Boundaries, Smithsonian Institution Press, 1-11 Stark, M Social Dimensions of Technical Choice in Kalinga Ceramic Traditions, Στο: Chilton, E. (επιμ.) Material Meanings, Critical Approaches to the Interpretation of Material Culture, The University of Utah Press, Starnini, E Material culture traditions and identity Στο: Bailey, D., Whittle, A., Hofmann, D. (επιμ.) Living well together? Settlement and Materiality in the Neolithic of South- East and Central Europe, Oxbow Books, Starnini, E., Szakmány, G Archaeometric research of the first pottery production in the Carpathian Basin: Manufacturing traditions of the Early Neolithic, Kőrős Culture ceramics, Archeometriai Műhely 2, 5-19 Steponaitis, V Technological studies of prehistoric pottery from Alabama: Physical properties and vessel function Στο: van der Leeuw, S., Pritchard, A. (επιμ.) The many dimensions of pottery, Ceramics in archaeology and anthropology, Universiteit van Amsterdam,

126 125 Tasić, N., Tasić, N Serbian Prehistoric Archaeology in the 1990s. Στο: Grammenos, D. (επιμ.) Recent research in the Prehistory of the Balkans, Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Thessaloniki, Tilley, C Theoretical Perspectives: Introduction, Στο: Tilley, C., Keane, W., Küchler, S., Rowlands, M., Spyer, P. (επιμ.) Handbook of Material Culture, Sage Publications, 7-12 Thomas, J Time, Culture and Identity: an interpretive archaeology, Routledge Todorova, H Prehistory of Bulgaria, Στο: Grammenos, D. (επιμ.) Recent research in the Prehistory of the Balkans, Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Thessaloniki, van der Leeuw, S Giving the potter a choice, conceptual aspects of pottery techniques, Στο: Lemonnier, P. (επιμ.), Technological Choices, Transformations in Material Culture since the Neolithic, Routledge van der Leeuw, S., Pritchard, A Introduction, Στο: van der Leeuw, S., Pritchard, A. (επιμ.) The many dimensions of pottery, ceramics in archaeology and anthropology, Universiteit van Amsterdam, 1-24 Velde, B., Druc I. C Archaeological Ceramic Materials, Origin and Utilization, Springer, Heidelberg Villa, P Conjoinable Pieces and Site Formation Processes Source, American Antiquity 47, Vitelli, K. 1993a Franchthi Neolithic Pottery, Excavations at Franchthi Cave, Greece Vol. 1, Indiana University Press Vitelli, K. 1993b Power to the Potters, Journal of Mediterranean Archaeology 6, Vitelli, K Experimental Approaches to Thessalian Neolithic Ceramics: Gray Ware and Ceramic Colour Στο: ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, , Αποτελέσματα και Προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών, Απριλίου 1990,

127 126 Vitelli, K Pots, Potters and the Shaping of the Greek Neolithic Society Στο: Barnett, W. K., Hoopes, J. (επιμ.) The Emergence of Pottery, Technology and Innovation in Ancient Societies, Smithsonian Institution Press, σ Vitelli, K Looking Up at Early Ceramics in Greece Στο: Skibo, J. M., Feinman, G. M. (επιμ.) Pottery and People, Α Dynamic Interaction, Foundations of Archaeological Inquiry, The University of Utah Press, σ Voigt, M., Katz, S Bread and Beer: The Early Use of Cereals in the Human Diet, Expedition 28, Voorrips, A Mambrino s Helmet: A Framework for Structuring Archaeological Data, Στο: Whallon, R., Brown, J. (επιμ.) Essays in Archaeological Typology, Center for American Archaeology Press, Whallon, R., Brown, J Essays in Archaeological Typology, Center for American Archaeology Press Wijnen, M The Early Neolithic Servia V, Στο: Ridley, C., Wardle, K. A., Rescue Excavations at Servia : A Preliminary Report, Annual of the British School at Athens 74, Wijnen, M The Early Neolithic I settlement at Sesklo: an early farming community in Thessaly, Greece, Analecta Praehistorica Leidensia 14, Leiden University Press Wijnen, M Neolithic Pottery from Sesklo-Technological Aspects Στο: ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, , Αποτελέσματα και Προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών, Απριλίου 1990, Winn, S., Shimabuku, D Pottery Στο: Gimbutas, M., Winn, S., Shimabuku, D. (επιμ.) 1989 Achilleion, a Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, B.C., Institute of Archaeology, University of California, Monumenta Archaeologica 14 Woods, A Form, Fabric, and Function: Some Observations on the Cooking Pot in Antiquity. Στο Kingery, W. (επιμ.) Ceramics and Civilization: Technology and Style, vol. 2:

128 127 Yiouni, P The Early Neolithic pottery Στο: Rodden, R. J. και Wardle, K. A. (επιμ.), Nea Nikomedeia I, Annual of the British School at Athens, suppl. 25

129 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΠΙΝΑΚΕΣ

130 ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ * ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Crosstabulation ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Χοντρά Λεπτά Μεσαία Total ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜ ΑΤΩΝ Πυριτικά Count % within ΕΙΔΟΣ,7% 76,5% 22,9% 100,0% ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Οργανικά Count % within ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ 4,3% 70,8% 24,9% 100,0% Ασβεστιούχα Count % within ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ,0% 95,5% 4,5% 100,0% Όστρεα Count % within ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ 22,7% 18,2% 59,1% 100,0% Οργανικά και Όστρεα Οργανικά και Ασβεστιούχα Count % within ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ 25,0% 37,5% 37,5% 100,0% Count % within ΕΙΔΟΣ,0% 37,5% 62,5% 100,0% ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Όστρεα και Count Ασβεστιούχα % within ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ,0% 50,0% 50,0% 100,0% Total Count % within ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ 2,5% 73,1% 24,4% 100,0% Πίνακας 1

131 ΚΕΡΑΜΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδρά Ανοιχτά Καστανά 15,2,2,2 Αδρά Καστανά 17,2,2,4 Αδρά Κόκκινα 1,0,0,4 Αδρά Μαύρα/Τεφρά 29,3,3,7 Αδρά με Νέφη 5,1,1,8 Λειασμένα Ανοιχτά Καστανά 91 1,1 1,1 1,8 Λειασμένα Ανομοιόμορφα 9,1,1 1,9 Λειασμένα Ιώδη 3,0,0 2,0 Λειασμένα Καστανά 80,9,9 2,9 Λειασμένα Κόκκινα 11,1,1 3,0 Λειασμένα Μαύρα/Τεφρά 105 1,2 1,2 4,3 Λειασμένα με Νέφη 31,4,4 4,6 Στιλβωμένα Ανοιχτά Καστανά ,0 14,0 18,6 Στιλβωμένα Ανομοιόμορφα 272 3,2 3,2 21,8 Στιλβωμένα Ιώδη 284 3,3 3,3 25,1 Στιλβωμένα Καστανά ,6 31,6 56,7 Στιλβωμένα Κόκκινα 597 7,0 7,0 63,6 Στιλβωμένα Μαύρα/Τεφρά ,9 13,9 77,6 Στιλβωμένα με Καστανό επίχρισμα Στιλβωμένα με Κόκκινο επίχρισμα 141 1,6 1,6 79, ,1 16,1 95,3 Στιλβωμένα με Νέφη 390 4,5 4,5 99,9 Στιλβωμένα με Υπόλευκο επίχρισμα 11,1,1 100,0 Πίνακας 2 Total ,0 100,0

132 ΧΡΩΜΑ ΤΙΜΕΣ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ MUNSELL Καστανό 2.5YR 4/4, 5/4 5YR 4/2, 4/3, 4/4, 4/6, 5/3, 5/4, 5/6 7.5YR 3/2, 4/2, 4/3, 4/4, 5/2, 5/3, 5/4 10YR 3/2, 4/2, 4/3, 5/2, 5/3 Ανοιχτό Καστανό 5YR 6/4 7.5YR 6/3, 6/4 10YR 6/2, 6/3, 6/4, 7/2, 7/3, 7/4 Μαύρο/τεφρό 5YR 2.5/1 7.5YR 2.5/1, 3/1, 4/1, 5/1 10YR 2/1, 3/1, 4/1, 5/1 2.5Y 3/1, 4/1, 5/1, 5/2 5Y 2.5/1, 3/1 GLEY 1 2.5/1 10Y, 3/1 10Y, 2.5/N Κόκκινο 10R 4/4, 4/6, 4/8, 5/4 2.5YR 4/6, 4/8, 5/6, 5/8, 6/5, 6/6 Ιώδες 10R 2.5/1, 2.5/2, 3/1, 3/2, 3/3, 3/4 2.5YR 2.5/1, 2.5/2, 3/1, 3/2, 3/3 5YR 3/2 Κόκκινο επίχρισμα 10R 4/3, 4/4, 4/6, 5/4, 5/6, 5/8 2.5YR 4/3, 4/6, 5/6 5YR 5/4, 6/4 Καστανό επίχρισμα 10YR 6/3 2.5YR 3/4, 4/4 5YR 3/3, 4/3, 4/4, 4/6, 5/4 7.5YR 3/2, 4/3 Υπόλευκο επίχρισμα 10YR 7/2, 7/3, 7/4 2.5Y 8/2 Πίνακας 3

133 Count ΠΥΡΗΝΑΣ * ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Crosstabulation* ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Οργανικά Όστρεα Ασβεστιούχα Πυριτικά Total ΠΥΡΗΝΑΣ Ατελώς Οξειδωμένος Πλήρως Οξειδωμένος Καθόλου Οξειδωμένος Δίχρωμος Με Αναγωγή και Οξειδωμένο Κέντρο Οξειδωμένος με Τεφρό Κέντρο Πολύχρωμος Τρίχρωμος Total *Σε περίπτωση συνύπαρξης ειδών έγινε ομαδοποίηση ως εξής: οργανικά και όστρεα ή ασβεστιούχα=οργανικά όστρεα και ασβεστιούχα=όστρεα Πίνακας 4 ΠΥΡΗΝΑΣ*ΕΙΔΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΜΑΤΩΝ Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2- sided) Pearson Chi-Square 136,377 a 21,000 Likelihood Ratio 145,507 21,000 N of Valid Cases 971 a. 16 cells (50,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,07. Πίνακας 5 ΧΡΩΜΑ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΥΛΗΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΟΠΤΗΣΗ 5YR 5/6 5YR 5/8 2.5YR 4/8 2.5YR 5/8 3 όστρακα 3 όστρακα 22 όστρακα 11 όστρακα Πίνακας 6

134 ΧΡΩΜΑ ΕΠΙΧΡΙΣΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΟΠΤΗΣΗ Κόκκινο επίχρισμα 10R 4/6 1 όστρακο 10R 4/8 1 όστρακο 2.5YR 4/6 1 όστρακο 2.5YR 4/8 3 όστρακα 2.5YR 5/8 1 όστρακο Καστανό επίχρισμα 10R 4/6 2 όστρακα 2.5YR 5/6 1 όστρακο 2.5YR 5/8 1 όστρακο Ιώδη με επίχρισμα 10R 4/6 2 όστρακα 2.5YR 4/6 1 όστρακο Πίνακας 7 ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 833 8,7 8,7 8,7 Απλή Κεραμική ,4 89,4 98,0 Διακοσμημένα 188 2,0 2,0 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 8 Ανοιχτό καστανό Καστανό ΧΡΩΜΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗΣ 10YR 7/3, 6/3, 6/4 7.5YR 6/3, 6/4 2.5Y 4/1 5YR 4/2 5YR 5/4 7.5YR 3/1 7.5 YR 3/3, 3/4 7.5YR 4/2, 5/4 10YR 5/2 Υπόλευκο επίχρισμα 10YR 8/3, 8/2, 7/4, 7/3 Πίνακας 9 2.5Y 7/1, 8/3

135 ΛΑΚΚΟΙ ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 14 8,7 8,7 8,7 Σώμα ,6 77,6 86,3 Χείλος 22 13,7 13,7 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 10 ΛΑΚΚΟΙ ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 70 43,5 43,5 43,5 Ανοικτά 87 54,0 54,0 97,5 Κλειστά 4 2,5 2,5 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 11 ΛΑΚΚΟΙ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,2 75,2 75,2 Μεσαία 37 23,0 23,0 98,1 Χοντρά 3 1,9 1,9 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 12 ΛΑΚΚΟΙ Συχνότητα Απλής-Διακοσμημένης Κεραμικής Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 6 3,7 3,7 3,7 Απλή Κεραμική ,0 95,0 98,8 Διακοσμημένα 2 1,2 1,2 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 13

136 ΛΑΚΚΟΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,3 99,3 99,3 Λειασμένα 1,7,7 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 14 ΛΑΚΚΟΙ ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές 21, 30 Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή 26 Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί 18 Κωνικοί σκύφοι βαθείς 20, 28 Κωνικοί σκύφοι ρηχοί 20 Κλειστές σφαιρικές φιάλες με 13 αναδιπλωμένο χείλος Πίνακας 15 ΛΑΚΚΟΣ 630-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 2 1,1 1,1 1,1 Λαβή 4 2,1 2,1 3,2 Σώμα ,4 90,4 93,6 Χείλος 12 6,4 6,4 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 16 ΛΑΚΚΟΣ 630-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,0 61,0 61,0 Ανοικτά 67 35,8 35,8 96,8 Κλειστά 6 3,2 3,2 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 17

137 ΛΑΚΚΟΣ 630-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,6 78,6 78,6 Μεσαία 37 19,8 19,8 98,4 Χοντρά 3 1,6 1,6 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 18 ΛΑΚΚΟΣ 630-ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 22 11,8 11,8 11,8 Απλή Κεραμική ,5 84,5 96,3 Διακοσμημένα (Barbotin/Impresso) 7 3,7 3,7 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 19 ΛΑΚΚΟΣ 630-ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδρά 1,6,6,6 Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,7 98,7 99,4 Λειασμένα 1,6,6 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 20 ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΛΑΚΚΟΣ 630 ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες 17 Αδιάγνωστα ανοιχτά 8-23 Πίνακας 21

138 ΛΑΚΚΟΣ 627/8-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,7 57,7 57,7 Ανοικτά ,4 41,4 99,1 Κλειστά 5,9,9 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 22 ΛΑΚΚΟΣ 627/8-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 45 7,9 7,9 7,9 Λαβή 4,7,7 8,6 Σώμα ,9 74,9 83,5 Χείλος 94 16,5 16,5 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 23 ΛΑΚΚΟΣ 627/8-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,8 71,8 71,8 Μεσαία ,4 27,4 99,1 Χοντρά 5,9,9 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 24 ΛΑΑΚΟΣ 627/8-ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 28 4,9 4,9 4,9 Απλή Κεραμική ,6 94,6 99,5 Διακοσμημένα 3,5,5 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 25

139 ΛΑΚΚΟΣ 627/8-ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,3 99,3 99,3 Λειασμένα 4,7,7 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 26 ΛΑΚΚΟΣ 627/8 ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες Σφαιρικές φιάλες ρηχές Φιάλες με κάθετα τοιχώματα Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή 32 Κύπελλα 6 Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί 20, 30 Κωνικοί σκύφοι βαθείς 19 Κωνικοί σκύφοι ρηχοί 26, 29 Σκύφοι με κάθετα τοιχώματα Κλειστές σφαιρικές φιάλες με 16 αναδιπλωμένο χείλος Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή 19 Λαιμός κυλινδρικός 11 Λαιμός κωνικός 11 Αδιάγνωστα ανοιχτά Πίνακας 27 ΛΑΚΚΟΣ 629-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,1 42,1 42,1 Ανοικτά ,4 54,4 96,6 Κλειστά 15 3,4 3,4 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 28

140 ΛΑΚΚΟΣ 629-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 58 13,2 13,2 13,2 Λαβή 3,7,7 13,9 Σώμα ,3 74,3 88,2 Χείλος 52 11,8 11,8 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 29 ΛΑΚΚΟΣ 629-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,3 68,3 68,3 Μεσαία ,5 30,5 98,9 Χοντρά 5 1,1 1,1 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 30 ΛΑΚΚΟΣ 629-ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 16 3,6 3,6 3,6 Απλή Κεραμική ,1 96,1 99,8 Διακοσμημένα 1,2,2 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 31 ΛΑΚΚΟΣ 629-ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδρά 2,5,5,5 Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,3 98,3 98,8 Λειασμένα 5 1,2 1,2 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 32

141 ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΛΑΚΚΟΣ 629 ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Φιάλες με κάθετα τοιχώματα 21, 43 Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί Κωνικοί σκύφοι βαθείς 14, 28 Κωνικοί σκύφοι ρηχοί Σκύφοι με κάθετα τοιχώματα Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή 11 Αδιάγνωστα ανοιχτά Πίνακας 33 ΛΑΚΚΟΣ 631-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 15 31,3 31,3 31,3 Ανοικτά 33 68,8 68,8 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 34 ΛΑΚΚΟΣ 631-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 3 6,3 6,3 6,3 Σώμα 36 75,0 75,0 81,3 Χείλος 9 18,8 18,8 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 35 ΛΑΚΚΟΣ 631-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά 34 70,8 70,8 70,8 Μεσαία 14 29,2 29,2 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 36

142 ΛΑΚΚΟΣ 631-ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 4 8,3 8,3 8,3 Απλή Κεραμική 43 89,6 89,6 97,9 Διακοσμημένα (Barbotin/Impresso) 1 2,1 2,1 100,0 Πίνακας 37 Total ,0 100,0 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 1-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,3 52,3 52,3 Ανοικτά ,4 42,4 94,7 Κλειστά 149 5,3 5,3 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 38 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ1-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 180 6,3 6,3 6,3 Λαβή 18,6,6 7,0 Σώμα ,2 82,2 89,2 Χείλος ,8 10,8 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 39 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 1-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,1 72,1 72,1 Μεσαία ,2 27,2 99,3 Χοντρά 21,7,7 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 40

143 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 1-ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 250 8,8 8,8 8,8 Απλή Κεραμική ,3 90,3 99,1 Διακοσμημένα 25,9,9 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 41 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 1-ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδρά 9,4,4,4 Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,7 96,7 97,0 Λειασμένα 76 3,0 3,0 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 42

144 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 1 ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες Σφαιρικές φιάλες ρηχές Φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα 9-20 Φιάλες με κάθετα τοιχώματα Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή Κύπελλα 7-10 Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί Κωνικοί σκύφοι βαθείς Κωνικοί σκύφοι ρηχοί Σκύφοι με κάθετα τοιχώματα Κλειστές σφαιρικές φιάλες με απλό χείλος Κλειστές σφαιρικές φιάλες με αναδιπλωμένο χείλος Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή Λαιμός κωνικός 9-13 Αδιάγνωστα ανοιχτά 9-45 Πίνακας 43 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 2-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,9 54,9 54,9 Ανοικτά ,0 39,0 94,0 Κλειστά 187 6,0 6,0 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 44

145 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 2-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 183 5,9 5,9 5,9 Λαβή 30 1,0 1,0 6,9 Σώμα ,7 82,7 89,6 Χείλος ,4 10,4 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 45 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 2-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,1 80,1 80,1 Μεσαία ,4 19,4 99,4 Χοντρά 18,6,6 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 46 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 2- ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα 232 7,5 7,5 7,5 Απλή Κεραμική ,7 89,7 97,2 Διακοσμημένα 87 2,8 2,8 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 47 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 2-ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδρά 44 1,6 1,6 1,6 Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,3 94,3 95,9 Λειασμένα 114 4,1 4,1 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 48

146 ΕΠΙΧΩΣΕΙΣ 2 ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές 9-35 Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες 9-22 Φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα Φιάλες με κάθετα τοιχώματα Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή 25 Κύπελλα 6-10 Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς 11, 20 Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί Κωνικοί σκύφοι βαθείς 19 Κωνικοί σκύφοι ρηχοί 9-24 Σκύφοι με κάθετα τοιχώματα Κλειστές σφαιρικές φιάλες με απλό 9-25 χείλος Κλειστές σφαιρικές φιάλες με 8-21 αναδιπλωμένο χείλος Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή 8-17 Λαιμός κυλινδρικός Λαιμός κωνικός 14 Αδιάγνωστα ανοιχτά Πίνακας 49 ΧΑΝΤΑΚΙ 2105-ΣΧΗΜΑ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,0 61,0 61,0 Ανοικτά ,0 34,0 95,0 Κλειστά 109 5,0 5,0 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 50

147 ΧΑΝΤΑΚΙ 2105-ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΕΙΟΥ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Βάση 96 4,4 4,4 4,4 Λαβή 23 1,1 1,1 5,5 Σώμα ,0 85,0 90,5 Χείλος 206 9,5 9,5 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 51 ΧΑΝΤΑΚΙ 2105-ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΥΛΗ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεπτά ,8 87,8 87,8 Μεσαία ,8 11,8 99,5 Χοντρά 10,5,5 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 52 ΧΑΝΤΑΚΙ 2105-ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΠΛΗΣ-ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδιάγνωστα ,3 12,3 12,3 Απλή Κεραμική ,6 84,6 96,9 Διακοσμημένα 67 3,1 3,1 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 53 ΧΑΝΤΑΚΙ 2105-ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΑΠΛΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Αδρά 11,6,6,6 Γυαλισμένα/Στιλβωμένα ,7 92,7 93,3 Λειασμένα 124 6,7 6,7 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 54

148 ΧΑΝΤΑΚΙ 2105 ΤΥΠΟΣ ΑΓΓΕΙΟΥ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ (σε εκ.) Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες Φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα Φιάλες με κάθετα τοιχώματα 13 Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή Κύπελλα 5-9 Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί Κωνικοί σκύφοι βαθείς 30 Κωνικοί σκύφοι ρηχοί 18 Σκύφοι με κάθετα τοιχώματα Κλειστές σφαιρικές φιάλες με απλό χείλος Κλειστές σφαιρικές φιάλες με αναδιπλωμένο χείλος Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή 8-25 Λαιμός κωνικός 9-14 Αδιάγνωστα ανοιχτά Πίνακας 55

149 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ Τα χαρακτηριστικά της κεραμικής Λάκκοι 2108 και 2109 Λάκκος 630 Λάκκος 627/ όστρακα=4 κιλά σε 1160 λίτρα χώματος Μέτρια φθορά, αρκετό ίζημα, λίγα συγκολημμένα όστρακα. Σχήματα: κυρίως ανοιχτά αγγεία, ημισφαιρικά, κωνικά και σφαιρικά, μόνο 1 κλειστή σφαιρική φιάλη με αναδιπλωμένο χείλος. Βάσεις: κυρίως απλοί τύποι. Απουσία λαβών. Μόνο 1 όστρακο με λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Επιφάνεια: σχεδόν εξολοκλήρου στίλβωση, ποιότητα πολύ καλή, φορά οριζόντια. Κυρίως καστανά, μέτρια αντιπροσώπευση επιχρισμένων. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, 23% μεσόκοκκη. Εγκλείσματα: πυριτικά και οργανικά εξίσου, λίγα όστρεα και άλλα ασβεστιούχα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες και με τεφρό κέντρο. Διακόσμηση: 2 όστρακα impresso. Πιθανώς από τα πρωιμότερα υποσύνολα, κάποια μικρή διαταραχή από το χαντάκι πιθανώς επισκιάζει την εικόνα. 187 όστρακα=1,32 κιλά σε 1873 λίτρα χώματος Οι κατώτερες ενότητες χωρίς κεραμική. Όστρακα μικρά, δεν συγκολλούνται. Χαμηλή φθορά και περιορισμένη παρουσία ιζήματος. Σχήματα: Κυρίως ανοιχτά σχήματα, αβέβαιη αποκατάσταση σχημάτων, κυρίως σφαιρικές φιάλες. Μόνο μία διαγνωστική βάση δακτυλιόσχημη με κατατομή χαμηλή. Αρκετές διάτρητες αποφύσεις και μία ταινιωτή λαβή. Λευκό επίχρισμα εσωτερικά: 3,2%. Επιφάνεια: σχεδόν αποκλειστικά στίλβωση πολύ καλής ποιότητας, οριζόντιας φοράς (αλλά και χιαστί και δύο ειδών). Υψηλή παρουσία επιχρισμάτων. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 19,8%. Εγκλείσματα: πυριτικά, λίγες περιπτώσεις οργανικών και μία με όστρεα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες και με τεφρό κέντρο. Διακόσμηση: 6 όστρακα impresso (3,7% διακοσμημένη κεραμική). Φαίνεται μεταγενέστερος από τους άλλους λάκκους. 570 όστρακα=10,6 κιλά σε 1582 λίτρα χώματος Έχει δεχτεί διαταραχή που επηρεάζει και τις Επιχώσεις 1. Όστρακα συγκολλούνται σε όλη αυτήν την περιοχή. Όστρακα μικρά κυρίως, μεσαία και μεγάλα. Χαμηλή φθορά και περιορισμένη παρουσία ιζήματος. Σχήματα: παρουσιάζουν ποικιλία. Κυρίως ανοιχτά, σφαιρικές φιάλες, ημισφαιρικοί σκύφοι, σκύφοι με κάθετα τοιχώματα.

150 Κλειστά: 3 αγγεία με λαιμό (σιγμοειδής, κωνικός και κυλινδρικός), 2 κλειστές σφαιρικές φιάλες με αναδιπλωμένο χείλος. Ποικιλία στα χείλη. Βάσεις: μικρή ποικιλία, κυρίως δισκοειδείς και δακτυλιόσχημες. 2 μη κυκλικές. Λαβές: μόνο 4 διάτρητες αποφύσεις. Λευκό επίχρισμα εσωτερικά 3% Επιφάνεια: Σχεδόν αποκλειστικά στίλβωση, πολύ καλής ποιότητας, φορά οριζόντια (παραλλαγές: διαγώνια, χιαστί, δύο ειδών). Επικρατούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά. Πολύ λίγα επιχρισμένα όστρακα. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 27,4%. Εγκλείσματα: πυριτικά και οργανικά, σπάνια όστρεα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες και με τεφρό κέντρο. Διακόσμηση: 1 όστρακο impresso, 2 γραπτά κόκκινο σε καστανό. Φαίνεται πρωιμότερη κεραμική από αυτήν των ανώτερων συνόλων, αλλά η διαταραχή δεν επιτρέπει ασφαλή συμπεράσματα ως προς τη σχέση αυτού του λάκκου με τους άλλους. Λάκκος 629 Λάκκος όστρακα=8,12 κιλά σε 2205 λίτρα χώματος Φαίνεται ασφαλές σύνολο. Αρκετά όστρακα συγκολλούνται σε όλο το βάθος και σπάνια με ανώτερες ενότητες. Όστρακα μικρά κυρίως, μεσαία και μεγάλα. Χαμηλή φθορά και περιορισμένη παρουσία ιζήματος. Σχήματα: κυρίως ανοιχτά (ημισφαιρικά και κωνικά κυρίως, σκύφοι και φιάλες με κάθετα τοιχώματα και σφαιρικές φιάλες), 1 αγγείο με σιγμοειδή λαιμό, ασκός, πιθανώς ελλειψοειδές αγγείο. Βάσεις: μικρή ποικιλία κυρίως δισκοειδείς και χαμηλές δακτυλιόσχημες, 5 μη κυκλικές. Λαβές: 3 διάτρητες αποφύσεις. Λευκό επίχρισμα εσωτερικά 6,8% Επιφάνεια: Σχεδόν αποκλειστικά στίλβωση, πολύ καλής ποιότητας, φορά οριζόντια Επικρατούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά. Πολύ λίγα επιχρισμένα όστρακα. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 30%. Εγκλείσματα: επικρατούν τα οργανικά, δευτερευόντως τα πυριτικά και λίγα όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν οξειδωμένοι πυρήνες με τεφρό κέντρο, αλλά και υψηλό ποσοστό καθόλου οξειδωμένων. Διακόσμηση: 1 πολύ μικρό πιθανώς γραπτό όστρακο, κόκκινο σε καστανό. Φαίνεται να είναι πιθανώς ο πρωιμότερος, ή από τους πρωιμότερους λάκκους. 48 όστρακα=0,6 κιλά σε 990 λίτρα χώματος Όστρακα κυρίως μικρά, η γενική φθορά χαμηλή, παρουσία ιζήματος χαμηλή προς μέτρια. Σχήματα: αποκλειστικά ανοιχτά, κύπελλα, κωνικοί σκύφοι και σφαιρικές φιάλες, γενικά όχι πολύ διαγνωστικά όστρακα. Βάσεις: μόνο δύο, κυρτή-επίπεδη και δισκοειδής. Λαβές: δεν

151 βρέθηκαν. Λευκό επίχρισμα εσωτερικά: απουσιάζει Επιφάνεια: αποκλειστικά στίλβωση, πολύ καλής ποιότητας, φορά οριζόντια. Επικρατούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά. Απουσία επιχρισμάτων Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 29,2%. Εγκλείσματα: επικρατούν τα οργανικά, δευτερευόντως τα πυριτικά και ελάχιστα όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα. Όπτηση: ποικίλλει. Διακόσμηση: 1 όστρακο impresso Φαίνεται να είναι από τους πρωιμότερους λάκκους, μαζί με τον 629 Επιχώσεις λάκκων 1 (κατώτερα στρώματα) Επιχώσεις λάκκων 2 (ανώτερα στρώματα) 2835 όστρακα=33,9 κιλά σε 4894 λίτρα χώματος Όστρακα κυρίως μικρά, αλλά και μεσαία και μεγάλα. Γενική φθορά χαμηλή, παρουσία ιζήματος χαμηλή, αλλά κατά περιπτώσεις υψηλή. Πολλά όστρακα συνανήκουν, και με το εσωτερικό του λάκκου 627/8. Σχήματα: Κυρίως ανοιχτά, αλλά και κάποια κλειστά, γενικά μεγαλύτερη ποικιλία. Κυρίως σφαιρικές φιάλες και ημισφαιρικοί σκύφοι, φιάλες με σιγμοειδή κατατομή, φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα κ.ά. Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή και κωνικός κ.ά. Βάσεις: μεγάλη ποικιλία. Επικρατούν οι κοίλες, δισκοειδείς και δακτυλιόσχημες. Εμφανίζονται χαμηλά πόδια και ψηλές δακτυλιόσχημες. Λαβές λίγες, κυρίως διάτρητες αποφύσεις και 2 ταινιωτές. Λευκό επίχρισμα εσωτερικά 3,4% Επιφάνεια: Κυρίως στιλβωμένα, αλλά αύξηση των λειασμένων σε σχέση με τους λάκκους. Ποιότητα κυρίως πολύ καλή, φορά συνήθως οριζόντια, αλλά εμφανίζονται και οι παραλλαγές, εμφάνιση της κάθετης στίλβωσης. Επικρατούν τα καστανά/ανοιχτά καστανά, υψηλότερη παρουσία επιχρισμάτων, εμφάνιση υπόλευκου επιχρίσματος. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 27,2%. Εγκλείσματα: επικρατούν τα πυριτικά, δευτερευόντως τα οργανικά και σε μικρές ποσότητες όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες και με τεφρό κέντρο, αλλά αρκετά υψηλό ποσοστό καθόλου οξειδωμένων. Διακόσμηση: 0,9%στο σύνολο. Επικρατεί ελαφρώς το impresso, εμφανίζονται βαθιά και πυκνά μοτίβα, στη γραπτή εμφανίζεται κόκκινη διακόσμηση σε υπόλευκο επίχρισμα. Επίχωση μεταγενέστερη των λάκκων όστρακα=30,5 κιλά σε 3208 λίτρα χώματος. Οστρακα κυρίως μικρά, αλλά κάποια μεσαία και μεγάλα. Γενική φθορά και παρουσία ιζήματος χαμηλή προς μέτρια (υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις φθαρμένης κεραμικής). Κάποια συνανήκοντα όστρακα σε όλη την έκταση. Σχήματα: Επικρατούν τα ανοιχτά αγγεία, αλλά τα κλειστά αυξάνουν. Επικρατούν οι σφαιρικές φιάλες και σε μικρότερο βαθμό οι φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα. Σαφής μείωση των ημισφαιρικών. Λαιμοί και κλειστές σφαιρικές φιάλες. Βάσεις:

152 ποικιλία. Κυρίως διάφορες παραλλαγές της δακτυλιόσχημης. Ψηλές βάσεις, εμφανίζονται δακτυλιόσχημες με έντονη έκφραση, πόδια πολυποδικών αγγείων, ψηλά συμπαγή πόδια. Κάποιες μη κυκλικές. Αποτυπώματα ψάθας. Λαβές: περιορισμένη παρουσία, διάτρητες αποφύσεις Λευκό επίχρισμα εσωτερικά 4,9% Επιφάνεια: Κυρίως στιλβωμένα, αλλά αύξηση των λειασμένων και αδρών σε σχέση με τα προηγούμενα σύνολα. Ποιότητα κυρίως πολύ καλή, φορά συνήθως οριζόντια, αλλά εμφανίζονται και οι παραλλαγές, κυρίως κάθετη στίλβωση. Επικρατούν τα καστανά, τα κόκκινα επιχρισμένα και τα μαύρα/τεφρά. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 19,4%. Εγκλείσματα: επικρατούν τα πυριτικά, πολύ λιγότερα τα οργανικά και σε μικρές ποσότητες όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες και με τεφρό κέντρο, αλλά αρκετά υψηλό ποσοστό καθόλου οξειδωμένων. Διακόσμηση: αρκετά αυξημένη, 2,4% επί του συνόλου. Επικρατεί το impresso και δευτερυόντως η γραπτή, εμφανίζονται επίσης barbotin, πλαστική και στικτή. Impersso: εμφανίζονται περιπτώσεις διακόσμησης με εργαλείο. Γραπτή: κόκκινη διακόσμηση στη στιλβωμένη επιφάνεια ή σε υπόλευκο επίχρισμα, 1 περίπτωση λευκό σε τεφρό. Σε 2 περιπτώσεις διακόσμηση στο εσωτερικό. Barbotin: 4 από τα 5 όστρακα που βρέθηκαν συνολικά. Επίχωση μεταγενέστερη των λάκκων και των επιχώσεων 1. Χαντάκι όστρακα= 23,8 κιλά σε 6021 λίτρα χώματος. Όστρακα κυρίως μικρά, σπάνια μεσαία, συγκολλούνται σε ελάχιστες περιπτώσεις. Γενική φθορά χαμηλή προς μέτρια, παρουσία ιζήματος αυξημένη σε σχέση με τα άλλα σύνολα, ιδίως στις ανώτερες ενότητες. Σχήματα: Δυσκολία στην ανασύσταση λόγω αποσπασματικότητας. Επικρατούν τα ανοιχτά αγγεία. Κυρίως φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα, αδιάγνωστες σφαιρικές φιάλες και ημισφαιρικά. Σημαντική αύξηση στα αγγεία με λαιμό και στα κύπελλα. Μείωση του μεγέθους των ανοιχτών αγγείων (ή μείωση του ανοίγματος του στομίου). Επικρατούν οι δισκοειδείς, επίσης κοίλες και δακτυλιόσχημες. Αρκετές ψηλές βάσεις και πόδια αγγείων. Αποτυπώματα ψάθας. Λαβές: γενικά λίγες, διάτρητες αποφύσεις και μία ταινιωτή λαβή. Λευκό επίχρισμα: 1,3% Επιφάνεια: Κυρίως στιλβωμένα, αλλά αύξηση των λειασμένων σε σχέση με τα προηγούμενα σύνολα. Ποιότητα κυρίως πολύ καλή, φορά συνήθως οριζόντια, αλλά εμφανίζονται και οι παραλλαγές, κυρίως κάθετη και δύο ειδών. Επικρατούν τα καστανά και τα κόκκινα επιχρισμένα. Κεραμική ύλη: κυρίως λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη 11,8%. Εγκλείσματα: επικρατούν τα πυριτικά, πολύ λιγότερα τα οργανικά και σε μικρές ποσότητες όστρεα ή άλλα ασβεστιούχα. Όπτηση: ποικίλλει, υπερισχύουν πλήρως οξειδωμένοι πυρήνες και με τεφρό κέντρο, το ποσοστό των καθόλου οξειδωμένων πυρήνων χαμηλότερο από τα άλλα σύνολα.

153 Πίνακας 56 Διακόσμηση: Αυξημένη σε σχέση με τα άλλα σύνολα, 3,1%. Κυριαρχεί το impresso, αλλά η γραπτή αυξημένη, επίσης πλαστική και 1 όστρακο barbotin. Impresso: 2 περιπτώσεις διακόσμησης με εργαλείο. Γραπτή: εμφάνιση καστανής διακόσμησης σε υπόλευκο επίχρισμα ή σε στιλβωμένη επιφάνεια. Πολύ συχνά κόσμηση στο εσωτερικό. Μείωση της διακόσμησης σε υπόλευκο επίχρισμα. Εμφάνιση κόκκινου σε κόκκινο και καστανού σε καστανό. Φαίνεται μεταγενέστερο από τα άλλα σύνολα, αλλά όχι πολύ απομακρυσμένο χρονολογικά, ιδίως από τις Επιχώσεις 2.

154 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

155 Γράφημα 1 Γράφημα 2 Γράφημα 3 Γράφημα 4 Γράφημα 5

156 Γράφημα 6 Γράφημα 7 Γράφημα 8

157 Γράφημα 9 Γράφημα 10

158 Γράφημα 11 Γράφημα 12 Γράφημα 13

159 Γράφημα 14 Γράφημα 15 Γράφημα 16 Γράφημα 17

160 Γράφημα 18 Γράφημα 19 Γράφημα 20 Γράφημα 21

161 Γράφημα 22 Γράφημα 23 Γράφημα 24

162 Γράφημα 25 Γράφημα 26

163 Γράφημα 27 Γράφημα 28 Γράφημα 29

164 Γράφημα 30 Γράφημα 31 Γράφημα 32

165 Γράφημα 33 Γράφημα 34 Γράφημα 35 Γράφημα 36

166 Γράφημα 37 Γράφημα 38 Γράφημα 39

167 Γράφημα 40 Γράφημα 41 Γράφημα 42 Γράφημα 43

168 Γράφημα 44 Γράφημα 45 Γράφημα 46

169 Γράφημα 47 Γράφημα 48 Γράφημα 49 Γράφημα 50

170 Γράφημα 51 Γράφημα 52 Γράφημα 53 Γράφημα 54

171 Γράφημα 55 Γράφημα 56 Γράφημα 57 Γράφημα 58

172 Γράφημα 59 Γράφημα 60 Γράφημα 61 Γράφημα 62

173 Γράφημα 63 Γράφημα 64 Γράφημα 65 Γράφημα 66

174 Γράφημα 67 Γράφημα 68 Γράφημα 69

175 Γράφημα 70 Γράφημα 71 Γράφημα 72

176 Γράφημα 73 Γράφημα 74 Γράφημα 75

177 Γράφημα 76 Γράφημα 77 Γράφημα 78

178 Γράφημα 79 Γράφημα 80 Γράφημα 81

179 Γρτάφημα 82 Γράφημα 83 Γράφημα 84 Γράφημα 85

180 Γράφημα 86 Γράφημα 87 Γράφημα 88

181 Γράφημα 89 Γράφημα 90 Γράφημα 91 Γράφημα 92

182 Γράφημα 93 Γράφημα 94 Γράφημα 95 Γράφημα 96

183 Γράφημα 97 Γράφημα 98 Γράφημα 99

184 Γράφημα 100 Γράφημα 101 Γράφημα 102

185 Γράφημα 103 Γράφημα 104 Γράφημα 105

186 Γράφημα 106 Γράφημα 107 Γράφημα 108 Γράφημα 109

187 Γράφημα 110 Γράφημα 111 Γράφημα 112 Γράφημα 113

188 Γράφημα 114 Γράφημα 115 Γράφημα 116 Γράφημα 117

189 Γράφημα 118 Γράφημα 119 Γράφημα 120

190 *Από το ιστόγραμμα έχει εξαιρεθεί η διάμετρος 51 εκ. Γράφημα 121 Γράφημα 122 Γράφημα 123

191 Γράφημα 124 Γράφημα 125 Γράφημα 126

192 Γράφημα 127 Γράφημα 128 Γράφημα 129

193 Γράφημα 130 Γράφημα 131 Γράφημα 132 Γράφημα 133

194 Γράφημα 134 Γράφημα 135 Γράφημα 136

195 Γράφημα 137 Γράφημα 138 Γράφημα 139 Γράφημα 140

196 Γράφημα 141 Γράφημα 142 Γράφημα 143

197 Γράφημα 144 Γράφημα 145

198 Γράφημα 146 Γράφημα 147 Γράφημα 148 Γράφημα 149

199 Γράφημα 150 Γράφημα 151 Γράφημα 152 Γράφημα 153

200 Γράφημα 154 Γράφημα 155

201 Γράφημα 156 Γράφημα 157 Γράφημα 158 Γράφημα 159

202 Γράφημα 160 Γράφημα 161 Γράφημα 162

203 Γράφημα 163 Γράφημα 164 Γράφημα 165

204 Γράφημα 166 Γράφημα 167 Γράφημα 168

205 Γράφημα 169 Γράφημα 170 Γράφημα 171

206 Γράφημα 172 Γράφημα 173

207 Γράφημα 174 Γράφημα 175 Γράφημα 176

208 Γράφημα 177 Γράφημα 178 Γράφημα 179

209 Γράφημα 180 Γράφημα 181 Γράφημα 182

210 Γράφημα 183 Γράφημα 184 Γράφημα 185 Γράφημα 186

211 Γράφημα 187 Γράφημα 188

212 Γράφημα 189 Γράφημα 190 Γράφημα 191

213 Γράφημα 192 Γράφημα 193 Γράφημα 194

214 Γράφημα 195 Γράφημα 196 Γράφημα 197

215 Γράφημα 198 Γράφημα 199

216 Γράφημα 200 Γράφημα 201 Γράφημα 202

217 Γράφημα 203 Γράφημα 204 Γράφημα 205 Γράφημα 206

218 Γράφημα 207 Γράφημα 208 Γράφημα 209 Γράφημα 210

219 Γράφημα 211 Γράφημα 212

220 Γράφημα 213 Γράφημα 214

221 Γράφημα 215 Γράφημα 216 Γράφημα 217

222 Γράφημα 218 Γράφημα 219 Γράφημα 220 Γράφημα 221

223 Γράφημα 222 Γράφημα 223 Γράφημα 224 Γράφημα 225

224 Γράφημα 226 Γράφημα 227

225 Γράφημα 228 Γράφημα 229

226 Γράφημα 230 Γράφημα 231 Γράφημα 232

227 Γράφημα 233 Γράφημα 234 Γράφημα 235 Γράφημα 236

228 Γράφημα 237 Γράφημα 238 Γράφημα 239 Γράφημα 240

229 Γράφημα 241 Γράφημα 242

230 Γράφημα 243 Γράφημα 244

231 Γράφημα 245 Γραφήματα 246

232 Γράφημα 247 Γράφημα 248 Γράφημα 249 Γράφημα 250

233 Γράφημα 251 Γράφημα 252 Γράφημα 253 Γράφημα 254

234 Γράφημα 255 Γράφημα 256

235 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΕΙΚΟΝΕΣ

236

237 Εικόνα 2. Σκαρίφημα με τις ανασκαφικές τομές απ όπου προέρχεται η κεραμική (σχέδιο του P. Halstead) Σημ: ΑΕΧ=Ακίνητο Χαρακτηριστικό Εύρημα Εικόνα 3. Φωτογραμμετρική απεικόνιση των λάκκων της τομής 6

238 Εικόνα 4. Διαμορφώσεις του χείλους

239 Εικόνα 5. Μη κυκλική βάση Εικόνα 6. Μη κυκλική βάση Λάκκος 629 Επιχώσεις 1 Εικόνα 7. Μη κυκλική βάση Επιχώσεις 2 Εικόνα 8. Σπόρος Εικόνα 9. Κεραμική ύλη με όστρεα, Εικόνα 10. Κουλούρες κατασκευής λευκό επίχρισμα. Λάκκος 627/8 Χαντάκι 2105

240 Εικόνα 11. Αποτύπωμα κουλούρας κατασκευής. Λάκκος 629 Εικόνα 12. Ίχνη από σκούπισμα πάνω σε κουλούρα κατασκευής Εικόνα 13. Κατασκευή με κουλούρες Εικόνα 14. Προσθήκη πηλού διακρίνεται στην ανάγλυφη επιφάνεια εξωτερικά. Λάκκος 629 Λάκκος 629 Εικόνα 15. Εσωτερικό βάσης, αποκολλημένη «πλάκα». Λάκκος 629 Εικόνα 16. Προσθήκη πηλού εσωτερικά

241 Εικόνα 17. Αποτύπωμα ψάθας (;) Εικόνα 18. Αποτύπωμα ψάθας (;) Χαντάκι 2105 Επιχώσεις 2 Εικόνα 19. Επιδιόρθωση με προσθήκη Εικόνα 20. Αδρή επιφάνεια πηλού πάνω από το επίχρισμα Χαντάκι 2105 Εικόνα 21. Λειασμένη επιφάνεια Εικόνα 22. Στιλβωμένα καστανά όστρακα Λάκκος 629

242 Εικόνα 23. Στίλβωση υψηλής κάλυψης Εικόνα 24. Στίλβωση μεσαίας κάλυψης Εικόνα 24. Στίλβωση χαμηλής κάλυψης Εικόνα 25. Οριζόντια στίλβωση υψηλής κάλυψης σε όστρακο με νέφος Εικόνα 26. Κάθετη στίλβωση σε κόκκινο Εικόνα 27. Χιαστί στίλβωση σε καστανό επίχρισμα. Επιχώσεις 2 επίχρισμα. Επιχώσεις 2

243 Εικόνα 28. Όστρακα με κόκκινο Εικόνα 29. Καστανό επίχρισμα επίχρισμα. Επιχώσεις 1 Επιχώσεις 2 Εικόνα 30. Υπόλευκο επίχρισμα Εικόνα 31. Δίχρωμος πυρήνας με διαφορετική επιφάνεια Εικόνα 32. Όστρακο με γραπτή Εικόνα 33. Διακόσμηση με γραμμή φαρδιά ταινία, σε ανοιχτό καστανό. στο χείλος και αδιάγνωστα μοτίβα Επιχώσεις 1 Λάκκος 627/8

244 Εικόνα 34. Κόκκινο σε ανοιχτό καστανό Εικόνα 35. Κόκκινο σε ανοιχτό καστανό Λάκκος 627/8 Χαντάκι 2105 Εικόνα 36. Κόκκινη διακόσμηση σε Εικόνα 37. Κόκκινο σε ανοιχτό καστανό επιφάνεια καστανή, ανοιχτή καστανή και «Σταυρός» στη βάση. Επιχώσεις 1 υπόλευκο επίχρισμα (δεξιά). Επιχώσεις 2 Εικόνα 38. Κόκκινο σε καστανό και Εικόνα 39. Η εσωτερική όψη των επιχρισμένο όστρακο (βλ. Εικ.39) οστράκων της Εικ.38. Χαντάκι 2105

245 Εικόνα 40. Κόκκινο σε καστανό Εικόνα 41. Διακόσμηση με εξαιρεμένη Εσωτερική επιφάνεια. Χαντάκι 2105 γραμμή στο χείλος. Χαντάκι 2105 Εικόνα 42. Καστανό σε καστανό, Εικόνα 43. Κόκκινο σε υπόλευκο. Ίσως εσωτερική επιφάνεια. Χαντάκι 2105 διχρωμία (πάνω δεξιά). Επιχώσεις 2 Εικόνα 44. Κόκκινο σε υπόλευκο Εικόνα 45. Κόκκινο σε υπόλευκο (λευκό) επίχρισμα. Επιχώσεις 2 επίχρισμα. Χαντάκι 2105

246 Εικόνα 46. Καστανή διακόσμηση σε Εικόνα 47. Κόκκινη ταινία στο χείλος σε υπόλευκο επίχρισμα. Χαντάκι 2105 κόκκινο επίχρισμα. Χαντάκι 2105 Εικόνα 48. Λευκό σε τεφρό. Εικόνα 49. Impresso με εργαλείο Επιχώσεις 2 Επιχώσεις 2 Εικόνα 50. Impresso με εργαλείο Εικόνα 51. Impresso με εργαλείο Χαντάκι 2105 Επιχώσεις 2

247 Εικόνα 52. Impresso με εργαλείο Εικόνα 53. Impresso ονυχωτό. Αραιές Χαντάκι 2105 «τσιμπιές». Λάκκος 627/8 Εικόνα 54. Impresso με αβαθείς νυχιές Εικόνα 55. Ονυχωτό impresso σε διάταξη. Λάκκος 630 πυκνό. Λάκκος 630 Εικόνα 56. Impresso με νυχιές σε Εικόνα 57. Impresso ονυχωτό πυκνό και διάταξη. Λάκκος 631 αραιό. Επιχώσεις 1

248 Εικόνα 58. Impresso αβαθείς νυχιές, Εικόνα 59. Impresso ονυχωτό. Βαθιές «τσιμπήματα». Επιχώσεις 1 πυκνές και αβαθείς νυχιές. Επιχώσεις 1 Εικόνα 60. Impresso ονυχωτό. Επιχώσεις 2 Εικόνα 61. Διάφορα είδη impresso. Επιχώσεις 2

249 Εικόνα 62. Διάφορα είδη impresso. Επιχώσεις 2 Εικόνα 63. Βάση με impresso. Επιχώσεις 2 (βλ. και Εικ.18) Εικόνα 64. Impresso βάση με Εικόνα 65. Impresso με τσιμπήματα εγχαράξεις Χαντάκι 2105 Χαντάκι 2105

250 Εικόνα 66. Impresso βαθύ Εικόνα 67. Impresso ονυχωτό. Χαντάκι 2105 Χαντάκι 2105 Εικόνα 68. Επίθετη πλαστική ταινία Εικόνα 69. Επίθετη πλαστική ταινία Χαντάκι 2105 Χαντάκι 2105 Εικόνα 70. Επίθετο πλαστικό Εικόνα 71. Επίθετο πλαστικό κομβίο, κομβίο, στρογγυλό. Χαντάκι 2105 επίμηκες. Επιχώσεις 2

251 Εικόνα 72. Επίθετη γλωσσοειδής απόφυση. Επιχώσεις 2 Εικόνα 73. Οπή μετά την όπτηση (Εικ.72) Εικόνα 74. Χείλος με barbotin Εικόνα 75. Barbotin. Επίθετοι βώλοι Επιχώσεις 2 πηλού. Επιχώσεις 2 Εικόνα 76. Στικτή διακόσμηση Εικόνα 77. Βάση με λευκό επίχρισμα Επιχώσεις 2 εσωτερικά. Λάκκος 629

252 Εικόνα 78. Βάση με λευκό επίχρισμα Εικόνα 79. Βάση με λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Επιχώσεις 1 εσωτερικά. Επιχώσεις 2 Εικόνα 80. Βάση με λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Χαντάκι 2105 Εικόνα 81. Λεπτομέρεια της Εικ.78. Στιλβωμένη επιφάνεια κάτω από επίχρισμα Εικόνα 82. Τμήμα σώματος αγγείου ελλειψοειδούς σχήματος, με λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Λάκκος 629

253 Εικόνα 83. Σχήματα αγγείων με λευκό επίχρισμα εσωτερικά Εικόνα 84. Σχήματα γραπτής κεραμικής (η βάση της Εικ.37)

254 Εικόνα 85. Σχήματα Impresso κεραμικής (Η βάση της Εικ.18, 63) Εικόνα 86. Σχέδια διακοσμημένων οστράκων: 1. θραύσμα χείλους με γραπτή διακόσμηση κόκκινη σε καστανό, ίσως τρίγωνο μοτίβο, 2. γραπτό όστρακο, κόκκινο σε ανοιχτό καστανό, καμπύλο μοτίβο, 3. Impresso διακόσμηση, πολύ αβαθείς νυχιές σε ελέυθερο μοτίβο. Όλα τα όστρακα από Επιχώσεις 1.

255 Εικόνα 87. Κύπελλα Εικόνα 88. Το όστρακο της εικόνας 87.8 σε κάτοψη. Επίθετος πηλός. Επιχώσεις 1

256 Εικόνα 89. Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές

257 Εικόνα 90. Σφαιρικές φιάλες βαθιές ανοιχτές Εικόνα 91. Σφαιρικές φιάλες βαθιές αδιάγνωστες

258 Εικόνα 92. Σφαιρικές φιάλες ρηχές

259 Εικόνα 93. Σφαιρικές φιάλες με σιγμοειδές προφίλ Εικόνα 94. Κλειστές σφαιρικές φιάλες με απλό χείλος

260 Εικόνα 95. Κλειστές σφαιρικές φιάλες με αναδιπλωμένο χείλος Εικόνα 96. Φιάλες με κάθετα τοιχώματα

261 Εικόνα 97. Φιάλες με συγκλίνοντα τοιχώματα Εικόνα 98. Ημισφαιρικοί σκύφοι βαθείς, μικρού, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους

262 Εικόνα 99. Ημισφαιρικοί σκύφοι ρηχοί Εικόνα 100. Κωνικοί σκύφοι βαθείς μικρού, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους

263 Εικόνα 101. Κωνικοί σκύφοι ρηχοί Εικόνα 102. Ασκός Εικόνα 103. Χείλος με λαβή, προεξέχον εσωτερικά

264 Εικόνα 104. Σκύφοι με κάθετα τοιχώματα

265 Εικόνα 105. Κυλινδρικός λαιμός Εικόνα 106. Κωνικός λαιμός Εικόνα 107. Όστρακο κωνικού λαιμού, που δεν σώζει το χείλος

266 Εικόνες 108. Λαιμός με σιγμοειδή κατατομή Εικ Επίπεδες βάσεις

267 Εικόνα 110. Το όστρακο της Εικόνας Εικόνα 111. Κυρτές-επίπεδες βάσεις

268 Εικόνα 112. Κοίλες βάσεις Εικόνα 113. Κοίλη βάση με φθορά χρήσης

269 Εικόνα 114. Δισκοειδείς βάσεις Εικόνα 115. Ένωση δισκοειδούς βάσης με το σώμα Εικόνα 116. Δισκοειδής βάση

270 Εικόνα 117. Δακτυλιόσχημες βάσεις χωρίς κατατομή Εικόνα 118. Δακτυλιόσχημες βάσεις με κατατομή χαμηλές

271 Εικόνα 119. Ατελώς κολλημένος δακτύλιος βάσης Εικόνα 120. Δακτυλιόσχημη βάση Εικόνα 121. Δακτυλιόσχημη βάση Εικόνα 122. Δακτυλιόσχημη βάση Εικόνα 123. Δακτυλιόσχημες βάσεις με κατατομή ψηλές

272 Εικόνα 124. Δακτυλιόσχημες-δισκοειδείς βάσεις, χαμηλές (1-2) και ψηλές (3-5) Εικόνα 125. Δακτυλιόσχημες βάσεις με έντονη έκφραση

273 Εικόνα 126. Πόδι αγγείου συμπαγές ψηλό (1) και χαμηλό (2, 3) Εικόνα 127. Το όστρακο της Εικόνας Εικόνα 128. Κοίλο πόδι αγγείου

274 Εικόνα 129. Πόδι πολυποδικού αγγείου Εικόνα 130. Πόδι πολυποδικού αγγείου Εικόνα 131. Πόδι πιθανώς τράπεζας Εικόνα 132. Σχήματα αγγείων με λαβές

275 Εικόνα 133. Μικρές διάτρητες αποφύσεις Εικόνα 134. Μεγάλες διάτρητες αποφύσεις Εικόνα 135. Ταινιωτή λαβή