Μελέτες σε θέματα της λογοτεχνίας

Transcript

1 [Μελέτες για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία] Μελέτες σε θέματα της λογοτεχνίας Κρητική λογοτεχνία HΟLTON, D., επιμ. [1997] Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης. Μτφρ. Ναταλία Δεληγιαννάκη, 4η έκδ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ΑΛΕΞΙΟΥ, Σ Η Κρητική λογοτεχνία την εποχή της Βενετοκρατίας. Στο Κρήτη. Ιστορία και πολιτισμός, επιμ. Ν.Μ. Παναγιωτάκης. Τόμος δεύτερος, Ηράκλειο: Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης ΜΑΡΚΟΜΙΧΕΛΑΚΗ, Α Οι ποιητές του Χάνδακα (14ος-18ος αι.)/ The poets of Candia (14th-18th centuries). Στο Το Ηράκλειο και η περιοχή του. Διαδρομή στο χρόνο. Heraklion and its area. A journey through time, επιμ. Νίκος Γιγουρτάκης, Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας και Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων PERI, M Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον «Ερωτόκριτο». Μτφρ. Αφροδίτη Αθανασοπούλου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» (εφ. Η Καθημερινή) στον Ερωτόκριτο ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ, Σ Έρευνες για το πρόσωπο και την εποχή του Γεωργίου Χορτάτση. Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών ΓΙΟΥΡΓΟΣ, Κ. (επιμ.) 2000, Γεώργιος Χορτάτσης. Ο πατέρας του Νεοελληνικού Θεάτρου. Στο ένθετο: Η Καθημερινή. «Επτά Ημέρες» (3/12/2000) ΑΛΕΞΙΟΥ, Σ Κρητικά Φιλολογικά. Μελέτες. Αθήνα: στιγμή & ΑΠΟΣΚΙΤΗ, Μ., Κρητολογικά. Αναγεννησιακά και νεώτερα. Αθήνα: στιγμή ΧΟΛΤΟΝ, Ντ Μελέτες για τον Ερωτόκριτο και άλλα νεοελληνικά κείμενα. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη & ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ, Ν.Μ Κρητικό Θέατρο. Μελέτες. Επιμ. Στέφανος Κακλαμάνης - Γιάννης Μαυρομάτης. Αθήνα: στιγμή ΠΟΥΧΝΕΡ, Β Μελετήματα Θεάτρου. Το Κρητικό Θέατρο. Αθήνα: Εκδόσεις Χ. Μπούρα BAKKER, W. & VAN GEMERT, A Proceedings of the Symposium «Η Κρητική Λογοτεχνία στο κοινωνικό και ιστορικό της πλαίσιο». Amsterdam June 1997 in honour of Wim Bakker. Cretan Studies 6. Amsterdam: Adolf M. Hakkert - Publisher ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ, επιμ., Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο. Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Πεπραγμένα των Διεθνών Κρητολογικών Συνεδρίων ( ) ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ», επιμ Πεπραγμένα του Στ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου. Τόμος Β. Χανιά ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Θ. & ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ, Α., επιμ Πεπραγμένα Θ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου Ελούντα, 1-6 Οκτωβρίου Τόμος Β1: Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδος. Ιστορία, γλώσσα και λογοτεχνία. Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών Πρακτικά των διεθνών συνεδρίων «Neograeca Medii Aevi» ( ) ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ, Ν.Μ., επιμ Αρχές της Νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρακτικού του Δεύτερου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi» (Βενετία, 7-10 Νοεμβρίου 1991). Τόμος Πρώτος και Δεύτερος. Βενετία: Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας - αρ JEFFREYS, E. & JEFFREYS, M. επιμ Neograeca Medii Aevi V. Αναδρομικά και Προδρομικά. Approaches to Texts in Early Modern Greek. Οξφόρδη. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 1 / 70

2 VAN GEMERT, A., STAMOULIS, A., STIJFHOORN, D. & ALTING, S Οδηγός έργων της Κρητικής Λογοτεχνίας ( ). Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ, Σ Βιβλιογραφία Ερωτοκρίτου ( ). Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη ΦΙΛΙΠΠΙΔΟΥ, ΝΤ Η Θυσία του Αβραάμ στον Υπολογιστή. The Sacrifice of Abraham on the Computer. Αθήνα: εκδόσεις Ερμής PHILIPPIDES, D.M.L. - HOLTON, D Του κύκλου τα γυρίσματα. Ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση. Τόμ. Β -Δ. Αθήνα: Ερμής PHILIPPIDES, D.M.L. - HOLTON, D Του κύκλου τα γυρίσματα. Ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση. Τόμ. Α. Αθήνα: Ερμής 1.1. HΟLTON, D., επιμ. [1997] Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης. Μτφρ. Ναταλία Δεληγιαννάκη, 4 η έκδ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Πρόκειται για τη βελτιωμένη, εκσυγχρονισμένη και βιβλιογραφικά εμπλουτισμένη, ελληνική έκδοση του συλλογικού τόμου Literature and Society in Renaissance Crete [1991 Cambridge: Cambridge University Press σε επιμέλεια του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Cambridge David Holton], ενός τόμου που μπορεί να χρησιμεύσει εξίσου στον ειδικό επιστήμονα και σε ευρύτερο κοινό με λογοτεχνικά ενδιαφέροντα. Είναι ένας συλλογικός τόμος οκτώ συγγραφέων, όλοι πανεπιστημιακοί καθηγητές που, εκτός από την ιστορικό Χρύσα Μαλτέζου, είναι ειδικευμένοι σε θέματα της παλαιότερης νεοελληνικής λογοτεχνίας, οι περισσότεροι στην κρητική λογοτεχνία της βενετοκρατίας. Από τα δέκα κεφάλαια του βιβλίου, τα έξι (αρ. 4-9) αναφέρονται σε ισάριθμα λογοτεχνικά / θεατρικά είδη της κρητικής Αναγέννησης, δύο αποτελούν γενικότερες θεωρήσεις πολιτισμικών φαινομένων (αρ. 1, 10), ένα (αρ. 2) αναφέρεται στο ιστορικό υπόβαθρο της εποχής και στη δομή της βενετοκρητικής κοινωνίας, και ένα (αρ. 3) παρουσιάζει τη λογοτεχνική παραγωγή στην Κρήτη πριν από τον αιώνα της ακμής. Στο τέλος, τον τόμο συμπληρώνει ένας Βιβλιογραφικός οδηγός και Βιβλιογραφία. Εισαγωγικές μελέτες Ο επιμελητής του τόμου υπογράφει το πρώτο κεφάλαιο του τόμου, το οποίο αναφέρεται σφαιρικά στο φαινόμενο της κρητικής Αναγέννησης, προκειμένου να φωτιστούν κάποιες πλευρές των πνευματικών σχέσεων Κρήτης και Βενετίας που αποτέλεσαν το πλαίσιο της λογοτεχνικής δραστηριότητας που περιγράφεται στα επόμενα κεφάλαια. Στην αρχή, ο Holton παρουσιάζει σύντομα την ελληνική κοινότητα της Βενετίας, μιλά για (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 2 / 70

3 την τυπογραφική δραστηριότητα στην πόλη στον τομέα των ελληνικών βιβλίων, και αναφέρεται στους πολυάριθμους Έλληνες που σπούδασαν στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας και άλλων ιταλικών πόλεων, κάνοντας ξεχωριστά λόγο κάθε φορά για την παρουσία των Κρητικών. Το πρώτο αυτό μέρος του κεφαλαίου, που έχει να κάνει κυρίως με θέματα παιδείας, κλείνει με αναφορά στη μόρφωση που μπορούσε να πάρει κανείς στην ίδια την Κρήτη. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας εξετάζει δύο μορφές τέχνης στις οποίες επίσης η επαφή με τη Βενετία είχε καθοριστική σημασία, τη ζωγραφική και τη μουσική, και ολοκληρώνει το εισαγωγικό του κεφάλαιο με ένα τρίτο μέρος, που το συνδέει με το κυρίως θέμα του βιβλίου, δηλαδή με τη λογοτεχνική παραγωγή σε έμμετρο λόγο. Αφού αναφερθεί στη συνήθη διάκριση της παραγωγής αυτής σε δύο περιόδους, περιγράφει τα γενικά χαρακτηριστικά των έργων: ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, ομοιοκαταληξία και δημώδη γλώσσα. Αφιερώνει ακόμη μία παράγραφο στη δημώδη πεζογραφία της εποχής, που δεν αποτελεί αντικείμενο του βιβλίου, και κλείνει με ένα σχολιασμό του όρου «Κρητική Αναγέννηση» και με την απήχηση που είχαν τα εξεταζόμενα κρητικά έργα μετά την πτώση της Κρήτης (1669). Η Χρύσα Μαλτέζου, στο δεύτερο κεφάλαιο, εξετάζει το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε η κρητική λογοτεχνία δικαιολογώντας την παράμετρο «Κοινωνία» στον γενικό τίτλο του τόμου. Το σύντομο «Ιστορικό διάγραμμα» των τεσσάρων αιώνων της βενετοκρατίας ακολουθείται από περιγραφή των επαναστατικών κινημάτων των Κρητικών εναντίον της Βενετίας και περιγραφή των κοινωνικών τάξεων. Ξεχωριστά γίνεται λόγος για το θρησκευτικό ζήτημα που δημιουργήθηκε από τη δογματική διαφορά κατακτητών και ντόπιου στοιχείου, και για την οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων. Η συγγραφέας δίνει έμφαση στον κοινό βενετοκρητικό πολιτισμό που δημιουργήθηκε από τη μακρόχρονη συμβίωση των δύο στοιχείων, περιγράφει τη μορφή που είχαν οι πόλεις της Κρήτης, με πολεοδομικό πρότυπο τη μητρόπολη Βενετία, μιλά για τη θέση της γυναίκας στην κρητική κοινωνία και περιγράφει ακόμη την οργάνωση των επαγγελμάτων στις πόλεις αλλά και τη ζωή των χωρικών της υπαίθρου, εντελώς διαφορετική από αυτήν στα αστικά κέντρα. Το τελευταίο μέρος του κεφαλαίου είναι αφιερωμένο στην καθημερινή ζωή με αναφορές στην ενδυμασία και την τοπική κουζίνα, τα τραγούδια και τα τυχερά παιχνίδια, που οι κάτοικοι τα «αγαπούσαν με πάθος», αλλά και στα λίαν επικίνδυνα παιδικά παιχνίδια. Ο αναγνώστης του τόμου αυτού εύκολα θα εκτιμήσει τη σπουδαιότητα του εν λόγω κεφαλαίου για την πληρέστερη κατανόηση των λογοτεχνικών έργων με τα οποία θα έρθει σε επαφή στη συνέχεια, ειδικά με είδη όπως η κωμωδία, που αντλούσαν το υλικό τους από τη σύγχρονη ζωή. Η πρώιμη Κρητική λογοτεχνία (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 / 70

4 Το τρίτο κεφάλαιο, με τον εύγλωττο τίτλο «Λογοτεχνικοί πρόδρομοι», αναφέρεται στους ποιητές της πρώιμης περιόδου της Κρητικής λογοτεχνίας, αυτούς που πρώτοι διαμόρφωσαν την κρητική διάλεκτο σε λογοτεχνική γλώσσα, εισήγαγαν το ομοιοκατάληκτο δίστιχο και ήρθαν σε στενή επαφή με την ιταλική λογοτεχνία της εποχής τους, τρία χαρακτηριστικά που θα κυριαρχήσουν στην κρητική ποιητική παραγωγή της αναγεννησιακής περιόδου. Ο Arnold van Gemert οργανώνει το κεφάλαιό του σε δύο ενότητες. Πρώτα αναφέρεται με 5 ξεχωριστά υποκεφάλαια στους ισάριθμους σημαντικότερους ποιητές της εποχής: Σαχλίκη, Ντελλαπόρτα, Φαλιέρο, Μπεργαδή και Πικατόρο. Δίνει για καθέναν βιογραφικά στοιχεία, όπου είναι γνωστά, περιγράφει τα σωζόμενα έργα τους, ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο, και κάνει λόγο για τις πιθανές μεταξύ τους σχέσεις. Η παρουσίαση εμπλουτίζεται με ολιγόστιχα αποσπάσματα, που δίνουν στον αναγνώστη μια πρώτη ιδέα για τα έργα αυτά. Τα υπόλοιπα σωζόμενα έργα παρουσιάζονται σε ομάδες ανάλογα με το περιεχόμενό τους (ποιήματα του κάτω κόσμου, θρησκευτικά έργα) ή με κριτήριο το αν τυπώθηκαν σε βενετικές εκδόσεις. Τα τελευταία έργα ήταν κυρίως νέες, ομοιοκατάληκτες επεξεργασίες βυζαντινών κειμένων χωρίς ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία, με μόνη εξαίρεση τη Φυλλάδα του Γαϊδάρου, που αποτελεί βελτιωμένη εκδοχή του αρχικού έργου. Ξεχωριστή αναφορά, στο τέλος του κεφαλαίου, γίνεται στη σχέση των πρώιμων έργων με την προφορική παράδοση, ένα θέμα που θα απασχολήσει και τη συγγραφέα του τελευταίου κεφαλαίου. Η σχέση αυτή ήταν αμφίδρομη: επώνυμα δημιουργήματα πέρασαν στο χώρο της προφορικότητας της δημοτικής ποίησης, ή, αντίστροφα, άντλησαν στοιχεία από λαϊκές δοξασίες, έθιμα και τραγούδια του προφορικού πολιτισμού. Στις «τελικές παρατηρήσεις» του, ο van Gemert ανακεφαλαιώνει τα χαρακτηριστικά των πρώιμων έργων με κριτήριο κυρίως τις πηγές τους. Δεδομένου ότι πρόκειται για έργα σχεδόν άγνωστα έξω από ένα περιορισμένο κοινό ειδικών, το ωραία οργανωμένο κεφάλαιο του van Gemert (σε συνδυασμό με τον Βιβλιογραφικό του Οδηγό) αποτελεί ένα χρησιμότατο εργαλείο για την εκκίνηση της ενασχόλησης με την περίοδο αυτή. Ποιμενική ποίηση Με το τέταρτο κεφάλαιο εισερχόμαστε στο κυρίως θέμα του τόμου, τη λογοτεχνία στην αναγεννησιακή Κρήτη. Τα επόμενα έξι κεφάλαια εξετάζουν ένα λογοτεχνικό είδος το καθένα. Η αρχή γίνεται με το ποιμενικό δράμα και ειδύλλιο, όπου η συγγραφέας αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του κεφαλαίου της στη διεξοδική περιγραφή τεσσάρων έργων, τριών θεατρικών και ενός ειδυλλίου. Πρόκειται για τα ποιμενικά δράματα Πανώρια, Πιστικός Βοσκός και Amorosa Fede, και για το ανώνυμο ποιμενικό ειδύλλιο Βοσκοπούλα. Δεδομένου ότι μόνο το πρώτο και το τελευταίο (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 / 70

5 από τα κείμενα αυτά είναι προσιτά σε σύγχρονες εκδόσεις και ότι το τρίτο γράφτηκε στα ιταλικά και δεν διαθέτουμε ελληνική μετάφρασή του, εύκολα κατανοούμε τη σπουδαιότητα της παρουσίασής τους, που περιλαμβάνει εκτενή περίληψη και περιγραφή των κυριότερων χαρακτηριστικών τους. Ωστόσο η Bancroft-Marcus ποίκιλλε το τμήμα αυτό του τόμου και με δύο ακόμη υποκεφάλαια, τα οποία τοποθέτησε πριν από την περιγραφή των έργων: το πρώτο αναφέρεται στο όρος Ίδη (Ψηλορείτης) ως τυπικό σκηνικό των κρητικών ποιμενικών έργων, τοπική προσαρμογή της ουτοπικής Αρκαδίας, και το δεύτερο αποπειράται ένα βιογραφικό σχεδίασμα του Γεωργίου Χορτάτση, συγγραφέα της Πανώριας και σπουδαιότερου από τους γνωστούς κρητικούς θεατρικούς συγγραφείς της εποχής. Στο πλαίσιο του πρώτου υποκεφαλαίου, η συγγραφέας συμπληρώνει την εικόνα των κρητικών ποιμενικών έργων με δύο ποιμενικά επεισόδια που βρίσκονται μέσα σε μεγαλύτερα έργα, στην Γιόστρα των Χανιών και στον Ερωτόκριτο. Κωμωδία και τραγωδία Στο πέμπτο κεφάλαιο, ο Alfred Vincent περιγράφει το θεατρικό είδος της κωμωδίας με τα τρία σωζόμενα δείγματά του, τον Κατζούρμπο, τον Στάθη και τον Φορτουνάτο. Εκτός από την περιγραφή των έργων, που γίνεται περίπου όπως στο προηγούμενο κεφάλαιο, η ουσιαστικότερη συμβολή του κεφαλαίου αυτού στην έρευνα είναι το υποκεφάλαιο για τις σχέσεις της κρητικής κωμωδίας με την ιταλική και το, πολύ εκτενέστερο, υποκεφάλαιο για την απεικόνιση της κρητικής κοινωνίας μέσα στην κωμωδία, που ήταν το μόνο από τα αναγεννησιακά θεατρικά είδη που όφειλε να δείχνει τη σύγχρονή του πραγματικότητα, έστω και μέσα από τον παραμορφωτικό φακό της σάτιρας. Και το κεφάλαιο για την τραγωδία ακολουθεί το ίδιο σχήμα της περιγραφής των επιμέρους σωζόμενων έργων (Ερωφίλη, Ροδολίνος και ο κρητοεπτανησιακός Ζήνων), δεν περιλαμβάνει όμως άλλα υποκεφάλαια με γενικότερα θέματα σχετικά με το εξεταζόμενο θεατρικό είδος. Η παρουσίαση των τραγωδιών είναι εκτενής, ιδιαίτερα της Ερωφίλης, και διακρίνεται στις ενότητες: Βασικές πληροφορίες, Δραματουργική ανάλυση, Αισθητική της γλώσσας και της στιχουργίας, Σκηνική παρουσίαση, Ιδεολογικό μήνυμα και ιστορικό υπόβαθρο, Μεταγενέστερες τύχες. Το κεφάλαιο τελειώνει με γενικές συγκριτικές παρατηρήσεις ανάμεσα στα τρία έργα. Ιντερμέδια Η επισκόπηση των έργων του Κρητικού Θεάτρου συνεχίζεται με τα ιντερμέδια, τα σύντομα «θεαματικά εργάκια» που παιζόντουσαν ανάμεσα στις πράξεις του κυρίως έργου. Μετά από μια εισαγωγή στο είδος, η συγγραφέας δίνει τις περιλήψεις των σωζόμενων κρητικών ιντερμεδίων σε ομάδες σύμφωνα με τα θεατρικά έργα που συνοδεύουν (ιντερμέδια της (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 / 70

6 Ερωφίλης, του Στάθη κλπ.). Στη συνέχεια, συνεξετάζει τα ιντερμέδια που έχουν κοινές πηγές, χωριστά εκείνα που βασίζονται στην Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ του Τάσο και εκείνα που βασίζονται στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου σε διασκευή Anguillara. Το κεφάλαιο κλείνει με την προσπάθεια ανίχνευσης των πηγών των ιντερμεδίων που συνοδεύουν το κείμενο της κωμωδίας Φορτουνάτος του Μαρκαντώνιου Φόσκολου. Το δεύτερο αυτό κεφάλαιο της Bancrtoft-Marcus είναι η πρώτη παρουσίαση στη βιβλιογραφία του συνόλου των σωζόμενων κρητικών ιντερμεδίων και των πηγών τους - ένα ακόμη δείγμα της σπουδαιότητας του παρόντος τόμου για τους ερευνητές. Η Θυσία του Αβραάμ Τα δύο επόμενα κεφάλαια, σε αντίθεση με τα προηγούμενα, εξετάζουν δύο λογοτεχνικά είδη που εκπροσωπούνται από ένα σωζόμενο έργο το καθένα. Έτσι, οι συγγραφείς έχουν εδώ το περιθώριο να παρουσιάσουν πιο αναλυτικά το αντίστοιχο έργο. Στο όγδοο κεφάλαιο, που αναφέρεται στο θρησκευτικό δράμα και περιλαμβάνει μόνο τη Θυσία του Αβραάμ, ο Wim Bakker δίνει μιαν επιτομή των πρωτοποριακών μελετών του για το έργο αυτό η οποία ξεπερνά την απλή γενική παρουσίαση. Για αυτό το σύντομο έργο των 1144 στίχων, που δεν παραδόθηκε χωρισμένο σε πράξεις και σκηνές, συζητά θέματα που έχουν προκαλέσει τις διαφωνίες των ερευνητών, όπως η ταυτότητα του ποιητή του (μη αποδεχόμενος την αδύναμη απόδοση στον Βιτσέντζο Κορνάρο) και η θεατρικότητά του προχωρεί κατόπιν στη διερεύνηση των σχέσεων με το ιταλικό πρότυπο, στην ανίχνευση της πρωτοποριακής εξέλιξης της πλοκής, και στην αποτύπωση των ψυχολογικών διακυμάνσεων των προσώπων για να καταλήξει σε μια περιγραφή της λογοτεχνικής προσωπικότητας του ποιητή και στο συμπέρασμα ότι το έργο του είναι «ένα αριστούργημα». Ερωτόκριτος Ο επιμελητής του τόμου κάνει μιαν, ανάλογη με την προηγούμενη, παρουσίαση του Ερωτόκριτου του Κορνάρου στο ευρύ περιθώριο που του αφήνει η έκταση ενός ολόκληρου κεφαλαίου. Ο συγγραφέας δίνει πρώτα μιαν επισκόπηση του είδους της μυθιστορίας ξεκινώντας από τα ελληνιστικά χρόνια, για να καταλήξει στη συνένωση της ελληνικής και της δυτικής μυθοπλασίας στον Ερωτόκριτο, που αποτιμάται ταυτόχρονα ως έργο της Αναγέννησης και ως κορωνίδα της ελληνικής μεσαιωνικής μυθιστορίας. Ο αναγνώστης του κεφαλαίου στη συνέχεια θα παρακολουθήσει σύντομη συζήτηση για την ταυτότητα του ποιητή Βιτσέντζου Κορνάρου, τη σχέση του έργου με το ιταλικό του πρότυπο και την πενταμερή δομή του. Εκεί που ο συγγραφέας επιμένει περισσότερο είναι η περιγραφή των κύριων θεμάτων που απασχολούν τον ποιητή (αστάθεια της τύχης, κοινωνικές διακρίσεις, ξενιτιά κ.ά.), η μελέτη των προσώπων, με εξέχουσα τη θέση της (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 / 70

7 Αρετούσας, το συμβολικό περιεχόμενο του κονταροχτυπήματος στο δεύτερο μέρος του έργου και η χρήση της ειρωνείας από τον ποιητή. Κρητική λογοτεχνία και λαϊκή παράδοση Το κεφάλαιο με το οποίο κλείνει το βιβλίο είναι μια πρωτοποριακή μελέτη της Margaret Alexiou για τη σχέση δύο συγκεκριμένων έργων της κρητικής λογοτεχνίας, του Απόκοπου από την πρώιμη φάση και της Θυσίας του Αβραάμ από την εποχή της ακμής, με τη λαϊκή παράδοση, προκειμένου να δείξει ότι ο συνδυασμός γραπτού και προφορικού (αλλά και εκκλησιαστικού-κοσμικού, βυζαντινού-ιταλικού) μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία ενός «διαφορετικού ποιοτικά είδους λογοτεχνικού κειμένου». «Εργαλεία» Στο τέλος του τόμου, ο αναγνώστης θα βρει τα τρία ερευνητικά εργαλεία που τον καθιστούν έργο πολύτιμο για το ειδικό κοινό, αφετηρία κάθε νέας μελέτης για τα θέματα που εξετάζονται εδώ. Εκτός από το Ευρετήριο και τη Βιβλιογραφία (ενημερωμένη από τη μεταφράστρια του τόμου σε σχέση με την αγγλική πρώτη έκδοση), που είναι αυτονόητα για ένα τέτοιο βιβλίο, η πραγματική προσφορά είναι ο Βιβλιογραφικός Οδηγός που συνέταξε κάθε συγγραφέας χωριστά για το κεφάλαιό του. Ακολουθώντας περίπου τη δομή του αντίστοιχου κεφαλαίου, ο συγγραφέας δίνει τις βιβλιογραφικές παραπομπές του συνοδευόμενες από σύντομη αναφορά στο θέμα όπου εντάσσονται. Ο ενδιαφερόμενος να ξεκινήσει τη μελέτη της Κρητικής λογοτεχνίας από γενικότερες, και συντομότερες από τον παραπάνω τόμο, επισκοπήσεις, μπορεί να δει τα σχετικά κεφάλαια που περιλαμβάνονται σε δύο σύμμεικτους πολυθεματικούς τόμους γύρω από την Κρήτη: 1.2. ΑΛΕΞΙΟΥ, Σ Η Κρητική λογοτεχνία την εποχή της Βενετοκρατίας. Στο Κρήτη. Ιστορία και πολιτισμός, επιμ. Ν.Μ. Παναγιωτάκης. Τόμος δεύτερος, Ηράκλειο: Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης. Μαζί με τη μελέτη του ίδιου «Η Κρητική λογοτεχνία και η εποχή της», που έχει δημοσιευτεί αυτοτελώς από τις εκδόσεις Στιγμή (199 ) πρόκειται για μια κλασική γραμματολογική εισαγωγή στο θέμα μας, που διακρίνεται στις ενότητες: 1. Η πρώιμη φάση, και 2. Η περίοδος της ωριμότητας, όπως έχει παγιωθεί να μελετάται η Κρητική λογοτεχνία ΜΑΡΚΟΜΙΧΕΛΑΚΗ, Α Οι ποιητές του Χάνδακα (14 ος -18 ος αι.)/ The poets of Candia (14 th -18 th centuries). Στο Το Ηράκλειο και η περιοχή του. Διαδρομή στο χρόνο. Heraklion and its area. A journey through time, επιμ. Νίκος Γιγουρτάκης, Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας και (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 / 70

8 Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων. Η επισκόπηση αυτή εστιάζει στην ποιητική δραστηριότητα στην πόλη του Χάνδακα. Ωστόσο, επειδή ελάχιστοι είναι οι ποιητές από άλλα μέρη της Κρήτης που έργο τους έχει σωθεί, και επειδή στη μελέτη περιλαμβάνονται οι μείζονες ποιητές Χορτάτσης και Κορνάρος, που είχαν μεν καταγωγή από άλλες πόλεις αλλά πέρασαν μεγάλο μέρος της ζωής τους στην πρωτεύουσα του Βασιλείου της Κρήτης, εξετάζεται το σύνολο των σπουδαιότερων ποιητών της Κρητικής λογοτεχνίας. Επιπλέον, παρουσιάζονται Ιταλοί ποιητές που έζησαν και έγραψαν στον Χάνδακα ή για τον Χάνδακα, και που είναι ελάχιστα γνωστοί καθώς δεν αναφέρονται στις Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας ή σε άλλες επισκοπήσεις PERI, M Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον «Ερωτόκριτο». Μτφρ. Αφροδίτη Αθανασοπούλου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Ο Massimo Peri, τακτικός καθηγητής της Νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, εξέδωσε το 1996 στα ιταλικά τη συναρπαστική και πρωτοποριακή αυτή μονογραφία του που επιχειρεί με επιτυχία μιαν ερμηνεία του Ερωτόκριτου μέσα από τις ιατρικές πραγματείες της εποχής του. Ο συγγραφέας εξηγεί ότι προχώρησε σ' αυτή τη «διεπιστημονική άσκηση» από την ανάγκη να βρει «κάποιο αντίδοτο στον μελαγχολικό απομονωτισμό της εξειδίκευσης», κάνοντας ένα λογοπαίγνιο με τη μεσαιωνική ιατρική ιδέα της «μελαγχολίας». Στην Εισαγωγή του, ο Peri, αφού εξηγήσει την οπτική γωνία από την οποία θα δει το θέμα του, κατατοπίζει τον αναγνώστη για το κείμενο που αποτελεί τον κεντρικό ιστό του βιβλίου του, δίδοντας την περίληψη του Ερωτόκριτου και μια σύντομη επισκόπηση των συζητήσεων για την ταυτότητα του ποιητή και το πρότυπό του. Κλείνοντας εξηγεί ότι στράφηκε στην ιατρική για να καταλάβει κάποιες αφηγηματικές λύσεις, εκφράσεις και αντιλήψεις του έργου, κάπως (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 / 70

9 παράδοξες και ελάχιστα καθαρές, και ανακάλυψε ότι η λύση στις ερμηνευτικές τους δυσκολίες βρισκόταν μέσα σ' ένα οποιοδήποτε ιατρικό εγχειρίδιο του 16 ου αιώνα. 1 ο κεφάλαιο Το πρώτο κεφάλαιο με τον λιτό τίτλο «Amor hereos» (ας πούμε περίπου «Αγάπη ερωτική») επιχειρεί να δώσει μιαν ευσύνοπτη σύνθεση της μεσαιωνικής ιατρικής σκέψης σχετικά με την αρρώστια του έρωτα, μέσα από ένα συμπαγές corpus ιατρικών εγχειριδίων που γράφτηκαν στη διάρκεια έξι αιώνων (11 ος -17 ος ). Ο συγγραφέας επιμένει στον καθορισμό της φύσεως της αρρώστιας του έρωτα και στη σχέση που τη συνδέει με τη μελαγχολία, στη θεώρησή της από τους γιατρούς της εποχής ως διαταραχής του νου με την υιοθέτηση της διάκρισης του Αβικέννα (11 ος αι.) ανάμεσα σε αρρώστια του έρωτα ως ψυχικό πάθος και μελαγχολία ως σωματική ασθένεια. Η επισκόπηση αυτή υποστηρίζεται από πλούσιες υποσημειώσεις, που, εκτός από τις απαραίτητες βιβλιογραφικές παραπομπές, περιέχουν επιπλέον παραθέματα από τα ιατρικά εγχειρίδια (στο λατινικό πρωτότυπο και σε ελληνική μετάφραση), ώστε να μη φορτωθεί παραπάνω το κυρίως κείμενο, στο οποίο υπάρχουν μόνο τα κυριότερα για την ιατρική μελέτη του Ερωτοκρίτου παραθέματα. 2 ο κεφάλαιο Το δεύτερο κεφάλαιο («Ιατρικές γνώσεις του Κορνάρου») αποτελεί την καθαυτό ιατρική ανάγνωση του Ερωτόκριτου. Υιοθετώντας την ίδια διάρθρωση που ακολουθούν τα ιατρικά εγχειρίδια για την εξέταση της αρρώστιας του έρωτα, ο Peri οργανώνει αυτό το κεφάλαιο στις ενότητες: «αιτία», «συμπτώματα» και «θεραπεία», υποδιαιρώντας τις δύο τελευταίες σε μικρότερες ενότητες, αντίστοιχα μία για κάθε σύμπτωμα (π.χ. Μαρασμός, Αϋπνία και ανορεξία, Δάκρυα, κλπ.) ή (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 / 70

10 θεραπευτικό μέσο (Λόγος παραινετικός, Αποφυγή της απραξίας, κλπ.) που συναντούμε στο κρητικό έργο. Στο κεφάλαιο αυτό, το κύριο βάρος πέφτει, όπως είναι αναμενόμενο, στα παραθέματα από τον Ερωτόκριτο που είναι απαραίτητα για να στηρίξουν τη θέση του συγγραφέα σε αυτήν τη μονογραφία. Έχοντας πληροφορηθεί το περιεχόμενο των ιατρικών πραγματειών της εποχής στο πρώτο κεφάλαιο, ο αναγνώστης τώρα παρακολουθεί την εφαρμογή τους στο έργο του Κορνάρου. Είναι δε έτσι οργανωμένη με ακρίβεια η παρουσίαση των ιατρικών γνώσεων του ποιητή από τον Peri, και τόσο καλά τεκμηριωμένη από τα σχόλιά του στους στίχους, που να μην αφήνει κενά και αμφιβολίες στο χρήστη του βιβλίου του, είτε πρόκειται για ειδικό αναγνώστη είτε για έναν απλό φίλο της ποίησης ή της Κρητικής λογοτεχνίας. Και εδώ, οι πολυάριθμες υποσημειώσεις με πρωτότυπα και μεταφρασμένα παραθέματα από ιατρικές πραγματείες και πλήθος βιβλιογραφικές παραπομπές, δίνουν την απαραίτητη υποστήριξη στα επιχειρήματα του συγγραφέα χωρίς να βαραίνουν το κυρίως κείμενο. Το κεφάλαιο κλείνει ένα «γύρισμα του κύκλου» συνδέοντας τον όρο «amor hereos», τίτλο του πρώτο κεφαλαίου, με τον τίτλο της ίδιας της κρητικής μυθιστορίας, «Ερωτόκριτος», που αποτελεί «ίσως, και το ίχνος μιας μεταφραστικής απόπειρας». 3 ο κεφάλαιο Όπως έχουμε ξαναπεί, ο συγγραφέας ήθελε να δείξει ότι η γνώση των ιατρικών θεωριών είναι αναγκαία προϋπόθεση για να κατανοήσουμε τον Ερωτόκριτο έτσι, μέχρι αυτό το σημείο επιχείρησε να διαβάσει το έργο σαν ένα εγχειρίδιο ιατρικής «περιορίζοντας στο ελάχιστο δυνατό τις αναφορές στα λογοτεχνικά στοιχεία του κειμένου». Τώρα, στο τρίτο κεφάλαιο (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 / 70

11 επιχειρεί τη σύνδεση «Ιατρικής και Λογοτεχνίας», όπως ο τίτλος του το δηλώνει. Ξεκινά με εκτενή παραδείγματα σύνδεσης ιατρικής και λογοτεχνικής παράδοσης από τον Δάντη, που δεν παραλείπει να τα παραλληλίζει με τον Ερωτόκριτο για να δείξει ότι ο Κορνάρος μπορούσε να διαβάζει τις λογοτεχνικές μεταφορές στο «φως της ιατρικής σκέψης». Το έργο στο οποίο θα περάσει, εν συνεχεία, είναι ο Orlando Furioso του Ariosto, το επικό ποίημα-έμβλημα της ιταλικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας, που, αναμφίβολα κατά τη γνώμη του Peri, αποτελεί την πιο σημαντική «ιατρική» πηγή του Ερωτόκριτου. Πολυάριθμα παραθέματα από τον Furioso, στο ιταλικό πρωτότυπο με ελληνική μετάφραση, υποστηρίζουν την επιχειρηματολογία του συγγραφέα, που, όταν χρειάζεται, συνοδεύει την εξέτασή του και από ερωτοκρίτεια αποσπάσματα, για να δείξει τις αξιοσημείωτες συμπτώσεις μεταξύ των δύο έργων και από ιατρικής πλευράς (π.χ. κοινά συμπτώματα της αρρώστιας του έρωτα για την Αρετούσα και την Bradamante). Κατόπιν, μέσα από την παρουσίαση του ρητορικού ρεπερτορίου του Κορνάρου (μεταφορές, υπερβολές, αντιθέσεις κλπ.), ο Peri θέλει να δείξει ότι αυτό συνυφαίνεται διαρκώς με μιαν ιατρική ανάλυση του έρωτα (π.χ. για τις θερμικές μεταπτώσεις των ερωτευμένων, την κυκλοθυμική πορεία του πάθους κ.ά.) Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η σχέση του Ερωτόκριτου με την ιταλική λογοτεχνική παράδοση δεν εξαντλείται απλώς σε σειρές λεκτικών ή φραστικών επαφών με συγκεκριμένα κείμενα, αλλά ότι ο Κορνάρος δουλεύει στο εσωτερικό της ιταλικής παράδοσης, σε (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 / 70

12 ένα σύστημα τόπων ίδιο με αυτό του Ariosto. Και για να διαβάσει κανείς αυτή την ποίηση, εξηγεί, πρέπει να αντιμετωπίσει το ακανθώδες ζήτημα την σχέσεων ανάμεσα στην ιατρική και την ποιητική παράδοση. Πάνω σε αυτό το θέμα κινείται στο υπόλοιπο κεφάλαιο, που είναι μακράν το εκτενέστερο κεφάλαιο του βιβλίου, προσπαθώντας να απαντήσει το «γιατί» του φαινομένου η ιατρική και η λογοτεχνική σύλληψη του έρωτα να βρίσκονται σε διαρκή σχέση. Όταν ο λόγος θα επικεντρωθεί ξανά στον Ερωτόκριτο, ο συγγραφέας θα εξετάσει τον μύθο του Έρωτα που επιτίθεται και υποτάσσει τον ερωτευμένο, και στη συνέχεια θα επιστρέψει στις συσχετίσεις με τη δυτική λογοτεχνία, για να βρει τη σχέση ανάμεσα σε αυτόν τον μύθο και στην ανάλυση των γιατρών, με ιδιαίτερη έμφαση στο θέμα των «Λόγων», και δη των παραινετικών λόγων. 4 ο κεφάλαιο Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου («Fabula Ornata») θα εστιάσει σε ένα θέμα που μόλις ακροθιγώς είχε συζητηθεί στην Εισαγωγή: τις σχέσεις του Ερωτόκριτου με το δυτικό του πρότυπο, ήτοι με την ιταλική παράδοση του γαλλικού μυθιστορήματος Paris et Vienne. Κατά τον Peri, ο Κορνάρος διαβάζει και ερμηνεύει το πρότυπό του στο φως της ιατρικής σκέψης, μιας σκέψης που δεν υπήρχε στο μυαλό του ανθρώπου που έγραψε το αρχικό μυθιστόρημα ή των Ιταλών διασκευαστών του, καθώς η ιατρική ανάλυση του έρωτα που εφαρμόζεται στον κρητικό έργο απουσιάζει τελείως από την παράδοση του Paris et Vienne, όπως μας δείχνει αυτό (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 / 70

13 το κεφάλαιο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ακόμη και στοιχεία της ιστορίας που μένουν αμετάβλητα στο κρητικό έργο, να αποκτούν καινούργια σημασία. Τα επιμέρους θέματα στα οποία ο συγγραφέας εξετάζει τις σχέσεις Ερωτόκριτου και δυτικού προτύπου είναι η Αύξηση (της έκτασης του έργου), η Επέκταση (σε επιμέρους επεισόδια), οι Παρεμβάσεις, η Ανάπτυξη (ή αλλιώς η ρητορική «αύξησις»), η Αφήγηση γεγονότων (το κονταροχτύπημα) και η Αφήγηση λέξεων (το όνειρο της Αρετούσας). Επιπλέον, τα σημεία εκείνα που ο Κορνάρος φωτίζει διαφορετικά, με τη βοήθεια της ιατρικής σκέψης, είναι τα κίνητρα της ιστορίας στο κρητικό έργο, οι τρόποι με τους οποίους ερωτεύονται ο Ρωτόκριτος και η Αρετούσα, και η τελική αναγνώριση των ηρώων στο τελευταίο μέρος. Επίλογος - Βιβλιογραφία Ο δισέλιδος Επίλογος του Peri είναι ένα ρητορικό παιχνίδι με τον αναγνώστη του, όπου όμως ακούγεται μόνο ο λόγος του συγγραφέα, να αναρωτιέται, μέσα από συνεχή ερωτήματα προς τον εαυτό του, κατά πόσο πέτυχε το στόχο του, αφήνοντας προφανώς τον αναγνώστη να απαντήσει. Η εκτενής Βιβλιογραφία που ολοκληρώνει το βιβλίο είναι οργανωμένη σε «Κείμενα» και «Μελέτες», αλλά, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας στον Πρόλογό του, δεν έχει ενημερωθεί σε σχέση με την αρχική ιταλική έκδοση, ίσως λόγω της μικρής χρονικής απόστασης που χωρίζει τις δύο μορφές (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 / 70

14 του έργου Αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» (εφ. Η Καθημερινή ) στον Ερωτόκριτο Τασούλα Μαρκομιχελάκη Παραμένοντας στο κλίμα των ερωτοκρίτειων μελετών, μία ακόμη έκδοση αποκλειστικά αφιερωμένη στο κρητικό αυτό μυθιστόρημα είναι το ένθετο της εφημ. Η Καθημερινή: ΓΙΟΥΡΓΟΣ, Κ. (επιμ.) Ερωτόκριτος. Ο ποιητής και η εποχή του. «Επτά Ημέρες» (11/6/2000). Τις μελέτες του αφιερώματος υπογράφουν οι πιο γνωστοί σύγχρονοι μελετητές του έργου (Αλεξίου, Holton, Μαυρομάτης, Ευαγγελάτος, Φιλιππίδου, Σηφάκης, Κακλαμάνης), οι Ολλανδοί Bakker και van Gemert, εκδότες της Θυσίας του Αβραάμ, που κατά καιρούς έχει θεωρηθεί έργο του ίδιου με τον Ερωτόκριτο ποιητή, και οι νεότερες ερευνήτριες Δεληγιαννάκη και Λεντάρη, με σημαντικό ήδη έργο στο χώρο. Η σπουδαιότητα του αφιερώματος αυτού έγκειται στο ότι ξεπερνά το όριο των απευθυνόμενων στο ευρύτερο κοινό εισαγωγικών μελετών περιλαμβάνοντας και εργασίες πρωτότυπες, για πρώτη φόρα δημοσιευμένες εδώ, όπως για τη σχέση του έργου με τη δημοτική ποίηση, με τους λογοτεχνικούς του «προγόνους» και με τις ποιητικές θεωρίες του 16 ου αιώνα ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ, Σ Έρευνες για το πρόσωπο και την εποχή του Γεωργίου Χορτάτση. Ηράκλειο: (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 / 70

15 Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Ο Γεώργιος Χορτάτσης, ο σημαντικότερος από τους γνωστούς μας θεατρικούς συγγραφείς της Κρητικής Αναγέννησης, είναι ένα πρόσωπο άγνωστο από τις πηγές, καθώς δεν σώζεται το πατρώνυμό του και έτσι αυτός δεν μπορεί να ταυτιστεί με κάποιον από τους πολυάριθμους συνονόματούς του που εμφανίζονται στις αρχειακές μαρτυρίες. Με αυτή του τη σπονδυλωτή μελέτη, όπως ο ίδιος τη χαρακτηρίζει, που σε πρώτη συνοπτική μορφή είχε παρουσιαστεί στο Ζ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, ο Στέφανος Κακλαμάνης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, «στοχεύει να συζητήσει τη χρονολόγηση των τριών έργων του Χορτάτση υπό το φως νέων στοιχείων, να ελέγξει την ακρίβεια των διαθέσιμων σήμερα μαρτυριών για τον ποιητή και να συζητήσει την προτεινόμενη ταύτισή του με τον Γεώργιο Χορτάτση του Ιωάννη». Η μελέτη διακρίνεται σε δύο μέρη: το πρώτο εξετάζει τα θέματα χρονολόγησης και το δεύτερο τις μέχρι τότε διατυπωμένες απόψεις για το πρόσωπο του ποιητή. Στο τέλος, ο συγγραφέας επιχειρεί ένα «σχέδιο βιογραφίας» βασισμένο πρωτίστως στα στοιχεία που αντλούμε για τον ποιητή μέσα από τα κείμενα και τα χειρόγραφα των έργων του. Το βιβλίο (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 / 70

16 ολοκληρώνεται με τρία Παραρτήματα, στα οποία εκδίδονται (ορισμένα συνοδευόμενα από σχόλια) έντεκα συνολικά έγγραφα σχετικά με τη μελέτη που έχει προηγηθεί, και με τη Βιβλιογραφία. Χρονολογήσεις Το πρώτο μέρος της μελέτης διακρίνεται σε τρεις ενότητες: στην πρώτη ο συγγραφέας προτείνει, βασισμένος σε μιαν αναφορά του κειμένου στο θάνατο του Ιταλού αξιωματικού Baldassare Rangone ( ), ότι η κωμωδία του Χορτάτση Κατσούρμπος γράφτηκε τουλάχιστον δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα απ' ό,τι πιστεύαμε μέχρι τώρα και έτσι το σημείο εκκίνησης του Κρητικού θεάτρου μετατίθεται χρονικά προς τα πίσω. Στη δεύτερη και στην τρίτη ενότητα του πρώτου μέρους συζητά θέματα χρονολόγησης των άλλων δύο γνωστών έργων του Χορτάτση, της Πανώριας και της Ερωφίλης. Για μεν τη συγγραφή τους δείχνει ότι τοποθετείται στο διάστημα , χωρίς ωστόσο να μπορούμε να γνωρίζουμε ποιο από τα δύο γράφτηκε πρώτο, ενώ παραστάσεις και των δύο έργων έγιναν στα Χανιά στο διάστημα , όπως συμπεραίνει ερμηνεύοντας σημεία της αφιέρωσης της Πανώριας σε βενετοκρητικό ευγενή που ζούσε στα Χανιά. Απόπειρες ταύτισης του ποιητή Το δεύτερο μέρος της σπονδυλωτής αυτής μελέτης διακρίνεται (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 16 / 70

17 σε τρεις υποενότητες επίσης, στις οποίες ο Κακλαμάνης συζητά ζητήματα ταύτισης του ποιητή με συγκεκριμένα πρόσωπα και προσπαθεί να αντλήσει στοιχεία για την προσωπικότητά του. Καταλήγει έτσι, μετά από διεξοδικό έλεγχο των στοιχείων που του παρέχει η ως τώρα έρευνα στο γεγονός ότι ο ποιητής ήταν Κρητικός ευγενής ο οποίος ανήκε σε διαφορετικό κλάδο της οικογένειας Χορτάτση από εκείνον του γνωστού από τις πηγές συνώνυμού του γιατρού και του μητροπολίτη Φιλαδελφείας Μελετίου Χορτάτση. Τέλος, ο συγγραφέας αποκλείει, αφού προσθέσει και τέσσερα συμπεράσματα της δικής του έρευνας, την προταθείσα από τον Σπύρο Ευαγγελάτο ταύτιση του ποιητή με κάποιον Γεώργιο Χορτάτση του Ιωάννη ( περ.) που ήταν και γραμματικός του βενετοκρητικού ευγενή Ματθαίου Καλλέργη ΓΙΟΥΡΓΟΣ, Κ. (επιμ.) 2000, Γεώργιος Χορτάτσης. Ο πατέρας του Νεοελληνικού Θεάτρου. Στο ένθετο: Η Καθημερινή. «Επτά Ημέρες» (3/12/2000). Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Η μελέτη του Στέφανου Κακλαμάνη ανακίνησε τη συζήτηση γύρω από το πρόσωπο του «πατέρα του Νεοελληνικού θεάτρου», όπως έχει χαρακτηριστεί, Γεωργίου Χορτάτση. Ωστόσο, όσο η ταύτισή του είναι ανέφικτη, μια συνθετικότερη εργασία σχετικά με τη ζωή του είναι αδύνατο να γραφεί. Τα (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 17 / 70

18 ίδια τα έργα του, όμως, μας δίνουν τη δυνατότητα να μιλήσουμε για την ποιητική του προσωπικότητα και αυτό επιχειρήθηκε στο εν λόγω αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» της Καθημερινής, που υπογράφεται από επτά φιλολόγους ειδικευμένους στο έργο του Χορτάτση, και από έναν καθηγητή θεατρολογίας, ο οποίος παρουσιάζει γενικά το θεατρικό πλαίσιο της εποχής. Εισαγωγικές παρουσιάσεις Ο Στέφανος Κακλαμάνης, αντλώντας στοιχεία κυρίως από τη μελέτη του που παρουσιάζεται παραπάνω, σκιαγραφεί το πρόσωπο και τη ζωή του ποιητή στο πρώτο άρθρο του αφιερώματος. Το άρθρο της Αναστασία Μαρκομιχελάκη, που ακολουθεί, είναι απόπειρα να τοποθετηθεί ο Χορτάτσης μέσα στο πλαίσιο τόσο της Κρητικής όσο και γενικότερα της Ιταλικής λογοτεχνίας του καιρού του, για να φανεί αυτό που και ο τίτλος δηλώνει, ότι ήταν ένας «λόγιος της Αναγέννησης». Το κείμενο ξεκινά με μιαν εισαγωγή στην εποχή της Πρώιμης Κρητικής λογοτεχνίας, παρουσιάζοντας τρεις από τους ποιητές της, «λογοτεχνικούς προδρόμους» του Χορτάτση. Στο υπόλοιπο, και μεγαλύτερο, τμήμα του κειμένου, όπου παρουσιάζεται η εποχή της Κρητικής ακμής και τα θεατρικά είδη της, γίνεται συνεχής προσπάθεια ένταξης του Χορτάτση μέσα στο λογοτεχνικά συμφραζόμενα του καιρού του, ώστε να έρθει ως φυσική κατάληξη η συμπερασματική παράγραφος «Ο αναγεννησιακός Χορτάτσης». (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 18 / 70

19 Τα σωζόμενα έργα του Χορτάτση Ο Στυλιανός Αλεξίου, εκ των δύο επιμελητών της πιο πρόσφατης κριτικής έκδοσης της Ερωφίλης, παρουσιάζει την αριστουργηματική αυτή τραγωδία δίνοντας στοιχεία για την ιστορία της οικογένειας Χορτάτση, το ιταλικό πρότυπο που είχε ο ποιητής γι' αυτό του το έργο, την υπόθεση της τραγωδίας, το ύφος και τη γλώσσα της, τις επιδράσεις της στον Κορνάρο και άλλους ποιητές, τις κατοπινές δημοτικές διασκευές της και τις εκδόσεις που γνώρισε το έργο. Ειδικότερα στην απήχηση που είχε μετά τη συγγραφή του το κορυφαίο αυτό έργο της νεοελληνικής δραματουργίας κάνει λόγο ο Βάλτερ Πούχνερ, που έχει αφιερώσει στο θέμα τρεις εκτενείς μελέτες. Ο Πούχνερ ανιχνεύει τις απηχήσεις της Ερωφίλης μέσα από τις δύο έντυπες εκδόσεις που γνώρισε στον καιρό της, και μέσα από τις ενδείξεις ότι έχει επηρεάσει τη συγγραφή σχεδόν όλων των κρητοεπτανησιακών λογοτεχνημάτων μέχρι το 1800, ότι απηχήσεις της συναντούμε και σε αιγαιοπελαγίτικα έργα και ότι έφτασε να παίζεται μέχρι τον 20ό αιώνα, διασκευασμένη, σε λαϊκές καρναβαλικές παραστάσεις, ενώ πολυάριθμα δημοτικά τραγούδια αναπαράγουν την υπόθεσή της. Στο ποιμενικό δράμα Πανώρια είναι αφιερωμένο το επόμενο κείμενο, του Alfred Vincent, που παρουσιάζει πρώτα την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία κινούνταν τα έργα του είδους αυτού, κατόπιν εστιάζει στο συγκεκριμένο σκηνικό του (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 19 / 70

20 κρητικού Ψηλορείτη ως λογοτεχνική σύμβαση και στο τέλος δίνει μια περίληψη της υπόθεσης. Το ξεχωριστό στοιχείο όμως που απασχολεί τον συγγραφέα είναι η λεπτή ειρωνεία που χαρακτηρίζει το έργο αυτό και τον κάνει να το χαρακτηρίσει «παιχνίδι ειρωνικής νοσταλγίας». Ο Στέφανος Κακλαμάνης γράφει και την ανάλογη εισαγωγική παρουσίαση του τρίτου έργου του Χορτάτση, της κωμωδίας Κατσούρμπος, εστιάζοντας κατά σειρά στην υπόθεση, τους ήρωες, το πρότυπο του έργου, τη χρονολόγησή του, τις ατέλειες της πλοκής του και τις πιθανές «έξωθεν επεμβάσεις» που αυτό υπέστη μετά τη συγγραφή του. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο τέλος κάθε εισαγωγικού κειμένου στα τρία κύρια έργα του ποιητή, παρατίθεται μία σελίδα με αποσπάσματα, που βοηθούν τον αναγνώστη να σχηματίσει καλύτερη εικόνα του αντίστοιχου έργου. Τα έργα του Χορτάτση, στην έντυπη ή χειρόγραφη παράδοσή τους, συνοδεύονται και από ιντερμέδια, δηλαδή μικρά εμβόλιμα αυτοτελή δράματα γραμμένα για να παίζονται στα διαλείμματα των έργων. Με αυτά τα ιντερμέδια ασχολείται το κείμενο της Ρένας Λυδάκη, η οποία εξετάζει το ζήτημα της πατρότητάς τους, των προτύπων και της χρονολόγησής τους, της υπόθεσής και του χαρακτήρα τους, ενώ στο τέλος δίνει στοιχεία για τον σκηνικό χώρο που απαιτείται για το παίξιμό τους. Άλλες μελέτες (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 20 / 70

21 Η γλώσσα του Χορτάτση εξετάζεται στο κείμενο της κατ' εξοχής ειδικευμένης στο θέμα Κομνηνής Πηδώνια. Η συγγραφέας δίνει μια περιγραφή της ιδιωματικής, αλλά ωστόσο λογιότερης από του Κορνάρου, γλώσσας του Ρεθύμνιου δραματουργού, με αναφορές στο λεξιλόγιο, τη γραμματική, τα φωνητικά στοιχεία και τη σύνταξή της, για να καταλήξει ότι ο Χορτάτσης έδωσε έργα αξιόλογα και από γλωσσική άποψη. Το αφιέρωμα κλείνει με μια γενική επισκόπηση του αναγεννησιακού θεάτρου από τον θεατρολόγο Αντώνη Γλυτζουρή. 4.1 ΑΛΕΞΙΟΥ, Σ Κρητικά Φιλολογικά. Μελέτες. Αθήνα: στιγμή. Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Πρόκειται για έναν τόμο 400 σελίδων, όπου αναδημοσιεύονται βελτιωμένες είκοσι τρεις μελέτες του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Στυλιανού Αλεξίου, οι οποίες καλύπτουν χρονικό διάστημα σαράντα ετών ( ), ενώ δύο ακόμη μελέτες του δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά. Τα είκοσι πέντε αυτά κείμενα αναφέρονται στην Κρητική λογοτεχνία του 15 ου -17 ου αιώνα και σε άλλα κρητικά φιλολογικά θέματα. Πολύ κατατοπιστική είναι η Εισαγωγή του συγγραφέα, επειδή (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 21 / 70

22 εκεί εξηγεί ποιες συναφείς μελέτες του δεν περιλαμβάνονται στον τόμο, κατατοπίζει σύντομα τον αναγνώστη για το περιεχόμενο των δημοσιευόμενων μελετών, παραθέτει θετικές κρίσεις που διατυπώθηκαν για τις εργασίες αυτές μετά την πρώτη τους δημοσίευση, και απαντά σε διαφορετικές ερμηνείες και προτάσεις που είχε δεχτεί σε θέματα κριτικής κειμένων. Το εύρος των έργων που τον απασχολούν καλύπτει τόσο την Πρώιμη Κρητική λογοτεχνία (Απόκοπος, έργα του Φαλιέρου) όσο και τη λογοτεχνία της Ακμής (Ερωτόκριτος, Θυσία του Αβραάμ, Βοσκοπούλα, έργα του Χορτάτση). Σε άλλες μελέτες ασχολείται με επιμέρους έργα και σε άλλες με γενικότερα ζητήματα της λογοτεχνίας στην Κρήτη κατά τη βενετοκρατία. Περιλαμβάνονται επίσης βιβλιοκρισίες του. Γενικές μελέτες Δύο μελέτες του συγγραφέα αναφέρονται σφαιρικά σε γενικότερα θέματα του κρητικού πολιτισμού, στη «συμβολή του Ρεθύμνου στην Κρητική Αναγέννηση» και στον «πολιτισμό και την κοινωνία της βενετοκρατούμενης Κρήτης». Και οι δύο είχαν εκφωνηθεί ως ομιλίες, στο πανεπιστήμιο της Κρήτης και της Πάδοβας αντίστοιχα. Πρώιμη Κρητική λογοτεχνία Στο πεδίο αυτό περιλαμβάνονται μελέτες του που αναφέρονται στον Απόκοπο και αντανακλούν τα γενικότερα εκδοτικά ενδιαφέροντα του Αλεξίου, και άλλες που αναφέρονται σε ποιήματα του Σαχλίκη και του Φαλιέρου, στη (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 22 / 70

23 Φυλλάδα του Γαϊδάρου και στο Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης - κυρίως ερμηνευτικές παρατηρήσεις, παρατηρήσεις σε γραφές λέξεων καθώς και διορθώσεις. Κρητικό θέατρο Στον τομέα του Κρητικού Θεάτρου, σημαντική ήταν η συμβολή του Αλεξίου στον εντοπισμό χασμάτων στην παραδεδομένη μορφή της ανώνυμης κωμωδίας Στάθης (στο «Παρατηρήσεις στο Κρητικό Θέατρο»). Στον τόμο αυτό βρίσκουμε ακόμη ποικίλες γλωσσικές παρατηρήσεις και διορθώσεις που αφορούν την Ερωφίλη, την οποία εξέδωσε κριτικά μαζί με τη Μάρθα Αποσκίτη (1988), αλλά και τον Φορτουνάτο, την Πανώρια, τον Στάθη και τον Ζήνωνα. Ξεχωριστό μελέτημα αφιερώνει στη Θυσία του Αβραάμ, με αφορμή την κριτική έκδοση Μέγα του 1954, που ξεπερνά τα όρια της απλής βιβλιοκρισίας και συζητά θέματα γλώσσας και στιχουργίας, χρονολόγησης και ταύτισης του ποιητή. Ερωτόκριτος Ο τόμος ξεκινά με ένα μελέτημα του Αλεξίου απ' αυτά που σημάδεψαν τις αντιλήψεις μας για την Κρητική λογοτεχνία: το μεγάλο άρθρο (πενήντα σχεδόν σελίδες σε αυτή την έκδοση) του 1952 «Ο χαρακτήρ του Ερωτοκρίτου», που δημοσιεύεται εδώ συντομευμένο και ενημερωμένο σε ουσιώδη σημεία. Η μελέτη αυτή, όπως παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας της στην Εισαγωγή, «εσημείωσε τη στροφή από τη λαογραφική στη φιλολογική εξέταση του Ερωτοκρίτου, της γλώσσας και του (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 23 / 70

24 'κόσμου' του». Ο Αλεξίου θεωρεί ότι εξακολουθεί να είναι ένα χρήσιμο άρθρο, πενήντα χρόνια μετά τη συγγραφή του, επειδή «δείχνει τον ιδιαίτερα μελετημένο από τον ποιητή 'κόσμο' του Ερωτοκρίτου, και δείχνει επίσης την αιφνίδια, όχι βαθμιαία όπως πιστευόταν, στροφή της λογοτεχνικής γλώσσας, γύρω στα 1600, προς το ιδίωμα». Για τον σημερινό μελετητή του Ερωτόκριτου, που διαβάζει αυτό το άρθρο, εξαιρετικά χρήσιμο είναι το «Βιβλιογραφικό συμπλήρωμα» που έχει προσθέσει ο συγγραφέας με τις σπουδαιότερες μελέτες των τελευταίων δεκαετιών γύρω από το έργο. Οι εσωτερικοί μεσότιτλοι του εκτενούς άρθρου το χωρίζουν σε μικρότερες ενότητες κατατοπίζοντας τον αναγνώστη για τα εξεταζόμενα θέματα Απ' αυτές, εντελώς ενδεικτικά, θα ξεχωρίζαμε για τη σπουδαιότητά τους στην ορθότερη κατανόηση του έργου: την «Εσωτερική νομοτέλεια του έργου», που θέτει στη σωστή τους διάσταση τους αναχρονισμούς του Κορνάρου, και μιλά για τον τεχνητό και όχι ανακριβή κόσμο του Ερωτοκρίτου, την «Αγάπη της αρχαιότητος», και τη «γλωσσική μορφή». Είναι σπουδαίο που η ολοκλήρωση του άρθρου μάς δίνει μια πρώτη περιγραφή της προσωπικότητας του ποιητή, σε μια εποχή που μας ήταν άγνωστος από τις ιστορικές πηγές (άνθρωπος με τη μόρφωση της εποχής του που δεν γράφει από τύχη ή από ποιητικό ένστικτο μόνο), και δίνει κατευθύνσεις για τη μελέτη της γλώσσας (που είναι αποτέλεσμα επιμελούς (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 24 / 70

25 εργασίας) και του χαρακτήρα του (συνδέεται με την υστεροβυζαντινή λογοτεχνία αλλά είναι δημιούργημα της κρητικής Αναγέννησης), αντιλήψεις που δεν έχουν ξεπεραστεί από τη μετέπειτα έρευνα. Μεταγενέστερες μελέτες για τον Ερωτόκριτο επικεντρώνονται κυρίως σε κριτικές παρατηρήσεις πάνω σε γραφές και τις διορθώσεις τους, στη γλώσσα και τη στιχουργία του έργου. Μία μελέτη αναφέρεται στη σχέση με την έμμετρη ιταλική διασκευή του Paris et Vienne από τον Albani, και δείχνει τις μεγάλες υφολογικές διαφορές της με την κρητική μυθιστορία και μία από τις πιο πρόσφατες εργασίες, τέλος, εξετάζει τις «γλωσσικές αποκλίσεις και τους λογότυπους στον Ερωτόκριτο», για να δείξει ότι η άποψη που υποστηρίζει την απλότητα και τα λαϊκότητα του ύφους του έργου δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Άλλες μελέτες Στον τόμο περιλαμβάνονται ακόμη Βιβλιοκρισίες κριτικών εκδόσεων (Πανώρια, του Κριαρά, Ερωτικά Όνειρα του Φαλιέρου, του van Gemert, Θυσία του Αβραάμ, του Μέγα) και της Ποιητικής Ανθολογίας του Λίνου Πολίτη, μία νεκρολογία (Λίνος Πολίτης), καθώς και μελέτες σε γλωσσολογικά θέματα («Αδυναμίες του νεοελληνικού ετυμολογικού» και «Επιστημονικά λεξικά της μεσαιωνικής και νέας ελληνικής»). Σε πολλές από τις μελέτες του συγκεντρωτικού αυτού τόμου βρίσκουμε τον Αλεξίου να «συνομιλεί» με άλλους μείζονες (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 25 / 70

26 μελετητές της Κρητικής λογοτεχνίας, παλαιότερους (Ξανθουδίδης) ή σύγχρονούς του (Κριαρά, Λίνο Πολίτη), να ελέγχει κριτικά κάποιες επιλογές τους και να προτείνει διορθώσεις γραφών, οι οποίες στη συνέχεια ενσωματώθηκαν στα κείμενα των κριτικών του εκδόσεων & 5.2. Στη συνέχεια παρουσιάζονται δύο βιβλία έγκριτων μελετητών και εκδοτών της Κρητικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας τα οποία περιλαμβάνουν επιμέρους εργασίες τους που καλύπτουν μεγάλο χρονικό διάστημα της δραστηριότητάς τους και για διάφορους τεχνικούς λόγους δεν είναι όλες εύκολα προσβάσιμες από τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη. Στα ίδια βιβλία περιλαμβάνονται και μελέτες για άλλες περιόδους της νεοελληνικής λογοτεχνίας ΑΠΟΣΚΙΤΗ, Μ., Κρητολογικά. Αναγεννησιακά και νεώτερα. Αθήνα: στιγμή. Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Ο τόμος αυτός συγκεντρώνει δεκαπέντε μελέτες (δημοσιευμένες για πρώτη φορά από το 1955 ως το 2002) και μία βιβλιοκρισία της Μάρθας Αποσκίτη, η οποία έχει εκδώσει σημαντικά έργα της Κρητικής λογοτεχνίας -μόνη της ( Ροδολίνος) ή σε συνεργασία με τον Στυλιανό Αλεξίου ( (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 26 / 70

27 Ερωφίλη, Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, Κρητικός Πόλεμος)- και έχει μεταφράσει στα ελληνικά το πρότυπο του Ερωτοκρίτου Paris e Vienna, από την πεζή ιταλική μορφή του και από την έμμετρη διασκευή της. Χωριστά, σε επίμετρο, δημοσιεύεται μια ομιλία του Στέφανου Κακλαμάνη για το έργο και την προσφορά της Αποσκίτη στις κρητολογικές σπουδές και μια ομιλία της ίδιας για τα «κύρια γνωρίσματα της Κρητικής Λογοτεχνίας». Οι μελέτες δημοσιεύονται εδώ σε βελτιωμένη μορφή, όπως διαβάζουμε στον Πρόλογο του τόμου. Στον ίδιο Πρόλογο, που υπογράφεται από τον Στυλιανό Αλεξίου, μνημονεύονται θετικές και αρνητικές κρίσεις που είχαν διατυπωθεί για ορισμένες από τις μελέτες αυτές καθώς και για εκδόσεις της Αποσκίτου. Η προσφορά αυτού του τόμου στις κρητολογικές σπουδές υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι συγκεντρώνει κείμενα που δεν είχαν προβληθεί αρκετά στο παρελθόν. Η διάκριση «νεώτερα» που γίνεται στον υπότιτλο αναφέρεται σε τέσσερις μελέτες που ασχολούνται με Κρήτες λογίους και κρητικά φιλολογικά περιοδικά του α μισού του 20 ού αιώνα. Οι σχετικές με την αναγεννησιακή κρητική λογοτεχνία μελέτες ασχολούνται κυρίως με επιδράσεις της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας στα κρητικά έργα (αλλά και με επιδράσεις των κρητικών έργων σε νεοελληνικά), καθώς και με ιδεολογικά και υφολογικά ζητήματά τους. Επιδράσεις ιταλικών έργων (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 27 / 70

28 Έξι από τις δημοσιευόμενες μελέτες ασχολούνται με τις σχέσεις του Ερωτόκριτου και έργων του Κρητικού θεάτρου με ιταλικά έργα της Αναγέννησης. Η παλαιότερη απ' αυτές συγκρίνει κρητικές κωμωδίες με τα έργα του Μολιέρου, όχι για να υποστηρίξει μιαν απευθείας επαφή των δύο, αλλά για να δείξει ότι ανήκουν στο ίδιο αναγεννησιακό πνευματικό κλίμα και να τονίσει τα σημεία επαφής της κρητικής κωμωδίας με την ευρωπαϊκή. Είναι χαρακτηριστικό της οξυδέρκειας της συγγραφέως ότι γράφει αυτές τις παρατηρήσεις, που αργότερα δεν έπαψαν να επαληθεύονται από την έρευνα, σε μια εποχή (1957) που δεν είχε καν εκδοθεί η μία (Κατσούρμπος) από τις τρεις σωζόμενες κρητικές κωμωδίες. Στο ίδιο θέμα θα επανέλθει, είκοσι τρία χρόνια αργότερα, για να βρει αναλογίες και διαφορές του Κατσούρμπου με ιταλικές κωμωδίες, και κυρίως τη Lena του Ariosto. Συνεκδότρια, με τον Στυλιανό Αλεξίου, της Ερωφίλης του Χορτάτση, η Αποσκίτη δείχνει την εξοικείωσή της με την κρητική τραγωδία και το ιταλικό της πρότυπο στη μελέτη «Ο ιδεολογικός κόσμος της Ερωφίλης», όπου δίνει κυρίως τις ομοιότητες και τις διαφορές με την Orbecche του Giraldi Cinzio και λιγότερο με τον Aminta του Tasso και τη Merope του Torelli. Οι επιδράσεις που δέχτηκε ο Κορνάρος γράφοντας τον Ερωτόκριτο απασχολούν τη συγγραφέα σε δύο μελέτες, όπου προσθέτει «Άγνωστες ιταλικές επιδράσεις» και «Επιδράσεις της Adriana του Groto» στο κρητικό έργο. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 28 / 70

29 Άλλες εργασίες Καθαρά υφολογικές είναι οι παρατηρήσεις της για τις «Παρεμβάσεις του αφηγητή στον Ερωτόκριτο» και για τη γλώσσα και το ύφος του Κρητικού Πολέμου του Μπουνιαλή. Ωστόσο, πολύ ενδιαφέρον έχει η ενασχόλησή της με ένα έργο της Κρητικής λογοτεχνίας που σπάνια απασχολεί τους μελετητές, προφανώς επειδή είναι γραμμένο στα ιταλικά. Πρόκειται για το ποιμενικό δράμα Amorosa Fede του Αντώνιου Πάντιμου, για τον εθνικό χαρακτήρα της οποίας η Αποσκίτη κάνει εύστοχες επισημάνσεις και αποκαθιστά λανθασμένες απόψεις παλαιότερων μελετητών. Τέλος, ιδιαίτερη προσφορά στις κρητολογικές σπουδές αποτελεί η παρουσίαση και η μετάφραση οκτώ σονέτων του Ιταλού ποιητή Bartolemeo dalli Sonetti (15 ος αι.) αφιερωμένων στην Κρήτη ΧΟΛΤΟΝ, Ντ Μελέτες για τον Ερωτόκριτο και άλλα νεοελληνικά κείμενα. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Τασούλα Μαρκομιχελάκη Γενικά στοιχεία Στον τόμο αυτό συγκεντρώνονται δεκαεπτά μελέτες του (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 29 / 70

30 Ντέιβιντ Χόλτον, καθηγητή της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ από το Οι μελέτες καλύπτουν μια χρονική περίοδο είκοσι πέντε περίπου ετών ( ) και εκτείνονται σε ευρύ φάσμα θεμάτων, από την πρώιμη νεοελληνική λογοτεχνία μέχρι τον Καβάφη. Ωστόσο, τα ειδικότερα ενδιαφέροντα του Χόλτον στο πεδίο της Κρητικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας αντανακλώνται σε περισσότερες από τις μισές μελέτες του τόμου, που και με τον τίτλο του δίνει προτεραιότητα στο γνωστότερο έργο της περιόδου. Η ενασχόληση του συγγραφέα με τον Ερωτόκριτο έχει καταλάβει μεγάλο μέρος της επιστημονικής του δραστηριότητας το τελευταία είκοσι χρόνια, με καρπούς, εκτός από τις εδώ παρουσιαζόμενες εργασίες, μια σύντομη εισαγωγική μονογραφία στα αγγλικά (Erotokritos, Bristol 1991), και κυρίως το τετράτομο μνημειώδες έργο (σε συνεργασία με την Ντία Φιλιππίδου) Του κύκλου τα γυρίσματα. Ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση, που παρουσιάζεται σε άλλο σημείο της παρούσας Ηλεκτρονικής Πύλης [αρ ]. Ερωτόκριτος Ο Ερωτόκριτος είναι το αποκλειστικό θέμα στις μελέτες 4, 5, 7 και 10, ενώ εξετάζεται και στις 6, 8, και 9. Η δέκατη μελέτη είναι μια επισκόπηση των ερευνών που αναλύουν και ερμηνεύουν το κείμενο ως λογοτέχνημα και εμφανίστηκαν μετά τη δημοσίευση της κριτικής έκδοσης Αλεξίου (1980). Η παρουσίαση αυτή, μαζί με τη βιβλιογραφία της και το σχετικό (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 30 / 70