ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Transcript

1 Σελίδα 1

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το παρόν τεύχος με τίτλο «Εκτίμηση του Υδατικού Αποτυπώματος των καλλιεργειών στην περιοχή των Μεσογείων», συνιστά διπλωματική εργασία την οποία εκπόνησα υπό την επίβλεψη του κ. Βασίλειου Τσιχριντζή, Καθηγητή Ε.Μ.Π. και σηματοδοτεί το τέλος των προπτυχιακών σπουδών μου στη Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Με το πέρας της εργασίας αυτής, θα ήθελα να ευχαριστήσω ορισμένους ανθρώπους, οι οποίοι, είτε άμεσα είτε έμμεσα, συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της. Καταρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας, κ. Βασίλειο Τσιχριντζή, Καθηγητή Ε.Μ.Π., τόσο για την ευκαιρία που μου παρείχε να ασχοληθώ με ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα όπως αυτό του Υδατικού Αποτυπώματος, όσο και για τη διάθεση, το ενδιαφέρον και την υπομονή που έδειξε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της συγκεκριμένης εργασίας, συμβουλεύοντας με και καθοδηγώντας με, όποτε αυτό ήταν απαραίτητο. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον κ. Δημήτρη Αλεξάκη Δρ. Γεωλόγο-Γεωχημικό και συνεργάτη του Εργαστηρίου Εγγειοβελτιωτικών Έργων και Διαχείρισης Υδατικών Πόρων για το χρόνο του και την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε, τόσο με τη παροχή χρήσιμου υλικού όσο και με τις επισημάνσεις του αναφορικά με τη συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας. Δε θα μπορούσα, τέλος, να μην ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους ανθρώπους που είναι δίπλα μου, για τη συνεχή τους συμπαράσταση, τη στήριξη και την πίστη τους σε μένα όλο αυτό το διάστημα. Χωρίς την υπομονή και την κατανόηση τους, η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής θα ήταν ακατόρθωτη. i

3 ii

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το νερό συνιστά κληρονομιά και πολύτιμο προς διαφύλαξη φυσικό πόρο. Παρά τη φαινομενική αφθονία του σε παγκόσμια κλίμακα, η τελικά διαθέσιμη και κατάλληλη για χρήση ποσότητα νερού είναι ιδιαίτερα μικρή. Στη συνολική ανεπάρκεια κατάλληλου και διαθέσιμου προς χρήση νερού, προστίθεται η ανισομερής χωρική και χρονική κατανομή του στα διάφορα σημεία του πλανήτη, εντείνοντας ακόμα περισσότερο σε διάρκεια και συχνότητα τα φαινόμενα ξηρασίας σε τοπικό επίπεδο. Παράλληλα, ωστόσο, και πέραν της περιορισμένης διαθεσιμότητας των υδάτινων πόρων και της ανισομερούς χρονικής και χωρικής κατανομής αυτών, σημαντικό μερίδιο ευθύνης καταλογίζεται στη μη ορθολογική και αειφόρα χρήση τους. Παράγοντες όπως η χωροθέτηση ακατάλληλων χρήσεων γης, οι λανθασμένες γεωργικές πρακτικές, η υπεράντληση και η ρύπανση, τείνουν να εξαντλούν τα υδάτινα αποθέματα, τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο, ενώ οδηγούν παράλληλα στην ποιοτική υποβάθμιση τους. Καθίσταται, έτσι, αναγκαίος, ο προσδιορισμός και η εφαρμογή των κατάλληλων μέτρων και στρατηγικών, με στόχο την αποτελεσματική προστασία της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης των υδάτινων πόρων αλλά και την ορθολογική, αποδοτική και βιώσιμη διαχείριση και αξιοποίηση τους. Στο πλαίσιο αυτό, στην παρούσα εργασία γίνεται χρήση του Υδατικού Αποτυπώματος (Water Footprint). Η συγκεκριμένη έννοια εισήχθη για πρώτη φορά στην επιστημονική κοινότητα από την UNESCO το 2002 (Hoekstra 2002) και πρόκειται για ένα δείκτη υδατικής κατανάλωσης, ο οποίος εκφράζει την ποσότητα γλυκού νερού που καταναλώνεται ή ρυπαίνεται ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος. Ο συγκεκριμένος δείκτης, συνιστά ιδιαίτερα χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο για την ορθολογική και βιώσιμη διαχείριση και αξιοποίηση του νερού, καθώς παρέχει σαφείς χωροχρονικές πληροφορίες για τις επιπτώσεις που τα καταναλωτικά πρότυπα και κατ επέκταση τα εκάστοτε παραγόμενα προϊόντα επιφέρουν στα υφιστάμενα υδατικά συστήματα. Ειδικότερα, μέσω των συνιστωσών από τις οποίες αποτελείται είναι δυνατόν να καταδειχθεί κάθε φορά η πηγή της υδατικής κατανάλωσης (μπλε ή πράσινο νερό) καθώς και το μέγεθος της ρύπανσης που η παραγωγή ενός δεδομένου προϊόντος επιφέρει (γκρι νερό). Ως περιοχή έρευνας ορίστηκε η ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων Αττικής, η οριοθέτηση της οποίας έγινε βάσει των διοικητικών ορίων των δήμων που την αποτελούν. Η επιλογή της έγινε λόγω της συνύπαρξης στην εν λόγω περιοχή, χρήσεων και δραστηριοτήτων ιδιαιτέρως απαιτητικών από πλευράς υδατικής κατανάλωσης. Ο έντονα «αγροτικός» της χαρακτήρας, σε συνδυασμό με τη σταδιακή ανάπτυξη του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα παραγωγής καθώς και τη σημαντική πληθυσμιακή αύξηση η οποία καταγράφεται, δημιουργούν την ανάγκη να εξεταστεί η βιωσιμότητα της χρήσης του νερού εντός των ορίων της περιοχής. Στην παρούσα εργασία, πραγματοποιείται εκτίμηση του Υδατικού Αποτυπώματος (ΥΑ) των ειδών καλλιέργειας που απαντώνται στα όρια την περιοχής έρευνας, ενώ προσδιορίζονται, iii

5 παράλληλα, για καθεμία από τις καλλιέργειες οι επιμέρους συνιστώσες αυτού (πράσινη, μπλε, γκρι). Με τον τρόπο αυτό καθίσταται εφικτός, αρχικά, ο προσδιορισμός εκείνης της καλλιέργειας για την ανάπτυξη της οποίας απαιτείται περισσότερο νερό ανά μονάδα παραγόμενης ποσότητας, ενώ παράλληλα καταδεικνύεται η καλλιέργεια για την οποία καταναλώνεται περισσότερο αρδευτικό ή βρόχινο νερό, αντίστοιχα, καθώς και εκείνη η οποία παρουσιάζεται ως περισσότερο «ρυπογόνα». Η διαδικασία υπολογισμού του ΥΑ της διαδικασίας ανάπτυξης μιας καλλιέργειας είναι σαφώς ορισμένη, ωστόσο έγκειται στην κρίση του μελετητή η επιλογή της μεθόδου εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής και της ενεργούς βροχόπτωσης που θα χρησιμοποιηθεί. Στο πλαίσιο της εργασίας αυτής, ο υπολογισμός των ΥΑ των καλλιεργειών πραγματοποιείται εφαρμόζοντας τις μεθόδους Blaney-Criddle και Penman-Monteith για την εκτίμηση της εξατμισοδιαπνοής των καλλιεργειών, ενώ για την εκτίμηση της ωφέλιμης βροχόπτωσης χρησιμοποιήθηκε η αναλυτική σχέση του Ναλμπάντη (2007). Επιπλέον, η γκρι συνιστώσα του ΥΑ των καλλιεργειών εκτιμήθηκε για δύο επιμέρους σενάρια, λαμβάνοντας κάθε φορά διαφορετική τιμή για το ποσοστό εισροής των ρύπων στο υδατικό σύστημα. Κατά το πρώτο σενάριο αξιοποιήθηκαν τα δεδομένα του Σχεδίου Διαχείρισης του Υδατικού Διαμερίσματος της Αττικής αναφορικά με το ποσοστό δέσμευσης των χορηγούμενων μέσω της λίπανσης θρεπτικών στοιχείων (άζωτο, φωσφόρος) από τις καλλιέργειες της περιοχής. Στην περίπτωση αυτή, το ποσοστό διείσδυσης του εκάστοτε ρύπου στο υδάτινο σύστημα προέκυψε ως η διαφορά του ποσοστού δέσμευσης του εκάστοτε στοιχείου από το εκάστοτε είδος καλλιέργειας, από τη συνολικά εφαρμοζόμενη ποσότητα λιπάσματος. Κατά το δεύτερο σενάριο, το γκρι ΥΑ εκτιμήθηκε θεωρώντας το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδάτινο σύστημα ενιαίο και ίσο με 7% ανεξάρτητα από το είδος της καλλιέργειας και τον εφαρμοζόμενο ρύπο (άζωτο ή φωσφόρος). Με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, η εν λόγω τιμή, θεωρείται ότι αντιστοιχεί στις μέσες συνθήκες υδατοπερατότητας των εδαφών του ελλαδικού χώρου. Πραγματοποιώντας τους υπολογισμούς για τα δύο επιμέρους σενάρια κατεδείχθη η σημαντική επιρροή του εκτιμώμενου κάθε φορά γκρι ΥΑ στα τελικά αποτελέσματα. Την εκτίμηση των ΥΑ των καλλιεργειών, ακολούθησε ο υπολογισμός των υδατικών καταναλώσεων που σημειώνονται εντός των ορίων της περιοχής, παρέχοντας μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα των ασκούμενων από το γεωργικό τομέα πιέσεων. Ο εν λόγω υπολογισμός πραγματοποιήθηκε βάσει του δείκτη του ΥΑ της εκάστοτε καλλιέργειας και της ετήσιας παραγωγής αυτής, ενώ τα αποτελέσματα προέκυψαν σε επίπεδο καλλιέργειας, δήμου αλλά και για το σύνολο της περιοχής έρευνας. Με το πέρας της παρούσας εργασίας διαπιστώθηκε ότι: 1. Η τελικά καταναλισκόμενη ποσότητα νερού για καθεμία από τις καλλιέργειες είναι συνάρτηση όχι μόνο του ΥΑ της αλλά και της έκτασης που η καλλιέργεια καλύπτει εντός των ορίων της περιοχής μελέτης. Έτσι, παρατηρείται ότι, παρά το γεγονός πως το υψηλότερο πράσινο, μπλε, γκρι αλλά και ολικό ΥΑ παρουσιάζει η καλλιέργεια iv

6 των «μηλιών», τις μεγαλύτερες τελικά πιέσεις από άποψη υδατικής κατανάλωσης ασκούν οι καλλιέργειες των «ελαιόδενδρων» και των «αμπελιών» λόγω του υψηλού ΥΑ που εμφανίζουν αλλά κυρίως εξαιτίας της σημαντικής έκτασης που καταλαμβάνουν εντός των ορίων της περιοχής μελέτης. 2. Η επιλεχθείσα κάθε φορά μέθοδος εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής για τον υπολογισμό των ΥΑ δεν οδηγεί σε σημαντικά διαφορετικά συμπεράσματα όσον αφορά την κατάδειξη των υδροβόρων καλλιεργειών και την κατάταξη αυτών βάσει των ολικών Υδατικών Αποτυπωμάτων τους. Ανεξαρτήτως της μεθόδου υπολογισμού, το υψηλότερο πράσινο, μπλε αλλά και ολικό ΥΑ παρουσιάζει η καλλιέργεια των «μηλιών» ενώ το δεύτερο μεγαλύτερο ολικό ΥΑ και για τις δύο μεθόδους παρουσιάζουν τα «ελαιόδεντρα». Παρατηρήθηκε ωστόσο, βάσει των αποτελεσμάτων που προέκυψαν, ότι η εφαρμογή της μεθόδου Blaney-Criddle οδηγεί σε υπερεκτίμηση των αναγκών εξατμισοδιαπνοής των καλλιεργειών συγκριτικά με τη μέθοδο Penman-Monteith συντελώντας στην εκτίμηση υψηλότερων πράσινων και μπλε ΥΑ και κατ επέκταση και υδατικών καταναλώσεων. 3. Αναφορικά με τη γκρι συνιστώσα του ΥΑ, διαπιστώθηκε ότι το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα που λήφθηκε σε κάθε επιμέρους σενάριο, επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τα αποτελέσματα, οδηγώντας σε εκτίμηση αρκετά υψηλότερης ολικής υδατικής κατανάλωσης κατά το 1 ο σενάριο σε σύγκριση με το 2 ο. v

7 vi

8 ABSTRACT Water is a precious heritage and a natural resource to preserve at all cost. Despite the seeming abundance worldwide, the finally available and suitable for use quantity of water is particularly limited. To the total scarcity of suitable and available for usage water is added the uneven spatial and temporal distribution in the various parts of the world. At the same time, however, beyond the limited availability of water resources and their uneven temporal and spatial distribution, a substantial share of responsibility is attributed to the non-rational and sustainable use. Factors such as the location of unsuitable land use, incorrect agricultural practices, over-abstraction and pollution tend to further limit water resources, both at international and national level, while leading to their quality degradation. Hence, the identification and implementation of appropriate measures and strategies for the effective protection of the qualitative and quantitative status of water resources and the rational, efficient and sustainable management and utilization become requisite. In this context, the present study utilizes the concept of Water Footprint (WF). This concept was first introduced to the scientific community by UNESCO in 2002 (Hoekstra 2002) and is a water consumption indicator which expresses the amount of fresh water consumed or polluted per unit of product output. This ratio constitutes a particularly useful methodological tool for the rational and sustainable management and usage of water, as it provides clear spatial and temporal information on the impact that consumption patterns, and thus, the respective manufactured products bring to existing water bodies. In particular, the Water Footprint components can each time demonstrate the source of water consumption (blue or green water) and the size of pollution to which the production of a given product leads (gray water). The study area was defined as the wider area of Mesogeia in Attica, Athens, Greece; its delineation was based on the administrative boundaries of its municipalities. The choice was made because of the coexistence in the region of uses and activities particularly demanding in terms of water consumption. The intense "rural" character, combined with the gradual development of secondary and tertiary production sector and the significant population growth recorded have created the need to consider the sustainability of water use within its limits. In this study, an assessment of WF of crop species found in the study area boundaries is undertaken, and at the same time the individual components for each of the crops are specified (green, blue, gray). In this way, the determination of the crop which requires more water per unit of volume for its development becomes feasible, while the crop which consumes more irrigation or rain water is demonstrated, and respectively, the one which is presented as more "polluting". vii

9 The process of calculating the WF for the growth of a crop is well defined, however, the choice of the method of evapotranspiration and active precipitation being employed is based on the discretion of the designer. As part of this work, the calculation of WF of the crops is made by applying the Blaney-Criddle and Penman-Monteith methods for estimating crop evapotranspiration, while for the estimation of useful rainfall was used an equation by Nalbantis (2007). In addition, the gray component of the WF of the crops was estimated for two different scenarios, taking each time a different value for the rate of entrance of pollutants in the water body. Under the first scenario, the data of the Management Plan of the Water District of Attica were used regarding the capture rate of supplied nutrients (nitrogen, phosphorus) through fertilization of crops in the area. In this case, the rate of entrance of each pollutant in the water body was derived as the difference of the capture rate of each pollutant of each type of crop, from the total applied amount of fertilizer. Under the second scenario, the grey WF was estimated considering the rate of entrance of pollutants in the water body uniform and equal to 7% regardless of the type of crop and applied pollutant (nitrogen or phosphorus). Based on the existing bibliography, this value is considered to correspond to the average water permeability of the soil conditions in Greece. Based on the calculations for the two different scenarios, the significant influence was demonstrated of the estimated each time grey component of WF on the final results. The assessment of the WF of the crops was followed by the calculation of water consumption occurring within the boundaries of the area, providing a more comprehensive picture of the pressures placed by the agricultural sector. This calculation was based on the ratio of WF of the current crop and annual production of it, while the results were exported at the cultivation, municipal and for the entire study area level. Upon completion of this study it was noted that: 1. The final quantity of water consumed for each of the crops is a function not only of its WF but also of the areal extent the crop covers within the limits of the study area. Thus, it is observed that, despite the fact that the highest green, blue, gray and overall WF was computed for "apple trees", the eventually greater pressure in terms of water consumption is placed by the crops of "olive trees" and "vines", not only because of the high WF they show but mainly because of the significant area they occupy within the limits of the study area. 2. The different evapotranspiration assessment methods for calculating the WF do not lead to significantly different conclusions on the evidence of water consuming crops and their ranking based on their total Water Footprint. Whatever the calculation method, the "apple trees" show the higher green, blue and total WF and the second total largest WF for both ET methods is calculated for "olive trees." There was observed, however, based on the results obtained, that the application of the Blaney-Criddle method leads to overestimation of the evapotranspiration needs of viii

10 the crops compared to the Penman-Monteith method, contributing to the assessment of higher green and blue WF and thus higher water consumption. 3. Regarding the gray component of the WF, it was noted that the rate of entrance of pollutants in the water body obtained in each scenario, strongly influences the results, leading to a considerably higher estimation of the total water consumption in the first scenario compared to the second. ix

11 x

12 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... III ABSTRACT... VII ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ... XV ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... XVII 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το νερό ως φυσικός πόρος Το νερό σε παγκόσμια κλίμακα Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα Υδατικοί πόροι και ισχύον Θεσμικό Πλαίσιο Εθνική Νομοθεσία Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Καθορισμός στόχου Διάρθρωση εργασίας ΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ Γενικά Η έννοια και η χρησιμότητα του Υδατικού Αποτυπώματος Πεδίο εφαρμογής του Υδατικού Αποτυπώματος Οι συνιστώσες του Υδατικού Αποτυπώματος Το Υδατικό Αποτύπωμα και οι κλασσικοί δείκτες υδατικής κατανάλωσης Μεθοδολογίες υπολογισμού Υδατικού Αποτυπώματος Το Υδατικό Αποτύπωμα κατά Hoekstra και Chapagain Το Υδατικό Αποτύπωμα κατά Ridoutt και Pfister xi

13 2.7. Το Υδατικό Αποτύπωμα σε παγκόσμια και εθνική κλίμακα Το παγκόσμιο Υδατικό Αποτύπωμα Το ελληνικό Υδατικό Αποτύπωμα Έρευνα υφιστάμενης βιβλιογραφίας ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Γεωγραφική θέση Διοικητική διάρθρωση Καταγραφή Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος Πληθυσμιακά και Κοινωνικά χαρακτηριστικά Οικονομική δραστηριότητα Αγροτική δραστηριότητα Χρήσεις γης Αλλαγές Καταγραφή Φυσικού Περιβάλλοντος Μορφολογία Κλίμα Μετεωρολογία Γεωλογία Τεκτονική Υδρογεωλογία Υδρογραφικό δίκτυο Ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά Μεταφορικές και λοιπές υποδομές Δίκτυα μεταφορών Διαχείριση λυμάτων Χώροι Διάθεσης Απορριμμάτων Περιβαλλοντικά προβλήματα- Πιέσεις ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Προσέγγιση Υδατικού Αποτυπώματος στο πλαίσιο της εργασίας Συνιστώσες Υδατικού Αποτυπώματος Υπολογισμός πράσινης συνιστώσας του ΥΑ Υπολογισμός εξατμισοδιαπνοής Υπολογισμός ωφέλιμης βροχόπτωσης xii

14 4.4. Υπολογισμός μπλε συνιστώσας του ΥΑ Υπολογισμός γκρι συνιστώσας του ΥΑ Αποδόσεις καλλιεργειών Παρουσίαση-ανάλυση αποτελεσμάτων Υδατικά Αποτυπώματα των καλλιεργειών και υδατικές καταναλώσεις εντός της περιοχής μελέτης υπολογισμένα με τη μέθοδο Blaney-Criddle Υδατικά Αποτυπώματα των καλλιεργειών και υδατικές καταναλώσεις εντός της περιοχής μελέτης υπολογισμένα με τη μέθοδο Penman-Monteith Συγκριτική αξιολόγηση αποτελεσμάτων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Συμπεράσματα Προτεινόμενα μέτρα Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I: Αναλυτικός υπολογισμός ΥΑ καλλιεργειών-μέθοδος Blaney-Criddle ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II: Διαγράμματα μεταβολής φυτικών συντελεστών- Μέθοδος Penman-Monteith ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III: Αναλυτικός υπολογισμός ΥΑ καλλιεργειών-μέθοδος Penman-Monteith xiii

15 xiv

16 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΚΟΝΑ 1.1: ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΝΕΡΟΥ... 2 ΕΙΚΟΝΑ 1.2: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΧΡΗΣΕΩΝ ΝΕΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 3 ΕΙΚΟΝΑ 1.3: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΑΡΔΕΥΤΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΕΡΟΥ... 4 ΕΙΚΟΝΑ 2.1: ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΩΝ ΕΙΚΟΝΑ 2.2: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΙΜΩΝ ΔΕΙΚΤΗΣ ΠΙΕΣΗΣ ΝΕΡΟΥ ΕΙΚΟΝΑ 2.3: Η ΠΡΑΣΙΝΗ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ΤΟΥ ΥΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ, ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΙΚΟΝΑ 2.4: Η ΜΠΛΕ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ΤΟΥ ΥΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ, ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΙΚΟΝΑ 2.5: Η ΓΚΡΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ΤΟΥ ΥΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ, ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΙΚΟΝΑ 2.6: ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ, ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΙΚΟΝΑ 2.7: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.1: ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΘΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.2: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ 2001 ΚΑΙ 2011 ΑΝΑ ΔΗΜΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.3: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΗΜΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.4: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΕΙΚΟΝΑ 3.5: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟΥΣ ΔΗΜΟΥΣ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΕΙΚΟΝΑ 3.6: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΕ ΑΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΙΚΟΝΑ 3.7: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΕ ΠΕΔΙΝΕΣ ΚΑΙ ΗΜΙΟΡΕΙΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΙΚΟΝΑ 3.8: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΤΟΜΕΑ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΙΚΟΝΑ 3.9: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΙΜΩΝ ΕΚΤΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.10: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.11: ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.12: ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.13: ΧΑΡΤΗΣ ΜΕ ΤΑ ΡΗΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.14: ΥΔΑΤΙΚΑ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.15: ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 3.16: ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΦΥΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΚΟΝΑ 4.1: ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΕΙΚΟΝΑ 4.2: ΚΑΜΠΥΛΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΦΥΤΙΚΟΥ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΛΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΕΙΚΟΝΑ 4.3: ΚΑΜΠΥΛΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ K C ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ «ΑΜΠΕΛΙΩΝ» ΕΙΚΟΝΑ 4.4: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.5: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE xv

17 ΕΙΚΟΝΑ 4.6: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY- CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.7: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΕ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΜΠΛΕ ΚΑΙ ΓΚΡΙ ΝΕΡΟ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΑΝΤΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY- CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.8: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.9: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY- CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.10: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.11: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΕ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΜΠΛΕ ΚΑΙ ΓΚΡΙ ΝΕΡΟ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY- CRIDDLE ΕΙΚΟΝΑ 4.12: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.13: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.14: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN- MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.15: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.16: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΕ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΜΠΛΕ ΚΑΙ ΓΚΡΙ ΝΕΡΟ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN- MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.17: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN- MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.18: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.19: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΕ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΜΠΛΕ ΚΑΙ ΓΚΡΙ ΝΕΡΟ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN- MONTEIH ΕΙΚΟΝΑ 4.20: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΘΕ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΕΝΑΡΙΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟ ΕΙΚΟΝΑ 4.21: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΠΡΑΣΙΝΗΣ, ΜΠΛΕ ΚΑΙ ΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΘΕ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΜΕΘΟΔΟ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΟ xvi

18 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1: ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 2001 ΚΑΙ 2011 ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.2: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΕ ΑΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΕ ΠΕΔΙΝΕΣ ΚΑΙ ΗΜΙΟΡΕΙΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.4: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΣ ΚΑΙ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.5: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ ΑΝΑ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΤΟΜΕΑ, ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.6: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΛΛΗΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.7: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΑΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.8: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΡΑΦΗΝΑΣ- ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.9: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΡΩΠΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.10: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.11: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 3.12: ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΣΠΑΤΩΝ- ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.1: ΜΕΣΕΣ ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΤΙΜΕΣ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.2: ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΤΙΜΕΣ ΜΕΣΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΤΩΝ ΣΥΝΟΛΙΚΩΝ ΕΤΗΣΙΩΝ ΩΡΩΝ ΗΜΕΡΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.3: ΜΕΣΕΣ ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΤΙΜΕΣ K C ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΥΕΤΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.4: ΤΙΜΕΣ K C ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΤΗΣΙΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.5: ΜΕΣΕΣ ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΤΙΜΕΣ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.6: ΠΙΕΣΗ ΚΟΡΕΣΜΕΝΩΝ ΥΔΡΑΤΜΩΝ ΚΑΙ ΚΛΙΣΗ ΚΑΜΠΥΛΗΣ ΚΟΡΕΣΜΟΥ ΥΔΡΑΤΜΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.7: ΏΡΕΣ ΔΥΝΑΤΗΣ ΗΛΙΟΦΑΝΕΙΑΣ, ΕΞΩΓΗΙΝΗ ΗΛΙΑΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΑΙ ΩΡΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΗΛΙΟΦΑΝΕΙΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.8: ΚΑΘΑΡΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΒΡΑΧΕΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.9: ΠΙΕΣΗ ΥΔΡΑΤΜΩΝ, ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΚΑΘΑΡΗΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ, ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΝΕΦΩΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΜΑΚΡΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.10: ΚΑΘΑΡΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.11: ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ, ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΑΝΕΜΟΥ, ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΚΟΡΕΣΜΟΥ ΥΔΡΑΤΜΩΝ, ΨΥΧΡΟΜΕΤΡΙΚΟΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ, ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΨΥΧΡΟΜΕΤΡΙΚΟΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ, ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΑ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ ΕΞΑΤΜΙΣΗΣ ΚΑΙ ΕΞΑΤΜΙΣΟΔΙΑΠΝΟΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.12: ΧΡΟΝΟΣ ΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΣΤΑΔΙΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΦΥΤΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.13: ΦΥΤΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΑΝΑ ΣΤΑΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΦΥΤΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ xvii

19 ΠΙΝΑΚΑΣ 4.14: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΕΣΩΝ ΜΗΝΙΑΙΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ K C ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ «ΑΜΠΕΛΙΩΝ» ΠΙΝΑΚΑΣ 4.15: ΑΡΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.16: ΕΦΑΡΜΟΖΟΜΕΝΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΛΙΠΑΝΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΣΟΣΤΟ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗΣ ΑΥΤΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.17: ΜΕΣΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΣΕΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΘΕΙΣΕΣ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 4.18: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑΣ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.19: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΠΛΕ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑΣ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.20: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΓΚΡΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑΣ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ ΓΙΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.21: ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΓΚΡΙ ΥΑ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.22: ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΤΟ ΜΠΛΕ, ΤΟ ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.23: ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΤΟ ΜΠΛΕ, ΤΟ ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.24: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΛΛΗΝΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.25: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΑΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.26: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΡΑΦΗΝΑΣ-ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.27: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΡΩΠΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.28: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.29: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.30: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΣΠΑΤΩΝ-ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.31: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ, ΜΠΛΕ, ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΘΕΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΔΗΜΟΥΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ, ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE xviii

20 ΠΙΝΑΚΑΣ 4.32: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ, ΜΠΛΕ, ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΘΕΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΔΗΜΟΥΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ, ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ BLANEY-CRIDDLE ΠΙΝΑΚΑΣ 4.33: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑΣ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.34: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΠΛΕ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑΣ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ -ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.35: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΓΚΡΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑΣ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ ΓΙΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ -ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.36: ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΓΚΡΙ ΥΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.37: ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΤΟ ΜΠΛΕ, ΤΟ ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.38: ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ, ΤΟ ΜΠΛΕ, ΤΟ ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΥΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.39: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΛΛΗΝΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.40: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΑΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.41: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΡΑΦΗΝΑΣ-ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.42: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΡΩΠΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.43: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.44: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.45: Η ΠΡΑΣΙΝΗ, Η ΜΠΛΕ, Η ΓΚΡΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΥΔΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΣΠΑΤΩΝ-ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.46: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ, ΜΠΛΕ, ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΘΕΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΔΗΜΟΥΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ, ΓΙΑ ΤΟ 1 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH ΠΙΝΑΚΑΣ 4.47: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ, ΜΠΛΕ, ΓΚΡΙ ΚΑΙ ΟΛΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΘΕΝΑΝ ΑΠΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΥΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ, ΓΙΑ ΤΟ 2 Ο ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΕΙΣΧΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΥΠΩΝ- ΜΕΘΟΔΟΣ PENMAN-MONTEIH xix

21 xx

22 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Το νερό ως φυσικός πόρος Είναι γνωστό ότι το νερό στη Γη βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Έτσι λοιπόν, το νερό εξατμίζεται από το έδαφος και τις ελεύθερες υδάτινες επιφάνειες καθώς και μέσω της διαδικασίας της διαπνοής του φυλλώματος των φυτών, εμπλουτίζοντας την ατμόσφαιρα με υδρατμούς και υγρασία. Με τον τρόπο αυτό, αυξάνεται η ποσότητα νερού στην ατμόσφαιρα η οποία ακολούθως θα μειωθεί ξανά μέσω της βροχόπτωσης. Με την ίδια λογική, μέσω της βροχόπτωσης, ποσότητα νερού μεταφέρεται από την ατμόσφαιρα στη γη, προκαλώντας την αύξηση των εδαφικών υδάτινων αποθεμάτων. Ωστόσο, εξαιτίας της κίνησης των αέριων μαζών, η υγρασία και οι υδρατμοί της ατμόσφαιρας μεταφέρονται, με αποτέλεσμα το νερό το οποίο εξατμίζεται σε μία δεδομένη περιοχή να μην αντικαθίσταται, απαραιτήτως άμεσα μέσω της βροχόπτωσης. Στην περίπτωση όπου η βροχόπτωση μακροπρόθεσμα, υπερβαίνει της εξατμισοδιαπνοή, προκύπτει πλεόνασμα υδατικών αποθεμάτων στη γη και με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η απορροή η οποία είτε μέσω των επιφανειακών υδάτινων σωμάτων (ποτάμια, ρέματα) είτε μέσω των υπόγειων νερών, μεταφέρει το νερό από τη στεριά στους ωκεανούς. Από εκεί, το νερό μέσω της εξάτμισης μεταφέρεται και πάλι στη στεριά ακολουθώντας την ίδια κυκλική πορεία. Είναι εύκολο έτσι να αντιληφθεί κανείς ότι τα συνολικά επίπεδα νερού στη Γη διατηρούνται σε γενικές γραμμές σταθερά. Παρόλα αυτά, η πλειονότητα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και αναγκών απαιτεί την κατανάλωση γλυκού νερού, ενώ το νερό με τη μορφή με την οποία εμφανίζεται στους ωκεανούς δε δύναται να αξιοποιηθεί σε αυτές. Παρότι, λοιπόν η κυκλική πορεία που διαγράφει το νερό στη Γη, δημιουργεί την εντύπωση της αφθονίας του και της συνεχούς ανανέωσης των αποθεμάτων γλυκού νερού, η πραγματική εικόνα των υδάτινων αποθεμάτων σε τοπική κλίμακα διαφέρει κατά πολύ. Η ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών για ύδρευση, άρδευση και βιομηχανική χρήση, απαιτεί, σε ετήσια βάση, μία συγκεκριμένη ποσότητα νερού, η οποία οφείλει να μην υπερβαίνει τον ετήσιο ρυθμό ανανέωσης του δεδομένου υδάτινου συστήματος (Hoekstra et al. 2011). Με άλλα λόγια, η δυναμικότητα του εκάστοτε υδάτινου συστήματος σε δεδομένη χωρική και χρονική βάση συνιστά θέμα μείζονος σημασίας στην κατεύθυνση της διαφύλαξης του νερού ως φυσικού πόρου και στη διαμόρφωση και εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης και ορθολογικής πολιτικής διαχείρισης του νερού, προσαρμοσμένης στις τοπικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες Το νερό σε παγκόσμια κλίμακα Παρότι το 70% της συνολικής επιφάνειας της γης καλύπτεται από νερό ενώ παράλληλα τα συνολικά αποθέματα του διατηρούνται σε σταθερά, γενικά, επίπεδα, η τελικά διαθέσιμη και κατάλληλη για χρήση ποσότητα νερού είναι ιδιαίτερα μικρή. Πιο συγκεκριμένα, το 98% του νερού της γης βρίσκεται είτε στις θάλασσες και στους ωκεανούς είτε είναι εγκλωβισμένο στους πάγους ενώ το 1,4% θεωρείται ως τεχνικά μη εκμεταλλεύσιμο καθώς 1

23 βρίσκεται σε βάθος άνω των 800 m ή είναι υφάλμυρο. Μόλις το 0,6% της συνολικής ποσότητας νερού, σε παγκόσμια κλίμακα θεωρείται κατάλληλο και διατίθεται για χρήση (Μιμίκου 2006). Μέσω του σχήματος που ακολουθεί (Εικόνα 1.1), παρουσιάζεται η παγκόσμια κατανομή του νερού σε γλυκό και αλμυρό, αντίστοιχα, η κατανομή του γλυκού νερού σε επιφανειακό, υπόγειο και στην ποσότητα αυτού που βρίσκεται εγκλωβισμένη στους πάγους καθώς επίσης και η κατανομή του επιφανειακού (γλυκού) νερού στα επιμέρους υδάτινα σώματα (λίμνες, έλη και ποτάμια). Εικόνα 1.1: Παγκόσμια κατανομή νερού Πηγή: Στη συνολική ανεπάρκεια κατάλληλου και διαθέσιμου προς χρήση νερού, προστίθεται η ανισομερής χωρική και χρονική κατανομή του στα διάφορα σημεία του πλανήτη, εντείνοντας ακόμα περισσότερο σε διάρκεια και συχνότητα τα φαινόμενα ξηρασίας σε τοπικό επίπεδο. Ιδιαιτέρως ανησυχητικό, μάλιστα, κρίνεται το γεγονός ότι το 35% των κατοίκων της Μεσογείου αντιμετωπίζουν ήδη προβλήματα έλλειψης ή ανεπάρκειας νερού ενώ σε παγκόσμια κλίμακα εκτιμάται ότι ένας στους έξι, περίπου, ανθρώπους δεν έχουν πρόσβαση σε νερό (WWF 2010). Πέραν, ωστόσο, της περιορισμένης διαθεσιμότητας των υδάτινων πόρων και της ανισομερούς χωρικής και χρονικής κατανομής αυτών, ένα σημαντικό μερίδιο της ευθύνης καταλογίζεται στη μη ορθολογική και αειφόρα χρήση αυτών. Η ανάπτυξη χρήσεων γης ιδιαιτέρως απαιτητικών σε νερό σε περιοχές με ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο, ασκώντας ακόμη μεγαλύτερες πιέσεις στα ήδη περιορισμένα αποθέματα, συνιστά φαινόμενο το οποίο απαντάται στην πλειονότητα των χωρών. 2

24 1.3. Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα Η Ελλάδα μπορεί να θεωρηθεί ως μία πλούσια σε υδατικούς πόρους μεσογειακή χώρα καθώς η μέση ετήσια κατακρήμνιση της έχει εκτιμηθεί ίση με 849 mm, υψηλότερη σε σχέση με άλλες χώρες της Μεσογείου. Η πραγματική ετήσια εξατμισοδιαπνοή έχει υπολογιστεί ίση με 447 mm, με αποτέλεσμα το ύψος των συνολικών ετησίων εσωτερικά παραγόμενων νερών να προκύπτει ίσο με 402 mm ανά έτος. Στην τιμή αυτή προστίθεται, ακόμη, η εξωτερική συνεισφορά νερού από τις γειτονικές χώρες (99 mm/έτος) διαμορφώνοντας το τελικό ετήσιο υδατικό απόθεμα της χώρας στα 501 mm (Μιμίκου 2006). Παρόλα αυτά το υδατικό δυναμικό κατανέμεται ανισομερώς εντός των ορίων της επικράτειας της χώρας εξαιτίας της άνισης κατανομής των βροχοπτώσεων σε συνδυασμό με το έντονο κατά τόπους ανάγλυφο και τη δημιουργία πολλών και σχετικά μικρών λεκανών απορροής. Έτσι, λοιπόν, το μεγαλύτερο μέρος των βροχοπτώσεων δέχεται η Δυτική Ελλάδα, ενώ στην Ανατολική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη παρατηρούνται αισθητά μικρότερες βροχοπτώσεις. Η συγκέντρωση, μάλιστα, στις ξηρές αυτές περιοχές, του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού και των απαιτητικότερων χρήσεων και δραστηριοτήτων (αστικός ιστός, γεωργία, τουρισμός), υποβιβάζει περεταίρω την ποιοτική και ποσοτική κατάσταση των εγχώριων υδάτων σε τοπικό επίπεδο (Μιμίκου 2006). Όσον αφορά στη συνεισφορά των επιμέρους χρήσεων στη συνολική εγχώρια κατανάλωση νερού, παρατηρείται (Εικόνα 1.2) ότι η αγροτική χρήση (καλλιέργειες και κτηνοτροφία) κατέχει το 86% επί του συνόλου του καταναλισκόμενου νερού, επισημαίνοντας ότι το 96% της ποσότητας αυτής συνιστά χρήση νερού για άρδευση. Αντίστοιχα, το 11% της συνολικής υδατικής κατανάλωσης προορίζεται για αστική χρήση ενώ μόλις το 2% αντιστοιχεί σε κατανάλωση νερού για τη βιομηχανία (Μιμίκου 2006). Εικόνα 1.2: Κατανομή χρήσεων νερού στην Ελλάδα Πηγή: Μιμίκου (2006) 3

25 Από το παραπάνω σχήμα, διαπιστώνεται ότι οι αγροτικές καλλιέργειες αποτελούν το βασικότερο καταναλωτή νερού της χώρας. Σε μία βάση σύγκρισης με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι στην Ελλάδα εντοπίζεται το υψηλότερο ποσοστό κάλυψης της συνολικής έκτασης της χώρας από αρδευόμενες εκτάσεις, οι οποίες συγκεκριμένα, αντιστοιχούν στο 32% της συνολικής επιφάνειας. Το γεγονός αυτό εξηγείται λόγω των υφιστάμενων κλιματικών συνθηκών και, κατ επέκταση, των αυξημένων αρδευτικών αναγκών που αυτές επιφέρουν κατά τους θερινούς κυρίως μήνες (Κουτσογιάννης 2007). Επιπροσθέτως, πέραν της συνολικά σημαντικής έκτασης των αρδευόμενων εκτάσεων, στην αύξηση της συνολικά καταναλισκόμενης ποσότητας νερού για τη γεωργία συμβάλουν οι αρδευτικές απώλειες οι οποίες διαπιστώνονται τόσο κατά την μεταφορά και εφαρμογή του νερού όσο και ως αποτέλεσμα της υπεράρδευσης. Σύμφωνα με την Εικόνα 1.3, στην οποία απεικονίζεται η ποσοστιαία κατανομή της χρήσης του αρδευτικού νερού, το τελικώς χρησιμοποιούμενο από την καλλιέργεια νερό αποτελεί μόλις το 55% της συνολικής καταναλωτικής χρήσης, ενώ οι συνολικές απώλειες ανέρχονται στο 45%. Εικόνα 1.3: Κατανομή αρδευτικής χρήσης νερού Πηγή: Τζώρτζη (2009) Με βάσει τα παραπάνω, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι παρά τη σχετικά ικανοποιητική επάρκεια υδατικών πόρων στην Ελλάδα, παράγοντες άλλοτε φυσικοί (κλιματικές συνθήκες, ανισοκατανομή βροχοπτώσεων, γεωμορφολογία) και άλλοτε ανθρωπογενείς (χωροθέτηση ακατάλληλων χρήσεων γης, λανθασμένες γεωργικές πρακτικές, υπεράντληση, ρύπανση) δυσχεραίνουν τη διαμόρφωση ενός πλαισίου ορθολογικής χρήσης του νερού. Έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, στο σημείο αυτό, καλείται να διαδραματίσει η επιστήμη της Διαχείρισης Υδατικών Πόρων μέσω της εφαρμογής συγκεκριμένων μέτρων και δραστηριοτήτων με στόχο την αποτελεσματική προστασία της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης του νερού αλλά και την ορθολογική, αποδοτική και βιώσιμη διαχείριση και αξιοποίηση του. 4

26 1.4. Υδατικοί πόροι και ισχύον Θεσμικό Πλαίσιο Εθνική Νομοθεσία Σε ότι αφορά το σχετιζόμενο με τα Νερά υφιστάμενο Θεσμικό Πλαίσιο, η ισχύουσα εθνική νομοθεσία αποτυπώνεται σε δύο βασικά νομοθετήματα, τα κύρια σημεία των οποίων περιγράφονται ακολούθως. Ν.1650/1986 «Για την Προστασία του Περιβάλλοντος» Ο συγκεκριμένος νόμος στοχεύει στη θέσπιση και την καθιέρωση των βασικών κανόνων και μηχανισμών για την προστασία του περιβάλλοντος, εστιάζοντας, μεταξύ άλλων, στην αποτροπή της ρύπανσης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, στην ορθολογική αξιοποίηση των φυσικών πόρων καθώς επίσης και στη διατήρηση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων. Στο πλαίσιο αυτό, και εντάσσοντας τους επιφανειακούς και υπόγειους υδάτινους πόρους στις κατηγορίες των φυσικών πόρων και οικοσυστημάτων, μεριμνά για την προστασία τους και προβλέπει μέτρα οργανωτικά και θεσμικά για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ποιότητάς του. Ν.1739/1987 «Διαχείριση των υδατικών πόρων και άλλες διατάξεις» Με το συγκεκριμένο νόμο παρέχεται ένα σαφέστερα καθορισμένο πλαίσιο δράσης σε ότι αφορά τους υδατικούς πόρους στην Ελλάδα καθώς θεσμοθετείται για πρώτη φορά η διαίρεση της ελληνικής επικράτειας σε 14 Υδατικά Διαμερίσματα, σε περιοχές, δηλαδή, οι οποίες οριοθετούνται μεταξύ τους από υδροκρίτες και καθεμία από αυτές παρουσιάζει κοινά υδρολογικά χαρακτηριστικά. Παράλληλα, εντός του συγκεκριμένου νόμου, γίνεται διάκριση του προσδιορισμού της κατάστασης των υδατικών πόρων, σε ποιοτικό, ποσοτικό, τοπικό και χρονικό προσδιορισμό, αντιστοίχως, καθορίζεται και περιγράφεται το περιεχόμενο και οι αρμοδιότητες της διαχείρισης υδατικών πόρων και τέλος, προσδιορίζονται οι αρμόδιες αρχές ανά κατηγορία χρήσης νερού αλλά και οι φορείς οι οποίοι δύνανται να εκπονούν προγράμματα έρευνας των υδατικών πόρων και να συμμετέχουν σε αυτά Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Η κατάργηση του Ν.1739/1987 επήλθε με την εφαρμογή του Ν.3199/2003, οι διατάξεις του οποίου συνιστούν εναρμόνιση του εθνικού δικαίου με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. Τα σημαντικότερα σημεία της συγκεκριμένης Οδηγίας, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 22 Δεκεμβρίου 2000, παρατίθενται ακολούθως. Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά Με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου παρέχεται πλέον ένα σαφώς καθορισμένο πλαίσιο δράσεων και μέτρων αναφορικά με τη διαχείριση των υδάτινων 5

27 πόρων, προσδιορίζοντας μάλιστα, συγκεκριμένες προθεσμίες εντός των οποίων θα πρέπει αυτά να υλοποιηθούν. Ως βασικός στόχος της Οδηγίας ορίζεται η αποτροπή της περαιτέρω υποβάθμισης όλων των υδάτων και η επίτευξη «καλής κατάστασης» αυτών έως το Στην κατεύθυνση αυτή, μεταξύ άλλων, εισάγονται ποιοτικοί, ποσοτικοί και οικολογικοί έλεγχοι για την διαφύλαξη των υδάτινων οικοσυστημάτων και την καλή κατάσταση, εν γένει, των υδάτινων πόρων, ενώ παράλληλα, τίθεται ως γεωγραφική κλίμακα αναφοράς για τη διαχείριση των υδάτων, η Λεκάνη Απορροής Ποταμού. Επιπροσθέτως, επαναπροσδιορίζεται η έννοια της τελευταίας, η οποία ορίζεται ως το σύνολο των εσωτερικών επιφανειακών (ποτάμια, λίμνες) και υπόγειων υδάτων, των μεταβατικών υδάτων (δέλτα, εκβολές ποταμών), αντίστοιχα, αλλά και των παράκτιων οικοσυστημάτων ενώ για καθεμία από τις Λεκάνες Απορροής καθορίζονται, μέσω της κατάστρωσης Διαχειριστικών Σχεδίων, οι αναγκαίες ενέργειες και τα απαραίτητα διαχειριστικά μέτρα που πρέπει ληφθούν εντός καθορισμένων χρονικών πλαισίων. Τέλος, η Οδηγία 2000/60/ΕΚ προωθεί την ολοκληρωμένη και αειφόρο διαχείριση των διασυνοριακών λεκανών απορροής, εισάγει νέες προσεγγίσεις στην αντιμετώπιση κινδύνων από τις πλημμύρες και την ξηρασία, ενώ μεριμνά, επίσης για τη συμμετοχή του κοινού μέσω της δημιουργίας διαδικασιών διαβούλευσης. Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή της Οδηγίας στη χώρα μας αναμένεται να είναι ιδιαίτερα θετικές. Η αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας θα δημιουργήσει τις απαραίτητες συνθήκες για τη στήριξη μιας πολιτικής που θα οδηγήσει στην ικανοποιητική και αποτελεσματική προστασία καθώς και στην ορθολογική διαχείριση και αξιοποίηση των πολύτιμων υδατικών μας πόρων (ΥΠΕΚΑ 2015). Καταλήγοντας, το περιεχόμενο της Οδηγίας συνοψίζεται στα κάτωθι: 1) Στον προσδιορισμό της περιοχής λεκάνης απορροής ποταμού με τη μορφή μιας υδρολογικής περιφέρειας (με συνυπολογισμό υπόγειων και παράκτιων υδάτων) και στις διοικητικές διευθετήσεις για τη συγκρότηση αρμόδιας τοπικής αρχής για την κάθε λεκάνη αλλά και για το συντονισμό των δράσεων εντός αυτής. 2) Στην περιγραφή και το χαρακτηρισμό της κατάστασης κάθε Λεκάνης Απορροής και στην ανάλυση και καταγραφή των εντοπιζόμενων, κάθε φορά, πιέσεων και των επιπτώσεων τους στα υδατικά συστήματα. 3) Στη λειτουργία δικτύου παρακολούθησης της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης των υδάτων 4) Στην κατάστρωση των Διαχειριστικών Σχεδίων, τα οποία εμπεριέχουν το σύνολο των δράσεων και μέτρων για τη διαχείριση των υδάτων, σε κλίμακα λεκάνης απορροής ποταμού, με στόχο την επίτευξη των στόχων της Οδηγίας (Μαμάσης 2011). 6

28 1.5. Καθορισμός στόχου Σύμφωνα με τα όσα προαναφέρθηκαν καθίσταται αναγκαίος, ο προσδιορισμός και η εφαρμογή κατάλληλων μέτρων και στρατηγικών ανάπτυξης και διαχείρισης των υδάτων, διαμορφωμένων βάσει των τοπικών ιδιαιτεροτήτων και πιέσεων της εκάστοτε περιοχής. Στην παρούσα εργασία γίνεται χρήση του Υδατικού Αποτυπώματος, ενός δείκτη υδατικής κατανάλωσης ο οποίος εκφράζει την καταναλισκόμενη ποσότητα νερού ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος. Ο συγκεκριμένος δείκτης, συνιστά ιδιαίτερα χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο για την ορθολογική και βιώσιμη διαχείριση και αξιοποίηση του νερού, καθώς παρέχει πληροφορίες για τις επιπτώσεις που τα καταναλωτικά πρότυπα και κατ επέκταση τα εκάστοτε παραγόμενα προϊόντα, επιφέρουν στα υφιστάμενα υδατικά συστήματα. Ως περιοχή έρευνας ορίστηκε η ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων Αττικής, μια περιοχή κατ εξοχήν «αγροτική» μέχρι πρότινος, η οποία, ωστόσο, τελευταία, χαρακτηρίζεται από σταδιακή ανάπτυξη του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα παραγωγής και από σημαντική πληθυσμιακή αύξηση. Η ταυτόχρονη συνύπαρξη στην περιοχή, χρήσεων και δραστηριοτήτων ιδιαίτερα απαιτητικών από πλευράς υδατικής κατανάλωσης, δημιουργεί την ανάγκη να εξεταστεί η βιωσιμότητα της χρήσης του νερού εντός των ορίων της περιοχής και να προταθούν, εάν αυτό κριθεί αναγκαίο, τα μέτρα εκείνα τα οποία θα συμβάλουν στην κατά το δυνατόν, μεγαλύτερη εξοικονόμηση και αποδοτικότερη χρήση του. Αντικείμενο, λοιπόν, της συγκεκριμένης εργασίας είναι καταρχήν η εκτίμηση των Υδατικών Αποτυπωμάτων των γεωργικών καλλιεργειών που απαντώνται στην περιοχή μελέτης, με δύο διαφορετικές μεθόδους υπολογισμού. Ο συγκεκριμένος στόχος έχει διττή διάσταση. Αφενός επιδιώκεται η εξαγωγή συμπερασμάτων αναφορικά με την επίδραση της επιλεχθείσας υπολογιστικής μεθόδου στη λήψη διαχειριστικών αποφάσεων και αφετέρου, ο προσδιορισμός της επίπτωσης της γεωργικής παραγωγής στο υδάτινο σύστημα της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, μέσω της εφαρμογής του Υδατικού Αποτυπώματος, επιτυγχάνεται ο προσδιορισμός των καλλιεργειών εκείνων οι οποίες εμφανίζονται ως πιο απαιτητικές σε νερό, ενώ ειδικότερα η υδατική κατανάλωση της κάθε καλλιέργειας διαχωρίζεται σε κατανάλωση πράσινου, μπλε και γκρι νερού αντίστοιχα, παρέχοντας μας πληροφορίες για το ποιές καλλιέργειες έχουν τις υψηλότερες ανάγκες σε αρδευτικό και βρόχινο νερό, αντίστοιχα, αλλά και για το ποιές μεταξύ αυτών παρουσιάζονται ως οι πιο ρυπογόνες. Τέλος, η παρούσα διπλωματική εργασία, μέσω της εκτίμησης του συνολικού όγκου γλυκού νερού που καταναλώνεται ετησίως για τις ανάγκες της αγροτικής παραγωγής στοχεύει στο να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με το μέγεθος των ασκούμενων από τον αγροτικό τομέα πιέσεων, αλλά και στην παρουσίαση προτάσεων ώστε οι πιέσεις αυτές να μετριαστούν. 7

29 1.6. Διάρθρωση εργασίας Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε 5 βασικά κεφάλαια, καθένα από τα οποία αποτελείται από επιμέρους ενότητες. Στο παρόν κεφάλαιο, γίνεται μια σύντομη αναφορά στη σημασία του νερού ως φυσικού πόρου ενώ παρουσιάζεται συνοπτικά η κατάσταση αυτού τόσο σε παγκόσμια όσο και σε εθνική κλίμακα. Εν συνεχεία, παρατίθεται το σχετιζόμενο με τους υδάτινους πόρους ισχύον θεσμικό πλαίσιο και προσδιορίζεται ο σκοπός καθώς και οι επιμέρους στόχοι της παρούσας εργασίας. Ακολούθως, στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο το οποίο αφορά στην έννοια του Υδατικού Αποτυπώματος προκειμένου να καταστούν αντιληπτά η σημασία και η χρησιμότητα του, το πεδίο εφαρμογής του αλλά και ο τρόπος χρήσης του. Επιπλέον, παρατίθενται, εν συντομία, οι εκτιμήσεις οι οποίες έχουν υλοποιηθεί σε παγκόσμια και εθνική κλίμακα και γίνεται μια σύντομη αναφορά στην υφιστάμενη βιβλιογραφία. Στο τρίτο κεφάλαιο, καθορίζεται η γεωγραφική θέση της περιοχής μελέτης και παράλληλα καταγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά της αλλά και οι περιβαλλοντικές πιέσεις που αυτή δέχεται. Εν συνεχεία, στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται εκτενώς η μεθοδολογία η οποία ακολουθήθηκε για καθεμία εκ των δύο υπολογιστικών μεθόδων που εφαρμόστηκαν και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα τα οποία προέκυψαν. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα τα οποία προέκυψαν με το πέρας της παρούσας εργασίας καθώς και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα. 8

30 2. ΤΟ ΥΔΑΤΙΚΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ 2.1. Γενικά Οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν ως αποτέλεσμα την κατανάλωση και ρύπανση μεγάλων ποσοτήτων νερού, τόσο σε εθνική όσο και σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η προοριζόμενη για την αγροτική παραγωγή υδατική χρήση αποτελεί το μεγαλύτερο ποσοστό της συνολικής κατανάλωσης νερού, παγκοσμίως, ενώ δευτερευόντως συμβάλλουν η βιομηχανική και οικιακή χρήση, αντίστοιχα. Γενικά, η κατανάλωση και η ρύπανση του νερού είναι δυνατόν να συσχετιστούν με συγκεκριμένες, ανεξάρτητες μεταξύ τους, δραστηριότητες όπως είναι η άρδευση, το λούσιμο, το πλύσιμο, η ψύξη και η επεξεργασία προϊόντων, με αποτέλεσμα η συνολική κατανάλωση και ρύπανση του νερού να προκύπτει τελικά ως το άθροισμα ενός συνόλου ανεξάρτητων δραστηριοτήτων για την υλοποίηση των οποίων απαιτείται η κατανάλωση νερού. Είναι, ωστόσο, απαραίτητο να δοθεί περαιτέρω έμφαση στο γεγονός ότι η συνολική κατανάλωση και ρύπανση του νερού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα καταναλωτικά πρότυπα των κοινωνιών καθώς επίσης και με τη δομή της παγκόσμιας οικονομίας η οποία προωθεί τα διάφορα καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες. Επιπλέον, δεδομένης της περιορισμένης έρευνας που είχε πραγματοποιηθεί μέχρι πρότινος όσον αφορά στον υπολογισμό της κατανάλωσης ρύπανσης νερού κατά μήκος ολόκληρης της παραγωγικής και εφοδιαστικής αλυσίδας, υπάρχει περιορισμένη συνειδητοποίηση της συμβολής της οργάνωσης και των χαρακτηριστικών της αλυσίδας παραγωγής τόσο στους συνολικούς όγκους νερού που καταναλώνονται και ρυπαίνονται για την παραγωγή του τελικού προϊόντος όσο και στην χωρική και χρονική κατανομή τους. Οι Hoekstra και Chapagain (2008) κατέδειξαν μετά από έρευνες ότι η καταγραφή της «κρυμμένης» υδατικής κατανάλωσης για την παραγωγή προϊόντων δύναται να συμβάλει θετικά στην κατανόηση του παγκόσμιου χαρακτήρα του γλυκού νερού και στην ποσοτικοποίηση των επιπτώσεων της κατανάλωσης και του εμπορίου των υδατικών πόρων. Δεδομένης της ανάπτυξης του διεθνούς εμπορίου σε «εντάσεως νερού» προϊόντα, το γλυκό νερό καθίσταται ολοένα και περισσότερο ένας παγκόσμιος πόρος. Ως αποτέλεσμα, η χρήση των υδατικών πόρων για την παραγωγή συγκεκριμένων προϊόντων έχει χωρικά αποσυνδεθεί από το σημείο κατανάλωσης των τελευταίων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα προϊόντος του οποίου τα διάφορα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας συντελούνται σε διαφορετικές τοποθεσίες, αποτελεί το βαμβάκι. Πιο συγκεκριμένα, από το χωράφι έως το τελικό προϊόν, το βαμβάκι περνάει από μία σειρά σαφώς διαχωρισμένων παραγωγικών σταδίων καθένα από τα οποία έχει διαφορετικό αντίκτυπο στους υδατικούς πόρους ενώ ορισμένα από αυτά, καθώς επίσης και η τελική κατανάλωση, λαμβάνουν χώρα σε διαφορετικά μέρη. Για παράδειγμα, η Μαλαισία ενώ δεν καλλιεργεί βαμβάκι, λόγω των λιγοστών της υδατικών πόρων, εισάγει ακατέργαστο βαμβάκι από την Ινδία, το Πακιστάν και την Κίνα το οποίο επεξεργάζεται με σκοπό την παραγωγή και εξαγωγή στην ευρωπαϊκή αγορά, βαμβακερών ενδυμάτων. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές πως εάν θέλει κανείς να 9

31 εξετάσει τις επιπτώσεις της κατανάλωσης ενός τελικού προϊόντος στους υδατικούς πόρους παγκοσμίως, είναι απαραίτητο να γνωρίζει τόσο τα προβλεπόμενα στάδια της παραγωγικής του διαδικασίας και το πού αυτά συντελούνται όσο και την προέλευση των πρώτων υλών που απαιτούνται για την παραγωγή του. Συμπεραίνεται, επιπλέον, ότι παράγοντες όπως οι τελικοί καταναλωτές, οι λιανοπωλητές, οι βιομηχανίες τροφίμων και οι έμποροι οι οποίοι δε λαμβάνονταν μέχρι πρότινος υπόψη για τη χάραξη πολιτικής στην κατεύθυνση της ορθής διαχείρισης του νερού, αποτελούν πλέον καθοριστικές μεταβλητές αποτελώντας ταυτόχρονα τόσο άμεσους όσο και έμμεσους χρήστες νερού (Hoekstra et al. 2011) Η έννοια και η χρησιμότητα του Υδατικού Αποτυπώματος Η έμφαση η οποία αποδόθηκε στον συνυπολογισμό του συνόλου των σταδίων της αλυσίδας παραγωγής για την εκτίμηση των υδατικών αναγκών της παραγωγής ενός προϊόντος ήταν αποτέλεσμα κυρίως της εισαγωγής στην επιστημονική κοινότητα της έννοιας του υδατικού αποτυπώματος (water footprint). Η συγκεκριμένη έννοια εισήχθη για πρώτη φορά το 2002 από τον Hoekstra της UNESCO, στο Διεθνές Συνέδριο Επιστημόνων σχετικά με το Εμπόριο Εικονικού Νερού, που έλαβε χώρα στο πανεπιστήμιο του Delft, στην Ολλανδία. Το Υδατικό Αποτύπωμα (ΥΑ) ενός προϊόντος, εκφράζει τον όγκο γλυκού νερού που καταναλώνεται ή ρυπαίνεται προκειμένου να παραχθεί το εν λόγω προϊόν λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο της παραγωγικής διαδικασίας (Hoekstra 2003, Hoekstra et al. 2011). Το υδατικό αποτύπωμα είναι βασισμένο στην ευρύτερη έννοια του «εικονικού νερού» η οποία εισήχθηκε στην επιστημονική κοινότητα στις αρχές της δεκαετίας του 1990 από τον Tony Allan και εκφράζει την ποσότητα νερού που είναι ενσωματωμένη σε ένα προϊόν αγροτικό ή βιομηχανικό- και η οποία, συνήθως, δεν είναι ορατή μετά την παραγωγή του τελικού προϊόντος. Πρόκειται, ουσιαστικά, για την καταναλωθείσα ποσότητα νερού καθ όλη τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας του προϊόντος (Hoekstra 2003). Πρακτικά, η έννοια του εικονικού νερού έχει δύο επιμέρους επίπεδα εφαρμογής, τα οποία αποδεικνύουν και τη χρησιμότητα της. Το πρώτο επίπεδο εφαρμογής αφορά στο εμπόριο του εικονικού νερού. Με τον όρο αυτόν εννοείται το έμμεσο εμπόριο σημαντικών ποσοτήτων νερού μεταξύ των εθνών που υλοποιείται πρακτικά μέσω της εισαγωγής ή εξαγωγής, ανάλογα με το συγκριτικό πλεονέκτημα που παρουσιάζει η κάθε χώρα στη διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων, «εντάσεως νερού» προϊόντων. Κατ αυτόν τον τρόπο, το εικονικό νερό δύναται να αποτελέσει έναν εναλλακτικό υδατικό πόρο δεδομένου ότι μέσω του εμπορίου του καθίσταται εφικτή η μείωση των ασκούμενων πιέσεων στις χώρες ή περιοχές με ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο, ενώ αντίστοιχα οι χώρες οι οποίες παρουσιάζουν αφθονία υδατικών πόρων έχουν τη δυνατότητα να παράγουν και να 10

32 εξάγουν προϊόντα «απαιτητικά» σε νερό, χωρίς να προκαλούνται σημαντικές επιπτώσεις από τη χρήση του. Το δεύτερο επίπεδο εφαρμογής της έννοιας του εικονικού νερού αφορά στην ίδια τη χρήση του υδατικού αποτυπώματος ως εργαλείου διαχείρισης της υδατικής κατανάλωσης αλλά και αξιολόγησης των επιπτώσεων αυτής στα διάφορα υδατικά συστήματα. Η διαφορά μεταξύ του εικονικού νερού και του ΥΑ είναι ότι το περιεχόμενο εικονικό νερό ενός προϊόντος αναφέρεται αποκλειστικά στον όγκο του νερού που βρίσκεται ενσωματωμένος στο προϊόν ενώ το υδατικό αποτύπωμα εμπεριέχει και περαιτέρω πληροφορίες, όπως το είδος του νερού που χρησιμοποιήθηκε (μπλε, πράσινο ή γκρι) αλλά και το πότε και πού χρησιμοποιήθηκε. Επιπλέον, συμπεραίνεται ότι το υδατικό αποτύπωμα αποτελεί το σύνδεσμο μεταξύ των καταναλωτικών προτύπων και των επιπτώσεων τους σε επίπεδο υδατικής κατανάλωσης καθώς η χρήση του συντελεί, πέραν του υπολογισμού της «κρυμμένης» ποσότητας νερού σε ένα συγκεκριμένο προϊόν, στη εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο της κατανάλωσης του συγκεκριμένου προϊόντος αλλά και στη διαμόρφωση μιας εκτίμησης αναφορικά με το ποια προϊόντα ασκούν εντονότερες πιέσεις στα υδάτινα συστήματα και πώς αυτές μπορούν να μετριαστούν (Hoekstra 2003) Πεδίο εφαρμογής του Υδατικού Αποτυπώματος Το ΥΑ συνιστά έναν πολυδιάστατο δείκτη γλυκού νερού ο οποίος μετράται συνήθως σε μονάδες όγκου νερού ανά μονάδα προϊόντος (π.χ. σε κυβικά μέτρα ανά τόνο, m³/ton) ή σε μονάδες όγκου νερού ανά μονάδα χρόνου (π.χ. σε κυβικά μέτρα ανά χρόνο, m³/yr) και εκφράζει, όπως προαναφέρθηκε τον όγκο γλυκού νερού που καταναλώθηκε-ρυπάνθηκε για να παραχθεί το προϊόν, συμπεριλαμβάνοντας και την πλήρη διαδικασία διάθεσης και εφοδιασμού του προϊόντος στην αγορά. Παρουσιάζει, ωστόσο ένα ιδιαίτερα ευρύ πεδίο εφαρμογής καθώς είναι δυνατόν να υπολογιστεί εντός διαφορετικών πλαισίων ανάλογα με τους σκοπούς και τις κατευθύνσεις της εκάστοτε έρευνας. Είναι δυνατόν, δηλαδή, να υπολογιστεί και να αξιολογηθεί το Υδατικό Αποτύπωμα ενός παραγωγικού σταδίου, ενός προϊόντος, ενός καταναλωτή ή μιας ομάδας καταναλωτών καθώς επίσης και μιας σαφώς οριοθετημένης, γεωγραφικά, περιοχής, μιας επιχείρησης ή ενός οργανισμού (Hoekstra et al. 2011). Αναλυτικότερα, τα επιμέρους πεδία εφαρμογής του Υδατικού Αποτυπώματος καταγράφονται ακολούθως: Το Υδατικό Αποτύπωμα ενός σταδίου παραγωγής, το οποίο συνιστά το συνολικό όγκο νερού που καταναλώθηκε ή ρυπάνθηκε εντός του συγκεκριμένου σταδίου της παραγωγικής διαδικασίας ενός προϊόντος. 11

33 Το Υδατικό Αποτύπωμα ενός ενδιάμεσου ή τελικού προϊόντος, το οποίο αποτελεί το άθροισμα των ΥΑ όλων των επιμέρους παραγωγικών σταδίων που χρειάστηκαν για την παραγωγή του εν λόγω προϊόντος. Το Υδατικό Αποτύπωμα ενός καταναλωτή, το οποίο ορίζεται ως το άθροισμα των επιμέρους ΥΑ των προϊόντων αγαθών ή υπηρεσιών- που καταναλώθηκαν από αυτόν. Το Υδατικό αποτύπωμα μιας ομάδας καταναλωτών, παραδείγματος χάριν των κατοίκων μιας κοινότητας ή ακόμα και ενός έθνους, το οποίο ορίζεται ως το άθροισμα των αποτυπωμάτων των επιμέρους ατόμων της ομάδας. Το Υδατικό Αποτύπωμα μιας επιχείρησης ή ενός οργανισμού, το οποίο προκύπτει ως το άθροισμα των αποτυπωμάτων των επιμέρους προϊόντων αγαθών ή υπηρεσιών- τα οποία παράγει και διαθέτει η συγκεκριμένη επιχείρηση. Το Υδατικό Αποτύπωμα μιας σαφώς οριοθετημένης, γεωγραφικά, περιοχής, για παράδειγμα κάποιας διοικητικής ενότητας ή λεκάνης απορροής ποταμού, το οποίο συνιστά το άθροισμα των επιμέρους αποτυπωμάτων των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα εντός των ορίων της εν λόγω περιοχής (Hoekstra et al. 2011). Βάσει των προαναφερθέντων περιπτώσεων για τις οποίες δύναται να υπολογιστεί και να αξιολογηθεί το ΥΑ, καταλήγουμε στα ακόλουθα δύο συμπεράσματα: Αφενός, το ΥΑ ενός μεμονωμένου σταδίου της παραγωγικής διαδικασίας συνιστά το βασικό δομικό συστατικό για κάθε είδους υπολογισμό του ΥΑ, δεδομένου ότι οποιαδήποτε άλλη περίπτωση υπολογισμού συνιστά άθροισμα των αποτυπωμάτων είτε επιμέρους παραγωγικών σταδίων είτε επιμέρους προϊόντων. Αφετέρου, το ΥΑ για το σύνολο της ανθρωπότητας είναι δυνατόν να υπολογιστεί με διαφόρους τρόπους, ανάλογα με το είδος του ΥΑ που μας ενδιαφέρει. Είναι δυνατόν, συνεπώς, να προκύψει είτε ως το άθροισμα των αποτυπωμάτων όλων των παραγωγών του κόσμου είτε ως το άθροισμα των αποτυπωμάτων όλων των τελικών καταναλωτικών αγαθών προϊόντων και υπηρεσιών- που καταναλώνονται ετησίως, είτε ακόμα ως το άθροισμα των αποτυπωμάτων όλων των παραγωγικών διαδικασιών, παγκοσμίως, για τις οποίες καταναλώνεται ή ρυπαίνεται νερό (Hoekstra et al. 2011). Επιπροσθέτως, σχετικά με τα επιμέρους επίπεδα εφαρμογής του Υδατικού Αποτυπώματος, διευκρινίζονται τα ακόλουθα: Όσον αφορά στον υπολογισμό του ΥΑ ενός καταναλωτή ή ενός παραγωγού, επισημαίνεται ότι αυτό αναφέρεται αθροιστικά τόσο στην άμεση όσο και στην έμμεση κατανάλωση νερού. Αναφορικά με τον υπολογισμό του ΥΑ ενός έθνους, απαραίτητος κρίνεται ο διαχωρισμός μεταξύ των εννοιών του «ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης» και του «ΥΑ εντός των διοικητικών ορίων ενός έθνους». Πιο συγκεκριμένα, το «ΥΑ εντός των διοικητικών ορίων ενός έθνους» αναφέρεται στο συνολικό όγκο γλυκού νερού που 12

34 καταναλώνεται και ρυπαίνεται εντός της επικράτειας του έθνους, συμπεριλαμβάνοντας την υδατική κατανάλωση τόσο για την παραγωγή προϊόντων τα οποία πρόκειται να καταναλωθούν εντός των διοικητικών ορίων της χώρας όσο και για την παραγωγή εκείνων που προορίζονται για εξαγωγή. Αντιθέτως, το «ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης» αναφέρεται στη συνολική ποσότητα νερού που καταναλώνεται και ρυπαίνεται προκειμένου να παραχθούν τα προϊόντα και οι υπηρεσίες τα οποία προορίζονται αποκλειστικά για εγχώρια κατανάλωση. Συμπεραίνεται, δηλαδή, ότι το «ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης» διακρίνεται σε δύο επιμέρους συνιστώσες, καθώς περιλαμβάνει τόσο την ποσότητα νερού για την παραγωγή προϊόντων που καταναλώνεται εντός των συνόρων της εκάστοτε χώρας (ενδογενής) όσο και εκείνης που καταναλώνεται εκτός των συνόρων της (εξωγενής). Το «ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης», με άλλα λόγια, αφορά στη συνολική ποσότητα νερού η οποία δαπανήθηκε για να παραχθούν προϊόντα τα οποία καταναλώνονται εντός των συνόρων ενός έθνους, από τους κατοίκους του, ανεξάρτητα από το ποιοι υδατικοί πόροι εγχώριοι ή μη- αξιοποιήθηκαν (Hoekstra et al. 2011). Προκειμένου να καταστούν περισσότερο αντιληπτές οι ανωτέρω έννοιες καθώς και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους, παρατίθεται το ακόλουθο διάγραμμα (Εικόνα 2.1). Εικόνα 2.1: Σχηματική απεικόνιση των σχέσεων μεταξύ των διαφορετικών Υδατικών Αποτυπωμάτων Πηγή: Hoekstra and Mekonnen (2012) Συνοψίζοντας, καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα: 13

35 1. Το συνολικό ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης συντίθεται από το ενδογενές και το εξωγενές ΥΑ εθνικής κατανάλωσης, αντίστοιχα. 2. Προσθέτοντας το εξαγόμενο εικονικό νερό που σχετίζεται με τη χρήση εγχώριων υδατικών πόρων για την παραγωγή προϊόντων με το επανεξαγόμενο εικονικό νερό, το εικονικό νερό δηλαδή που εισάγεται στη χώρα και επανεξάγεται από αυτήν, προκύπτει το συνολικό εξαγόμενο εικονικό νερό. 3. Το συνολικό απόθεμα εικονικού νερού μια χώρας, προκύπτει αθροίζοντας το ΥΑ εντός των διοικητικών ορίων της χώρας αυτής (το συνολικό, δηλαδή, όγκο γλυκού νερού των εγχώριων υδάτινων πόρων που καταναλώνεται ή ρυπαίνεται για την παραγωγή προϊόντων είτε προς εγχώρια κατανάλωση είτε προς εξαγωγή) με το εισαγόμενο εικονικό νερό. 4. Το εικονικό απόθεμα νερού μιας χώρας προκύπτει, επίσης, ως άθροισμα του ΥΑ εθνικής κατανάλωσης και του εξαγόμενου εικονικού νερού. 5. Αθροίζοντας το ενδογενές ΥΑ εθνικής κατανάλωσης με το εξαγόμενο εικονικό νερό που σχετίζεται με την εγχώρια παραγωγή προϊόντων προκύπτει το ΥΑ εντός των διοικητικών ορίων της χώρας. 6. Το εισαγόμενο εικονικό νερό προκύπτει ως άθροισμα του εξωγενούς ΥΑ εθνικής κατανάλωσης και του επανεξαγόμενου εικονικού νερού Οι συνιστώσες του Υδατικού Αποτυπώματος Ο δείκτης του Υδατικού Αποτυπώματος συντίθεται από τρεις επιμέρους συνιστώσες, το πράσινο, το μπλε και το γκρι Υδατικό Αποτύπωμα, αντίστοιχα. Αναλυτικότερα, η μπλε συνιστώσα του Υδατικού Αποτυπώματος εκφράζει την ποσότητα γλυκού νερού που καταναλώνεται-δεσμεύεται από τους επιφανειακούς και υπόγειους υδάτινους αποδέκτες καθ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας παραγωγής του προϊόντος. Με τον όρο «κατανάλωση» εννοείται η απώλεια γλυκού νερού από τα διαθέσιμα επιφανειακά και υπόγεια υδάτινα σώματα μια δεδομένης λεκάνης απορροής η οποία, στην πράξη, προκύπτει όταν το νερό εξατμίζεται, όταν επιστρέφει σε διαφορετική λεκάνη απορροής ή στη θάλασσα ή όταν ενσωματώνεται σε κάποιο προϊόν. Η πράσινη συνιστώσα του Υδατικού Αποτυπώματος, αντίστοιχα, αναφέρεται στην κατανάλωση «πράσινων» υδατικών πόρων για την παραγωγή του προϊόντος, στην αξιοποίηση δηλαδή του βρόχινου νερού το οποίο δε μετατρέπεται σε επιφανειακή απορροή αλλά αποθηκεύεται στο έδαφος ως υγρασία, συνεισφέροντας στην κάλυψη των αναγκών εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας. Τέλος, η γκρι συνιστώσα του Υδατικού Αποτυπώματος συνιστά δείκτη του βαθμού ρύπανσης του νερού, καθώς αναφέρεται στον όγκο γλυκού νερού που απαιτείται για τη διάλυση του ρυπαντικού φορτίου, προκειμένου η ποιότητα του νερού να διατηρείται πάνω από τα επιθυμητά όρια, όπως αυτά υπαγορεύονται από τα υπάρχοντα πρότυπα ποιότητας. Στην περίπτωση όπου ως διαδικασία εξετάζεται η ανάπτυξη καλλιέργειας, το προς διάλυση 14

36 ρυπαντικό φορτίο προκύπτει ως αποτέλεσμα των εφαρμοζόμενων ανά τύπο καλλιέργειας λιπασμάτων δεδομένου ότι ένα μέρος των χορηγούμενων ποσοτήτων δε δεσμεύεται από τις καλλιέργειες με αποτέλεσμα είτε να απορρέει επιφανειακά είτε να διηθείται, ρυπαίνοντας τους επιφανειακούς και υπόγειους αποδέκτες, αντίστοιχα. Το συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα προκύπτει ως το άθροισμα των τριών επιμέρους συνιστωσών του, του μπλε, του πράσινου και του γκρι Υδατικού Αποτυπώματος. Ανάλογα με τις κατευθύνσεις και τους στόχους της εκάστοτε μελέτης είναι δυνατόν να εκτιμηθεί μεμονωμένα το μπλε, το πράσινο ή το γκρι υδατικό αποτύπωμα ενός προϊόντος ή μιας διαδικασίας. Συνηθίζεται, μάλιστα να αποδίδεται μεγαλύτερη έμφαση στην εκτίμηση της καταναλωθείσας ποσότητας νερού που προέρχεται από τα υδάτινα σώματα, λόγω της σπανιότητας που αυτά παρουσιάζουν υποτιμώντας τη συνεισφορά του «πράσινου» νερού ως σημαντικότατου διαθέσιμου πόρου για την παραγωγή(hoekstra et al. 2011, Falkenmark 2003, Rockstrom 2001). Ωστόσο, η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης εικόνας του αντίκτυπου της παραγωγής ενός προϊόντος ή μιας διαδικασίας στο σύνολο των διαθέσιμων υδατικών πόρων (μπλε και πράσινων) επιτυγχάνεται με τη συνεκτίμηση τόσο του μπλε όσο και του πράσινου Υδατικού Αποτυπώματος, ενώ, παράλληλα, η εκτίμηση και της γκρι υδατικής συνιστώσας παρέχει τη δυνατότητα έκφρασης της υδατικής ρύπανσης σε μονάδες όγκου νερού επιτρέποντας τη σύγκριση της με την υδατική κατανάλωση (Hoekstra et al. 2011, Chapagain et al. 2006b, Hoekstra and Chapagain 2008) Το Υδατικό Αποτύπωμα και οι κλασσικοί δείκτες υδατικής κατανάλωσης Συγκρίνοντας το Υδατικό Αποτύπωμα με τους υπόλοιπους υδατικούς δείκτες καταλήγουμε, εν γένει, στο συμπέρασμα ότι η κύρια διαφορά του από αυτούς έγκειται στο γεγονός ότι παρέχει χωροχρονικές πληροφορίες σχετικά με τους όγκους νερού που καταναλώθηκαν καθώς καθιστά σαφή την πηγή του νερού που χρησιμοποιήθηκε, αλλά και το πότε αυτό χρησιμοποιήθηκε. Αναλυτικότερα, το ΥΑ υπερέχει έναντι των κλασσικών δεικτών υδατικής κατανάλωσης στα ακόλουθα σημεία: Δεν περιορίζεται μόνο στην υδροληψία από τους «μπλε» υδάτινους πόρους (επιφανειακούς και υπόγειους) αλλά εμπεριέχει ακόμη τη πράσινη χρήση νερού, τη συνεισφορά δηλαδή της ωφέλιμης βροχόπτωσης καθώς και τη γκρι υδατική χρήση, παρέχοντας μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των υδατικών αναγκών. Στη μπλε υδατική χρήση, δηλαδή στον όγκο νερού που λαμβάνεται από τους επιφανειακούς και υπόγειους αποδέκτες, δε συμπεριλαμβάνεται και η μη καταναλωθείσα ποσότητα, ο όγκος δηλαδή του νερού ο οποίος επιστρέφει στον υδάτινο αποδέκτη και είναι διαθέσιμος για άμεση επαναχρησιμοποίηση. 15

37 Εμπεριέχει τόσο την άμεση όσο και τη έμμεση χρήση νερού για την παραγωγή ενός προϊόντος ή μια διαδικασίας (Hoekstra et al. 2011) Μεθοδολογίες υπολογισμού Υδατικού Αποτυπώματος Σε ό,τι αφορά τη μεθοδολογία υπολογισμού του ΥΑ, διατίθενται δύο επιμέρους προσεγγίσεις. Η πρώτη, εισήχθη από τους Hoekstra και Chapagain (2008) και είναι εκείνη η οποία και εφαρμόζεται στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, ενώ η δεύτερη, αντίστοιχα, εισήχθη από τους Ridoutt και Pfister (2009). Ακολούθως, αναλύονται τα βασικά χαρακτηριστικά των δύο αυτών προσεγγίσεων Το Υδατικό Αποτύπωμα κατά Hoekstra και Chapagain Όπως προαναφέρθηκε στην ενότητα 2.4, το ΥΑ είναι δυνατόν να υπολογιστεί εντός διαφορετικών πλαισίων ανάλογα με τους σκοπούς και της κατευθύνσεις της εκάστοτε έρευνας. Συνεπώς, ανάλογα με το ποιό ΥΑ επιδιώκουμε να υπολογίσουμε, ακολουθείται η αντίστοιχη μεθοδολογία, όπως περιγράφηκε ανά περίπτωση στη σχετική ενότητα, θεωρώντας σε κάθε περίπτωση ως βασικό δομικό συστατικό για κάθε είδους υπολογισμό το ΥΑ ενός παραγωγικού σταδίου. Ωστόσο, όσον αφορά την εκτίμηση του ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης είναι δυνατόν να εφαρμοστούν δύο διαφορετικές μεθοδολογίες, η ανοδική (bottom-up) η οποία αναπτύχθηκε από τους Chapagain και Hoekstra (2004) και η καθοδική (top-down) από τους Hoekstra και Chapagain (2008), αντίστοιχα. Ανοδική (bottom-up) προσέγγιση Η ανοδική προσέγγιση, υπολογίζει το ΥΑ εθνικής κατανάλωσης πολλαπλασιάζοντας όλα τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες που καταναλώνονται από τους κατοίκους μιας χώρας με τα αντίστοιχα ΥΑ των εν λόγω προϊόντων ή υπηρεσιών. Καθοδική (top-down) προσέγγιση Βάσει της καθοδικής προσέγγισης, το ΥΑ της εθνικής κατανάλωσης προκύπτει ως η συνολική χρήση των εγχώριων υδάτινων πόρων, προσθέτοντας σε αυτήν τη συνολική εισαγωγή εικονικού νερού στη χώρα και αφαιρώντας τη συνολική εξαγωγή εικονικού νερού, μέσω της εισαγωγής-εξαγωγής, αντίστοιχα, «εντάσεως νερού» προϊόντων (Hoekstra et al. 2009). Συγκρίνοντας τις δύο διαφορετικές προσεγγίσεις, το Εγχειρίδιο του Υδατικού Αποτυπώματος (Hoekstra et al. 2009), αναφέρει ότι είναι δυνατόν να οδηγήσουν στα ίδια αποτελέσματα με την προϋπόθεση ότι δε σημειώνεται καμία μεταβολή στα αποθέματα εικονικού νερού για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους. Στην περίπτωση όπου το απόθεμα σε εντάσεως νερού προϊόντα αυξάνει ή μειώνεται κατά τη διάρκεια του έτους, 16

38 τότε η καθοδική προσέγγιση είναι δυνατόν να οδηγήσει σε υπερτιμημένα ή υποτιμημένα αποτελέσματα, αντίστοιχα. Συνεπώς, η συγκεκριμένη μεθοδολογία υπολογισμού δε λαμβάνει υπόψη τις ανωτέρω μεταβολές ενώ ένα επιπλέον μειονέκτημα της μεθόδου αυτής είναι τα εσφαλμένα αποτελέσματα που ενδέχεται να προκύψουν εξαιτίας της χρονικής καθυστέρησης ορισμένες φορές μεταξύ της στιγμής που χρησιμοποιείται το νερό για την παραγωγή και της στιγμής του εμπορίου του προϊόντος. Με άλλα λόγια, προκειμένου να επέλθει η ισορροπία και να καταστούν τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης μεθόδου αξιόπιστα πρέπει αυτά να αφορούν σε μία περίοδο ορισμένων ετών και όχι σε ένα μόνο έτος. Επιπροσθέτως, διαφορετικά αποτελέσματα είναι δυνατόν να προκύψουν εξαιτίας της διαφορετικής σε κάθε περίπτωση ποιότητας των δεδομένων εισόδου ενώ σημειώνεται ότι η καθοδική πορεία υπολογισμού παρουσιάζεται ως περισσότερο ευαίσθητη σε σχετικά μικρά λάθη στις εκτιμήσεις του εισαγόμενου και εξαγόμενου εικονικού νερού σε αντίθεση με την ανοδική πορεία υπολογισμού η οποία αποδίδει πιο αξιόπιστα αποτελέσματα στην περίπτωση αυτή. Παρόλα αυτά, η καθοδική προσέγγιση θεωρείται καταλληλότερη και προτιμάται έναντι της ανοδικής, όταν πρόκειται για τον υπολογισμό των ΥΑ των κρατών, λόγω των άμεσα διαθέσιμων δεδομένων αλλά και της συντομότερης υπολογιστικής διαδικασίας ενώ η ανοδική προσέγγιση, αντίστοιχα θεωρείται καταλληλότερη για τον υπολογισμό του ΥΑ ενός ατόμου, μιας επιχείρησης ή μιας μικρότερης γεωγραφικής περιοχής (Kuiper et al. 2010) Το Υδατικό Αποτύπωμα κατά Ridoutt και Pfister Οι Ridoutt και Pfister προτείνουν μία αναθεωρημένη μέθοδο προσέγγισης του ΥΑ η οποία στοχεύει στην καταπολέμηση των φαινομένων λειψυδρίας, καθιστώντας σαφή τον πραγματικό αντίκτυπο των υδατικών καταναλώσεων στα διαθέσιμα, κατά περίπτωση, αποθέματα νερού. Ειδικότερα, η συγκεκριμένη μέθοδος βασίζεται στις παρακάτω κύριες θεωρήσεις: Το πράσινο νερό, θεωρείται ότι δε συμβάλει στη λειψυδρία της εκάστοτε περιοχής, δεδομένου ότι μέχρι αυτό να φτάσει στη γη δε συνιστά διαθέσιμο πόρο προς εκμετάλλευση και για το λόγο αυτό δεν προσμετρείται στη συνολική υδατική κατανάλωση. Ο παράγοντας της χρήσης γης είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την κατανάλωση πράσινου νερού, εξαιτίας των διαθέσιμων, ανά περιοχή, βροχοπτώσεων και κατά αυτόν τον τρόπο επηρεάζει τελικά τα διαθέσιμα μπλε υδατικά αποθέματα. Η εκτίμηση του ΥΑ, σύμφωνα με τους Ridoutt και Pfister οφείλει να λαμβάνει υπόψη ολόκληρο τον κύκλο ζωής του εκάστοτε προϊόντος από την πρωτογενή παραγωγή μέχρι και τη φάση χρησιμοποίησής του. Ο τοπικός χαρακτήρας των διαθέσιμων αποθεμάτων γλυκού νερού εμποδίζει τη σύγκριση ΥΑ τα οποία αναφέρονται σε περιοχές με διαφορετικές ανάγκες. Σύμφωνα με τους Ridoutt και Pfister, οι διαφορετικές μορφές υδατικής χρήσης δεν πρέπει να 17

39 προσθέτονται δεδομένου ότι ένα συνολικό υδατικό αποτύπωμα στερείται βασικών πληροφοριών σχετικά με τις χρήσεις νερού που θίγονται περισσότερο ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της περιοχής ενώ ενδέχεται, επίσης, να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα όσον αφορά τις προκαλούμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Είναι εφικτό, με άλλα λόγια ένα μεγαλύτερο συνολικό ΥΑ να προκαλεί ηπιότερες επιπτώσεις στο περιβάλλον συγκρινόμενο με ένα μικρότερο συνολικό ΥΑ, ανάλογα με την κατανομή των επιμέρους συνιστωσών και τους διαθέσιμους, ανά περιοχή, υδάτινους πόρους. Για το λόγο αυτό, αποδίδεται διαφορετική βαρύτητα στη κάθε μορφή κατανάλωσης ανάλογα με τις συνθήκες αφθονίας της εκάστοτε περιοχής προκειμένου τα ΥΑ διαφορετικών προϊόντων να καθίστανται συγκρίσιμα και να είναι δυνατός ο συσχετισμός μεταξύ κατανάλωσης και προκαλούμενου περιβαλλοντικού κινδύνου. Προκειμένου να σταθμιστούν οι διαφορετικές μορφές χρήσης βάσει της πίεσης που ασκούν εξαιτίας των τοπικών συνθηκών της εκάστοτε περιοχής, γίνεται χρήση του Δείκτη Πίεσης Νερού (Water Stress Index WSI). Ο συγκεκριμένος δείκτης συνιστά μέτρο της πίεσης που υφίσταται κάθε περιοχή ανάλογα με τα διαθέσιμα αποθέματα της και οι τιμές αυτού κυμαίνονται από 0.1 έως 1, με τις τιμές 0.5 και 1 να υποδηλώνουν μέτρια και πολύ σημαντική υδατική πίεση, αντίστοιχα (Ridoutt and Pfister 2010). Στο χάρτη που ακολουθεί (Εικόνα 2.2), αποτυπώνονται οι τιμές του Δείκτη Πίεσης Νερού, ανά τον κόσμο, όπως υπολογίστηκαν από τους Pfister et al. (2009). Εικόνα 2.2: Παγκόσμιος χάρτης τιμών Δείκτης Πίεσης Νερού Πηγή: Pfister et al. (2009) 2.7. Το Υδατικό Αποτύπωμα σε παγκόσμια και εθνική κλίμακα Το παγκόσμιο Υδατικό Αποτύπωμα Σύμφωνα με τους Hoekstra και Mekonnen (2012), το μέσο παγκόσμιο ΥΑ υπολογίστηκε, για την περίοδο , ίσο με 9087 Gm³ ανά έτος, με την Κίνα (1207 Gm³/y), την Ινδία (1182 Gm³/y) και τις ΗΠΑ (1053 Gm³/y) να εμφανίζουν τα μεγαλύτερα ΥΑ εντός των ορίων 18

40 της επικράτειας τους, συνεισφέροντας κατά 38% επί του συνολικού ΥΑ της παγκόσμιας παραγωγής. Η πράσινη συνιστώσα καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του συνολικού παγκόσμιου ΥΑ (74%), γεγονός το οποίο εξηγείται από την καθοριστική συνεισφορά της αγροτικής παραγωγής στη συνολική παγκόσμια κατανάλωση νερού (92%). Επισημαίνεται, ακόμα, ότι το 1/5 περίπου του συνολικού παγκόσμιου ΥΑ σχετίζεται με την παραγωγή προϊόντων που προορίζονται για εξαγωγή. Το ΥΑ του μέσου καταναλωτή, όπως υπολογίστηκε και πάλι από τους Hoekstra και Mekonnen (2012), αντιστοιχεί σε 1385 m³/cap/y, ενώ το μέσο ατομικό ΥΑ για τους κατοίκους των ΗΠΑ, της Κίνας και τις Ινδίας εκτιμήθηκε 2843 m³/cap/y, 1071 m³/cap/y και 1089 m³/y, αντίστοιχα. Ακολούθως, στις Εικόνες 2.3 έως και 2.6, απεικονίζονται τόσο το συνολικό ΥΑ των εθνών σε παγκόσμια κλίμακα, όσο και οι επιμέρους συνιστώσες (πράσινη, μπλε, γκρι) των ΥΑ σε κάθε έθνος, παρέχοντας μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το είδος της υδατικής κατανάλωσης που πραγματοποιείται (Hoekstra and Mekonnen 2012). Εικόνα 2.3: Η πράσινη συνιστώσα του ΥΑ των εθνών, σε παγκόσμια κλίμακα Πηγή: Hoekstra and Mekonnen (2012) Εικόνα 2.4: Η μπλε συνιστώσα του ΥΑ των εθνών, σε παγκόσμια κλίμακα Πηγή: Hoekstra and Mekonnen (2012) 19

41 Εικόνα 2.5: Η γκρι συνιστώσα του ΥΑ των εθνών, σε παγκόσμια κλίμακα Πηγή: Hoekstra and Mekonnen (2012) Εικόνα 2.6: Το συνολικό ΥΑ των εθνών, σε παγκόσμια κλίμακα Πηγή: Hoekstra and Mekonnen (2012) Το ελληνικό Υδατικό Αποτύπωμα Το 2004 οι Hoekstra και Chapagain προσδιόρισαν το ΥΑ των κρατών στηριζόμενοι σε στατιστικά στοιχεία της περιόδου Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας έλαβαν υπόψη την επιρροή τεσσάρων βασικών παραγόντων προκειμένου να οδηγηθούν σε αξιόπιστα αποτελέσματα: 1. Τον όγκο της κατανάλωσης ο οποίος εκφράζεται από το ΑΕΠ. 2. Τις καταναλωτικές συνήθειες των κατοίκων της κάθε χώρας (π.χ. υψηλή ή χαμηλή κατανάλωση κρέατος). 3. Τις τοπικές κλιματικές συνθήκες. 4. Την εφαρμοζόμενη αγροτική πρακτική και την απόδοση του χρησιμοποιούμενου νερού. Τα αποτελέσματα στα οποία κατέληξαν, καταδεικνύουν ότι η Ελλάδα αλλά και οι νότιες χώρες της Ευρώπης, εν γένει, όπως η Ισπανία, η Ιταλία και η Πορτογαλία, έχουν ένα από τα υψηλότερα ΥΑ ανά άτομο σε ετήσια βάση, εξαιτίας κυρίως της σημαντικής κατανάλωσης νερού στο γεωργικό τομέα (Hoekstra and Chapagain 2004). Το ελληνικό ΥΑ εκτιμήθηκε ίσο με 2389 m³/cap/y, ενώ η ποσοστιαία κατανομή αυτού στις επιμέρους υδατικές χρήσεις 20

42 (αγροτική, βιομηχανική και οικιακή), σύμφωνα με τον Στάμου (2010), απεικονίζεται στο ακόλουθο σχήμα (Εικόνα 2.7). Εικόνα 2.7: Ποσοστιαία κατανομή ελληνικού Υδατικού Αποτυπώματος Πηγή: Στάμου (2010) 2.8. Έρευνα υφιστάμενης βιβλιογραφίας Υπεύθυνοι για το μεγαλύτερο μέρος του υπάρχοντος ερευνητικού έργου αναφορικά με το αντικείμενο του Υδατικού Αποτυπώματος είναι οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Delft, της Ολλανδίας (UNESCO-IHE Institute for Water) οι οποίοι μέσω μίας σειράς διεθνών Συσκέψεων με θέμα «Η Αξία του Νερού» προσέφεραν στην επιστημονική κοινότητα ένα ευρύ φάσμα μελετών και μεθοδολογικών πλαισίων όσον αφορά στην έννοια του εικονικού νερού (Hoekstra, Savenije et al. 2000, Chapagain and Hoekstra 2003a, Chapagain and Hoekstra 2003b, Chapagain, Hoekstra et al. 2005a, Chapagain, Hoekstra et al. 2005b). Οι Hoekstra και Chapagain (2007) υπολόγισαν τη συνεισφορά της κάθε υδατικής χρήσης στο σύνολο του παγκόσμιου ΥΑ και κατέδειξαν ότι η προοριζόμενη για την αγροτική παραγωγή υδατική χρήση αποτελεί το μεγαλύτερο ποσοστό της συνολικής κατανάλωσης νερού, παγκοσμίως, με ποσοστό 86% επί του συνόλου, ενώ δευτερευόντως συμβάλλουν η βιομηχανική (9%) και οικιακή χρήση (5%). Εξαιτίας της καθοριστικής συμβολής της αγροτικής παραγωγής στη συνολική παγκόσμια υδατική κατανάλωση, ένα σημαντικό ποσοστό των υφιστάμενων μέχρι και σήμερα ερευνών εστιάζεται στο συγκεκριμένο τομέα. Η πρώτη εκτίμηση του εικονικού νερού πραγματοποιήθηκε για την περίπτωση των γεωργικών καλλιεργειών από τους Hoekstra και Hung (2002) και για την περίπτωση της κτηνοτροφίας, από τους Chapagain και Hoekstra (2004), με σκοπό τον υπολογισμό των ετήσιων ροών εικονικού νερού, ανά χώρα, σε παγκόσμια κλίμακα. Στη συγκεκριμένη έρευνα, ωστόσο, δε έγινε διαχωρισμός των συνολικών ποσοτήτων νερού σε μπλε, πράσινη ή γκρι υδατική χρήση. Οι Aldaya et al. (2009) εκτίμησαν τα ποσοστά της πράσινης και μπλε συνιστώσας, αντίστοιχα, του εικονικού νερού για την παραγωγή των καλλιεργειών καλαμποκιού, σόγιας και σιταριού που εξάγονται από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αργεντινή και την Αυστραλία. Οι Siebert και Döll (2010) υπολόγισαν το μπλε και πράσινο εικονικό νερό για 26 διαφορετικά είδη καλλιεργειών, σε παγκόσμια κλίμακα. Η πράσινη υδατική χρήση της παγκόσμιας 21

43 αγροτικής παραγωγής έχει επίσης εκτιμηθεί από τους Chapagain και Hoekstra (2004), Chapagain et al. (2006), De Fraiture et al. (2004), και Rockström et al. (1999). Ωστόσο, η συνεχώς επιδεινωθείσα ποιοτική και ποσοτική κατάσταση των υδάτινων πόρων παγκοσμίως απαιτεί την αξιοποίηση του ΥΑ εντός διαφορετικών πλαισίων. Πιο συγκεκριμένα, ιδιαιτέρως σημαντική κρίνεται η μελέτη των υδατικών αναγκών σε τοπικό επίπεδο ή σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού. Η εκτίμηση των υδατικών καταναλώσεων σε μικρότερες κλίμακες, δύναται να προσδώσει υψηλότερη ακρίβεια στα εξαγόμενα αποτελέσματα λόγω των ακριβέστερων δεδομένων εισόδου, της εφαρμογής σε συγκεκριμένα προϊόντα και της λεπτομερούς πληροφορίας σε ό,τι αφορά τις υφιστάμενες χρήσεις γης (Schendel et al. 2007). Έτσι, οι Ababaei και Eteladi (2014) υπολόγισαν το ΥΑ της παραγωγής σιταριού του Ιράν, σε τοπική κλίμακα και τα αποτελέσματα τα οποία προέκυψαν συγκρίθηκαν με τους αντίστοιχους υπολογισμούς σε εθνική και παγκόσμια κλίμακα. Η σύγκριση έδειξε ότι ο υπολογισμός του ΥΑ του Ιράν, σε εθνική κλίμακα, όπως προσδιορίστηκε από τους Chapagain και Hoekstra (2004), οδήγησε σε υπερτιμημένο αποτέλεσμα (κατά 54% υψηλότερο) συγκριτικά με το ΥΑ έτσι όπως εκτιμήθηκε, σε τοπική κλίμακα, από τους Ababaei και Eteladi (2014). Αντίστοιχα, οι Dumont et al. (2013) υπολόγισαν τη μπλε και την πράσινη συνιστώσα του ΥΑ εντός της λεκάνης απορροής του ποταμού Γκουανταλκιβίρ της Ισπανίας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ΥΑ το οποίο σχετίζεται με τη χρήση των υπόγειων νερών. Σε μία αντίστοιχη μελέτη στην Κίνα, υπολογίστηκαν οι ροές του εικονικού νερού μεταξύ διαφορετικών περιοχών της και στη συνέχεια περιγράφηκε η γεωγραφική κατανομή της συνεισφοράς της μπλε και πράσινης συνιστώσας στο συνολικό ΥΑ της κάθε καλλιέργειας (Sun et al. 2013). Μία ακόμη μελέτη, τοπικής κλίμακας, στην Κίνα και πιο συγκεκριμένα εντός της λεκάνης απορροής του ποταμού Σι Γιανγκ, ασχολήθηκε με τον υπολογισμό του ΥΑ αλλά και με το διαχωρισμό αυτού στη μπλε και πράσινη συνιστώσα του για εφτά διαφορετικά είδη καλλιέργειας (Su et al. 2014). Το ΥΑ υπολογίστηκε, επίσης, για τη λεκάνη του ποταμού Heihe στη βορειοδυτική Κίνα (Zeng et al. 2012). Οι Cao et al. (2014), εκτίμησαν το πράσινο και το μπλε ΥΑ του σιταριού στην Κίνα, διακρίνοντας τις αρδευόμενες από τις μη αρδευόμενες περιοχές και συγκρίνοντας τα αποτελέσματα, της ανά μονάδα προϊόντος καταναλισκόμενης ποσότητας νερού, για τις δύο αυτές περιπτώσεις. Η εκτίμηση του ΥΑ της καλλιέργειας πραγματοποιήθηκε σε τοπική κλίμακα για 30 επαρχίες της Κίνας και βασίστηκε στη συλλογή τοπικών δεδομένων. Οι de Miguel et al. (2015), ανέπτυξαν το μοντέλο CWU μέσω του οποίου εκτίμησαν το πράσινο και το μπλε νερό το οποίο καταναλώνεται από τι καλλιέργειες της λεκάνης απορροής του ποταμού Ντουέρο της Ισπανίας, καθώς και την απαιτούμενη γκρι κατανάλωση νερού για τη διάλυση του προκαλούμενου ρυπαντικού φορτίου, ενώ πραγματοποίησαν διάκριση μεταξύ των ΥΑ των αρδευόμενων και μη αρδευόμενων εκτάσεων, τα οποία και συγκρίθηκαν μεταξύ τους. Οι Chouchane et al. (2014) ασχολήθηκαν με τον υπολογισμό και την ανάλυση του πράσινου, του μπλε και του γκρι ΥΑ της Τυνησίας, σε εθνική και περιφερειακή κλίμακα, για 22

44 την περίοδο , ενώ, παράλληλα, εξετάστηκε η οικονομική παραγωγικότητα του νερού και του εδάφους που συνδέεται με την ανάπτυξη των καλλιεργειών σε αρδευόμενες και μη αρδευόμενες γεωργικές εκτάσεις. Οι Bulsink et al. (2009) ποσοτικοποίησαν τις ροές εικονικού νερού, οι οποίες συνδέονται με το εμπόριο γεωργικών προϊόντων, μεταξύ των επαρχιών της Ινδονησίας και εκτίμησαν το πράσινο, το μπλε και το γκρι ΥΑ της κατανάλωσης γεωργικών προϊόντων ανά κάτοικο για καθεμία από τις επαρχίες. Η συγκεκριμένη μελέτη έδειξε σημαντική διακύμανση μεταξύ των ΥΑ των επιμέρους επαρχιών του κράτους της Ινδονησίας. Οι Zoumides et al. (2013), υπολόγισαν τη μπλε και πράσινη υδατική χρήση νερού στην Κύπρο, διαχωρίζοντας παράλληλα τη μπλε υδατική χρήση στον όγκο νερού που αντλείται από τους επιφανειακούς και τους υπόγειους υδάτινους αποδέκτες, αντίστοιχα. Μία αντίστοιχη διάκριση μεταξύ πράσινης, μπλεεπιφανειακής και μπλε-υπόγειας χρήσης νερού πραγματοποιήθηκε και από τους Aldaya et al. (2010) οι οποίοι υπολόγισαν τις συνιστώσες του ΥΑ της αγροτικής παραγωγής στην άνω λεκάνη του ποταμού Γκουαδιάνα της Ισπανίας. Ομοίως, οι Vanham και Bidoglio (2014) υπολόγισαν το γεωργικό ΥΑ της παραγωγής και της κατανάλωσης για καθεμία από τις 365 λεκάνες απορροής ποταμών της ευρωπαϊκής ηπείρου για την περίοδο Οι υπολογισμοί έγιναν και πάλι σε επίπεδο λεκάνης απορροής για δύο διαφορετικά διατροφικά σενάρια ενώ προσδιορίστηκε, επιπλέον, η συνεισφορά καθεμίας από τις συνιστώσες (πράσινη, μπλε, γκρι) στο συνολικό ΥΑ. Σε ακόμα μικρότερη κλίμακα εργάστηκαν οι Starr και Levison (2014) οι οποίοι υπολόγισαν το ΥΑ των καλλιεργειών αλλά και τις επιμέρους συνιστώσες αυτού (πράσινη, μπλε-επιφανειακή, μπλε-υπόγεια) σε επίπεδο υπολεκάνης. Ως περιοχή μελέτης ορίστηκε η υπολεκάνη του ποταμού Grand River, στο Οντάριο του Καναδά και οι υπολογισμοί πραγματοποιήθηκαν για τα έτη 1983, 2011 και Οι Schyns and Hoekstra (2014), αξιοποιώντας τα αποτελέσματα προηγούμενης παγκόσμιας μελέτης για την περίοδο , αξιολόγησαν το πράσινο, το μπλε (επιφανειακό και υπόγειο) και το γκρι ΥΑ του Μαρόκου συσχετίζοντας τις εκτιμήσεις αυτές με τοπικά δεδομένα μηνιαίων απορροών καθώς και ικανότητας αφομοίωσης του προκαλούμενου ρυπαντικού φορτίου, ανά λεκάνη απορροής. Οι Fang et al. (2010) μελέτησαν το εικονικό νερό στη λεκάνη Τουρπάν της Κίνας και διαχώρισαν την προερχόμενη από επιφανειακούς υδατικούς πόρους συνιστώσα του από εκείνη που εκφράζει την κατανάλωση υπόγειου νερού, αντίστοιχα, στηριζόμενοι σε δεδομένα ετήσιας απορροής και στατιστικά στοιχεία αναφορικά με τις αντλήσεις υπόγειου νερού. Η έρευνα έδειξε ότι το 58% της τοπικής κατανάλωσης νερού αντιστοιχεί σε κατανάλωση υπόγειων υδάτων. 23

45 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 3.1. Γεωγραφική θέση Τα Μεσόγεια αποτελούν πεδιάδα της Περιφέρειας Αττικής και πιο συγκεκριμένα εντάσσονται στην Περιφερειακή Ενότητα Ανατολικής Αττικής. Εκτείνονται νοτιοανατολικά του λεκανοπέδιου Αθηνών, από το οποίο διαχωρίζονται μέσω του όρους Υμηττού, ενώ η περιοχή περιβάλλεται, επίσης, από τους ορεινούς όγκους της Πεντέλης, στα βόρεια και του Πανείου και Μερέντας στα νότια. Στα ανατολικά βρέχεται από τον Νότιο Ευβοϊκό Κόλπο και το Αιγαίο Πέλαγος, ενώ στο νοτιοδυτικό της τμήμα βρέχεται από τον Σαρωνικό. Η περιοχή των Μεσογείων, βάσει της οριοθέτησης που έχει πραγματοποιηθεί στην παρούσα εργασία και η οποία παρουσιάζεται στην ακόλουθη ενότητα, καταλαμβάνει συνολική έκταση περίπου στρέμματα, αποτελώντας το 14% της συνολικής έκτασης της Αττικής και περίπου το 35% της Περιφερειακής Ενότητας Ανατολικής Αττικής. Ορισμένοι από τους κυριότερους οικισμούς που εδράζουν στην περιοχή είναι τα Σπάτα, η Αρτέμιδα, η Παιανία, η Παλλήνη, το Κορωπί, το Μαρκόπουλο και τα Καλύβια Θορικού Διοικητική διάρθρωση Η Περιφέρεια Αττικής, σύμφωνα με το πρόγραμμα «Καλλικράτης» διαιρείται διοικητικά σε 7 περιφερειακές ενότητες, στην περιφερειακή ενότητα (π.ε.) Κεντρικού Τομέα Αθηνών, στην π.ε. Βορείου Τομέα Αθηνών, στην π.ε. Δυτικού Τομέα Αθηνών, στην π.ε. Νοτίου Τομέα Αθηνών, στην π.ε. Πειραιώς, στην π.ε. Ανατολικής Αττικής, στην π.ε. Δυτικής Αττικής και στην π.ε. Νήσων. Τα Μεσόγεια, τα οποία αποτελούν την περιοχή έρευνας της παρούσας διπλωματικής εργασίας, εντάσσονται στην περιφερειακή ενότητα Ανατολικής Αττικής (Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αττικής 2014). Η διοικητική διαίρεση της περιοχής των Μεσογείων σε δήμους, σύμφωνα με το πρόγραμμα «Καλλικράτης», η χωρική έκταση και η θέση των δήμων αυτών παρουσιάζονται στη συνέχεια. Δήμος Κρωπίας O Δήμος Κρωπίας είναι δήμος της περιφερειακής ενότητας Ανατολικής Αττικής με έδρα το Κορωπί. Συνορεύει με τους δήμους Παιανίας, Μαρκοπούλου Μεσογαίας, Καλυβίων Θορικού και Βάρης, αποτελείται από ένα κοινοτικό διαμέρισμα και καταλαμβάνει έκταση περίπου 103,1 τ.χλμ. Ο πληθυσμός της σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι κάτοικοι. Δήμος Μαρκόπουλου Μεσογαίας O Δήμος Μαρκοπούλου Μεσογαίας είναι δήμος της ανατολικής Αττικής, αποτελούμενος από ένα κοινοτικό διαμέρισμα και καταλαμβάνει έκταση περίπου 81,8 τ.χλμ. Έδρα του 24

46 συγκεκριμένου δήμου είναι το Μαρκόπουλο και ο πληθυσμός του σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι κάτοικοι. Δήμος Σπάτων Αρτέμιδος Ο Δήμος Σπάτων - Αρτέμιδος προέκυψε από τη συνένωση των δήμων Σπάτων Λούτσας και της κοινότητας Αρτέμιδας βάσει του Προγράμματος Καλλικράτης. Βρίσκεται στην περιοχή των Μεσογείων της περιφερειακής ενότητας Ανατολικής Αττικής, καταλαμβάνει έκταση περίπου 73,95 τ.χλμ ενώ ο πληθυσμός του νέου δήμου σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ανέρχεται στους κατοίκους. Δήμος Παιανίας Ο καλλικρατικός Δήμος Παιανίας προέκυψε από τη συνένωση των προϋπαρχόντων δήμων Παιανίας και Γλυκών Νερών και χωροθετείται στην περιοχή των Μεσογείων της περιφερειακής ενότητας Ανατολικής Αττικής. Ο νέος δήμος καταλαμβάνει συνολική έκταση 47,14 τ.χλμ. και ο πληθυσμός του είναι κάτοικοι σύμφωνα με την απογραφή του Δήμος Σαρωνικού Ο Δήμος Σαρωνικού είναι δήμος της περιφερειακής ενότητας Ανατολικής Αττικής που συστάθηκε με το Πρόγραμμα Καλλικράτης. Ο δήμος σχηματίστηκε με την συνένωση του Δήμου Καλυβίων Θορικού και των Κοινοτήτων Αναβύσσου, Κουβαρά, Παλαιάς Φώκαιας και Σαρωνίδας. Η έκταση του νέου δήμου είναι τ.χλμ και ο πληθυσμός του κάτοικοι σύμφωνα με την απογραφή του Έδρα του δήμου ορίστηκαν τα Καλύβια Θορικού. Δήμος Παλλήνης Ο καλλικρατικός Δήμος Παλλήνης προέκυψε από τη συνένωση των προϋπαρχόντων δήμων Παλλήνης και Γέρακα και της Κοινότητας Ανθούσας. Αποτελεί δήμο της περιφερειακής ενότητας Ανατολικής Αττικής ο οποίος καταλαμβάνει συνολική έκταση 30,72 τ.χλμ και ο πληθυσμός του είναι κάτοικοι σύμφωνα με την απογραφή του Έδρα του συγκεκριμένου δήμου ορίστηκε o Γέρακας. Δήμος Ραφήνας-Πικερμίου Ο Δήμος Ραφήνας Πικερμίου της Ανατολικής Αττικής συστάθηκε με το Πρόγραμμα Καλλικράτης από τη συνένωση των υπό κατάργηση δήμων Ραφήνας και Πικερμίου. Η συνολική έκταση του νέου δήμου είναι τ.χλμ ενώ ο πληθυσμός του, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, ανέρχεται στους κατοίκους. Έδρα του νεοσύστατου δήμου ορίστηκε η Ραφήνα. 25

47 Στο χάρτη που ακολουθεί (Εικόνα 3.1) απεικονίζονται η διοικητική διάρθρωση αλλά και η θέση της περιοχής έρευνας τόσο στην Περιφέρεια Αττικής όσο και στο σύνολο του ελλαδικού χώρου. Εικόνα 3.1: Διοικητική διάρθρωση και θέση περιοχής έρευνας 26

48 3.3. Καταγραφή ανθρωπογενούς περιβάλλοντος Πληθυσμιακά και κοινωνικά χαρακτηριστικά Στον Πίνακα 3.1 παρατίθενται οι καταγραφές του μόνιμου πληθυσμού βάσει τόσο της απογραφής του 2011, που πραγματοποίησε η Ελληνική Στατιστική Αρχή, όσο και εκείνης του 2001, ενώ η τελευταία στήλη του πίνακα αντιστοιχεί στην ποσοστιαία μεταβολή που διαπιστώθηκε εντός της συγκεκριμένης δεκαετίας. Οι πληθυσμοί αφορούν τόσο στον καθένα από του δήμους που απαρτίζουν την περιοχή έρευνας, ξεχωριστά, όσο και στις επιμέρους δημοτικές ενότητες αυτών. Επιπλέον, οι καταγραφές του πληθυσμού αλλά και η ποσοστιαία μεταβολή του, παρατίθενται για το σύνολο της περιοχής, δηλαδή τα Μεσόγεια Αττικής, αλλά και για την περιφερειακή ενότητα Ανατολικής Αττικής έτσι ώστε να καθίσταται εφικτή οι σύγκριση των επιμέρους ενοτήτων αλλά και η εξαγωγή συμπερασμάτων. Πίνακας 3.1: Απογραφή πληθυσμού 2001 και 2011 στα Μεσόγεια Αττικής Μόνιμος Μόνιμος Ποσοστιαία πληθυσμός πληθυσμός μεταβολή (%) Περιφερειακή ενότητα Ανατολικής Αττικής Μεσόγεια Αττικής Δήμος Κρωπίας Δήμος Μαρκόπουλου Μεσογαίας Δήμος Παιανίας Δημ. Εν. Παιανίας Δημ. Εν. Γλυκών Νερών Δήμος Παλλήνης Δημ. Εν. Γέρακα Δημ. Εν. Ανθούσας Δημ. Εν. Παλλήνης Δήμος Ραφήνας - Πικερμίου Δημ. Εν. Ραφήνας Δημ. Εν. Πικερμίου Δήμος Σαρωνικού Δημ. Εν. Καλυβιών Θορικού Δημ. Εν. Αναβύσσου Δημ. Εν. Κουβαρά Δημ. Εν. Παλαιάς Φώκαιας Δημ. Εν. Σαρωνίδος Δήμος Σπάτων - Αρτέμιδος Δημ. Εν. Σπάτων - Λούτσας Δημ. Εν. Αρτέμιδος Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 27

49 Βάσει της απογραφής του 2011, παρατηρείται ότι οι δήμοι στους οποίους κατεγράφη ο μεγαλύτερος μόνιμος πληθυσμός είναι εκείνοι της Παλλήνης (54415 κάτοικοι), γεγονός αναμενόμενο λόγω του εντονότερα αστικού χαρακτήρα του δήμου, των Σπάτων - Αρτέμιδος (33821 κάτοικοι) και της Κρωπίας (30307 κάτοικοι). Αντίστοιχα, οι δήμοι οι οποίοι σημείωσαν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση κατά τις δύο διαδοχικές απογραφές είναι κατά σειρά οι δήμοι Παλλήνης (62%), Ραφήνας Πικερμίου (49%) και Μαρκοπούλου Μεσογαίας (47%) ενώ στο σύνολο της περιοχής έρευνας διαπιστώθηκε πληθυσμιακή αύξηση 40%. Στο διάγραμμα της Εικόνας 3.2 πραγματοποιείται σύγκριση ανά δήμο του καταγεγραμμένου μόνιμου πληθυσμού για τα δύο διαδοχικά έτη απογραφής και ακολούθως παρουσιάζεται η ποσοστιαία πληθυσμιακή μεταβολή ανά δήμο (Εικόνα 3.3). Εικόνα 3.2: Συγκριτική θεώρηση του μόνιμου πληθυσμού για τα έτη απογραφής 2001 και 2011 ανά δήμο της περιοχής μελέτης Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή 28

50 Εικόνα 3.3: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού ανά δήμο της περιοχής μελέτης Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Στην Εικόνα 3.4 παρουσιάζεται η ποσοστιαία κατανομή του πληθυσμού εντός της περιφερειακής ενότητας Ανατολικής Αττικής. Πιο συγκεκριμένα, βάσει των στοιχείων της απογραφής του μόνιμου πληθυσμού, διαπιστώνεται ότι το έτος 2011 στην περιοχή των Μεσογείων συγκεντρώνεται το 43% του συνολικού πληθυσμού της Ανατολικής Αττικής, ποσοστό αυξημένο κατά 3% συγκρινόμενο με τα στοιχεία απογραφής του Εικόνα 3.4: Ποσοστιαία κατανομή μόνιμου πληθυσμού στην περιφερειακή ενότητα Ανατολικής Αττικής, απογραφή 2011 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 29

51 Αναλυτικότερα, η ποσοστιαία κατανομή του πληθυσμού σε καθένα από τους επιμέρους δήμους που απαρτίζουν την περιοχή έρευνας, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, παρουσιάζεται στην Εικόνα 3.5. Εικόνα 3.5: Ποσοστιαία κατανομή μόνιμου πληθυσμού στους δήμους των Μεσογείων Αττικής, απογραφή 2011 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Όσον αφορά στην κατανομή του πληθυσμού εντός της περιοχής έρευνας ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των επιμέρους υποπεριοχών διαπιστώνεται ότι ο πληθυσμός της περιοχής των Μεσογείων είναι ανισομερώς κατανεμημένος, καθώς το 97% αυτού συγκεντρώνεται στις αστικές περιοχές ενώ μόλις το 3% κατοικεί στις αγροτικές περιοχές. Τα συγκεκριμένα αποτελέσματα τα οποία αφορούν στην απογραφή του πραγματικού πληθυσμού για το έτος 2001, παρατίθενται στον Πίνακα 3.2, ενώ οπτικοποιούνται μέσω της Εικόνας 3.6. Πίνακας 3.2: Κατανομή πληθυσμού σε αστικές και αγροτικές περιοχές στα Μεσόγεια Αττικής, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Πραγματικός πληθυσμός Αστικές περιοχές Αγροτικές περιοχές 4635 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 30

52 Εικόνα 3.6: Κατανομή πληθυσμού σε αστικές και αγροτικές περιοχές στα Μεσόγεια Αττικής, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Αντίστοιχα, η κατανομή του πληθυσμού της περιοχής έρευνας σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές παρουσιάζεται στον Πίνακα 3.3 και την Εικόνα 3.7 που ακολουθούν. Πίνακας 3.3: Κατανομή πληθυσμού σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές στα Μεσόγεια Αττικής, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Πραγματικός πληθυσμός Πεδινές περιοχές Ημιορεινές περιοχές Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Εικόνα 3.7: Κατανομή πληθυσμού σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές στα Μεσόγεια Αττικής, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 31

53 Οικονομική δραστηριότητα Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του πραγματικού πληθυσμού του 2001, ο απασχολούμενος πληθυσμός των Μεσογείων αποτελεί το 91% του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού, το ποσοστό των ανέργων ανέρχεται στο 9%, ενώ ο οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός αντιστοιχεί περίπου στο 50% του συνόλου των κατοίκων της περιοχής μελέτης. Στον Πίνακα 3.4 παρουσιάζεται η διάκριση του πληθυσμού σε οικονομικά ενεργό και μη ενεργό, απασχολούμενους και ανέργους για το σύνολο των δήμων της περιοχής. Πίνακας 3.4: Οικονομικά ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός στα Μεσόγεια Αττικής, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Σύνολο Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ς ε ν ε ρ γ ο ί 'Α ν ε ρ γ ο ι Οικονομικώς Απασχολού Από Σύνολο μη ενεργοί μενοι Σύνολο αυτούς "νέοι" Δήμος Κρωπίας Δ.Δ.Κρωπίας Δήμος Μαρκόπουλου Μεσογαίας Δ.Δ.Μαρκοπούλου Μεσογαίας Δήμος Παιανίας Δ.Δ.Παιανίας Δ.Δ.Γλυκών Νερών Δήμος Παλλήνης Δ.Δ.Παλλήνης Κ.Δ.Ανθούσας Δ.Δ.Γέρακα Δήμος Ραφήνας- Πικερμίου Δ.Δ.Ραφήνας Κ.Δ.Πικερμίου Δήμος Σαρωνικού Δ.Δ.Καλυβίων Θορικού Κ.Δ.Αναβύσσου Κ.Δ.Κουβαρά Κ.Δ.Παλαιάς Φωκαίας Κ.Δ.Σαρωνίδος Δήμος Σπάτων- Αρτέμιδος Δ.Δ.Σπάτων-Λούτσας Δ.Δ.Αρτέμιδας ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Αναλυτικότερα, στο Πίνακα 3.5 και την Εικόνα 3.8 παρουσιάζεται η κατανομή του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού σε καθέναν από τους τρεις τομείς παραγωγής αλλά και στους επιμέρους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. 32

54 Πίνακας 3.5: Κατανομή απασχολούμενων ανά παραγωγικό τομέα, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Τομείς Παραγωγής Πρωτογενής Τομέας Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Κλάδος Οικονομικής Δραστηριότητας Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, δασοκομία Αλιεία Ορυχεία και λατομεία Μεταποιητικές βιομηχανίες Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού Κατασκευές Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή αυτοκινήτων οχημάτων, μοτοσυκλετών και ειδών ατομικής και οικιακής χρήσης Ξενοδοχεία και εστιατόρια Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητες Δημόσια διοίκηση Εκπαίδευση Υγεία και κοινωνική μέριμνα Δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό Ετερόδικοι οργανισμοί και όργανα Μη δυνάμενοι να καταταγούν κατά κλάδο. Απασχολούμενοι Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Σύνολο απασχολούμενων ανά τομέα Εικόνα 3.8: Κατανομή πληθυσμού ανά παραγωγικό τομέα, απογραφή πραγματικού πληθυσμού 2001 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (ιδία επεξεργασία) Παρά τον κατεξοχήν αγροτικό χαρακτήρα της περιοχής μέχρι πρότινος, δεδομένου ότι η οικονομία της βασιζόταν σε σημαντικό ποσοστό στη γεωργία και την κτηνοτροφία, την τελευταία 20ετία διαπιστώνεται σημαντική συρρίκνωση του πρωτογενούς τομέα 33

55 παραγωγής με αντίστοιχη ανάπτυξη και ενδυνάμωση του δευτερογενούς και τριτογενούς. Παρατηρείται, έτσι, σύμφωνα με τα δεδομένα της απογραφής του 2001, ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού απασχολείται στον τριτογενή τομέα παραγωγής (57%) με το εμπόριο, τις μεταφορές και τις επικοινωνίες να αποτελούν τους κυρίαρχους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. Το ποσοστό των απασχολούμενων στο δευτερογενή τομέα ανέρχεται στο 29% ενώ μόλις το 7% των κατοίκων απασχολείται στον πρωτογενή τομέα παραγωγής. Οι μεταβολές αυτές στην οικονομική δομή της περιοχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την αναδιάρθρωση των χρήσεων γης τα τελευταία χρόνια στην ευρύτερη περιοχή, απόρροια κυρίως της κατασκευής του Διεθνούς Αερολιμένα στα Σπάτα αλλά και της ανάληψης των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004, γεγονός που συντέλεσε στην υλοποίηση σημαντικών έργων υποδομής και στην ελλάττωση, κατ επέκταση των χώρων πρασίνου και των αγροτικών εκτάσεων Αγροτική δραστηριότητα Ειδικότερα, λόγω του σκοπού της συγκεκριμένης εργασίας, κρίθηκε σκόπιμη η περαιτέρω ανάλυση του κλάδου της γεωργικής δραστηριότητας προκειμένου να καταστεί εφικτή η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την κατανομή του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων στην περιοχή αλλά και με τις αποδόσεις των υφιστάμενων καλλιεργειών σε επίπεδο παραγωγής. Στους Πίνακες 3.6 έως 3.12, παρουσιάζεται η κατανομή των εκτάσεων των υφιστάμενων καλλιεργειών, ανά δήμο και δημοτική ενότητα, όπως αυτή κατεγράφη από την Ελληνική Στατιστική Αρχή για το έτος 2009, καθώς επίσης και η παραγωγή που σημειώθηκε για το συγκεκριμένο έτος για καθεμία από τις καλλιέργειες. Σημειώνεται ότι για ορισμένες δενδρώδεις καλλιέργειες για τις οποίες δεν υπήρχε καταγεγραμμένη έκταση, δεδομένου ότι δεν ήταν συγκεντρωμένες σε δενδρώνες, η έκταση αυτή υπολογίστηκε προσεγγιστικά βάσει της παραγωγής τους και της μέσης απόδοσης των αντίστοιχων καλλιεργειών στην περιοχή έρευνας. 34

56 Πίνακας 3.6: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Παλλήνης για το έτος 2009 ΔΗΜΟΣ ΠΑΛΛΗΝΗΣ Δημ. Εν. Παλλήνης Δημ. Εν. Γέρακα Καλλιέργειες έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι)έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (στρέμματα) (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα αραβόσιτος χλωρός

57 Πίνακας 3.7: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Παιανίας για το έτος 2009 ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΑΝΙΑΣ Δημ. Εν. Παιανίας Δημ. Εν. Γλυκών Νερών Καλλιέργειες ΣΥΝΟΛΙΚΗ έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι)έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) ΕΚΤΑΣΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (στρέμματα) (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 36

58 Πίνακας 3.8: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Ραφήνας- Πικερμίου για το έτος 2009 ΔΗΜΟΣ ΡΑΦΗΝΑΣ- ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ Δημ. Εν. Ραφήνας Δημ. Εν. Πικερμίου Καλλιέργειες ΣΥΝΟΛΙΚΗ έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι)έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) ΕΚΤΑΣΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (στρέμματα) (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 37

59 Πίνακας 3.9: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Κρωπίας για το έτος 2009 ΔΗΜΟΣ ΚΡΩΠΙΑΣ Δημ. Εν. Κρωπίας ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ Καλλιέργειες έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) (στρέμματα) ΠΑΡΑΓΩΓΗ (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 38

60 Πίνακας 3.10: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Μαρκοπούλου Μεσογαίας για το έτος 2009 ΔΗΜΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ Δημ. Εν. Μαρκόπουλου Μεσογαίας ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ Καλλιέργειες έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) (στρέμματα) ΠΑΡΑΓΩΓΗ (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) 39

61 Πίνακας 3.11: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Σαρωνικού για το έτος 2009 Καλλιέργειες ΔΗΜΟΣ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ Δημ. Εν. Καλυβιών Θορικού Δημ. Εν. Αναβύσσου Δημ. Εν. Κουβαρά Δημ. Εν. Παλαιάς Φώκαιας έκταση παραγωγή (στρέμματα) (τόνοι) έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ (στρέμματα) ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα αραβόσιτος χλωρός

62 Πίνακας 3.12: Εκτάσεις και παραγωγή καλλιεργειών του Δήμου Σπάτων- Αρτέμιδος για το έτος 2009 ΔΗΜΟΣ ΣΠΑΤΩΝ- ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ Δημ. Εν. Σπάτων- Λούτσας Δημ. Εν. Αρτέμιδος Καλλιέργειες ΣΥΝΟΛΙΚΗ έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) έκταση (στρέμματα) παραγωγή (τόνοι) ΕΚΤΑΣΗ (στρέμματα) ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (τόνοι) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Η ποσοστιαία κατανομή των επιμέρους καλλιεργειών στο σύνολο της περιοχής έρευνας καθώς και η συνεισφορά κάθε καλλιέργειας στη συνολική παραγωγή παρουσιάζονται στις εικόνες 3.9 και 3.10, αντίστοιχα. 41

63 Εικόνα 3.9: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων στο σύνολο της περιοχής μελέτης Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Εικόνα 3.10: Κατανομή παραγωγής στο σύνολο της περιοχής μελέτης Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή (ιδία επεξεργασία) Δεδομένης της ενοποίησης ορισμένων καλλιεργειών σε ευρύτερες κατηγορίες, με στόχο την καλύτερη οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων, διευκρινίζεται ότι η κατηγορία των κηπευτικών αφορά στα λάχανα, κουνουπίδια, μαρούλια, μελιτζάνες κλπ, τα «οπωροφόρα» αφορούν στις μηλιές, αχλαδιές, βερικοκιές, αμυγδαλιές κλπ, η κατηγορία των εσπεριδοειδών στις πορτοκαλιές, λεμονιές και μανταρινιές και τα «σιτηρά» στα σιτάρι, κριθάρι, βρώμη κλπ. Αναφορικά με την κατανομή των καλλιεργήσιμων εκτάσεων εντός των ορίων της περιοχής έρευνας διαπιστώνεται ότι οι καλλιέργειες οι οποίες απαντώνται, συγκριτικά, σε μεγαλύτερες εκτάσεις είναι αυτές των ελαιόδεντρων και των αμπελιών, με ποσοστό επί του 42

64 συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων 50% και 42.4%, αντίστοιχα. Ακολουθούν, κατά σειρά, οι καλλιέργειες των κηπευτικών (3.5%), των σιτηρών (2.3%) και των οπωροφόρων (1.3%), με αισθητά μικρότερο ποσοστό κάλυψης επί της συνολικής επιφάνειας της περιοχής, ενώ οι υπόλοιπες καλλιέργειες καλύπτουν αμελητέες εκτάσεις. Ομοίως, σε ό,τι αφορά στη συνολική παραγωγή των επιμέρους καλλιεργειών, διαπιστώνεται και πάλι ότι η σημαντικότερη παραγωγή προέρχεται από την καλλιέργεια των ελαιόδεντρων, με ποσοστό συμμετοχής 33.8% επί της συνολικής παραγωγής, γεγονός αναμενόμενο λόγω της έκτασης που καταλαμβάνει η καλλιέργεια. Παρατηρείται, ωστόσο, διαφορετική κατανομή του συνόλου των καλλιεργειών όσον αφορά στη συμμετοχή τους στη συνολική παραγωγή, εξαιτίας των διαφορετικών αποδόσεων των καλλιεργειών. Πιο συγκεκριμένα, τα κηπευτικά παρά τη, συγκριτικά με τα αμπέλια και τα ελαιόδεντρα, μικρή έκταση που καταλαμβάνουν, αποτελούν το 30.3% της συνολικής παραγωγής, ενώ ακολουθούν τα αμπέλια, τα οπωροφόρα, τα σιτηρά και τα εσπεριδοειδή με ποσοστά συμμετοχής 24%, 7%, 2.8% και 1%, αντίστοιχα. Οι υπόλοιπες καλλιέργειες παρουσιάζουν αμελητέα παραγωγή Χρήσεις γης Αλλαγές Οι αλλαγές οι οποίες πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια σε επίπεδο υποδομών στην περιοχή των Μεσογείων σε συνδυασμό με το ευνοϊκό κλίμα της περιοχής, τον εξοχικό της χαρακτήρα, την υψηλή προσφορά γης και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά τα οποία συγκεντρώνει, συντέλεσαν στη μεταβολή του αγροτικού της χαρακτήρα εξαιτίας κυρίως της έντονης οικιστικής ανάπτυξης που παρουσίασε, καθώς και της προσέλκυσης δραστηριοτήτων του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα, αντίστοιχα. Διαπιστώνονται, έτσι, σημαντικές ανακατατάξεις όσον αφορά στις υφιστάμενες χρήσεις γης σε βάρος κυρίως των αγροτικών εκτάσεων ως αποτέλεσμα αφενός των υλοποιηθέντων έργων υποδομής αυτών καθ αυτών λόγω των αναγκαστικών απαλλοτροιώσεων που επέφεραν και αφετέρου των ευνοϊκών συνθηκών που τα εν λόγω έργα δημιούργησαν. Παρατηρείται, έτσι, στην περιοχή η εγκατάσταση παραγωγικών δραστηριοτήτων (βιομηχανία, χονδρεμπόριο, εμπόριο, εκθέσεις) αλλά και δραστηριοτήτων κοινωνικού χαρακτήρα (εκπαίδευση, αναψυχή, αθλητισμός) ενώ παράλληλα από όλο και περισσότερους επιλέγεται ως περιοχή 1 ης και 2 ης κατοικίας. Η προσέλκυση των παραπάνω χρήσεων υπαγορεύτηκε, πέραν των δημιουργούμενων υποδομών, και από την ανάγκη αποσυμφόρησης της πρωτεύουσας και εγκατάστασης των βιομηχανικών δραστηριοτήτων σε λιγότερο υποβαθμισμένες περιβαλλοντικά περιοχές και εκδηλώθηκε με την περαιτέρω ανάπτυξη των υπαρχόντων οικιστικών πυρήνων της περιοχής και την εγκατάσταση πλήθους βιομηχανικών δραστηριοτήτων κατά μήκος των κύριων οδικών αρτηριών των Μεσογείων. Το γεγονός αυτό, επέφερε, μεταξύ άλλων, ιδιαίτερα θετικές επιπτώσεις για τις τελευταίες, οι οποίες επωφελούμενες των σημαντικών οδικών έργων και κατ επέκταση των αυξημένων δυνατοτήτων προσβασιμότητας της περιοχής, είχαν τη δυνατότητα να μειώσουν σημαντικά τα μεταφορικά τους κόστη (Γκένα 2014, Σταύρου 2006). 43

65 Στο χάρτη που ακολουθεί (Εικόνα 3.11) αποτυπώνονται οι υφιστάμενες χρήσεις γης έτσι όπως καταγράφηκαν από το πρόγραμμα CORINE Land Cover για το έτος Εικόνα 3.11: Χρήσεις γης περιοχής έρευνας 44

66 3.4. Καταγραφή Φυσικού Περιβάλλοντος Μορφολογία Η πεδιάδα των Μεσογείων τοποθετείται στο κεντρικό και βόρειο τμήμα της περιοχής έρευνας, όπως αυτή καθορίστηκε στις ενότητες 3.1 και 3.2, βάσει φυσικών και διοικητικών ορίων, αντίστοιχα, αποτελώντας το μεγαλύτερο τμήμα της. Οριοθετείται χονδρικά από το Πεντελικό Όρος στα βόρεια, τους λόφους της ανατολικής παράκτιας περιοχής και μια λοφώδη έκταση που ανήκει στον ορεινό όγκο Λαυρίου στα νοτιοανατολικά, τις υπώρειες του Πανείου στα νότια και του Υμηττού στα δυτικά, ενώ ανάμεσα στα δυο αυτά όρη εκτείνεται μια λοφώδης περιοχή νοτιοδυτικά της πεδιάδας ως τις ακτές του Σαρωνικού. Η ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων συνιστά περιοχή χαμηλών υψομέτρων, από 50 έως 200 μ., με τις περιοχές μεγαλύτερων υψομέτρων να εντοπίζονται στους πρόποδες των ορεινών όγκων που περιβάλλουν την περιοχή έρευνας. Στην περιοχή εντοπίζονται, επίσης, μερικές τοπικές λοφώδεις εξάρσεις του αναγλύφου που όμως δεν ξεπερνούν τα 325 μ. Αναλυτικότερα, όσον αφορά το ανατολικό τμήμα της περιοχής έρευνας, εκεί εντοπίζεται η ανατολική παράκτια περιοχή η οποία συνιστά μία ζώνη ανάμεσα στα Μεσόγεια και τα παράλια του Ευβοϊκού. Κατά μήκος της περιοχής αυτής παρατηρείται μερική διαφοροποίηση των επιμέρους υψομέτρων, καθώς το βόρειο τμήμα της παρουσιάζει σχετικά ομαλό ανάγλυφο με υψόμετρα που δεν ξεπερνούν τα 100 μ. ενώ στα δυτικά της υψώνεται μία λοφώδης έκταση υψομέτρων έως 214 μ διαχωρίζοντας την περιοχή αυτή από την πεδιάδα των Μεσογείων. Το κεντρικό τμήμα, αντίστοιχα, της ανατολικής παράκτιας ζώνης χαρακτηρίζεται από εντονότερο, συγκριτικά, ανάγλυφο λόγω των εξάρσεων του ορεινού όγκου Λαυρίου όπως η Μερέντα (614 μ.) και αρκετές άλλες που φτάνουν τα 400 μ. Στην νότια πλευρά της περιοχής μελέτης δεσπόζει το Πάνειο Όρος, το οποίο αποτελεί ένα μικρό ορεινό όγκο επιμηκυμένο με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και μέγιστο υψόμετρο 648 μ. Καλύπτεται από θαμνώδη κυρίως βλάστηση και διαχωρίζει την περιοχή της Κερατέας από τις περιοχές της Σαρωνίδας και της Αναβύσσου στις ακτές του Σαρωνικού. Νοτιότερα του Πανείου βρίσκεται το όρος Όλυμπος (487 μ.) στους δυτικούς πρόποδες του οποίου βρίσκεται, στις ακτές του Σαρωνικού, η κωμόπολη Σαρωνίδα. Δυτικά, ένα μεγάλο μέρος της περιοχής καλύπτεται από τον ορεινό όγκο του Υμηττού ο οποίος αποτελεί τον πιο εκτεταμένο ορεινό όγκο της περιοχής μελέτης και κατέχει τα μεγαλύτερα υψόμετρα, ξεπερνώντας τοπικά τα 1000 μ. Είναι επιμήκης με γενική διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ αποτελώντας το φυσικό όριο ανάμεσα στην πεδιάδα των Μεσογείων και το Λεκανοπέδιο της Αττικής. Η υψηλότερη του κορυφή, ο Εύζωνας (1026 μ.), εντοπίζεται στα βορειοκεντρικά, ενώ προς τα νότια τα υψόμετρα γενικά μειώνονται. Στο βόρειο τμήμα της, τέλος, η περιοχή έρευνας οριοθετείται από το όρος της Πεντέλης, μέγιστου υψομέτρου 1109 μέτρων, το οποίο οριοθετεί το λεκανοπέδιο των Αθηνών στα 45

67 νοτιοδυτικά, από την πεδιάδα του Μαραθώνα στα βορειοανατολικά και την κοιλάδα της Μεσογαίας στα νότια (Λιώσης 2013) Κλίμα Μετεωρολογία Το κλίμα της ευρύτερης περιοχής της Αττικής, εντός της οποίας εντάσσεται και η περιοχή των Μεσογείων, ανήκει στον ξηρό μεσογειακό τύπο και παρουσιάζει κατά τη χειμερινή κυρίως περίοδο τα χαρακτηριστικά του κλίματος των εύκρατων ζωνών, με ήπιους και υγρούς χειμώνες, ενώ κατά τη θερινή περίοδο, αντίστοιχα, προσεγγίζει τα χαρακτηριστικά του κλίματος των υποτροπικών ζωνών των υψηλών πιέσεων, με θερμά και ξηρά καλοκαίρια. Τα γενικά αυτά κλιματικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται στην ευρύτερη περιοχή παρουσιάζουν τοπικές διαφοροποιήσεις και εναλλαγές οφειλόμενες σε φυσικούς αλλά και γεωγραφικούς παράγοντες. Τέτοιες μεταβλητές οι οποίες καθορίζουν την μεταβολή και διαφοροποίηση, κατά τόπους, των κλιματικών συνθηκών της περιοχής αποτελούν το ανάγλυφο, λόγω της έντονης τοπικής εναλλαγής των μορφολογικών χαρακτηριστικών, καθώς και η απόσταση από τη θάλασσα και το όρος Πεντέλη. Αναλυτικότερα, τα μετεωρολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης παρουσιάζονται παρακάτω. Θερμοκρασία Σύμφωνα με χάρτη κατανομής των μέσων ετήσιων θερμοκρασιών στην Ελλάδα που προέκυψε από δεδομένα μετεωρολογικών σταθμών της χώρας για την περίοδο , η μέση ετήσια θερμοκρασία στην περιοχή μελέτης είναι 16,1 C - 17 C, με εξαίρεση τα νοτιοανατολικά παράλια όπου είναι 17,1 C - 18 C. Η διακύμανση της είναι σχετικά απλή σύμφωνα με τις καταγραφές των μετεωρολογικών σταθμών που καλύπτουν την περιοχή, με τις μεγαλύτερες τιμές να εμφανίζονται το καλοκαίρι και τις μικρότερες το χειμώνα. Ειδικότερα, στον μετεωρολογικό σταθμό των Σπάτων, βάσει στοιχείων της περιόδου , η μέση ετήσια θερμοκρασία του αέρα είναι 17,3 C με μέση μηνιαία τιμή του θερμότερου μήνα 27,41 C, τον Ιούλιο, και μέση μηνιαία τιμή του ψυχρότερου μήνα 4,2 C, τον Ιανουάριο (Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία 2014). Κατακρημνίσματα Η περιοχή έρευνας είναι από τις πιο ξηρές του Ελληνικού χώρου, καθώς η μέση ετήσια συγκέντρωση των κατακρημνισμάτων δεν υπερβαίνει τα 400 kg/m², όπως προκύπτει από σχετικό χάρτη κατανομής τους στον ελλαδικό χώρο (Katsafados et al. 2012). Ειδικότερα, βάσει στοιχείων της περιόδου , για το μετεωρολογικό σταθμό των Σπάτων, όπως αυτά καταγράφηκαν από την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, το μέσο ετήσιο ύψος υετού είναι mm. Βροχερότερος μήνας του έτους βάσει των συγκεκριμένων χρονοσειρών, είναι ο Δεκέμβριος, με μέσο ύψος κατακρημνισμάτων 91,8 mm. Πιο άνομβρος, αντίστοιχα, μήνας για τον σταθμό των Σπάτων είναι ο Αύγουστος με ελάχιστο ύψος υετού 1,8 mm. Τα περισσότερα κατακρημνίσματα, στην περιοχή μελέτης, πέφτουν με 46

68 τη μορφή βροχών και καταιγίδων, ενώ οι χιονοπτώσεις και οι χαλαζοπτώσεις είναι συγκριτικά ελάχιστες. Επιπλέον, το μεγαλύτερο ποσοστό των βροχοπτώσεων παρατηρείται την ψυχρή περίοδο, με ένα πολύ μικρότερο ποσοστό να καταγράφεται τη θερμή (Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία 2014). Σχετική υγρασία αέρος Στο σταθμό τον Σπάτων, η μέση ετήσια σχετική υγρασία είναι 57,68% και κυμαίνεται από 42,87% τον Ιούλιο έως 68,59% τον Δεκέμβριο. Οι χαμηλότερες τιμές της μέσης ετήσιας σχετικής υγρασίας εμφανίζονται στις περιοχές πλησίον του Λεκανοπεδίου των Αθηνών ενώ οι υψηλότερες στην ανατολική παράκτια ζώνη (Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία 2014). Ηλιοφάνεια Ο μέσος συνολικός αριθμός ωρών πραγματικής ηλιοφάνειας στην ευρύτερη περιοχή είναι τον Ιανουάριο 115 ώρες και τον Ιούλιο 370 ώρες (Γκουβάς και Σακελλαρίου 2011) Γεωλογία Από γεωλογική άποψη, η περιοχή έρευνας συνιστά τμήμα του Αττικοκυκλαδικού Συμπλέγματος (Alexakis and Kelepertsis 1998). Στο σύνολο της έκτασης της, εντοπίζονται δύο κύριες γεωλογικές ενότητες, οι αλπικοί και οι μεταλπικοί σχηματισμοί, με τους μεταλπικούς να υπέρκεινται των αλπικών. Όσον αφορά στα αλπικά πετρώματα, αυτά συναντώνται, κατά κύριο λόγο, στους ορεινούς όγκους και τις λοφώδεις περιοχές της περιοχής και αποτελούνται από ασβεστόλιθους, μάρμαρα, σχιστόλιθους, φυλλίτες, δολομίτες και οφιόλιθους (Αλεξάκης 2002). Οι μεταλπικοί σχηματισμοί αποτελούν αποθέσεις του Νεογενούς και του Τεταρτογενούς και συνίστανται από μαργαϊκούς ασβεστόλιθους, μάργες, αργίλους, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή και άλλα ενοποιημένα ιζήματα. Λιθοστρωματογραφικά, η περιοχή διαιρείται σε τέσσερις κύριες ενότητες, οι οποίες καταγράφονται ακολούθως, από τις αρχαιότερες προς τις νεότερες: Η Αυτόχθονη Ενότητα, η οποία περιλαμβάνει σχηματισμούς του Τριαδικού και του Ιουρασικού, αποτελεί τη γεωλογική βάση της περιοχής και αναπτύσσεται με ευρύτατη εξάπλωση στους ορεινούς όγκους και τα υψώματα της περιοχής. Η Κατώτερη Τεκτονική Ενότητα, στην οποία ανήκουν πετρώματα του Κατώτερου και του Ανώτερου Κρητιδικού. Εμφανίζεται με μικρή εξάπλωση σε υψώματα περιφερειακά του Υμηττού. Η Ανώτερη Τεκτονική Ενότητα, στην οποία περιλαμβάνονται σχηματισμοί του Ανώτερου Κρητιδικού και παρουσιάζεται με ευρεία εξάπλωση στα ανατολικά κυρίως τμήματα της περιοχής. Η ακολουθία των Νεογενών και Τεταρτογενών σχηματισμών που επίκεινται στις προηγούμενες. 47

69 Στο γεωλογικό χάρτη που παρατίθεται ακολούθως (Εικόνα 3.12) παρουσιάζεται η λιθολογία της περιοχής, η οποία, στη συνέχεια, περιγράφεται αναλυτικότερα ανά λιθοστρωματογραφική ενότητα. Εικόνα 3.12: Γεωλογικός χάρτης της περιοχής έρευνας Πηγή: Λιώσης (2013) 48

70 Αλπικοί σχηματισμοί Στην πρώτη κατηγορία αλπικών πετρωμάτων που απαντώνται στην περιοχή, τους ανθρακικούς σχηματισμούς, περιλαμβάνονται οι ασβεστόλιθοι και τα μάρμαρα. Οι ανθρακικοί σχηματισμοί, όπως γίνεται αντιληπτό και από τον παραπάνω χάρτη, εμφανίζονται στα περισσότερα τμήματα της περιοχής έρευνας κυρίως σε βουνά -όπου απαντώνται σε μεγάλη έκταση- και σε λόφους, απουσιάζοντας μόνο από τα χαμηλότερα υψόμετρα της πεδιάδας των Μεσογείων. Υδρογεωλογικά χαρακτηρίζονται ως ιδιαίτερα περατοί σχηματισμοί και αποτελούν τους σημαντικότερους υδροφορείς της περιοχής (Παπαδέας 2002). Οι ασβεστόλιθοι οι οποίοι απαντώνται στην ευρύτερη περιοχή, στρωματογραφικά, εντοπίζονται τόσο στην Αυτόχθονη όσο και στην Κατώτερη και Ανώτερη Τεκτονική Ενότητα. Οι ασβεστόλιθοι της Αυτόχθονης Ενότητας συναντώνται στην περιοχή Ολύμπου- Σαρωνίδας, στο βορειοανατολικό Πάνειο, στα νοτιότερα υψώματα του Υμηττού και σε λόφους στην περιοχή που εκτείνεται ανάμεσα στα Καλύβια Θορικού, το Κορωπί και το Μαρκόπουλο, ενώ χρονολογικά τοποθετούνται στην περίοδο του Κατώτερου Τριαδικού. Είναι πολύχρωμοι, πλακώδεις και ανακρυσταλλωμένοι ενώ κατά τόπους εμφανίζονται δολομιτιωμένοι και εναλλάσσονται με μαρμαρυγιακούς, χλωριτικούς και ασβεστιτικούς σχιστόλιθους (Λατσούδας 1992). Οι ασβεστόλιθοι της Κατώτερης Τεκτονικής Ενότητας απαντώνται κυρίως σε υψώματα του δυτικού τμήματος της πεδιάδας των Μεσογείων και στην περιοχή της Πλάκας και χρονολογικά εκτιμάται ότι ανήκουν στην περίοδο του Ανώτερου Τριαδικού. Είναι έντονα διαρρηγμένοι και διασχίζονται από πυκνό δίκτυο φλεβιδίων δευτερογενούς ασβεστίτη εμποτισμένων με οξείδια σιδήρου. Τέλος και αναφορικά με τους ασβεστόλιθους της Ανώτερης Τεκτονικής Ενότητας, αυτοί εντοπίζονται με μεγάλη συχνότητα στη λοφώδη περιοχή νότια του Πόρτο Ράφτη και εκτιμάται ότι ανήκουν, επίσης, στο Ανώτερο Κρητιδικό. Πρόκειται για πλακώδεις, υπόλευκους ως τεφρόλευκους κατά θέσεις ερυθρίζοντες ανακρυσταλλωμένους ασβεστόλιθους με διαστρώσεις πυριτόλιθων εναλλασσομένων με ασβεστιτικούς και με μαρμαρυγιακούς σχιστολίθους (Λατσούδας 1992). Ακολούθως και σε ό,τι αφορά στα μάρμαρα τα οποία απαντώνται στην περιοχή, αυτά εκτιμάται ότι είναι Ιουρασικής ηλικίας. Συνιστούν ένα σύστημα μεγάλου πάχους το οποίο καλύπτει σημαντική έκταση της περιοχής και διακρίνεται σε δύο επιμέρους επίπεδα, το κατώτερο και το ανώτερο μάρμαρο, τα οποία διαχωρίζονται μεταξύ τους από μία σχιστολιθική επιφάνεια, τους σχιστόλιθους Καισαριανής (Baziotis and Mposkos 2011). Ανώτερο μάρμαρο εμφανίζεται σε μεγάλη έκταση στο βόρειο τμήμα του Υμηττού και στην περιοχή της Πλάκας. Τα μάρμαρα που το αποτελούν παρουσιάζουν έντονες πτυχώσεις και σημαντικό βαθμό καρστικοποίησης ενώ εναλλάσσονται συχνά με δολομίτες και δολομιτικούς ασβεστόλιθους. Μεταπίπτουν κανονικά προς τα κάτω σε σχιστόλιθους, ενώ ενστρώσεις αυτών εντοπίζονται και εντός του υποκείμενου σχιστολιθικού ορίζοντα (Λατσούδας 1992). Το πάχος αυτών εκτιμάται ότι είναι 500 περίπου μέτρα (Παπαδέας 49

71 2002). Αντίστοιχα, το κατώτερο μάρμαρο εμφανίζεται σε μεγάλα τμήματα του Υμηττού, του Ολύμπου, του Πανείου, των λόφων των ακτών του Σαρωνικού και νοτιοδυτικά του Κορωπίου, καθώς επίσης στη Μερέντα και τα υψώματα γύρω από το Πόρτο Ράφτη (Παπαδέας 2002). Έχει ορατό πάχος 250 μέτρα και υπέρκειται των δολομιτών Πιρναρής, προς τους οποίους η μετάβαση είναι άλλοτε ομαλή και άλλοτε ασύμφωνη (Λατσούδας 1992). Όσον αφορά στη δεύτερη κατηγορία αλπικών σχηματισμών, τους σχιστόλιθους, αυτοί απαντώνται στην Αυτόχθονη, στην Κατώτερη και στην Ανώτερη Τεκτονική Ενότητα, αντίστοιχα και καλύπτουν μεγάλη έκταση της περιοχής εναλλασσόμενοι συνήθως με τους ανθρακικούς σχηματισμούς. Ειδικότερα, στην Αυτόχθονη Ενότητα εντοπίζονται οι κατώτεροι σχιστόλιθοι οι οποίοι είναι μαρμαρυγιακοί καθώς και το ανώτερο σύστημα σχιστολίθων το οποίο συνίσταται από μαρμαρυγιακούς, ασβεστιτικούς και χλωριτικούς σχιστόλιθους. Οι σχιστόλιθοι αυτοί εκτιμάται ότι είναι ηλικίας Κατώτερου Τριαδικού και εναλλάσσονται με ασβεστόλιθους οι οποίοι απαντώνται, επίσης στην Αυτόχθονη Ενότητα και είναι της ίδιας Περιόδου (Παυλόπουλος 1992). Στην ίδια στρωματογραφική ενότητα ανήκουν και οι σχιστόλιθοι Καισαριανής, οι οποίοι αναφέρθηκαν προηγουμένως και οι οποίοι εντοπίζονται κατά κύριο λόγο στην περιοχή του Υμηττού αλλά και στο νοτιοανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης με σημαντικότερες εμφανίσεις κοντά στις ακτές (Παπαδέας 2002). Εντός των εν λόγω σχιστόλιθων βρίσκονται σώματα οφιολίθων καθώς επίσης και φακοειδείς ενστρώσεις μαρμάρων. Ακολούθως, στην Κατώτερη Τεκτονική Ενότητα, συναντώνται σχιστόλιθοι οι οποίοι ανήκουν στο Κατώτερο Τριαδικό και εντοπίζονται κυρίως σε υψώματα της πεδιάδας των Μεσογείων και στην παράκτια περιοχή του Σαρωνικού. Τέλος, στην Ανώτερη Τεκτονική Ενότητα, συναντάται το επωθημένο κάλυμμα σχιστόλιθων και φυλλιτών το οποίο παρεμβάλλεται από μάρμαρα, ασβεστόλιθους και σώματα βασικών μεταμορφωμένων πετρωμάτων και ανήκει στο Ανώτερο Κρητιδικό (Αντωνίου 2010). Οι εν λόγω σχηματισμοί απαντώνται στις περιοχές της Πλάκας, της Κερατέας, του Μαρκόπουλου, του Πόρτο Ράφτη αλλά και στην περιοχή μεταξύ των Καλυβιών Θορικού και των Ακτών του Σαρωνικού. Όσον αφορά στους δολομίτες, αυτοί απαντώνται με μεγάλες εμφανίσεις στην περιοχή του Υμηττού καθώς επίσης στο Πάνειο Όρος, τον Όλυμπο και τη Μερέντα και ανήκουν στην Αυτόχθονη Ενότητα. Τέλος, οι οφιόλιθοι συνιστούν έντονα τεκτονισμένα σώματα βασικών και υπερβασικών πετρωμάτων τα οποία εντοπίζονται τόσο στη βάση των ασβεστόλιθων όσο και μέσα σε τεκτονισμένους σχιστόλιθους. Ανήκουν στο Ανώτερο Κρητιδικό και απαντώνται στην περιοχή βορειοανατολικά της Πλάκας αλλά και σε λόφους της πεδιάδας των Μεσογείων με μικρότερη όμως συχνότητα (Λατσούδας 1992). 50

72 Μεταλπικοί σχηματισμοί Οι Μεταλπικοί σχηματισμοί αποτελούνται από τα Νεογενή και Τεταρτογενή ιζήματα τα οποία αποτέθηκαν στις λεκάνες της περιοχής ως αποτέλεσμα της νεοτεκτονικής δραστηριότητας. Τα εν λόγω ιζήματα διακρίνονται σε ηπειρωτικά και θαλάσσια. Τα μεν ηπειρωτικά αποτελούνται από αποθέσεις κυρίως λιμναίας φάσης και συνίσταται από μάργες, αργίλους, τραβερτίνες, μαργαϊκούς ασβεστόλιθους κλπ, ενώ οι θαλάσσιες αποθέσεις είναι ιζήματα ρηχής θάλασσας (Κουρής 2011). Αρχικά και όσον αφορά τα Νεογενή ιζήματα, σε αυτά συμπεριλαμβάνονται τα ποταμολιμναία ιζήματα του Ανώτερου Μειόκαινου τα οποία συντίθενται από εναλλασσόμενες αποθέσεις μαργών, πηλών, ψαμμιτών και κροκαλοπαγών, μέτριας συνεκτικότητας, τα οποία εντοπίζονται σε χαμηλά και μέσα υψόμετρα της περιοχής καθώς επίσης και τα ιζήματα του Ανώτερου Πλειόκαινου τα οποία συνιστούν τους θαλάσσιους και παράκτιους σχηματισμούς της περιοχής της Ραφήνας και αποτελούνται από ψαμμούχες, μάργες, ψαμμίτες, κροκαλολατυποπαγή και τραβερτινοειδείς ασβεστόλιθους (Μπόσκος 2008). Ακολούθως, τα Τεταρτογενή ιζήματα, αποτελούνται από χερσαίες και ποταμοχερσαίες αποθέσεις, οι οποίες απαντώνται στα περισσότερα πεδινά τμήματα της περιοχής και συνίστανται από συνεκτικούς αργιλοπηλούς εναλλασσόμενους με διάσπαρτα κροκαλολατυποπαγή, παλιούς και νέους κώνους κορημάτων, αποτελούμενους από ανομοιογενή και γωνιώδη υλικά ποικίλης συνεκτικότητας, οι οποίοι εμφανίζονται στους πρόποδες των λοφωδών περιοχών καθώς επίσης και από Ολοκαινικές αποθέσεις οι οποίες εντοπίζονται στις κοίτες των χειμάρρων της περιοχής και συνίστανται από ασύνδετα αργιλοαμμώδη υλικά καθώς και κροκαλοπαγή ποικίλης σύστασης (Λατσούδας 1992, Παυλόπουλος 1992) Τεκτονική Η γεωμορφολογική εξέλιξη της περιοχής έρευνας καθώς επίσης και η σημερινή εικόνα του αναγλύφου της, είναι αποτέλεσμα του έντονου τεκτονισμού και ρηγμάτωσης που αυτή έχει υποστεί (Krohe et al. 2010). Τα ρήγματα τα οποία εντοπίζονται στην περιοχή και οι διευθύνεις αυτών συντελούν στη διαμόρφωση και τον καθορισμό τόσο των ορεινών όγκων όσο και των δημιουργούμενων λεκανών, με κυριότερη τη λεκάνη των Μεσογείων, και οφείλονται στις εφελκυστικές τάσεις που εμφανίστηκαν στην περιοχή κατά το Μειόκαινο εξαιτίας, κυρίως του εφελκυσμού του κεντρικού Αιγαίου (Αντωνίου 2010). Στον χάρτη που ακολουθεί (Εικόνα 3.13) παρουσιάζονται τα ρήγματα της περιοχής, καθώς και οι διευθύνσεις αυτών. 51

73 Υδρογεωλογία Εικόνα 3.13: Χάρτης με τα ρήγματα της περιοχής έρευνας Πηγή: Λιώσης (2013) Το πλήθος των γεωλογικών σχηματισμών διαφορετικών υδρογεωλογικών χαρακτηριστικών που απαντώνται στην περιοχή, σε συνδυασμό με τη σύνθετη λιθοστρωματογραφία και τεκτονική από την οποία χαρακτηρίζεται, συντελούν στη διαμόρφωση, εντός αυτής, ανεξάρτητων και ημιανεξάρτητων υδρογεωλογικών ενοτήτων (Αλεξάκης 2002). Όσον αφορά στους σχιστόλιθους και τους φυλλίτες οι οποίοι απαντώνται στην περιοχή, αυτοί παρουσιάζουν, γενικά, παρόμοια υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά. Ως αποτέλεσμα του λεπτόκοκκου υλικού τους, οι εν λόγω σχηματισμοί χαρακτηρίζονται ως ιδιαιτέρως αδιαπέρατοι, συντελώντας στη διαμόρφωση φτωχών υδροφορέων οι οποίοι δύνανται να τροφοδοτήσουν περιορισμένο αριθμό πηγαδιών. Από αυτά, εκείνα τα οποία είναι μικρού βάθους, συνήθως στεγνώνουν κατά τη διάρκεια παρατεταμένων περιόδων ξηρασίας ενώ οι βαθύτερες, αντίθετα, γεωτρήσεις, οι οποίες υλοποιούνται σε σχιστολιθικές επιφάνειες, παρουσιάζουν ιδιαίτερα μικρές αποδόσεις της τάξης των 5 έως 10 m³/h (Stamatis et al. 2006). Τους σημαντικότερους υδροφορείς της περιοχής αποτελούν τα ανθρακικά πετρώματα, οι ασβεστόλιθοι και τα μάρμαρα, τα οποία εμφανίζονται με τη μορφή ενστρώσεων στους 52

74 σχιστόλιθους. Οι ανθρακικοί σχηματισμοί, λόγω του έντονου τεκτονισμού και τις καρστικοποίησης που έχουν δεχθεί, παρουσιάζουν ιδανικές συνθήκες διαπερατότητας αλλά και αποθηκευτικότητας. Οι υλοποιούμενες σε αυτή την περίπτωση γεωτρήσεις παρουσιάζουν υψηλές αποδόσεις οι οποίες κυμαίνονται μεταξύ 30 και 50 m³/h (Stamatis et al. 2006). Ακολούθως, οι Νεογενείς σχηματισμοί οι οποίοι καλύπτουν τις λεκάνες της περιοχής, συντελούν στη διαμόρφωση ενός ρηχού σχετικά υδροφορέα, ο πυθμένας του οποίου συντίθεται από σχιστόλιθους που τον καθιστούν αδιαπέρατο. Οι αποδόσεις των πηγαδιών, στην προκειμένη περίπτωση είναι, και πάλι, ιδιαίτερα μικρές (<5 m³/h) ενώ οι αποδόσεις των γεωτρήσεων κυμαίνονται από 15 έως 35 m³/h, ανάλογα με το ποσοστό συμμετοχής του αργίλου στο χονδρόκοκκο υλικό των σχηματισμών (Stamatis et al. 2006). Τέλος, οι Τεταρτογενείς αποθέσεις οι οποίες πληρούν τα πεδινά και τα χαμηλού υψομέτρου τμήματα της περιοχής και συντίθενται κατά βάση από αργιλοπηλούς, άμμους και ψαμμίτες, παρουσιάζουν χαμηλά υδραυλικά χαρακτηριστικά με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός χαμηλής δυναμικότητας φρεάτιου υδροφορέα σε αυτούς τους σχηματισμούς. Ο εν λόγω υδροφορέας, τροφοδοτείται από την άμεση διήθηση του βρόχινου νερού δια μέσω των Τεταρτογενών αποθέσεων καθώς και από την πλευρική διαρροή στα σκληρά πετρώματα και τους Νεογενείς σχηματισμούς και τροφοδοτεί πλήθος πηγαδιών τα οποία εντοπίζονται κατά μήκος της παράκτιας ζώνης και στις λεκάνες των ρεμάτων της Ραφήνας και του Ερασίνου (Stamatis et al. 2006) Υδρογραφικό δίκτυο Βάσει της διαίρεσης της ελληνικής επικράτειας σε 14 υδατικά διαμερίσματα, δηλαδή περιοχές οριοθετημένες από υδροκρίτες, οι οποίοι περιλαμβάνουν ολοκληρωμένα υδρογραφικά δίκτυα με ομοιότητα υδρολογικών-υδρογεωλογικών συνθηκών, όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενη ενότητα, η περιοχή έρευνας υπάγεται στο Υδατικό Διαμέρισμα Αττικής. Το Υδατικό Διαμέρισμα Αττικής (GR06) περιλαμβάνει σχεδόν ολόκληρο το Νομό Αττικής (74,9%), τα νησιά Αίγινα, Αγκίστρι, Σαλαμίνα και Μακρόνησο, καθώς επίσης και μικρό τμήμα του Νομού Βοιωτίας (1,4%) και του Νομού Κορινθίας (12,9%). Επιπλέον, τα 14 υδατικά διαμερίσματα που αποτελούν το σύνολο της χώρας, επιμερίζονται σε συνολικά σαράντα-πέντε Λεκάνες Απορροής Ποταμών, όπως αυτές επικυρώθηκαν με την απόφαση 706/ (ΦΕΚ 1383Β/ & ΦΕΚ 1572Β/ ), της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων «περί καθορισμού των Λεκανών Απορροής Ποταμών της χώρας και ορισμού των αρμόδιων Περιφερειών για τη διαχείριση και προστασία τους». Έτσι, Το Υδατικό Διαμέρισμα Αττικής, περιλαμβάνει τη Λεκάνη Απορροής του Λεκανοπεδίου Αττικής (GR26), συμπεριλαμβανομένων και των νήσων Σαλαμίνας, Αίγινας, Αγκιστρίου και Μακρόνησου (Ειδική Γραμματεία Υδάτων 2015). Στο χάρτη που ακολουθεί (Εικόνα 3.14), παρουσιάζεται η διαίρεση του συνόλου της χώρας στα 14 Υδατικά Διαμερίσματα καθώς και η περαιτέρω διαίρεση των τελευταίων στις 53

75 επιμέρους Λεκάνες Απορροής, ενώ εντοπίζεται, ακόμα, η θέση του Υδατικού Διαμερίσματος Αττικής αλλά και της περιοχής έρευνας εντός αυτού. Εικόνα 3.14: Υδατικά Διαμερίσματα και περιοχή έρευνας 54

76 Στην περιοχή έρευνας, όπως αυτή έχει καθοριστεί βάσει των διοικητικών ορίων των δήμων που την συναποτελούν, εμπίπτουν 3 επιμέρους Υπολεκάνες Απορροής οι οποίες απεικονίζονται στο χάρτη της Εικόνας Η υδρολογική λεκάνη του ρέματος Ραφήνας, η οποία καλύπτει το βόρειο τμήμα της περιοχής, έχει ως αποδέκτη το ρέμα Ραφήνας (Μεγάλο Ρέμα), το οποίο διασχίζει την περιοχή από τα δυτικά προς τα ανατολικά για να εκβάλει τελικά στον όρμο Ραφήνας. Οριοθετείται από το Πεντελικό Όρος στα βόρεια, τον Υμηττό στα δυτικά και τον υδροκρίτη της Λεκάνης του χειμάρρου Ερασίνου στα νότια ενώ αποστραγγίζει περιοχή συνολικής έκτασης περίπου 161 τ.χλμ. Κυριότεροι παραπόταμοι του ρέματος Ραφήνας είναι τα ρέματα Αγ. Παρασκευής, Λυκόρρεμα και Νέου Βουτζά που αποστραγγίζουν τις νότιες πλαγιές του Πεντελικού Όρους. Το κεντρικό τμήμα της περιοχής αποστραγγίζεται από το χείμαρρο Ερασίνο ο οποίος συγκεντρώνει την απορροή δύο βασικών ρεμάτων: του ρέματος Αγίου Γεωργίου και του ίδιου του Ερασίνου που είναι και ο τελικός αποδέκτης. Η συμβολή των δύο κλάδων πραγματοποιείται σε μικρή απόσταση περίπου 2000 μ.- από την εκβολή του ποταμού στον όρμο Βραυρώνας. Η υδρολογική λεκάνη του Ερασίνου οριοθετείται από τον υδροκρίτη του ρέματος Ραφήνας στα βόρεια, την οροσειρά του Υμηττού στα ανατολικά και τους αυχένες των υψωμάτων Μερέντα, Κερατοβούνι και Πάνειο Όρος στα νότια, ενώ αποστραγγίζει περιοχή συνολικής έκτασης περίπου 204 τ.χλμ (Κασιμάτης 2011). Τέλος, το νότιο τμήμα της περιοχής μελέτης εμπίπτει στο συγκρότημα χειμάρρων Βάρης, Αναβύσσου, Λεγρενών. Η σχηματιζόμενη υδρολογική λεκάνη οριοθετείται, κατ αντιστοιχία, από τις νότιες πλαγιές της οροσειράς του Υμηττού βορειοδυτικά, από τον υδροκρίτη του Ερασίνου βόρεια και από τις εξάρσεις του ορεινού όγκου Λαυρίου στα ανατολικά. Ορισμένα από τα ρέματα τα οποία αποστραγγίζουν την περιοχή είναι το ρέμα Αγ. Μαρίνας, Αγ. Δημητρίου και Αναβύσσου ενώ η υδρολογική λεκάνη στο σύνολο της καταλαμβάνει έκταση περίπου 250 τ.χλμ. Στην Εικόνα 3.15 παρουσιάζονται το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής έρευνας καθώς και οι τρεις επιμέρους υδρολογικές λεκάνες οι οποίες καλύπτουν την περιοχή. 55

77 Εικόνα 3.15: Υδρογραφικό δίκτυο περιοχής έρευνας 56

78 Ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά Ορεινός όγκος Υμηττού Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη ενότητα ο Υμηττός αποτελεί ορεινό όγκο της Περιφέρειας Αττικής, τμήματα του οποίου εμπίπτουν στην Ανατολική Αττική και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή των Μεσογείων η οποία αποτελεί και την περιοχή ενδιαφέροντος. Δεδομένης της περιβαλλοντικής και οικολογικής του σημασίας, το όρος προστατεύεται από πλήθος νομικών καθεστώτων τα οποία περιγράφονται εν συνεχεία. Βάσει του Προεδρικού Διατάγματος «περί καθορισμού ζωνών ρυθμίσεων και προστασίας της περιοχής του όρους Υμηττού» το οποίο καθορίζεται από το ΦΕΚ , υλοποιείται ο καθορισμός δύο επιμέρους ζωνών ρυθμίσεως και προστασίας του όρους Υμηττού (Α και Β), εντός των οποίων δεν επιτρέπεται η χρήση «κατοικία» ενώ οι επιτρεπόμενες χρήσεις έχουν ως εξής: Ζώνη Α: Καθορίζεται ως περιοχή αναψυχής, περιπάτου και υγείας, εντός της οποίας επιτρέπεται η δόμηση μόνο κτηρίων αναψυχής και πολιτιστικών εκδηλώσεων Ζώνη Β: Καθορίζεται ως περιοχή εγκαταστάσεων μόνο κοινωφελών λειτουργιών εντός της οποίας επιτρέπεται η δόμηση μόνο κτηρίων χρήσεως αθλητισμού, πολιτιστικών εκδηλώσεων, νοσοκομείων, διδακτηρίων, ορφανοτροφείων, ασύλων, η δημιουργία αλσών, πάρκων και εν γένει χώρων πρασίνου καθώς και η λειτουργία αντλητικών εγκαταστάσεων και υδαταποθηκών. Παράλληλα, ο ορεινός όγκος του Υμηττού προστατεύεται μέσα από τις γενικές διατάξεις, στόχους και κατευθύνσεις που θέτει το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αττικής (ΡΣΑ), το οποίο θεσμοθετήθηκε με το Ν.1515/85. Ο ορεινός όγκος του Υμηττού πέραν από το Προεδρικό Διάταγμα προστασίας του («Περί Ζωνών ρύθμισης και προστασία του όρους Υμηττός», ΦΕΚ 544 Δ / ), έχει χαρακτηρισθεί και ως «Τοπίο ιδιαίτερου Αισθητικού Κάλλους» μέσω του Ν. 1469/50 καθώς και με την Υ.Α του ΦΕΚ 669/ Επιπλέον, με το Προεδρικό Διάταγμα 91/ η περί την Ιερά Μονή Καισαριανής έκταση κηρύχθηκε ως «αισθητικό δάσος» ενώ στη συνέχεια με την Υπουργική Απόφαση 38070/1972/ ιδρύθηκε μόνιμο καταφύγιο θηραμάτων στην περιοχή του Υμηττού. Επιπροσθέτως, η έκταση του Υμηττού στο σύνολο της έχει ενταχθεί με τον κωδικό GR στο «Δίκτυο Περιοχών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με Ιδιαίτερη Οικολογική Αξία» (Ευρωπαϊκό Δίκτυο Natura 2000) με σκοπό την προστασία του βάσει των προδιαγραφών και απαιτήσεων της Οδηγίας 92/43 της ΕΟΚ. Πιο συγκεκριμένα βάσει του προγράμματος καταγραφής και χαρτογράφησης Natura 2000 στον Υμηττό εντοπίζονται 7 διαφορετικοί τύποι οικοτόπων, οι δύο από τους οποίους αναφέρονται στους οικοτόπους των σπηλαίων και των ασβεστολιθικών κρημνών, ενώ οι υπόλοιποι πέντε αφορούν στα μεσογειακά οικοσυστήματα του βουνού (πευκοδάση, θαμνώνες φρυγάνων και θαμνώνες αείφυλλων σκληρόφυλλων θάμνων). 57

79 Επισημαίνεται, τέλος, ο χαρακτηρισμός του ρέματος Ηριδανός το οποίο διέρχεται από την περιοχή του Αισθητικού Δάσους Καισαριανής ως ιδιαίτερου φυσικού ενδιαφέροντος ρέμα με την 9173/1642/ απόφαση ΥΠΕΧΩΔΕ. Ιδιαιτέρως σημαντική, επίσης, κρίνεται η βιοποικιλότητα που παρουσιάζει το οικοσύστημα του Υμηττού δεδομένου ότι φιλοξενεί πλήθος ενδημικών σπάνιων και προστατευόμενων ειδών φυτών και ζώων. Σύμφωνα με Μελέτη της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, στον Υμηττό έχουν καταγραφεί 96 είδη πουλιών από τα οποία: Δεκαέξι είδη περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Κοινοτικής Οδηγίας 79/409 του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων «περί διατήρησης άγριων πτηνών» Εξήντα-πέντε είδη περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ της διεθνούς σύμβασης της Βέρνης «Για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης», που επικυρώθηκε από το Ν. 1335/ Περιοχή Βραυρώνας Η περιοχή της Βραυρώνας, βρίσκεται εντός των ορίων του Δήμου Μαρκόπουλου, μεταξύ των οικισμών Αρτέμιδας και Μαρκόπουλου και καταλαμβάνει συνολική έκταση στρέμματα. Η εύφορη κοιλάδα από την οποία καλύπτεται η περιοχή, ο χείμαρρος Ερασίνος από τον οποίον διαρρέεται, η αμμώδης ακτή και ο αβαθής όρμος που τη χαρακτηρίζουν σηματοδοτούν, το καθένα ξεχωριστά, την αξιολόγηση της περιοχής ως τόπου σημαντικού για διατήρηση και προστασία. Ολόκληρη η περιοχή της Βραυρώνας είναι ενταγμένη στο δίκτυο Natura 2000, ως τόπος κοινοτικής σημασίας, με το όνομα «Βραυρώνα Παράκτια Θαλάσσια Ζώνη» και με κωδικό GR , αντίστοιχα, ενώ ο υγρότοπος της Βραυρώνας, έκτασης 965 στρεμμάτων, αποτελεί έναν από τους μοναδικούς υγροτόπους της Αττικής, μαζί με το Εθνικό Πάρκο Σχοινιά- Μαραθώνα, που ανήκουν στο Δίκτυο Natura Ο υγρότοπος της Βραυρώνας εκτείνεται από τον Αρχαιολογικό χώρο του Πύργου της Βραυρώνας έως τη θαλάσσια ζώνη όπου εκβάλλει ο Ερασίνος, εξυπηρετώντας χρήσεις όπως η γεωργία, η βόσκηση, η λειτουργία του αρχαιολογικού χώρου και η αναψυχή και φιλοξενώντας, παράλληλα, σημαντικό αριθμό ειδών πανίδας. Ειδικότερα, στην ορνιθοπανίδα της περιοχής έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα περισσότερα από 140 είδη, μεταξύ των οποίων περίπου 30 προστατευόμενα από την Ε.Ε., ενώ απαντώνται πολλά είδη φυτών και ζώων καθώς και αξιόλογοι οικότοποι όπως υγρά λιβάδια, θαμνώνες με αλμυρίκια και καλαμώνες (Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία 2014). Ορεινοί Όγκοι Λαυρίου Οι ορεινοί όγκοι της Λαυρεωτικής χερσονήσου (Μερέντα, Μαυροβούνι, Όλυμπος, Πάνειο), αναπτυσσόμενοι κυρίως κατά μήκος αυτής, καταλαμβάνουν σημαντική έκταση του νότιου 58

80 τμήματος της Ανατολικής Αττικής και οι δήμοι οι οποίοι περιλαμβάνουν τμήματα τους είναι ο Δ. Μαρκοπούλου, ο Δ. Σαρωνικού και ο Δ. Κερατέας. Βάσει του ΦΕΚ 121Δ/ καθορίζονται τα όρια των ανωτέρω ορεινών όγκων και τίθενται παράλληλα υπό καθεστώς προστασίας με τον καθορισμό εντός αυτών ζωνών προστασίας Α, Β, Γ, και Δ (Δ1 και Δ2). Αναφορικά με τις επιτρεπόμενες χρήσεις εντός των ζωνών αυτών, ισχύουν τα παρακάτω: Ζώνη Α: Πρόκειται για ζώνη απολύτου προστασίας, με χρήσεις αναψυχής, υπαίθριων πολιτιστικών εκδηλώσεων και αθλοπαιδιών μικρής κλίμακας καθώς επίσης εγκαταστάσεων περιβαλλοντικής ενημέρωσης. Εντός της συγκεκριμένης ζώνης, επιτρέπεται η ανέγερση υπαίθριων ή ημιυπαίθριων καθιστικών περιπτέρων με σκοπό την περιβαλλοντική και ιστορική ενημέρωση για την περιοχή. Ζώνη Β: Κατ αντιστοιχία με τη ζώνη Α, η ζώνη Β διατίθεται για χρήσεις αναψυχής, αθλητισμού, πολιτιστικών εκδηλώσεων και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ενώ εντός αυτής επιτρέπεται η ανέγερση αναψυκτηρίων, εστιατορίων, καφενείων, μικρών αθλητικών εγκαταστάσεων και υπαίθριων ή ημιυπαίθριων καθιστικών περιπτέρων ιστορικής και περιβαλλοντικής ενημέρωσης. Ζώνη Γ: Πρόκειται για ζώνη γεωργικής χρήσης, αναψυχής, αθλητισμού, οργανωμένων κατασκηνώσεων και κατοικίας, στην οποία επιτρέπεται η ανέγερση γεωργικών αποθηκών και αντλιοστασίων, αθλητικών εγκαταστάσεων, αναψυκτηρίων, εστιατορίων, καφενείων, εγκαταστάσεων κατασκηνώσεων, υπαίθριων ή ημιυπαίθριων καθιστικών περιπτέρων και κατοικίας. Ζώνη Δ: Πρόκειται για ζώνη οργανωμένου Θεματικού Ιστορικού Πάρκου εξόρυξης μεταλλεύματος και εν γένει μεταλλουργίας στη Λαυρεωτική με δραστηριότητες αναψυχής, πολιτισμού και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ειδικότερα, διακρίνεται στις υποζώνες Δ1 και Δ2 για καθεμία από τις οποίες ισχύει: α) Υποζώνη Δ1 Έχει χαρακτήρα μεγάλου υπαίθριου μουσείου και εντός αυτής επιτρέπεται η ανέγερση υπαίθριων ή ημιυπαίθριων καθιστικών και περιπτέρων ιστορικής και περιβαλλοντικής ενημέρωσης, η επισκευή και αποκατάσταση των εγκαταστάσεων των μεταλλευτικών εταιρειών και η χρήση τους για τις ανάγκες του χώρου, η επισκευή και αποκατάσταση του δικτύου Decauville (βιομηχανικού τραίνου) και η κατασκευή των απαραίτητων για το θεματικό πάρκο δικτύων υποδομής. β) Υποζώνη Δ2 Πρόκειται για περιοχή πολιτισμού κι αναψυχής εντός της οποίας επιτρέπεται η ανέγερση αναψυκτηρίων, εστιατορίων, κτηρίων πολιτιστικών και εκπαιδευτικών εκδηλώσεων, χώρων εκθέσεως αντικειμένων και παρουσίασης της διαδικασίας εξόρυξης και μεταλλευτικής δραστηριότητας, χώρων στάθμευσης αυτοκινήτων και υπαίθριων ή ημιυπαίθριων καθιστικών περιπτέρων. Επιτρέπεται, επίσης, η επισκευή και αποκατάσταση των εγκαταστάσεων των μεταλλευτικών εταιρειών και η χρήση τους για τις ανάγκες του χώρου, η ανέγερση επιστημονικών εργαστηρίων 59

81 καθώς και όλες οι εγκαταστάσεις και υποδομές που σχετίζονται με τη φύλαξη του πάρκου. Εθνικός Δρυμός Σουνίου Ο Εθνικός Δρυμός Σουνίου βρίσκεται στο νότιο άκρο της Λαυρεωτικής χερσονήσου και καταλαμβάνει συνολική έκταση στρέμματα. Κηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός βάσει του Ν. 996/1971 που αποτελεί μέρος του Ν. 86/1969 «Περί Δασικού Κώδικος» ενώ με το Προεδρικό Διάταγμα 182/1974 καθορίστηκαν τα όρια του πυρήνα και της περιφερειακής ζώνης αυτού, έκτασης 7500 στρεμμάτων και στρεμμάτων, αντίστοιχα. Η απόφαση για την ίδρυση του συγκεκριμένου δρυμού λήφθηκε μετά από συνεκτίμηση της οικολογικής, ιστορικής, γεωλογικής και η παλαιοντολογικής αξίας της περιοχής δεδομένου ότι το πευκοδάσος χαλεπίου πεύκης, που κυριαρχεί στη βλάστηση του δρυμού, ήταν το πιο εκτεταμένο και καλοδιατηρημένο πευκοδάσος της ανατολικής Αττικής. Επιπλέον, το χερσαίο τμήμα της περιοχή συνιστά παράδειγμα μεσογειακού τοπίου καθώς εντοπίζονται και οι τρεις τύποι μεσογειακών οικοσυστημάτων της χώρας τα Μεσογειακά πευκοδάση, η μακκία (ηπειρωτική και παράλια) και οι φρυγανότοποι. Ο Εθνικός Δρυμός Σουνίου προστατεύεται, επίσης, από τη Σύμβαση της Βαρκελώνης με τα συνοδευτικά Πρωτόκολλα, η οποία κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον Ν. 855/78 (ΦΕΚ235/Α/1978) και τον Ν. 1634/86 (ΦΕΚ 104/Α/1986). Σε εφαρμογή του πρωτοκόλλου «Περί των ειδικά προστατευόμενων περιοχών της Μεσογείου» ο Εθνικός Δρυμός Σουνίου χαρακτηρίσθηκε ως Ειδικά Προστατευόμενη Περιοχή. Στο χάρτη της Εικόνας 3.16 που ακολουθεί παρουσιάζονται τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής καθώς και η θέση τους σε σχέση με τους δήμους ενδιαφέροντος. 60

82 Εικόνα 3.16: Ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά ευρύτερης περιοχής έρευνας 61

83 3.5. Μεταφορικές και λοιπές υποδομές Δίκτυα μεταφορών Κυριότερος συγκοινωνιακός άξονας στην περιοχή των Μεσογείων είναι η Αττική Οδός η οποία διασχίζει το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής από το βόρειο της τμήμα στα βορειοανατολικά προάστια της πρωτεύουσας ως το κεντρικό τμήμα στο Μαρκόπουλο, ενώ δευτερεύουσες αρτηρίες τη συνδέουν με τους οικισμούς του βόρειου τμήματος και της ανατολικής ακτής. Στο Μαρκόπουλο, ενώνεται με τη Λεωφόρο Λαυρίου, η οποία διασχίζει το νότιο τμήμα καταλήγοντας τελικά στο Λαύριο. Άλλες δευτερεύουσες αρτηρίες συνδέουν την Λαυρίου με την περιοχή του Σαρωνικού ενώ ορισμένες ακόμη οδικές αρτηρίες οι οποίες εξυπηρετούν την περιοχή είναι η Λεωφόρος Μαραθώνος η οποία διατρέχει το βόρειο τμήμα της, διερχόμενη από τους δήμους Παλλήνης και Ραφήνας-Πικερμίου, αντίστοιχα, καθώς και οι Λεωφόροι Αρτέμιδας-Βραυρώνας και Σουνίου οι οποίες διατρέχουν τα ανατολικά και δυτικά παράλια της περιοχής, αντιστοίχως. Ζωτικής σημασίας για την περιοχή μεταφορική υποδομή αποτελεί, επίσης, ο Διεθνής Αερολιμένας Ελευθέριος Βενιζέλος δεδομένου ότι η κατασκευή του συντελεί στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου της Αττικής ως πύλης εισόδου στη χώρα. Το αεροδρόμιο χωροθετείται στο ανατολικό τμήμα της πεδιάδας των Μεσογείων καλύπτοντας συνολική έκταση 12,9 τ.χλμ, καλύπτει τόσο επιβατικές όσο και εμπορευματικές ανάγκες, ενώ η πρόσβαση σε αυτό πραγματοποιείται μέσω της γραμμής 3 του Μετρό, του Προαστιακού Σιδηρόδρομου που το συνδέει με το Σταθμό Λαρίσης, το Λιμάνι του Πειραιά και το Κιάτο, καθώς επίσης και με λεωφορειακές γραμμές (Γκένα 2014) Διαχείριση λυμάτων Η διαχείριση των λυμάτων στην περιοχή της Ανατολικής Αττικής αποτελεί μία μακροχρόνια περιβαλλοντικά μη αποδεκτή κατάσταση, καθώς ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού αποχετεύει τα παραγόμενα αστικά λύματα σε βόθρους, μη διαθέτοντας τις απαιτούμενες υποδομές δικτύων αποχέτευσης και εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων. Τα λύματα στη συνέχεια μεταφέρονται με βυτιοφόρα οχήματα στο Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων Μεταμόρφωσης. Στην περιοχή μελέτης είναι κατασκευασμένη η ΕΕΛ Μαρκόπουλου, όπου θα εξυπηρετεί τους οικισμούς Μαρκόπουλο, Πόρτο Ράφτη, Καλύβια και Κουβαρά, η οποία, ωστόσο, δε λειτουργεί καθώς δεν έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες αναβάθμισης της εγκατάστασης καθώς και τα απαιτούμενα δίκτυα αποχέτευσης (Φούγιας 2005) Χώροι Διάθεσης Απορριμμάτων Η διάθεση των απορριμμάτων της περιοχής γίνεται είτε στη χωματερή των Άνω Λιοσίων είτε σε μεμονωμένους χώρους διάθεσης στο Μαρκόπουλο, την Παιανία, το Κορωπί και τα Καλύβια. Οι χωματερές αυτές λειτουργούν χωρίς άδεια και χωρίς να πληρούν τις 62

84 απαραίτητες προϋποθέσεις για την προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Επιπλέον, βρίσκεται σε εξέλιξη το έργο του ΧΥΤΑ Β/Α Αττικής στο Γραμματικό, πλησίον της περιοχής μελέτης, με έκταση ενεργού χώρου 150 στρέμματα και ετήσια δυναμικότητά σε τόνους. Ακόμα είναι προγραμματισμένος και αναμένεται να ξεκινήσουν οι εργασίες κατασκευής στο ΧΥΤΑ Ν/Α Αττικής στην Κερατέα, στη θέση «Βαγόνι» με έκταση ενεργού χώρου 154 στρέμματα και ετήσια δυναμικότητά σε τόνους (Σταύρου 2006) Περιβαλλοντικά προβλήματα- Πιέσεις Σε ότι αφορά τις πιέσεις που δέχονται τα υδάτινα συστήματα της ευρύτερης περιοχής έρευνας σημειώνεται ότι αυτές εντοπίζονται κυρίως στα υπόγεια νερά, δεδομένου ότι για το σύνολο του Υδατικού Διαμερίσματος Αττικής η σημαντικότερη ζήτηση νερού, η οποία αντιστοιχεί στην ύδρευση, καλύπτεται από επιφανειακούς πόρους υδάτινων σωμάτων εκτός του Υδατικού Διαμερίσματος (ΕΥΔΑΠ / Υδραγωγεία Εύηνου, Μόρνου και Υλίκης). Αντίστοιχα, η ζήτηση νερού για άρδευση, η οποία αποτελεί και τη δεύτερη κατά σειρά χρήση εντός του λεκανοπεδίου, καλύπτεται εξολοκλήρου από υπόγεια υδατικά συστήματα, καθώς δεν καταγράφεται κάποιο οργανωμένο αρδευτικό δίκτυο στην περιοχή, προκαλώντας σε αυτά και τις μεγαλύτερες πιέσεις. Τα διαμορφούμενα υπόγεια υδατικά συστήματα της περιοχής έρευνας διαρθρώνονται σε δύο επιμέρους κατηγορίες, σε αυτά των ορεινών όγκων (καρστικά) και σε αυτά των πεδινών περιοχών (κοκκώδη), ενώ η υποβάθμιση που υφίστανται διακρίνεται αντίστοιχα σε ποσοτική και ποιοτική. Οι επαγόμενες, κατ επέκταση, επιπτώσεις είναι συνάρτηση της φύσης, δηλαδή του τύπου του υδροφόρου κάθε υπόγειου υδατικού συστήματος, της γεωλογικής του δομής και των ιδιαιτεροτήτων κάθε περίπτωσης. Σε γενικές γραμμές, τα καρστικά συστήματα χαρακτηρίζονται για την άμεση και σε μεγάλη έκταση μετάδοση και διάχυση των προκαλούμενων επιπτώσεων, οι οποίες όμως σε ορισμένες περιπτώσεις θεωρούνται εύκολα αναστρέψιμες ενώ αντιθέτως, οι κοκκώδεις υπόγειοι υδροφορείς ενώ παρουσιάζουν το πλεονέκτημα της χρονικής υστέρησης μετάδοσης των επιπτώσεων συγκριτικά με τους καρστικούς, η δυνατότητα αποκατάστασης και ανατροπής αυτών κρίνεται συνήθως ιδιαίτερα δύσκολη. Ως μεγαλύτερης έντασης, συγκριτικά, κρίνεται η ποιοτική υποβάθμιση που υφίστανται τα υπόγεια υδατικά συστήματα της περιοχής, ως αποτέλεσμα τόσο των προερχόμενων από ανθρώπινες δραστηριότητες ρυπαντικών φορτίων (κατά κύριο λόγο από την αστικοποίηση, τη γεωργία και την κτηνοτροφία, τους ΧΑΔΑ και τη βιομηχανία) όσο και των σημαντικών απολήψεων νερού, οι οποίες παρότι δεν οδηγούν σε κακή ποσοτική κατάσταση των υδροφόρων, επιδρούν αρνητικά στην ποιοτική κατάσταση των νερών τους μέσω της υφαλμύρωσης τους. Το συγκεκριμένο φαινόμενο προκύπτει ως αποτέλεσμα της αδυναμίας άμεσης ανανέωσης των αντλούμενων όγκων νερού, της συνεπαγόμενης πτώσης της 63

85 στάθμης του υπόγειου υδροφορέα και κατ επέκταση της διείσδυσης θαλασσινού νερού το οποίο οδηγεί στην αλλοίωση της χημικής κατάστασης του υπόγειου υδατικού συστήματος. Ειδικότερα, φαινόμενα θαλάσσιας διείσδυσης έχουν εντοπιστεί τόσο στην ανατολική όσο και στη δυτική παράκτια ζώνη της περιοχής μελέτης στις οποίες έχουν μετρηθεί αυξημένες τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας και συγκεντρώσεων χλωριόντων στα υπόγεια νερά. Τονίζεται, ωστόσο, η αδυναμία ακριβούς προσδιορισμού της έκτασης της θαλάσσιας διείσδυσης, από την ακτή προς την ενδοχώρα, δεδομένου ότι η θέση διάκρισης των δύο υγρών δεν είναι μία σαφώς καθορισμένη επιφάνεια, αλλά μία ευρεία ζώνη ανάμειξης τους, ενώ παράλληλα η συγκεκριμένη ζώνη μετακινείται στη διάρκεια του υδρολογικού έτους λόγω της μεταβολής των δεδομένων και κυρίως των βροχοπτώσεων. Αναλυτικότερα, στην ευρεία περιοχή Μαρκόπουλου Μεσογαίας (υπόγειο υδατικό σύστημα Μεσογαίας, GR ), οι τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας κυμαίνονται μεταξύ 1000 και 5400 μs/cm, ενώ οι τιμές των συγκεντρώσεων χλωριόντων προσεγγίζουν τα 1300 mg/l και καταγράφονται κυρίως στο ανατολικό τμήμα της έκτασης του συστήματος υποδεικνύοντας θαλάσσια διείσδυση. Παρόμοιες επιπτώσεις εντοπίζονται κατά μήκος του μεγαλύτερου τμήματος της ανατολικής ακτογραμμής, από την περιοχή της Νέας Μάκρης, στα βόρεια, εκτός της περιοχής μελέτης, έως τον όρμο του Πόρτο Ράφτη, νοτιότερα. Αντίστοιχα φαινόμενα υφαλμύρωσης εντοπίζονται και στις δυτικές ακτές της περιοχής έρευνας, ξεκινώντας από τις νότιες παρυφές του Υμηττού έως και την περιοχή της Αγίας Μαρίνας και της Αναβύσσου νοτιότερα. Στην περιοχή εκφόρτισης στη θάλασσα της καρστικής υδροφορίας του Υμηττού έχουν μετρηθεί τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας μεταξύ 800 και 4000 μs/cm και συγκεντρώσεις χλωριόντων μεταξύ 70 και 1000 mg/l μαρτυρώντας την υφαλμύρωση η οποία συντελείται τόσο στις παράκτιες περιοχές όσο και τοπικά στους πρόποδες του Υμηττού. Συνολικά, όσον αφορά το καρστικό υπόγειο υδατικό σύστημα του Υμηττού (GR ), η ποσοτική και ποιοτική του κατάσταση καταγράφεται ως καλή, γεγονός που οφείλεται κυρίως στο είδος του, στους όγκους νερού εισροών αλλά και στις μειωμένες, συγκριτικά, πιέσεις που του ασκούνται. Εντοπίζεται, ωστόσο, τάση αύξησης των ρύπων ως απόρροια πιέσεων από αγροτικές χρήσεις, από χρήσεις του δευτερογενή τομέα και από χρήσεις κατοικίας- η οποία ενδέχεται να προκαλέσει σημαντικές επιπτώσεις στη χημική του κατάσταση. Επιπλέον, πιέσεις ασκούνται από δύο θέσεις Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων που εντοπίζονται στο ανατολικό τμήμα του συγκεκριμένου υπόγειου υδατικού συστήματος, καθώς και από θαλάσσια διείσδυση όπως προαναφέρθηκε. Συναθροίζοντας, αντίστοιχα, τις επιμέρους επιπτώσεις όσον αφορά το κοκκώδες υπόγειο υδατικό σύστημα Μεσογαίας (GR ), η ποσοτική του κατάσταση αξιολογείται ως καλή, επισημαίνοντας, ωστόσο, ότι αυτή υπόκειται σε μεταβολές δεδομένου του άμεσου επηρεασμού του συστήματος από τις βροχοπτώσεις και τη διακύμανση απολήψεων- 64

86 εκροών. Αναφορικά με τη χημική κατάσταση του συστήματος, αυτή αξιολογείται ως κακή, με τάση μάλιστα περαιτέρω αύξησης των ρύπων (Ειδική Γραμματεία Υδάτων 2012). Αναφορικά με τα επιφανειακά, εποχιακής ροής, ρέματα που απαντώνται στην περιοχή έρευνας, εντοπίστηκε, σύμφωνα με τον Αλεξάκη (2011), αυξημένη περιεκτικότητα των ιζημάτων τους σε δυνητικά τοξικά στοιχεία όπως As (αρσενικό), Cd (κάδμιο) και Ni (νικέλιο), η οποία υπερβαίνει, μάλιστα, τις ενδεικτικές τιμές όπως αυτές ορίζονται από τον Οργανισμό Περιβάλλοντος. Επιπλέον, η υψηλή συγκέντρωση Cr (χρωμίου) και Ni που εντοπίστηκε στα ιζήματα των ρεμάτων της Ανατολικής Αττικής και ιδίως σε εκείνα των περιοχών Σπάτα, Μαρκόπουλο και Κερατέα, συνιστά φυσική περίπτωση ρύπανσης η οποία οφείλεται κυρίως στα θραύσματα οφιολίθων που βρίσκονται εντός των Νεογενών και Τεταρτογενών αποθέσεων και στα μικρά σώματα μεταβασικών πετρωμάτων. Τα ρέματα της περιοχής, για τα οποία μελετήθηκε η ποιότητα των ιζημάτων τους, με βάση το δείκτη του βαθμού ρύπανσης τους (C deg ), κατατάσσονται ως εξής: Κερατέας-Λαυρίου, Κερατέας- Αρτέμιδος, Ραφήνας και Ερασίνου, με τα ρέματα της Ραφήνας και του Ερασίνου να είναι «μετρίως» ρυπασμένα και εκείνα της Κερατέας-Αρτέμιδος και Κερατέας-Λαυρίου να παρουσιάζουν «σημαντική» και «πολύ υψηλή» ρύπανση, αντίστοιχα. Συγκεκριμένα, σε ό,τι αφορά το ρέμα Κερατέας-Αρτέμιδος, σε αυτό εντοπίστηκαν «μέτριες» συγκεντρώσεις σε As, Cd, Co (κοβάλτιο) και Zn (ψευδάργυρο) και «σημαντικές» συγκεντρώσεις σε Cr, Ni και Pb (μόλυβδο). Αναφορικά με το ρέμα Κερατέας-Λαυρίου, το οποίο παρουσιάζει και την υψηλότερη ρύπανση συγκρινόμενο με τα υπόλοιπα ρέματα της περιοχής έρευνας, σε αυτό εντοπίστηκε «πολύ υψηλή» περιεκτικότητα των ιζημάτων σε As, Cd και Pb, «σημαντική» σε Cr, Ni και Zn και «μέτρια» περιεκτικότητα σε Co και Cu (χαλκό). Η περιεκτικότητα των ιζημάτων στα εν λόγω στοιχεία, πέραν του Cr και του Ni, οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στα προκαλούμενα από τη μεταλλευτική δραστηριότητα της περιοχής απορρίμματα (Alexakis 2011). 65

87 4.ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 4.1. Προσέγγιση Υδατικού Αποτυπώματος στο πλαίσιο της εργασίας Στην παρούσα διπλωματική εργασία, πραγματοποιήθηκε εκτίμηση των Υδατικών Αποτυπωμάτων των 42 ειδών καλλιέργειας που εντοπίζονται στην περιοχή, βάσει δύο διαφορετικών μεθόδων υπολογισμού της εξατμισοδιαπνοής τους, την τροποποιημένη μέθοδο Blaney-Criddle (USDA SCS 1970) και την τροποποιημένη μέθοδο Penman-Monteith κατά FAO-56. Προκειμένου να επέλθει σύνδεση μεταξύ των όσων αναφέρθηκαν στο 2 ο Κεφάλαιο σε σχέση με τα διαφορετικά επίπεδα εφαρμογής του ΥΑ και της δεδομένης εφαρμογής, επισημαίνεται ότι η εκτίμηση του ΥΑ της παραγωγής καλλιέργειας συνιστά, στην ουσία, εκτίμηση του ΥΑ ενός δεδομένου παραγωγικού σταδίου (για την περίπτωση όπου οι παραγόμενες σοδειές των καλλιεργειών αποτελούν ενδιάμεσα προϊόντα) ή, εναλλακτικά, εκτίμηση του ΥΑ για την παραγωγή προϊόντος με ένα μόνο στάδιο παραγωγής (στην περίπτωση όπου οι παραγόμενες σοδειές αποτελούν τελικά προς διάθεση προϊόντα) Συνιστώσες Υδατικού Αποτυπώματος Το ΥΑ ενός σταδίου παραγωγής ή ενός προϊόντος, και κατ επέκταση και το ΥΑ της παραγωγής μίας δεδομένης καλλιέργειας συνιστά το συνολικό όγκο γλυκού νερού που καταναλώνεται ή ρυπαίνεται καθ όλη τη διάρκεια της παραγωγής της, από τη χρονική στιγμή, δηλαδή, της σποράς της έως και εκείνη της συγκομιδής της. Σύμφωνα με τον Hoekstra et al. (2011), το συνολικό ΥΑ προκύπτει ως το άθροισμα των τριών επιμέρους συνιστωσών του, δηλαδή της πράσινης, της μπλε και της γκρι συνιστώσας (Εξ. 4.1) και εκφράζεται σε μονάδες όγκου καταναλισκόμενου νερού ανά μονάδα προϊόντος. Συνηθέστερη μονάδα μέτρησης του ΥΑ στον τομέα της γεωργίας είναι το 1 m³/ton (νερό/παραγόμενοο προϊόν) το οποίο θα χρησιμοποιηθεί και στο πλαίσιο της παρούσας εφαρμογής. ΥΑ ΟΛΙΚΟ = ΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟ + ΥΑ ΜΠΛΕ + ΥΑ ΓΚΡΙ (4.1) όπου: ΥΑ ΟΛΙΚΟ : το συνολικό ΥΑ για την παραγωγή της καλλιέργειας σε m³/ton ΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟ : η πράσινη συνιστώσα του ΥΑ για την παραγωγή της καλλιέργειας σε m³/ton ΥΑ ΜΠΛΕ : ΥΑ ΓΚΡΙ : η μπλε συνιστώσα του ΥΑ για την παραγωγή καλλιέργειας σε m³/ton η γκρι συνιστώσα του ΥΑ για την παραγωγή καλλιέργειας σε m³/ton Η πράσινη συνιστώσα του ΥΑ, η οποία εκφράζει τη συνεισφορά της ωφέλιμης βροχόπτωσης στην κάλυψη των υδατικών αναγκών της καλλιέργειας, υπολογίζεται διαιρώντας το συνολικό όγκο πράσινου νερού που καταναλώνεται καθ όλη τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου με την απόδοση της συγκεκριμένης καλλιέργειας (Εξ. 4.2). 66

88 ΥΑ ΠΡΑΣΙΝΟ = CWU ΠΡΑΣ Y (4.2) όπου: CWU ΠΡΑΣ : ο συνολικός πράσινος όγκος καταναλισκόμενου νερού για την παραγωγή της καλλιέργειας σε m³/στρέμμα Y: η απόδοση της καλλιέργειας σε ton/στρέμμα. Ομοίως, με την ίδια λογική, το μπλε ΥΑ, η ποσότητα δηλαδή του νερού που λαμβάνεται από τους υδάτινους αποδέκτες για την κάλυψη των αναγκών εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας, προκύπτει ως εξής (Εξ. 4.3): ΥΑ ΜΠΛΕ = CWU ΜΠΛΕ Y (4.3) όπου: CWU ΜΠΛΕ : ο συνολικός μπλε όγκος καταναλισκόμενου νερού για την παραγωγή της καλλιέργειας σε m³/στρέμμα Y: η απόδοση της καλλιέργειας σε ton/στρέμμα. Τέλος, για το γκρι ΥΑ το οποίο συνιστά δείκτη του βαθμού ρύπανσης του νερού, ισχύει: ΥΑ ΓΚΡΙ = (α AR)/(c max c nat ) Y (4.4) όπου: AR: α: c max : c nat : Y: η ποσότητα του λιπάσματος που χορηγείται στην καλλιέργεια σε kg/στρέμμα το ποσοστό του λιπάσματος το οποίο εισχωρεί στο υδατικό σύστημα η μέγιστη επιτρεπόμενη συγκέντρωση του λιπάσματος σε mg/l η φυσική συγκέντρωση του ρύπου σε mg/l η απόδοση της καλλιέργειας σε ton/στρέμμα Υπολογισμός πράσινης συνιστώσας του ΥΑ Το πράσινο ΥΑ, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ορίζεται ως το πηλίκο του συνολικού όγκου πράσινου νερού που καταναλώνεται για την παραγωγή της καλλιέργειας, CWU ΠΡΑΣ, προς την απόδοση της καλλιέργειας αυτής, Y. Για το συνολικό όγκο πράσινου νερού της καλλιέργειας ισχύει: CWU ΠΡΑΣ = U ΠΡΑΣ (4.5) 67

89 όπου U ΠΡΑΣ η πράσινη υδατική χρήση για κάθε μήνα της καλλιεργητικής περιόδου για την οποία ισχύει: U ΠΡΑΣ = min(et c, PE) (4.6) Δηλαδή, η πράσινη υδατική χρήση η οποία καταναλώνεται από μία δεδομένη καλλιέργεια, μηνιαίως, προκύπτει ως το ελάχιστο μεταξύ της εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας αυτής, ET c, και της ωφέλιμης βροχόπτωσης, PE, για το δεδομένο μήνα της καλλιεργητικής περιόδου. Δεδομένου ότι τόσο η μηνιαία εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας όσο και η ωφέλιμη βροχόπτωση αποτελούν μεγέθη τα οποία μετρώνται σε mm, είναι φανερό ότι η μηνιαία πράσινη υδατική χρήση θα προκύπτει, επίσης, σε mm. Για τη μετατροπή από mm σε m³/εκτάριο ο Hoekstra (2011), προτείνει τον πολλαπλασιασμό της υδατικής χρήσης επί 10. Για την περίπτωση όπου επιδιώκεται η μετατροπή των μονάδων μέτρησης της πράσινης μηνιαίας χρήσης από mm σε m³/στρέμμα, και δεδομένου ότι το 1 εκτάριο ισούται με 10 στρέμματα, προκύπτει τελικά ότι το 1 mm ισούται με 1 m³/στρέμμα. Διευκρινίζεται επίσης ότι, ως χρονικό βήμα για τους υπολογισμούς έχει θεωρηθεί ο ένας μήνας. Συνεπώς όλοι οι υπολογισμοί πραγματοποιούνται σε μηνιαία βάση προκειμένου να προκύψει η πράσινη μηνιαία υδατική χρήση για κάθε μήνα της καλλιεργητικής περιόδου. Εν συνεχεία αυτές προστίθενται, διαμορφώνοντας το συνολικό όγκο πράσινου νερού για τη συνολική παραγωγή της καλλιέργειας, ο οποίος διαιρούμενος με την απόδοση αυτής οδηγεί στην εκτίμηση του πράσινου ΥΑ Υπολογισμός εξατμισοδιαπνοής Γενικά Σε ότι αφορά τον υπολογισμό της εξατμισοδιαπνοής καλλιέργειας, έχουν αναπτυχθεί κατά καιρούς διάφοροι τρόποι υπολογισμού. Γενικά, οι μέθοδοι αυτές κατατάσσονται σε άμεσες και έμμεσες, ενώ οι έμμεσες με τη σειρά τους, σε θεωρητικές, ημιθεωρητικές και εμπειρικές. Οι άμεσες μέθοδοι σχετίζονται με απευθείας μετρήσεις στο αγροτεμάχιο και δίνουν γενικά καλύτερα αποτελέσματα ενώ οι έμμεσες επιχειρούν τον προσδιορισμό της εξατμισοδιαπνοής με τη χρήση κλιματικών δεδομένων (Τσακίρης 2004). Γενικά, η εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας, ET c, είναι δυνατόν να εκτιμηθεί βάσει της Εξ. (4.7): ET c = K c ET 0 (4.7) όπου: ET c : K c : ET 0 : η εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας σε mm/ημέρα ο φυτικός συντελεστής της καλλιέργειας η εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας αναφοράς σε mm/ημέρα 68

90 Επισημαίνεται ότι η Εξ. (4.7) προσδιορίζει την εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας κάτω από τυπικές συνθήκες ανάπτυξης, πρόκειται δηλαδή για μία καλλιέργεια η οποία είναι απαλλαγμένη από ασθένειες, αναπτύσσεται σε μεγάλη έκταση με την κατάλληλη λίπανση και υπό βέλτιστες συνθήκες εδαφικής υγρασίας και επιτυγχάνει βέλτιστες αποδόσεις κάτω από δεδομένες κλιματικές συνθήκες (Τσακίρης 2006). Η εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας αναφοράς Με τον όρο εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας αναφοράς, ET 0, εννοούμε τις ανάγκες σε νερό μίας υποθετικής καλλιέργειας έτσι όπως αυτές διαμορφώνονται μόνο υπό την επίδραση των κλιματικών συνθηκών κάθε περιοχής. Ως καλλιέργεια αναφοράς, αρχικά ελήφθη το γρασίδι, χωρίς να αποκλεισθούν ωστόσο, και άλλες καλλιέργειες όπως η μηδική και το μπιζέλι. Γενικά, σύμφωνα με τη διατύπωση στην οποία κατέληξε η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων του FAO, ως εξατμισοδιαπνοή αναφοράς, ET 0, ορίζεται: «ο ρυθμός εξατμισοδιαπνοής από κάποιο φυτό ύψους 12 εκατοστών σταθερής αντίστασης φυτοκόμης r s = 70 s/m και σταθερής λευκαύγειας (albedo) a = 0.23, του οποίου η εξατμισοδιαπνοή θεωρείται παραπλήσια με την εξατμισοδιαπνοή από εκτεταμένη επιφάνεια γρασιδιού, ομοιόμορφου ύψους, ζωηρής ανάπτυξης, που καλύπτει πλήρως το έδαφος και δεν υπόκειται σε έλλειψη νερού» (Τσακίρης 2006). Ο φυτικός συντελεστής Ενώ λοιπόν στην εκτίμηση της εξατμισοδιαπνοής αναφοράς είναι ενσωματωμένες οι κλιματικές συνθήκες της κάθε περιοχής, ο φυτικός συντελεστής της καλλιέργειας, K c, συντελεί στη διαφοροποίηση της εξατμισοδιαπνοής μιας τυπικής καλλιέργειας από την καλλιέργεια αναφοράς, ενσωματώνοντας στην Εξ. (4.7) όλα τα χαρακτηριστικά τα οποία τη διαφοροποιούν από την τελευταία. Γενικά, ο φυτικός συντελεστής αντιπροσωπεύει την επίδραση των εξής βασικών χαρακτηριστικών τα οποία διαφοροποιούν την τυπική καλλιέργεια από την καλλιέργεια αναφοράς: 1. Του ύψους της καλλιέργειας 2. Της ανακλαστικότητας (albedo) της φυτοκόμης και του εδάφους, η οποία επηρεάζεται από το βαθμό φυτοκάλυψης και την επιφανειακή υγρασία του εδάφους 3. Της αντίστασης της φυτοκόμης στη μεταφορά των υδρατμών από την καλλιέργεια στο περιβάλλον, η οποία εξαρτάται από την επιφάνεια του φυλλώματος, την ηλικία των φύλλων κλπ 4. Της εξάτμισης από το έδαφος. Επιπροσθέτως, ο φυτικός συντελεστής, επηρεάζεται, πέραν του είδους της καλλιέργειας, και από το στάδιο ανάπτυξης στο οποίο αυτή βρίσκεται, με αποτέλεσμα να μεταβάλλεται για μια δεδομένη καλλιέργεια κατά τη διάρκεια του βλαστικού της κύκλου. Αυτό συμβαίνει 69

91 γιατί καθώς οι καλλιέργειες αναπτύσσονται, χαρακτηριστικά όπως το ύψος αυτών, το ποσοστό της φυτοκάλυψης και κατ επέκταση η έκταση του γυμνού εδάφους, μεταβάλλονται με αποτέλεσμα τη διακύμανση και των φυτικών συντελεστών στο διάστημα αυτό. Γενικά και ανεξάρτητα από τον τύπο της καλλιέργειας, ο βλαστικός κύκλος μιας δεδομένης καλλιέργειας είναι δυνατόν να διακριθεί σε τέσσερα επιμέρους στάδια ανάπτυξης, το αρχικό στάδιο (L ini ), το στάδιο της κύριας βλάστησης (L dev ), το στάδιο διαμόρφωσης της παραγωγής (L mid ) και το στάδιο ωρίμανσης (L late ), όπως παρουσιάζονται και στην Εικόνα 4.1. Εικόνα 4.1: Στάδια ανάπτυξης καλλιεργειών Πηγή: Allen et al. (1998) Όσον αφορά το αρχικό στάδιο ανάπτυξης, αυτό ξεκινάει με τη σπορά της καλλιέργειας ενώ κατά την ολοκλήρωση του το ποσοστό κάλυψης του εδάφους από την καλλιέργεια ανέρχεται το πολύ στο 10%. Η διάρκεια του συγκεκριμένου σταδίου διαφέρει από καλλιέργεια σε καλλιέργεια, ενώ όταν πρόκειται για πολυετείς καλλιέργειες, το σημείο εκκίνησης του σταδίου, ταυτίζεται, πρακτικά, με το σημείο εμφάνισης της καινούριας βλάστησης της καλλιέργειας. Το στάδιο της κύριας βλάστησης αποτελεί φυσική συνέχεια του προηγούμενου σταδίου και φτάνει έως το σημείο όπου η φυτοκάλυψη της καλλιέργειας αναπτύσσεται σε ποσοστό περίπου 60%. Για τα περισσότερα είδη καλλιεργειών, το συγκεκριμένο στάδιο σηματοδοτείται με την άνθιση τους. Κατά το τρίτο στάδιο ανάπτυξης του βλαστικού κύκλου, αυτό της διαμόρφωσης της παραγωγής, η φυτοκάλυψη του εδάφους λαμβάνει τη μέγιστη τιμή της, ενώ στα πλαίσια του συγκεκριμένου σταδίου σχηματίζονται οι καρποί των καλλιεργειών. Σε ορισμένες των περιπτώσεων, παρατηρείται επίσης, κιτρίνισμα ή πτώση των γηραιότερων φύλλων, ωστόσο 70

92 το συγκεκριμένο φαινόμενο συνιστά χαρακτηριστικό κυρίως του τελευταίου σταδίου ανάπτυξης. Τέλος, εντός του τέταρτου και τελευταίου σταδίου ανάπτυξης, συντελείται η ωρίμανση των καρπών ενώ με το πέρας αυτού πραγματοποιείται η συγκομιδή τους. Για τις μόνιμεςδενδρώδεις καλλιέργειες, η περάτωση του σταδίου αυτού ισοδυναμεί με την πτώση των φύλλων τους και την έναρξη του λήθαργου (Υπουργείο Γεωργίας Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Κύπρου 2010). Στην Εικόνα 4.2 απεικονίζεται ο τρόπος με τον οποίο μεταβάλλεται ο φυτικός συντελεστής κατά τη διάρκεια του βλαστικού κύκλου μίας δεδομένης καλλιέργειας. Παρατηρούμε ότι κατά το στάδιο εγκατάστασης της καλλιέργειας (L ini ), η τιμή του συντελεστή (K c ini ) διατηρείται σταθερή και σε χαμηλά επίπεδα, δεδομένου ότι το φύλλωμα της καλλιέργειας δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί και επομένως, απώλεια νερού συμβαίνει μόνο λόγω εξάτμισης από την επιφάνεια του εδάφους. Κατά το στάδιο της κύριας βλάστησης (L dev ), παρατηρείται γραμμική αύξηση της τιμής του συντελεστή, έως μία τιμή K c mid, την οποία και θα διατηρήσει καθ όλη τη διάρκεια του σταδίου διαμόρφωσης της παραγωγής της καλλιέργειας (L mid ). Η συγκεκριμένη τιμή συνιστά τη μέγιστη τιμή του φυτικού συντελεστή εντός του βλαστικού κύκλου, δεδομένου ότι κατά το στάδιο αυτό η καλλιέργεια βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη και κατ επέκταση έχει και τις μέγιστες ανάγκες εξατμισοδιαπνοής. Κατά το τέταρτο και τελευταίο στάδιο, παρατηρείται γραμμική μείωση του συντελεστή έως μία τελική τιμή K c end. Εικόνα 4.2: Καμπύλη μεταβολής φυτικού συντελεστή κατά τη βλαστική περίοδο Πηγή: Chapagain et al. (2004) Υπολογισμός εξατμισοδιαπνοής με την τροποποιημένη μέθοδο Blaney-Criddle (USDA SCS 1970) Βάσει της συγκεκριμένης μεθόδου, οι ανάγκες εξατμισοδιαπνοής μίας δεδομένης καλλιέργειας, σε μηνιαία βάση, δίνονται από την Εξ. (4.8). 71

93 ET c = K t K c t m p 100 (4.8) όπου: ET c : K t : K c : t m : p: η μηνιαία εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας σε inches ο κλιματικός συντελεστής ο οποίος σχετίζεται με τη μέση μηνιαία θερμοκρασία ο συντελεστής καλλιέργειας, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης αυτής η μέση μηνιαία θερμοκρασία σε βαθμούς Fahrenheit το μέσο ημερήσιο ποσοστό των συνολικών ετήσιων ωρών ημέρας Για τον κλιματικό συντελεστή ισχύει: K t = t m με K t = 0.30 για t m < 36 (4.9) Όσον αφορά τα κλιματικά δεδομένα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στους υπολογισμούς της παρούσας εργασίας, αυτά αφορούν στο μετεωρολογικό σταθμό του Μαρκόπουλου Μεσογαίας του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, δεδομένου ότι τοποθετείται σε αντιπροσωπευτική θέση σε σχέση με το σύνολο της έκτασης της περιοχής μελέτης, ενώ παράλληλα τα δεδομένα αυτού δεν παρουσιάζουν ελλείψεις. Ακολούθως, στον Πίνακα 4.1, παρουσιάζονται οι μέσες μηνιαίες τιμές της θερμοκρασίας οι οποίες κατεγράφησαν στην περιοχή μελέτης κατά το έτος Στη δεξιά στήλη του πίνακα, απεικονίζεται η μέση μηνιαία θερμοκρασία του αέρα, όπως αυτή μετετράπη από την κλίμακα Κελσίου στη Φαρενάιτ, αντίστοιχα, για τις ανάγκες των υπολογισμών. Πίνακας 4.1: Μέσες μηνιαίες τιμές μετεωρολογικών δεδομένων για το έτος 2013 Μήνας Μέση μηνιαία Μέση μηνιαία υδρολογικού έτους Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος θερμοκρασία θερμοκρασία αέρα Τ ( C ) αέρα ( F) Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών 72

94 Το μέσο ημερήσιο ποσοστό των συνολικών ετήσιων ωρών ημέρας, p, προσδιορίζεται βάσει πινάκων, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος της εκάστοτε περιοχής. Για την περιοχή έρευνας της παρούσας εργασίας, θεωρήθηκε ενιαίο βόρειο γεωγραφικό πλάτος ίσο με 38. Οι μηνιαίες τιμές της συγκεκριμένης παραμέτρου για το δεδομένο γεωγραφικό πλάτος, παρατίθενται στον Πίνακα 4.2. Πίνακας 4.2: Μηνιαίες τιμές μέσου ημερήσιου ποσοστού των συνολικών ετήσιων ωρών ημέρας Μέσο ημερήσιο ποσοστό των συνολικών ετήσιων ωρών ημέρας P (%) για Βόρειο Γεωγραφικό Πλάτος 38 Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νόέμβριος Δεκέμβριος Πηγή: Gupta (1989) Τέλος, δεδομένου ότι οι μετεωρολογικές συνθήκες έχουν θεωρηθεί κοινές για το σύνολο της περιοχής μελέτης, οι μηνιαίες ανάγκες εξατμισοδιαπνοής για καθεμία από τις καλλιέργειες προσδιορίζονται και διαφοροποιούνται μεταξύ τους μέσω της ενσωμάτωσης στην Εξ. (4.8), του φυτικού συντελεστή K c. Βάσει της συγκεκριμένης μεθόδου, ο προσδιορισμός του φυτικού συντελεστή κάθε καλλιέργειας προϋποθέτει τη διάκριση των υφιστάμενων καλλιεργειών σε καλλιέργειες «ετήσιες» και καλλιέργειες «πολυετείςμόνιμες», αντίστοιχα. Σε ό,τι αφορά τα είδη των καλλιεργειών οι οποίες χαρακτηρίζονται ως πολυετείς και των οποίων οι υδατικές ανάγκες μελετώνται για ολόκληρο το έτος, παρέχονται μέσες μηνιαίες τιμές των φυτικών συντελεστών αυτών, ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας, οι οποίες παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας 4.3: Μέσες μηνιαίες τιμές K c για τις πολυετείς καλλιέργειες Μέσες μηνιαίες τιμές Kc για τις πολυετείς καλλιέργειες Μήνας Οπωροφόρα, με Οπωροφόρα, χωρίς Μηδική Αμπέλια Εσπεριδοειδή Καρυδιά φυτοκάλυψη φυτοκάλυψη Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νόέμβριος Δεκέμβριος Πηγή: Gupta (1989) 73

95 Όσον αφορά τις ετήσιες καλλιέργειες, ο προσδιορισμός του φυτικού συντελεστή αυτών, για κάθε στάδιο ανάπτυξης τους, βασίζεται στο ποσοστό της συνολικής καλλιεργητικής περιόδου που έχει σε κάθε στάδιο διανυθεί. Προκειμένου να υλοποιηθούν οι συγκεκριμένοι υπολογισμοί, απαραίτητη είναι γνώση της συνολικής διάρκειας του καλλιεργητικού κύκλου κάθε επιμέρους καλλιέργειας καθώς επίσης και η ημερομηνία της σποράς αυτής. Τα δεδομένα αυτά συλλέχθηκαν συνθετικά από τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (Allen et. al. 1998) καθώς και από το Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Λευκωσίας και παρουσιάζονται αναλυτικότερα στα φύλλα υπολογισμού της κάθε καλλιέργειας. Δεδομένου ότι ως χρονικό βήμα για τους υπολογισμούς έχει θεωρηθεί ο ένας μήνας, προκειμένου να προσδιοριστεί η μηνιαία εξατμισοδιαπνοή μιας ετήσιας καλλιέργειας, προσδιορίζεται, αρχικά, για κάθε μήνα της καλλιεργητικής περιόδου, το ποσοστό της συνολικής διάρκειας του βλαστικού κύκλου που έχει διανυθεί, από την εκκίνηση του, έως το μέσο του δεδομένου μήνα. Στην περίπτωση όπου ο πρώτος ή ο τελευταίος μήνας της περιόδου ανάπτυξης της καλλιέργειας, δεν εμπεριέχεται εξολοκλήρου στον καλλιεργητικό κύκλο, τότε ως μέσο λαμβάνεται το μισό του αθροίσματος των ημερών του δεδομένου χρονικού διαστήματος. Βάσει του διανυθέντος ποσοστού του καλλιεργητικού κύκλου το οποίο θα προκύψει, κατ αυτόν τον τρόπο, για κάθε επιμέρους χρονικό βήμα, προκύπτει, με γραμμική παρεμβολή από τον Πίνακα 4.4, ο φυτικός συντελεστής K c για καθεμία από τις καλλιέργειες. Εν συνεχεία και αφού ο φυτικός συντελεστής της δεδομένης καλλιέργειας προσδιοριστεί για κάθε επιμέρους μήνα-στάδιο, η μηνιαία εξατμισοδιαπνοή προκύπτει, και πάλι, βάσει της Εξ. (4.8), ως το γινόμενο του κλιματικού συντελεστή, του συντελεστή καλλιέργειας, της θερμοκρασίας και του μέσου ημερήσιου ποσοστού των συνολικών ετήσιων ωρών ημέρας. Επισημαίνεται, ότι προκειμένου οι προκύπτουσες από την Εξ. (4.8) μηνιαίες τιμές εξατμισοδιαπνοής να μετατραπούν από inches σε mm, πολλαπλασιάστηκαν επί Επιπλέον, δεδομένου ότι οι τιμές της εξατμισοδιαπνοής καλλιέργειας, έτσι όπως αυτή προέκυψε βάσει της μεθόδου Blaney-Criddle, αφορούν σε χρονική διάρκεια ενός μήνα, στην περίπτωση των ετήσιων καλλιεργειών όπου είναι πιθανό ο πρώτος ή τελευταίος μήνας της καλλιεργητικής περιόδου να μη συμπεριλαμβάνεται ολόκληρος εντός αυτής, οι τιμές των μεγεθών αυτών, πολλαπλασιάζονται με το ποσοστό του πλήθους των ημερών του δεδομένου μήνα, που βρίσκονται εντός της καλλιεργητικής περιόδου. 74

96 Ποσοστό διανυθείσας καλλιεργητικής περιόδου (%) ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ Πίνακας 4.4: Τιμές K c για τις ετήσιες καλλιέργειες Τιμές του Kc για τις ετήσιες καλλιέργειες Αραβόσιτος Σιτάρι Πατάτες Πεπόνια Λαχανικά Πηγή: Gupta (1989) Σε σχέση με τον Πίνακα 4.4, επισημαίνεται ότι τα δεδομένα τα οποία αφορούν στην καλλιέργεια του σιταριού, αναφέρονται σε διάστημα 70 ημερών πριν από τη συγκομιδή της καλλιέργειας έως και αυτήν. Κατ επέκταση, δεδομένου ότι, βάσει των υπαρχόντων δεδομένων, η συγκομιδή της καλλιέργειας έχει θεωρηθεί πως πραγματοποιείται την 29 η Ιουνίου, ο συγκεκριμένος πίνακας αφορά στον υπολογισμό των φυτικών συντελεστών του σιταριού για την περίοδο 20 Απριλίου έως και 29 Ιουνίου. Από την ημερομηνία σποράς της καλλιέργειας, δηλαδή την 1 η Νοεμβρίου έως και την 20 η Απριλίου η τιμή του K c αυξάνει γραμμικά από 0.5 έως και την τιμή του Πίνακα, 1.46, η οποία και αντιστοιχεί στην 20 η Απριλίου. Επιπροσθέτως, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, λόγω του πλήθους των διαφορετικών καλλιεργειών που εντοπίζονται στην περιοχή μελέτης και των περιορισμένων ειδών που εμπεριέχονται στους Πίνακες 4.3 και 4.4, αντίστοιχα, πραγματοποιήθηκαν ορισμένες παραδοχές, προκειμένου να εξασφαλιστούν τα απαιτούμενα δεδομένα. Έτσι, καλλιέργειες συγγενικές μεταξύ τους, θεωρήθηκε ότι παρουσιάζουν παρόμοια χαρακτηριστικά σε ό,τι αφορά το βλαστικό τους κύκλο και τα επιμέρους στάδια ανάπτυξης τους και υπό αυτό το σκεπτικό αντιμετωπίστηκαν ως όμοιες. Πιο συγκεκριμένα και σε ό,τι αφορά τον Πίνακα 4.3, τα οπωροφόρα δένδρα της περιοχής θεωρήθηκαν ώριμα δένδρα και συνεπώς επιλέχθηκε για τους υπολογισμούς η κατηγορία «οπωροφόρα με φυτοκάλυψη». Εντός της κατηγορίας αυτής εντάχθηκαν όλες οι δενδρώδεις καλλιέργειες της περιοχής μελέτης, συμπεριλαμβανομένων και των «ελαιόδεντρων», πλην, όμως, των «αμυγδαλιών», οι οποίες υπάχθηκαν στην κατηγορία των «καρυδιών». Στην κατηγορία των «εσπεριδοειδών» συμπεριλήφθηκαν οι καλλιέργειες των «πορτοκαλιών», των «λεμονιών» και των «μανταρινιών», αντίστοιχα. Αναφορικά με τον Πίνακα 4.4, επισημαίνεται ότι όλες οι καλλιέργειες οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των «σιτηρών» αντιμετωπίστηκαν 75

97 όπως και το «σιτάρι», στην κατηγορία των «λαχανικών» εντάχθηκαν όλες οι κηπευτικές καλλιέργειες της περιοχής, η καλλιέργεια των «καρπουζιών» αντιμετωπίστηκε κατά τον ίδιο τρόπο με τα «πεπόνια», ενώ τέλος ειδική περίπτωση συνιστούν τα «σπαράγγια» και οι «φράουλες» τα οποία θεωρούνται πολυετή λαχανικά τα οποία καλλιεργούνται όλο το χρόνο. Οι δύο αυτές καλλιέργειες αντιμετωπίστηκαν ως λαχανικά, τα οποία, ωστόσο, εν αντιθέσει, με τα υπόλοιπα, μελετήθηκαν για ολόκληρο το έτος. Υπολογισμός εξατμισοδιαπνοής με την τροποποιημένη μέθοδο Penman-Monteith κατά FAO 56 Βάσει της συγκεκριμένης μεθόδου, η εξατμισοδιαπνοή της καλλιέργειας αναφοράς, ET 0, δίνεται από την Εξ. (4.10): ET 0 = όπου: Δ R n G + γ Δ+γ λ Δ+γ F(u) D (4.10) Δ: R n : G: η κλίση της καμπύλης κορεσμού υδρατμών σε kpa/k η καθαρή ακτινοβολία σε MJ/m² d η μεταφορά θερμότητας με αγωγή στο έδαφος σε MJ/m² d F(u): η συνάρτηση ανέμου σε kg/kpa m² d D: γ: γ : λ: το έλλειμμα κορεσμού υδρατμών σε kpa ο ψυχρομετρικός συντελεστής σε kpa/k ο τροποποιημένος ψυχρομετρικός συντελεστής σε kpa/k η λανθάνουσα θερμότητα εξάτμισης σε MJ/kg Τα μετεωρολογικά δεδομένα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο της μεθόδου Penman-Monteiτh, για την εκτίμηση της εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας αναφοράς είναι η θερμοκρασία, η σχετική υγρασία, η ταχύτητα του ανέμου και η ολική ακτινοβολία βραχέων κυμάτων. Οι μέσες μηνιαίες τιμές αυτών για το έτος 2013, απεικονίζονται στον Πίνακα

98 Πίνακας 4.5: Μέσες μηνιαίες τιμές μετεωρολογικών δεδομένων για το έτος 2013 Για την κλίση της καμπύλης κορεσμού ισχύει: Δ = όπου: Μήνας υδρολογικού έτους Θερμοκρασία αέρα Τ ( C ) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών 4098 e (237.3+T) 2 (4.11) T: η θερμοκρασία αέρα σε C Σχετική υγρασία αέρα U (%) e : η πίεση κορεσμένων υδρατμών σε kpa η οποία υπολογίζεται σύμφωνα με την Εξ. (4.12): e = exp ( T T ) (4.12) Τα αποτελέσματα φαίνονται στον Πίνακα 4.6. ΜΕΣΕΣ ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΤΙΜΕΣ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Ταχύτητα ανέμου u (m/s) Ολική ακτινοβολία βραχέων κυμάτων Rs (W/m²) Ολική ακτινοβολία βραχέων κυμάτων RS (MJ/m² d) 77

99 Πίνακας 4.6: Πίεση κορεσμένων υδρατμών και κλίση καμπύλης κορεσμού υδρατμών Αντίστοιχα, η καθαρή ακτινοβολία, R n, προκύπτει ως η διαφορά μεταξύ της καθαρής ακτινοβολίας βραχέων, και μακρών κυμάτων, σύμφωνα με την Εξ. (4.13): R n = R ns R nl (4.13) όπου: Μήνας υδρολογικού έτους Πίεση κορεσμένων υδρατμών e* (KPa) Κλίση καμπύλης κορεσμού υδρατμών Δ (kpa/k) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος R ns : η καθαρή ακτινοβολία βραχέων κυμάτων σε MJ/m² d για την οποία ισχύει: R ns = R s (1 α) (4.14) όπου: R s : η ολική ηλιακή ακτινοβολία ή ακτινοβολία βραχέων κυμάτων η οποία μετράται σε MJ/m² d και η οποία αποτελεί το μέρος της συνολικής εξωγήινης ακτινοβολίας που φτάνει στη γήινη επιφάνεια. Περιλαμβάνει τόσο την άμεση όσο και τη διάχυτη ακτινοβολία μικρού μήκους κύματος α: η λευκαύγεια (αδιάστατος αριθμός), η οποία, για την περίπτωση της καλλιέργειας αναφοράς, λαμβάνεται ίση με 0.23 (Allen et al. 1998) Η ολική ηλιακή ακτινοβολία που προσπίπτει στη γήινη επιφάνεια, R s, υπολογίζεται ως συνάρτηση της πραγματικής ημερήσιας ηλιοφάνειας, μέσω της Εξ. (4.15): R s = (a s + b s n N ) R a (4.15) όπου: n: οι ώρες πραγματικής ηλιοφάνειας σε h 78

100 N: οι ώρες δυνατής ηλιοφάνειας σε h (αστρονομική διάρκεια ημέρας αριθμός ημερών του μήνα). Η αστρονομική διάρκεια της ημέρας προκύπτει μέσω πινάκων, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος της περιοχής και τη χρονική περίοδο του έτους R a : η εξωγήινη ηλιακή ακτινοβολία στο όριο της ατμόσφαιρας σε MJ/m² d. Έχει χαρακτηριστική τιμή για κάθε περιοχή και για δεδομένη περίοδο του έτους a s και b s σταθερές για τις οποίες λαμβάνονται οι τυπικές τιμές 0.25 και 0.50, αντίστοιχα (Κουτσογιάννης 2012). Στην παρούσα διπλωματική εργασία η τιμή της R s καταγράφηκε μέσω άμεσης μέτρησης με πυρανόμετρο στο μετεωρολογικό σταθμό της περιοχής (Πίνακας 4.5). Συνεπώς, είναι δυνατή η εκτίμηση μέσω της Εξ. (4.15), των ωρών πραγματικής ηλιοφάνειας, n, καθώς για τη συγκεκριμένη μεταβλητή δε διατίθενται χρονοσειρές μετρήσεων σε κάποιον από τους μετεωρολογικούς σταθμούς της περιοχής έρευνας. Στον ακόλουθο πίνακα, παρατίθενται οι μηνιαίες τιμές των ωρών δυνατής ηλιοφάνειας, N, και της εξωγήινης ηλιακής ακτινοβολίας, R a, αντίστοιχα, για βόρειο γεωγραφικό πλάτος 38 καθώς και η τιμή του n (ώρες πραγματικής ηλιοφάνειας) όπως προκύπτει βάσει της Εξ. (4.15). Πίνακας 4.7: Ώρες δυνατής ηλιοφάνειας, εξωγήινη ηλιακή ακτινοβολία και ώρες πραγματικής ηλιοφάνειας Μήνας υδρολογικού έτους Αστρονομική διάρκεια ημέρας για βόρειο γεωγραφικό πλάτος 38 (h) Αριθμός ημερών του μήνα Ώρες δυνατής ηλιοφάνειας Ν (h) Εξωγήινη ηλιακή ακτινοβολία στο όριο της ατμόσφαιρας Rα για βόρειο γεωγραφικό πλάτος 38 (MJ/m² d) Ώρες πραγματικής ηλιοφάνειας n (h) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ομοίως, οι τιμές της καθαρής ακτινοβολίας βραχέων κυμάτων, R ns, όπως προέκυψαν μέσω της Εξ. (4.14), παρουσιάζονται στον Πίνακα

101 Πίνακας 4.8: Καθαρή ακτινοβολία βραχέων κυμάτων Για την καθαρή ακτινοβολία μακρών κυμάτων, R nl, ισχύει: R nl = ε n f L σ (273 + T) 4 (4.16) όπου: Μήνας υδρολογικού έτους Καθαρή ακτινοβολία βραχέων κυμάτων Rns (MJ/m² d) Ιανουάριος 6.5 Φεβρουάριος 8.2 Μάρτιος Απρίλιος Μάιος 17.8 Ιούνιος 19.8 Ιούλιος 20.3 Αύγουστος 18.4 Σεπτέμβριος 14.2 Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 4.7 ε n : η ικανότητα καθαρής εκπομπής (αδιάστατος αριθμός) για την οποία ισχύει: ε n = e (4.17) όπου: e: η πίεση υδρατμών σε kpa η οποία δίνεται από την Εξ. (4.18): e = U 100 e (4.18) f L : ο συντελεστής επίδρασης νέφωσης (αδιάστατος αριθμός) για τον οποίον ισχύει: f L = n N (4.19) σ: η σταθερά Stefan-Boltzman η οποία ισούται με MJ/m² d Κ 4 Τα αποτελέσματα των υπολογισμών για τα παραπάνω μεγέθη, παρουσιάζονται ακολούθως. 80

102 Πίνακας 4.9: Πίεση υδρατμών, ικανότητα καθαρής εκπομπής, συντελεστής επίδρασης νέφωσης και καθαρή ακτινοβολία μακρών κυμάτων Μήνας υδρολογικού έτους Πίεση υδρατμών e (kpa) Ικανότητα καθαρής εκπομπής εn (αδιάστατος αριθμός) Συντελεστής επίδρασης νέφωσης FL (αδιάστατος αριθμός) Καθαρή ακτινοβολία μακρών κυμάτων Rnl (MJ/m² d) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Έχοντας, πλέον, υπολογίσει την καθαρή ακτινοβολία βραχέων, R ns, και μακρών, R nl, κυμάτων, αντίστοιχα, καθίσταται εφικτός ο υπολογισμός της καθαρής ακτινοβολίας, R n, μέσω της Εξ. (4.13). Τα αποτελέσματα φαίνονται παρακάτω. Πίνακας 4.10: Καθαρή ακτινοβολία Μήνας υδρολογικού έτους Καθαρή ακτινοβολία Rn (MJ/m² d) Ιανουάριος 3.1 Φεβρουάριος 5.0 Μάρτιος 8.1 Απρίλιος 12.0 Μάιος 14.1 Ιούνιος 15.9 Ιούλιος 16.1 Αύγουστος 14.2 Σεπτέμβριος 10.5 Οκτώβριος 6.8 Νοέμβριος 3.9 Δεκέμβριος 2.4 Η μεταφορά θερμότητας με αγωγή στο έδαφος, G, εκφράζεται σε σχέση με τη μέση μηνιαία θερμοκρασία του προηγούμενου και του επόμενου μήνα ως εξής: G = 0.07 (T i+1 T i 1 ) (4.20) 81

103 Η συνάρτηση ανέμου, αντίστοιχα, δίνεται από την Εξ. (4.21): F(u) = 900 u (4.21) 273+T Για το έλλειμμα κορεσμού, D, ισχύει: D = e e (4.22) Για το ψυχρομετρικό συντελεστή λαμβάνεται η τυπική τιμή γ = kpa/k Για τον τροποποιημένο ψυχρομετρικό συντελεστή, γ, ισχύει: γ = γ ( u) (4.23) Τέλος, η λανθάνουσα θερμότητα εξάτμισης λαμβάνεται ίση με 2.45 MJ/kg. Έχοντας υπολογίσει τα ανωτέρω μεγέθη τα οποία υπεισέρχονται στην Εξ. (4.10), είναι δυνατή η εκτίμηση της εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας αναφοράς, ET 0, μέσω της εν λόγω Εξίσωσης. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα Πίνακας 4.11: Μεταφορά θερμότητας με αγωγή στο έδαφος, συνάρτηση ανέμου, έλλειμμα κορεσμού υδρατμών, ψυχρομετρικός συντελεστής, τροποποιημένος ψυχρομετρικός συντελεστής, λανθάνουσα θερμότητα εξάτμισης και εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας αναφοράς Μήνας υδρολογικού έτους Μεταφορά θερμότητας με αγωγή στο έδαφος G (MJ/m² d) Συνάρτηση ανέμου F(u) (kg/kpa m² d) Έλλειμα κορεσμού υδρατμών D (kpa) Ψυχρομετρικός συντελεστής γ (kpa/k) Τροποποιημένος ψυχρομετρικός συντελεστής γ' (kpa/k) Λανθάνουσα θερμότητα εξάτμισης λ (MJ/Kg) Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας αναφοράς ET0 (mm/d) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Τα αποτελέσματα της εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας αναφοράς,et 0, έτσι όπως προέκυψαν βάσει της υπολογιστικής διαδικασίας που περιγράφηκε, εκφράζουν, για κάθε μήνα, τη μέση ημερήσια εξατμισοδιαπνοή, μιας υποθετικής καλλιέργειας έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται αποκλειστικά από την επίδραση των κλιματικών συνθηκών της περιοχής μελέτης. Προκειμένου να εκτιμηθεί, για κάθε επιμέρους φυτική καλλιέργεια, η μέση ημερήσια εξατμισοδιαπνοή αυτής, ET c, για καθέναν από τους μήνες του βλαστικού της κύκλου, απαιτείται ο πολλαπλασιασμός της τιμής της εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας 82

104 αναφοράς για το δεδομένο μήνα της καλλιεργητικής περιόδου με το συντελεστή K c της συγκεκριμένης καλλιέργειας που αντιστοιχεί στον μήνα αυτό, όπως φαίνεται στην Εξ. (4.7). Η διαδικασία η οποία ακολουθήθηκε, στο πλαίσιο της μεθόδου Penman-Monteith, για τον προσδιορισμό των μηνιαίων τιμών του συντελεστή K c για κάθε επιμέρους καλλιέργεια περιλαμβάνει τα ακόλουθα βήματα. Αρχικά για καθεμία από τις φυτικές καλλιέργειες που εντοπίζονται στην περιοχή, προσδιορίστηκε ο χρόνος σποράς τους, η διάρκεια των τεσσάρων επιμέρους σταδίων ανάπτυξης τους, L ini, L dev, L mid και L late, αντίστοιχα, αλλά και η συνολική διάρκεια της καλλιεργητικής τους περιόδου ως το άθροισμα των σταδίων αυτών, καθώς και οι τρεις χαρακτηριστικές τιμές του φυτικού συντελεστή K c ini, K c mid και K c end ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης των καλλιεργειών. Τα δεδομένα αυτά συλλέχθηκαν συνθετικά από τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (Allen et al. 1998) καθώς και από το Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Λευκωσίας και παρουσιάζονται αναλυτικά στους Πίνακες 4.12 και

105 Πίνακας 4.12: Χρόνος σποράς και διάρκεια σταδίων ανάπτυξης των φυτικών καλλιεργειών της περιοχής ΧΡΟΝΟΣ ΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΣΤΑΔΙΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ (ΣΕ ΜΕΡΕΣ) Καλλιέργειες Lini Ldev Lmid Llate Σπορά αμπέλια Απρίλιος ελαιόδενδρα Μάρτης σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό Νοέμβριος βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια (4 κοπές=>60 ημ 4) Ιανουάριος καρπούζια Απρίλιος πεπόνια Μάιος πορτοκαλιές λεμονιές Ιανουάριος μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές Μάρτιος συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές Απρίλιος λάχανα Απρίλιος κουνουπίδια Απρίλιος αρακάς χλωρός Μάρτιος μαρούλια Απρίλιος αντίδια Απρίλιος φασολάκια χλωρά Μάρτιος μπάμιες Μάρτιος κουκιά Μάρτης κολοκυθάκια Μάιος αγγούρια Ιούνιος μελιτζάνες Μάιος αγκινάρες Μάιος σπανάκι Απρίλιος πράσα Απρίλιος κρεμμύδια ξερά Απρίλιος σκόρδα ξερά Απρίλιος πατάτα άνοιξης Απρίλιος πατάτα φθινοπώρουχειμώνα Νοέμβριος φράουλες Φεβρουάριος σπαράγγια Φεβρουάριος αραβόσιτος χλωρός Μάιος Πηγή: Allen et. al. (1998), Υπουργείο Γεωργίας Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος Κύπρου (2010) και ιδία επεξεργασία 84

106 Πίνακας 4.13: Φυτικοί συντελεστές ανά στάδιο ανάπτυξης των φυτικών καλλιεργειών της περιοχής ΦΥΤΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΑΝΑ ΣΤΑΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Καλλιέργειες Kcini Kcmid Kcend αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές καρυδιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Allen et. al. (1998), Υπουργείο Γεωργίας Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος Κύπρου (2010) και ιδία επεξεργασία 85

107 Προκειμένου να συμπληρωθούν οι ανωτέρω πίνακες και δεδομένου ότι δεν υπήρχε διαθέσιμη πληροφορία για όλα τα είδη των φυτικών καλλιεργειών, πραγματοποιήθηκαν οι εξής παραδοχές: Οι «συκιές» θεωρήθηκε ότι παρουσιάζουν τα ίδια στάδια ανάπτυξης με τα υπόλοιπα οπωροφόρα δένδρα. Καλλιέργειες οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των κηπευτικών και για τις οποίες δεν υπήρχε διαθέσιμη πληροφορία αναφορικά είτε με τα στάδια ανάπτυξης τους είτε με τους φυτικούς συντελεστές, θεωρήθηκε ότι παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά με ομοειδείς καλλιέργειες της κατηγορίας αυτής. Έτσι, καλλιέργειες όπως αυτή των «σκόρδων» θεωρήθηκε ότι παρουσιάζουν τα ίδια στάδια ανάπτυξης με τα «κρεμμύδια», οι «αγκινάρες» αντιμετωπίστηκαν κατά τον ίδιο τρόπο με τις «μελιτζάνες», τα «αντίδια» με τα «μαρούλια» και ούτω καθεξής. Δεδομένου ότι οι «φράουλες» και τα «σπαράγγια» εντάσσονται στην κατηγορία των «πολυετών λαχανικών» τα οποία καλλιεργούνται όλο το χρόνο, τα στάδια ανάπτυξης της «φράουλας» για τα οποία δεν υπήρχε διαθέσιμη πληροφορία, θεωρήθηκαν όμοια με εκείνα των «σπαραγγιών». Για τον προσδιορισμό των σταδίων ανάπτυξης των οπωροφόρων δένδρων θεωρήθηκε ότι αυτά βρίσκονται σε πεδινές εκτάσεις της περιοχής. Για τα εσπεριδοειδή θεωρήθηκε 70% ποσοστό φυτοκάλυψης και ότι πραγματοποιείται καθαρισμός από ζιζάνια. Για την καλλιέργεια «τριφύλλια» θεωρήθηκε ότι πραγματοποιούνται τέσσερις κοπές το χρόνο, επομένως τα στάδια ανάπτυξης επαναλαμβάνονται τέσσερις φορές. Επιπλέον, δεδομένου ότι οι δενδρώδεις καλλιέργειες της περιοχής μελετώνται σε ετήσια βάση, απαραίτητη είναι η γνώση των τιμών που λαμβάνει ο φυτικός συντελεστής αυτών μετά τη λήξη του καλλιεργητικού τους κύκλου, όπως αυτός καθορίζεται βάσει του Πίνακα 4.12, και μέχρι τη συμπλήρωση ενός πλήρους έτους. Έτσι, σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (Allen et. al. 1998), ο φυτικός συντελεστής της καλλιέργειας των «ελαιόδεντρων» κατά την «νεκρή περίοδο» Δεκεμβρίου- Φεβρουαρίου λαμβάνει την τιμή 0.5. Αντίστοιχα και σε ό,τι αφορά τα φυλλοβόλα οπωροφόρα δένδρα, η τελική τιμή που λαμβάνει ο φυτικός συντελεστής τους, k c end, σύμφωνα με τον Πίνακα 4.13, αντιστοιχεί, χρονικά, στη στιγμή της πτώσης των φύλλων τους. Η τιμή του φυτικού συντελεστή των φυλλοβόλων από την πτώση των φύλλων τους και έπειτα, κυμαίνεται μεταξύ 0.2 και 0.5. Στην παρούσα εργασία λήφθηκε η τιμή Εν συνεχεία και αφού προσδιορίστηκαν τα ανωτέρω δεδομένα για καθεμία από τις καλλιέργειες, πραγματοποιήθηκε η χάραξη της καμπύλης μεταβολής του φυτικού συντελεστή k c για κάθε καλλιέργεια. Για τη χάραξη της εν λόγω καμπύλης απαιτείται η γνώση αποκλειστικά και μόνο της χρονικής στιγμής έναρξης του καλλιεργητικού κύκλου, δηλαδή της ημερομηνίας σποράς, της διάρκειας των επιμέρους σταδίων ανάπτυξης και των τιμών που λαμβάνει ο φυτικός συντελεστής κατά το αρχικό, k c ini, μέσο, k c mid, και τελικό, k c 86

108 end, στάδιο ανάπτυξης. Σημειώνεται ότι οι συγκεκριμένες γραφικές παραστάσεις σχεδιάστηκαν, από κοινού, για όσες καλλιέργειες παρουσίαζαν κοινή ημερομηνία σποράς, στάδια ανάπτυξης και φυτικούς συντελεστές, αντίστοιχα. Μετά το σχεδιασμό της γραφικής παράστασης φυτικού συντελεστή-χρόνου, ακολούθησε ο προσδιορισμός του μέσου μηνιαίου συντελεστή καλλιέργειας. Για το σκοπό αυτό, διαιρέθηκε το εμβαδό της περιοχής που περικλείεται εντός ενός μηνός της καλλιεργητικής περιόδου δια του αριθμού των ημερών του εν λόγω διαστήματος. Ακολούθως, παρουσιάζονται, ενδεικτικά, τόσο η γραφική παράσταση μεταβολής του συντελεστή καλλιέργειας όσο και τα αποτελέσματα των μέσων μηνιαίων συντελεστών για την περίπτωση των «αμπελιών», ενώ τα διαγράμματα και τα αποτελέσματα των μηνιαίων φυτικών συντελεστών για τις υπόλοιπες φυτικές καλλιέργειες παρουσιάζονται αναλυτικά στο Παράρτημα II. Εικόνα 4.3: Καμπύλη μεταβολής k c για την καλλιέργεια των «αμπελιών» Πίνακας 4.14: Υπολογισμός μέσων μηνιαίων συντελεστών k c για την καλλιέργεια των «αμπελιών» Υπολογισμός μέσων μηνιαίων συντελεστών Kc για την καλλιέργεια των αμπελιών Μήνας Ημέρες ανά μήνα Εμβαδόν Μέσοι μηνιαίοι συντελεστές Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Πολλαπλασιάζοντας το μέσο μηνιαίο συντελεστή της εκάστοτε καλλιέργειας, έτσι όπως προέκυψε μέσω της ανωτέρω διαδικασίας, με την τιμή της εξατμισοδιαπνοής 87

109 αναφοράς, ET 0, που αντιστοιχεί στο μήνα αυτό, προκύπτει η μέση ημερήσια εξατμισοδιαπνοή της καλλιέργειας αυτής, ET c, σε mm/day, για το δεδομένο μήνα της καλλιεργητικής της περιόδου. Πολλαπλασιάζοντας, εν συνεχεία, την τιμή αυτή με τον αριθμό των ημερών του μήνα αυτού ή του διαστήματος, σε περίπτωση που δεν πρόκειται για έναν πλήρη μήνα, προκύπτει, τελικά, η συνολική μηνιαία εξατμισοδιαπνοή, σε mm/month, της εν λόγω καλλιέργειας Υπολογισμός ωφέλιμης βροχόπτωσης Ως ωφέλιμη ή ενεργός βροχόπτωση ορίζεται το μέρος εκείνο της βροχόπτωσης το οποίο εισχωρεί στο ριζόστρωμα και αποθηκεύεται εκεί, υπό τη μορφή υγρασίας με σκοπό την αξιοποίηση του από τις καλλιέργειες για την κάλυψη των υδατικών αναγκών τους. Ανάλογα με το ύψος αυτής, άλλοτε οι υδατικές ανάγκες των καλλιεργειών καλύπτονται στο σύνολο τους και άλλοτε καλύπτεται τμήμα αυτών με το υπόλοιπο των αναγκών να καλύπτεται μέσω της άρδευσης. Το ύψος της ενεργούς βροχόπτωσης επηρεάζεται από ένα πλήθος παραγόντων, οι κυριότεροι από τους οποίους είναι οι ακόλουθοι: Το ύψος και η ένταση της βροχόπτωσης Η αποθηκευτικότητα του ριζοστρώματος της καλλιέργειας Η κατάσταση της επιφάνειας του εδάφους Η διηθητικότητα του εδάφους Το έλλειμμα υγρασίας πριν τη βροχόπτωση που καθορίζεται από το καθεστώς της υγρασίας (αρδευόμενες ή ξηρικές περιοχές) Η εξάτμιση Η εκτίμηση της ενεργούς βροχόπτωσης είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί μέσω διαφόρων εμπειρικών τύπων, οι οποίοι έχουν κατά καιρούς προταθεί για το σκοπό αυτό, ενώ σε μια πρώτη προσέγγιση, όπως έχει εκτιμηθεί, το ύψος της ενεργούς βροχόπτωσης συνιστά, περίπου, το 80% του συνολικού ύψους βροχόπτωσης (Τσακίρης 2006). Στην παρούσα διπλωματική εργασία, το ύψος της μηνιαίας ωφέλιμης βροχόπτωσης, ανεξάρτητα από τη χρησιμοποιούμενη κάθε φορά μέθοδο εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής, υπολογίστηκε βάσει της Εξ. (4.24) (Ναλμπάντης 2007). PE = P P P (4.24) όπου: P: η μηνιαία βροχόπτωση σε mm Έχοντας, πλέον, προσδιορίσει τη μηνιαία εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας και τη μηνιαία ωφέλιμη βροχόπτωση για καθέναν από τους μήνες που συναποτελούν την καλλιεργητική περίοδο μιας δεδομένης καλλιέργειας, καθίσταται εφικτός ο προσδιορισμός της μηνιαίας πράσινης υδατικής χρήσης σε mm, ως το ελάχιστο μεταξύ των δύο αυτών μεγεθών. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, σύμφωνα με τον προτεινόμενο από τον Hoekstra (2011) τρόπο 88

110 μετατροπής των μονάδων της μηνιαίας πράσινης υδατικής χρήσης από μονάδες ύψους βροχής σε μονάδες όγκου νερού ανά καλυπτόμενη έκταση (m³/ha), το 1 mm/μήνα πράσινης υδατικής χρήσης ισούται με 1 m³/στρέμμα και συνεπώς δεν απαιτείται ο πολλαπλασιασμός αυτής με κάποιον παράγοντα μετατροπής ώστε να προκύψουν οι επιθυμητές μονάδες. Το άθροισμα των υπολογισμένων τιμών πράσινης υδατικής χρήσης για κάθε μήνα, αποτελεί, τελικά το συνολικό όγκο πράσινου νερού, σε m³/στρέμμα, για την παραγωγή της καλλιέργειας, ο οποίος διαιρούμενος με την απόδοση αυτής, οδηγεί στην εκτίμηση του πράσινου ΥΑ. Επισημαίνεται, ακόμη, πως δεδομένου ότι τα δεδομένα βροχόπτωσης τα οποία χρησιμοποιήθηκαν αφορούν σε χρονική διάρκεια ενός μήνα, στην περίπτωση των ετήσιων καλλιεργειών όπου είναι πιθανό ο πρώτος ή ο τελευταίος μήνας της καλλιεργητικής περιόδου να μη συμπεριλαμβάνεται ολόκληρος εντός αυτής, οι τιμές του συγκεκριμένου μεγέθους, πολλαπλασιάστηκαν με το ποσοστό του πλήθους των ημερών του δεδομένου μήνα, που βρίσκονται εντός της καλλιεργητικής περιόδου Υπολογισμός μπλε συνιστώσας του ΥΑ Το μπλε ΥΑ συνιστά το συνολικό καταναλισκόμενο όγκο νερού ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος, ο οποίος εξασφαλίζεται μέσω των απολήψεων από τους επιφανειακούς και υπόγειους υδάτινους αποδέκτες. Δεδομένου ότι στην περιοχή έρευνας δεν εντοπίζονται επιφανειακά υδάτινα σώματα με συνεχή ροή, παρά μόνο ρέματα εποχιακής ροής, η άρδευση των καλλιεργειών υλοποιείται μέσω γεωτρήσεων, αντλώντας νερό από τα υπόγεια υδατικά συστήματα της περιοχής. Κατ επέκταση, διευκρινίζεται ότι οι μπλε όγκοι νερού, οι οποίοι πρόκειται να εκτιμηθούν στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, αναφέρονται στην κατανάλωση, αποκλειστικά, υπόγειου νερού. Κατ αντιστοιχία με την πράσινη συνιστώσα του ΥΑ, το μπλε ΥΑ, ορίζεται ως το πηλίκο του συνολικού όγκου μπλε νερού που καταναλώνεται για την παραγωγή της καλλιέργειας, CWU ΜΠΛΕ, προς την απόδοση της καλλιέργειας αυτής, Y. Για το συνολικό όγκο μπλε νερού της καλλιέργειας ισχύει: CWU ΜΠΛΕ = U ΜΠΛΕ (4.25) όπου U ΜΠΛΕ η μπλε υδατική χρήση για κάθε μήνα κατά τον οποίον η δεδομένη καλλιέργεια αρδεύεται. Διευκρινίζεται, εδώ, ότι η καλλιεργητική περίοδος μιας δεδομένης καλλιέργειας δεν ταυτίζεται, κατ ανάγκη, με την περίοδο άρδευσης της καλλιέργειας αυτής. Η αρδευτική περίοδος συνιστά συνήθως υποσύνολο της χρονικής διάρκειας της καλλιεργητικής περιόδου και εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε περιοχής και από την εφαρμοζόμενη καλλιεργητική πολιτική. Εξαίρεση αποτελεί η κατηγορία των κηπευτικών για 89

111 τα οποία έχει θεωρηθεί ότι η άρδευση τους είναι διαρκής από την έναρξη έως τη λήξη του βλαστικού τους κύκλου. Για την μπλε μηνιαία υδατική χρήση ισχύει: U ΜΠΛΕ = max(0, ET c PE) (4.26) Η μπλε, δηλαδή, χρήση νερού σε μηνιαία βάση ισούται με τη διαφορά της μηνιαίας ωφέλιμης βροχόπτωσης από τις μηνιαίες ανάγκες εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας. Στην περίπτωση όπου η μηνιαία ωφέλιμη βροχόπτωση είναι ίση ή υπερκαλύπτει την τιμή της εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας, τότε η μπλε υδατική χρήση για το δεδομένο μήνα ισούται με το 0. Οι ανάγκες σε νερό, δηλαδή, της καλλιέργειας καλύπτονται εξολοκλήρου από το βρόχινο νερό. Η Εξ. (4.26) εφαρμόζεται για καθέναν από τους μήνες για τους οποίους η εκάστοτε καλλιέργεια θεωρείται πως αρδεύεται και εν συνεχεία οι μπλε μηνιαίες υδατικές χρήσεις αθροίζονται, δίνοντας το συνολικό όγκο μπλε νερού για την παραγωγή της καλλιέργειας. Το μπλε ΥΑ, τελικά, προκύπτει ως το πηλίκο του όγκου αυτού προς την απόδοση της καλλιέργειας. Οι αρδευτικές περίοδοι των ειδών των καλλιεργειών που απαντώνται στην περιοχή έρευνας, παρατίθενται ακολούθως. Πίνακας 4.15: Αρδευτικές περίοδοι καλλιεργειών Καλλιέργειες Περίοδος άρδευσης Αροτραίες Κτηνοτροφικά σανά, σιτηρά, γρασίδια 1/4-30/4 Αραβόσιτος 1/5-15/8 Μηδική 1/4-30/9 Δενδρώδεις Ελαιόδενδρα 1/5-30/9 Εσπεριδοειδή 1/5-30/9 Λοιπά Οπωροφόρα 1/5-30/9 Άμπελοι Αμπέλια 1/5-30/9 Πηγή: Ειδική Γραμματεία Υδάτων (2012) 4.5. Υπολογισμός γκρι συνιστώσας του ΥΑ Όσον αφορά στη γκρι συνιστώσα του ΥΑ, ο υπολογισμός αυτής συντελεί, όπως έχει προαναφερθεί, στον προσδιορισμό του απαιτούμενου όγκου γλυκού νερού για τη διάλυση του υπάρχοντος ρυπαντικού φορτίου, προκειμένου η ποιότητα του νερού να βρίσκεται πάνω από τα επιθυμητά όρια. Το ρυπαντικό αυτό φορτίο συντίθεται, γενικά από λιπάσματα (άζωτο, φωσφόρος κλπ), φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα, ενώ τα υπάρχοντα πρότυπα ποιότητας συνιστούν στην ουσία, μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις αυτών, 90

112 οι οποίες έχουν προσδιορισθεί ανάλογα με το είδος του ρύπου και τον τύπο του υδάτινου αποδέκτη (υπόγειου ή επιφανειακού). Σύμφωνα με την Εξ. (4.4), προκειμένου να εκτιμηθεί το γκρι ΥΑ, απαραίτητη είναι η γνώση: 1. Της εφαρμοζόμενης, ανά τύπο καλλιέργειας, ποσότητας λίπανσης, AR. 2. Του ποσοστού της εφαρμοζόμενης ποσότητας το οποίο εισχωρεί στο υδατικό σύστημα, α. 3. Τη μέγιστη επιτρεπόμενη συγκέντρωση του δεδομένου ρύπου για την περίπτωση των επιφανειακών αλλά και υπόγειων υδάτινων αποδεκτών, αντιστοίχως, c max. 4. Τη φυσική συγκέντρωση του δεδομένου ρύπου, c nat. 5. Την απόδοση της καλλιέργειας, Y. Τα θρεπτικά εκείνα στοιχεία τα οποία χορηγούνται στις καλλιέργειες μέσω τις λίπανσης και τα οποία έχει αποδειχθεί, βάσει τόσο των χορηγούμενων ποσοτήτων όσο και των φυσικοχημικών τους ιδιοτήτων, ότι λειτουργούν ως γεωργικοί ρύποι στην περιοχή, είναι κυρίως το άζωτο (Ν) και ο φωσφόρος (P 2 O 5 ) και αυτά θα ληφθούν υπόψη για τον υπολογισμό του γκρι ΥΑ στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας (Ειδική Γραμματεία Υδάτων 2012). Σε ό,τι αφορά τις εφαρμοζόμενες ποσότητες των στοιχείων αυτών καθώς και το ποσοστό των συγκεκριμένων ρύπων το οποίο δε δεσμεύεται από την καλλιέργεια και συνεπώς εισχωρεί στο υδάτινο σύστημα, τα στοιχεία αυτά παρατίθενται ακολούθως, στον Πίνακα 4.16, ανά καλλιέργεια και τύπο ρύπου. Διευκρινίζεται ότι το ποσοστό διείσδυσης του ρύπου στο υδάτινο σύστημα το οποίο καταγράφεται ανά τύπο καλλιέργειας στον Πίνακα 4.16 προέκυψε ως η διαφορά του ποσοστού δέσμευσης του εκάστοτε στοιχείου από την καλλιέργεια, από τη συνολικά εφαρμοζόμενη ποσότητα λιπάσματος. Παράλληλα, στην παρούσα εργασία, το γκρι ΥΑ εκτιμήθηκε και για το σενάριο όπου το ποσοστό εισχώρησης του εκάστοτε ρύπου στο υδάτινο σύστημα ισούται με 7%, ποσοστό το οποίο, βιβλιογραφικά, εκτιμάται ότι αντιστοιχεί στις μέσες συνθήκες υδατοπερατότητας των εδαφών του ελλαδικού χώρου. 91

113 Πίνακας 4.16: Εφαρμοζόμενες ποσότητες λίπανσης και ποσοστό διείσδυσης αυτών στο υδατικό σύστημα Είδος καλλιέργειας Εφαρμοζόμενη λίπανση AR (kg/στρέμμα) Άζωτο Ποσοστό ρύπου που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα α (%) Εφαρμοζόμενη λίπανση AR (kg/στρέμμα) Πηγή: Ειδική Γραμματεία Υδάτων (2012) Φωσφόρος Ποσοστό ρύπου που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα α (%) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό 0 0 βρώμη για σανό 0 0 βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός

114 Όσον αφορά τις μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις των στοιχείων που προαναφέρθηκαν, αυτές λαμβάνουν διαφορετικές τιμές ανάλογα με το είδος του ρύπου και το υδατικό σύστημα στο οποίο αναφέρονται. Πιο συγκεκριμένα, βάσει της ΚΥΑ Υ2/2600/2001 και για την περίπτωση των επιφανειακών αποδεκτών έχουν οριστεί ως μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις 50 mg/l για το άζωτο και 5 mg/l για το φωσφόρο, ενώ αναφορικά με τους υπόγειους υδάτινους αποδέκτες, οι μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις των στοιχείων αυτών, βάσει της Οδηγίας 98/83/ΕC, ισούνται με 11.3 mg/l και 2.18 mg/l για το άζωτο και για το φωσφόρο, αντίστοιχα. Τέλος, η τιμή της φυσικής συγκέντρωσης των ρύπων, προτείνεται από τον Hoekstra (2011) να λαμβάνεται ίση με το μηδέν όταν δεν υπάρχουν τα απαραίτητα δεδομένα. Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω στοιχεία, η λογική η οποία ακολουθήθηκε για τον υπολογισμό του γκρι ΥΑ κάθε καλλιέργειας ήταν η ακόλουθη. Με βάση την εφαρμοζόμενη, ανά τύπο καλλιέργειας και ανά τύπο ρύπου ποσότητα λίπανσης, AR, το ποσοστό εισχώρησης του εκάστοτε ρύπου στο υδατικό σύστημα, α, τις μέγιστες επιτρεπτές συγκεντρώσεις, c max, για καθέναν από τους ρύπους αλλά και για κάθε τύπο υδατικού συστήματος (επιφανειακά ή υπόγεια νερά) σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία και την απόδοση κάθε επιμέρους καλλιέργειας, Y, υπολογίστηκε για κάθε καλλιέργεια ξεχωριστά ο απαιτούμενος όγκος νερού για τη διάλυση του ρυπαντικού φορτίου του προερχόμενου από άζωτο και από φωσφόρο, αντίστοιχα, για κάθε τύπο υδάτινου αποδέκτη, επιφανειακού ή υπόγειου. Προέκυψαν, με τον τρόπο αυτό, τέσσερις περιπτώσεις γκρι ΥΑ, ανάλογα με το είδος του ρύπου (άζωτο ή φωσφόρος) και το είδος του υδάτινου αποδέκτη (επιφανειακός ή υπόγειος) εκ των οποίων επιλέχθηκε η δυσμενέστερη, η υψηλότερη δηλαδή τιμή του γκρι ΥΑ, καθώς ο όγκος του νερού που απαιτείται για τη μείωση της συγκέντρωσης του κρίσιμου ρύπου σε επιτρεπτά επίπεδα, θεωρείται πως ικανοποιεί και τις απαιτήσεις για τους υπόλοιπους ρύπους. Επιπροσθέτως, οι υπολογισμοί για καθέναν από τους δύο τύπους ρύπων και υδάτινων αποδεκτών, αντίστοιχα, πραγματοποιήθηκαν και για την περίπτωση όπου το ποσοστό εισχώρησης αυτών στο εκάστοτε υδατικό σύστημα θεωρηθεί ίσο με 7%. Από τη συγκεκριμένη θεώρηση προέκυψαν, επίσης τέσσερις τιμές γκρι ΥΑ εκ των οποίων επιλέχθηκε η υψηλότερη Αποδόσεις καλλιεργειών Πέραν των κλιματικών δεδομένων, η απόδοση, Y, της εκάστοτε καλλιέργειας συνιστά μία ακόμη μεταβλητή η οποία δύναται να προσδώσει τοπικό χαρακτήρα στις εκτιμήσεις των συνιστωσών του ΥΑ της περιοχής και για το λόγο αυτό, επιδιώκεται η χρήση των πραγματικών αποδόσεων των καλλιεργειών που απαντώνται εντός των ορίων της και όχι μέσων τιμών αυτών οι οποίες αφορούν σε δεδομένα εθνικής κλίμακας. 93

115 Στην παρούσα εργασία, οι αποδόσεις των καλλιεργειών που απαντώνται στην περιοχή έρευνας προέκυψαν, βάσει των καταγεγραμμένων, από την Ελληνική Στατιστική Αρχή, στοιχείων αναφορικά με την έκταση και την ετήσια παραγωγή κάθε επιμέρους φυτικής καλλιέργειας. Για καθεμία από τις καλλιέργειες αυτές, διαιρέθηκε η συνολική παραγωγή που σημειώθηκε (σε τόνους) κατά τη διάρκεια ενός έτους με τη συνολική έκταση (σε στρέμματα) που καταλαμβάνει εντός της περιοχής η καλλιέργεια αυτή. Με τον τρόπο αυτό εκτιμήθηκε η μέση απόδοση, για κάθε επιμέρους καλλιέργεια της περιοχής, εκφραζόμενη σε τόνους ανά στρέμμα. Ακολούθως, ωστόσο, στον Πίνακα 4.17 καταγράφονται, πέραν των υπολογισθεισών αποδόσεων, οι μέσες ανά είδος καλλιέργειας αποδόσεις για το σύνολο του ελλαδικού χώρου, έτσι όπως προέκυψαν από την υφιστάμενη βιβλιογραφία, προκειμένου να είναι εφικτή η μεταξύ τους σύγκριση. Παρατηρείται ότι, πλην ορισμένων περιπτώσεων, στην πλειονότητα τους, οι αποδόσεις των υφιστάμενων φυτικών καλλιεργειών δεν παρουσιάζουν σημαντικές αποκλίσεις συγκρινόμενες με τις αντίστοιχες βιβλιογραφικές. Για το σκοπό αυτό και δεδομένου ότι οι τοπικές αποδόσεις των καλλιεργειών αντανακλούν τις εδαφολογικές και κλιματικές συνθήκες της περιοχής καθώς επίσης και τις εφαρμοζόμενες καλλιεργητικές τεχνικές, στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκαν, για τις ανάγκες των υπολογισμών, οι υπολογισθείσες αποδόσεις. 94

116 Πίνακας 4.17: Μέσες βιβλιογραφικές και μέσες υπολογισθείσες αποδόσεις για την περιοχή έρευνας Είδος καλλιέργειας Μέσες αποδόσεις καλλιεργειών στην Ελλάδα(τόνοι/στρέμμα) Μέσες υπολογισθείσες αποδόσεις καλλιεργειών (τόνοι/στρέμμα) αμπέλια ελαιόδενδρα κουκιά σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό τριφύλλια ετήσια βίκος για σανό καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες φράουλες σπαράγγια σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- χειμώνα αραβόσιτος χλωρός Πηγή: Ταβουλάρης (2012) και ιδία επεξεργασία 95

117 4.7. Παρουσίαση-ανάλυση αποτελεσμάτων Στην ενότητα αυτή, παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματα των υπολογισμών, έτσι όπως προέκυψαν βάσει των δύο επιμέρους μεθοδολογιών εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής που περιγράφηκαν προηγουμένως, για καθένα από τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα. Πιο συγκεκριμένα και προκειμένου να καταστεί σαφής η λογική η οποία ακολουθήθηκε για την εκτίμηση των ΥΑ κάθε επιμέρους καλλιέργειας, παρατίθενται, ενδεικτικά, για καθεμία από τις δύο μεθόδους εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής, οι πίνακες υπολογισμού για την περίπτωση των «αμπελιών», ενώ οι υπολογισμοί για τα υπόλοιπα είδη καλλιεργειών παρουσιάζονται αναλυτικά στα Παραρτήματα I και III, αντίστοιχα. Εν συνεχεία, παρατίθενται συγκεντρωτικοί πίνακες και διαγράμματα με τα αποτελέσματα των ΥΑ για το σύνολο των φυτικών καλλιεργειών και, τέλος, με τη χρήση του δείκτη του ΥΑ, πραγματοποιείται εκτίμηση των υδατικών καταναλώσεων για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής, εντός της περιοχής έρευνας. Τα εν λόγω αποτελέσματα παρουσιάζονται για καθεμία από τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους, Blaney-Criddle και Penman-Monteith, καθώς επίσης και για καθένα από τα δύο σενάρια του γκρι Υδατικού Αποτυπώματος Υδατικά Αποτυπώματα των καλλιεργειών και υδατικές καταναλώσεις εντός της περιοχής μελέτης υπολογισμένα με τη μέθοδο Blaney-Criddle Στους Πίνακες 4.18 έως 4.20 παρουσιάζεται η διαδικασία η οποία ακολουθήθηκε για την εκτίμηση της πράσινης, της μπλε και της γκρι συνιστώσας του ΥΑ της καλλιέργειας των «αμπελιών», βάσει της μεθόδου Blaney-Criddle. Στον Πίνακα 4.21 απεικονίζεται το συνολικό ΥΑ της καλλιέργειας, έτσι όπως προκύπτει για καθένα από τα δύο σενάρια της γκρι συνιστώσας. 96

118 Πίνακας 4.18: Υπολογισμός πράσινης συνιστώσας ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργεια: αμπέλια Είδος καλλιέργειας: πολυετής Περίοδος άρδευσης: 1/5-30/9 ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Μήνας Μέση μηνιαία θερμοκρασία αέρα ( F) Μηνιαίος φυτικός συντελεστής Kc Μηνιαίος θερμοκρασιακός συντελεστής Kt Μέσο ημερήσιο ποσοστό της συνολικής μηνιαίας διάρκειας ωρών ημέρας P Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας Etc (mm) Μηνιαία βροχόπτωση P (mm) Μηνιαία ενεργός βροχόπτωση PE (mm) Πράσινη μηνιαία υδατικη χρήση Ugreen =min(etc, PE) (mm/μήνα) Πράσινη μηνιαία υδατικη χρήση Ugreen (m³/στρέμμα) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Διάρκεια Ιούνιος καλλιεργητικής Ιούλιος περιόδου Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Συνολικη Πράσινη υδατική χρήση για την παραγωγή της καλλιέργειας CWUGreen (m³/στρέμμα) Απόδοση καλλιέργειας Υ (τόνοι/στρέμμα) Πράσινο Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο)

119 Πίνακας 4.19: Υπολογισμός μπλε συνιστώσας ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών - Μέθοδος Blaney-Criddle ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΠΛΕ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Περίοδος άρδευσης Μήνας Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας ΕΤc (mm) Μηνιαία ενεργός βροχόπτωση PE (mm) Μπλε μηνιαία υδατικη χρήση UBlue =ΕΤc - PE (mm/μήνα) Μπλε μηνιαία υδατική χρήση UBlue (m³/στρέμμα) Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Συνολικη Μπλέ υδατική χρήση για την παραγωγή της καλλιέργειας CWUBlue (m³/στρέμμα) Απόδοση καλλιέργειας Υ (τόνοι/στρέμμα) Μπλε Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο)

120 Πίνακας 4.20: Υπολογισμός γκρι συνιστώσας ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών για δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Blaney-Criddle Επιφανειακοί αποδέκτες Υπόγεια νερά Εφαρμοζόμενη ποσότητα αζώτου (kg/στρέμμα) ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΓΚΡΙ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Ποσοστό φωσφόρου που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα επιτρεπόμενη συγκέντρωση αζώτου (mg/l) επιτρεπόμενη συγκέντρωση φωσφόρου (mg/l) Γκρι Υδατικό Γκρι Υδατικό Γκρι Υδατικό Εφαρμοζόμενη Ποσοστό αζώτου Απόδοση Αποτύπωμα Αποτύπωμα αποτύπωμα για ποσότητα φωσφόρου που εισχωρεί στο καλλιέργειας αζώτου φωσφόρου ποσοστό διείσδυσης (kg/στρέμμα) υδατικό σύστημα (τόνοι/στρέμμα) (m³/τόνο) (m³/τόνο) ρύπων= Ποσοστό Γκρι Υδατικό Γκρι Υδατικό Εφαρμοζόμενη Εφαρμοζόμενη Ποσοστό αζώτου Απόδοση φωσφόρου που επιτρεπόμενη επιτρεπόμενη Αποτύπωμα Αποτύπωμα ποσότητα αζώτου ποσότητα φωσφόρου που εισχωρεί στο καλλιέργειας εισχωρεί στο συγκέντρωση συγκέντρωση Αζώτου φωσφόρου (kg/στρέμμα) (kg/στρέμμα) υδατικό σύστημα (τόνοι/στρέμμα) υδατικό σύστημα αζώτου (mg/l) φωσφόρου (mg/l) (m³/τόνο) (m³/τόνο) Γκρι Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Πίνακας 4.21: Συνολικό ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών για τα δύο σενάρια του γκρι ΥΑ- Μέθοδος Blaney-Criddle Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε+υαγκρι₁ (m³/τόνο) Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε+υαγκρι₂ (m³/τόνο)

121 Ακολουθώντας την ανωτέρω διαδικασία για κάθε επιμέρους φυτική καλλιέργεια της περιοχής, προέκυψαν για καθεμία από αυτές το πράσινο, το μπλε, το γκρι αλλά και το συνολικό ΥΑ τους, για καθένα από τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδάτινο σύστημα. Τα αποτελέσματα για το 1 ο σενάριο, παρατίθενται στον Πίνακα 4.22, ενώ μέσω του διαγράμματος που ακολουθεί καθίσταται ευκολότερη η μεταξύ τους συσχέτιση. Πίνακας 4.22: Το πράσινο, το μπλε, το γκρι και το συνολικό ΥΑ των καλλιεργειών για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινο Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Μπλέ Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Γκρι Υδατικό Αποτύπωμα₁ καλλιέργειας (m³/τόνο) Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε +ΥΑΓΚΡΙ₁ (m³/τόνο) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου χειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός

122 Εικόνα 4.4: Συγκριτική θεώρηση των ΥΑ των καλλιεργειών για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney-Criddle Παρατηρείται ότι τις υψηλότερες τιμές ολικού ΥΑ, εμφανίζουν οι καλλιέργειες των «μηλιών», των «ελαιόδενδρων» και των «αμπελιών», με περίπου m³, 11586m³ και 7367 m³, αντίστοιχα, απαιτούμενου όγκου νερού ανά τόνο παραγόμενης σοδειάς, ενώ ως απαιτητικές σε νερό καλλιέργειες μπορούν επίσης να χαρακτηριστούν και εκείνες των «αμυγδαλιών» και της «φράουλας», με 6431 m³ και 4043 m³ ανά τόνο παραγωγής, αντίστοιχα. Πέραν, ωστόσο των ολικών ΥΑ, ιδιαίτερη σημασία οφείλει να δοθεί στη συμβολή της πράσινης, της μπλε και της γκρι συνιστώσας στη διαμόρφωση της τιμής του 101

123 ολικού υδατικού αποτυπώματος της εκάστοτε καλλιέργειας προκειμένου να εξαχθούν σαφέστερα συμπεράσματα για το ποιά καλλιέργεια απαιτεί τους μεγαλύτερους όγκους αρδευτικού νερού για την παραγωγή της, ποιά χρησιμοποιεί τη μεγαλύτερη ποσότητα βρόχινου νερού καθώς και ποιά μπορεί να χαρακτηριστεί ως περισσότερο «ρυπογόνα». Σε ό,τι αφορά το πράσινο ΥΑ, διαπιστώνεται ότι τις υψηλότερες τιμές, κατά σειρά, εμφανίζουν και πάλι οι καλλιέργειες των «μηλιών», των «ελαιόδενδρων» και των «αμπελιών», με κατανάλωση βρόχινου νερού περίπου 3448 m³/τόνο, 1263 m³/τόνο και 834 m³/τόνο, αντίστοιχα, ενώ σχετικά υψηλές τιμές της πράσινης συνιστώσας εμφανίζουν, επίσης, οι καλλιέργειες της «βρώμης» και του «κριθαριού» με πράσινο ΥΑ ίσο με 746 m³/τόνο και 729 m³/τόνο, περίπου, αντίστοιχα. Στο σημείο αυτό, διευκρινίζεται ότι, πέραν των μετεωρολογικών συνθηκών και των χαρακτηριστικών της εκάστοτε καλλιέργειας, τα οποία διαμορφώνουν το συνολικό ύψος των αναγκών εξατμισοδιαπνοής για καθεμία από αυτές, η συμβολή της πράσινης υδατικής συνιστώσας στην κάλυψη των συνολικών υδατικών αναγκών της καλλιέργειας επηρεάζεται σημαντικά από τη θέση του καλλιεργητικού κύκλου αυτής εντός του υδρολογικού έτους. Διαπιστώνεται, έτσι, ότι καλλιέργειες όπως αυτές των σιτηρών η σπορά των οποίων πραγματοποιείται το Νοέμβριο, παρουσιάζουν υψηλότερες τιμές πράσινου ΥΑ από καλλιέργειες όπως τα κηπευτικά, τα οποία καλλιεργούνται την Άνοιξη και το Καλοκαίρι, δεδομένου ότι κατά τους χειμερινούς μήνες το διαθέσιμο ύψος βροχής είναι σημαντικά υψηλότερο και συνεπώς δύναται να συνεισφέρει περισσότερο στην κάλυψη των υδατικών αναγκών των καλλιεργειών αυτών. Ομοίως, οι μόνιμες-δενδρώδεις καλλιέργειες, δεδομένου ότι μελετώνται για ολόκληρο το έτος, είναι λογικό να εμφανίζουν συγκριτικά υψηλότερες τιμές πράσινης υδατικής χρήσης καθώς δύνανται, κατά τους χειμερινούς μήνες να αξιοποιούν τη διαθέσιμη υγρασία για τη κάλυψη των αναγκών τους. Οι ιδιαίτερα, ωστόσο, υψηλές τιμές πράσινου ΥΑ των μηλιών, των ελαιόδενδρων και των αμπελιών σε σύγκριση με τις υπόλοιπες πολυετείς καλλιέργειες, στη δεδομένη περίπτωση, έγκειται στη σημαντικά χαμηλή απόδοση που παρουσιάζουν οι συγκεκριμένες καλλιέργειες, στην περιοχή μελέτης, βάσει των διαθέσιμων δεδομένων έκτασης και ετήσιας παραγωγής. Ακολούθως και σε ό,τι αφορά το μπλε ΥΑ, διαπιστώνεται ότι το μεγαλύτερο όγκο αρδευτικού νερού ανά τόνο παραγωγής, απαιτούν, και πάλι, οι καλλιέργειες των «μηλιών», των «ελαιόδενδρων» και των «αμπελιών», με μπλε ΥΑ ίσο με m³/τόνο, 5685 m³/τόνο και 4685 m³/τόνο, αντίστοιχα, ενώ ακολουθούν οι καλλιέργειες των «αμυγδαλιών» και της «φράουλας» των οποίων η μπλε συνιστώσα του ΥΑ ισούται περίπου με 2733 m³/τόνο και 2382 m³/τόνο. Τα συγκεκριμένα αποτελέσματα οφείλονται και πάλι, σε σημαντικό βαθμό, στις χαμηλές αποδόσεις των συγκεκριμένων καλλιεργειών. Τέλος, οι καλλιέργειες οι οποίες χαρακτηρίζονται ως περισσότερο ρυπογόνες και κατ επέκταση απαιτούν σημαντικότερους όγκους νερού για τη διάλυση του ρυπαντικού φορτίου ανά τόνο παραγόμενης ποσότητας, είναι εκείνες των «μηλιών», των «ελαιόδενδρων» και των «αμυγδαλιών», με τιμές γκρι ΥΑ ίσες με 7387m³/τόνο,

124 m³/τόνο και 3349 m³/τόνο, περίπου, αντίστοιχα, ενώ υψηλές σχετικά τιμές παρουσίαζουν και οι καλλιέργειες του «σιταριού» και του «κριθαριού» με γκρι Υδατικό Αποτύπωμα περίπου ίσο με 2038 m³/τόνο και 1854 m³/τόνο. Δεδομένου ότι η γκρι υδατική κατανάλωση είναι ανεξάρτητη από τις κλιματικές συνθήκες, οι υψηλές τιμές του γκρι ΥΑ για τα συγκεκριμένα είδη καλλιέργειας της περιοχής, είναι απόρροια των σημαντικών ποσοτήτων λίπανσης που εφαρμόζονται σε αυτές, του συγκριτικά μικρότερου ποσοστού δέσμευσης των χορηγούμενων θρεπτικών στοιχείων από τις δεδομένες καλλιέργειες αλλά και της χαμηλής, όπως και προηγουμένως, απόδοσης τους. Εν συνεχεία (Πίνακας 4.23), παρατίθενται τα αποτελέσματα των Υδατικών Αποτυπωμάτων των καλλιεργειών, έτσι όπως προέκυψαν βάσει του 2 ου σεναρίου, κατά το οποίο το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα, ανεξαρτήτως από το είδος αυτών αλλά και από το είδος της καλλιέργειας, έχει ληφθεί ενιαίο και ίσο με 7%. Μέσω του αντίστοιχου διαγράμματος (Εικόνα 4.5) που ακολουθεί τον εν λόγω Πίνακα, καθίσταται ευκολότερη η συγκριτική θεώρηση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν. 103

125 Πίνακας 4.23: Το πράσινο, το μπλε, το γκρι και το συνολικό ΥΑ των καλλιεργειών για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινο Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Μπλέ Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Γκρι Υδατικό Αποτύπωμα₂ καλλιέργειας (m³/τόνο) Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε +ΥΑΓΚΡΙ₂ (m³/τόνο) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός

126 Εικόνα 4.5: Συγκριτική θεώρηση των ΥΑ των καλλιεργειών για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney-Criddle Στο παρόν σενάριο, οι τιμές των πράσινων και μπλε ΥΑ των καλλιεργειών παραμένουν οι ίδιες, δεδομένου ότι έχουν προκύψει βάσει της ίδιας μεθόδου εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής, ενώ εκείνο το οποίο διαφοροποιείται είναι η τιμή της γκρι συνιστώσας η οποία συντελεί, τελικά, στη διαμόρφωση της τιμής των ολικών ΥΑ. Όπως διαπιστώθηκε και κατά το προηγούμενο σενάριο, οι καλλιέργειες οι οποίες εμφανίζουν το υψηλότερο ολικό ΥΑ είναι, κατά σειρά, οι «μηλιές», τα «ελαιόδεντρα» και τα «αμπέλια» με συνολικό ΥΑ, στην προκειμένη περίπτωση, περίπου ίσο με m³/τόνο, 9112 m³/τόνο και 6812 m³/τόνο, αντίστοιχα, ενώ ακολουθούν οι καλλιέργειες των «αμυγδαλιών» και της «φράουλας» με τιμές ολικού ΥΑ ίσες με 4645 m³/τόνο και 4295 m³/τόνο, περίπου, αντίστοιχα. Οι εν λόγω 105

127 τιμές, στο παρόν σενάριο, είναι μικρότερες συγκρινόμενες με εκείνες του 1 ου σεναρίου, όπως αναμενόταν, για την πλειονότητα των καλλιεργειών, λόγω του διαφορετικού ποσοστού εισχώρησης των ρύπων που έχει ληφθεί και κατ επέκταση του μικρότερου γκρι ΥΑ που προκύπτει για τα περισσότερα είδη καλλιεργειών. Ειδικότερα και σε ό,τι αφορά τη γκρι συνιστώσα του ΥΑ, στο παρόν σενάριο, παρατηρείται ότι οι καλλιέργειες οι οποίες παρουσιάζουν τις υψηλότερες τιμές γκρι ΥΑ είναι, κατά σειρά, οι «μηλιές», τα «ελαιόδεντρα» και οι «αμυγδαλιές», ενώ ακολουθούν τα «αμπέλια» και οι «φράουλες». Τα γκρι ΥΑ των εν λόγω καλλιεργειών προκύπτουν περίπου ίσα με 3447 m³/τόνο, 2164 m³/τόνο, 1563 m³/τόνο, 1294 m³/τόνο και 1284 m³/τόνο, αντίστοιχα. Το πράσινο, το μπλε και το γκρι ΥΑ, έτσι όπως παρουσιάστηκαν προηγουμένως, για καθεμία από τις φυτικές καλλιέργειες που εντοπίζονται στην περιοχή μελέτης, συνιστούν δείκτες των απαιτήσεων της εκάστοτε καλλιέργειας σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό ανά τόνο παραγωγής. Με τον τρόπο αυτό καταδεικνύεται, με βάση τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής, τις εφαρμοζόμενες γεωργικές τεχνικές και τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε καλλιέργειας, ποιά από αυτές είναι περισσότερο «απαιτητική» σε πράσινη, μπλε και γκρι κατανάλωση νερού. Προκειμένου, ωστόσο να εξαχθεί σαφής πληροφορία για τις τελικά καταναλισκόμενες ποσότητες νερού και κατ επέκταση για το ποιά καλλιέργεια ασκεί τις εντονότερες πιέσεις στους πράσινους, μπλε και γκρι υδάτινους πόρους, απαιτείται ο συσχετισμός του δείκτη του ΥΑ με το μέγεθος της ετήσιας παραγωγής της εκάστοτε καλλιέργειας. Στην παρούσα εργασία, πολλαπλασιάζοντας το ΥΑ της εκάστοτε καλλιέργειας με την ετήσια παραγωγή αυτής, προέκυψε η πράσινη, η μπλε και η γκρι υδατική κατανάλωση σε μονάδες όγκου νερού (m³) ανά καλλιέργεια, αρχικά, σε επίπεδο δήμου. Αθροίζοντας τις καταναλώσεις αυτές για το σύνολο των καλλιεργειών που έχουν καταγραφεί εντός των ορίων κάθε επιμέρους δήμου, προέκυψαν η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η ολική υδατική κατανάλωση για καθέναν από τους δήμους της περιοχής, τιμές οι οποίες, εν συνεχεία αθροίστηκαν προκειμένου να προκύψει η κατανάλωση πράσινου, μπλε και γκρι νερού αλλά και η ολική υδατική κατανάλωση για το σύνολο της περιοχής μελέτης. Κατ αντιστοιχία με τα ΥΑ, διευκρινίζεται ότι τα αποτελέσματα των υδατικών καταναλώσεων έχουν εξαχθεί και για τα δύο επιμέρους σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα, λαμβάνοντας στην κάθε περίπτωση το αντίστοιχο γκρι ΥΑ για τον υπολογισμό της γκρι κατανάλωσης νερού. Ακολούθως, στους Πίνακες 4.24 έως και 4.30 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των υδατικών καταναλώσεων για κάθε επιμέρους δήμο της περιοχής μελέτης αλλά και για καθεμία από τις καλλιέργειες που εντοπίζονται εντός των ορίων τους. 106

128 Πίνακας 4.24: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Παλλήνης για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Παλλήνης Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

129 Πίνακας 4.25: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Παιανίας για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Παιανίας Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

130 Πίνακας 4.26: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Ραφήνας-Πικερμίου για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Ραφήνας-Πικερμίου Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

131 Πίνακας 4.27: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Κρωπίας για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Κρωπίας Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

132 Πίνακας 4.28: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Μαρκόπουλου Μεσογαίας για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Μαρκόπουλου Μεσογαίας Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

133 Πίνακας 4.29: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Σαρωνικού για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Σαρωνικού Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

134 Πίνακας 4.30: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Σπάτων-Αρτέμιδος για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Blaney-Criddle Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Σπάτων-Αρτέμιδος Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος) Προκειμένου να καταστεί ευκολότερη η σύγκριση μεταξύ των υδατικών καταναλώσεων των επιμέρους δήμων αλλά και να εκτιμηθεί η συνολική πράσινη, μπλε, γκρι και ολική υδατική κατανάλωση του συνόλου της περιοχής μελέτης, για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων, παρατίθεται ο συγκεντρωτικός Πίνακας 4.31, ενώ μέσω του αντίστοιχου διαγράμματος (Εικόνα 4.6) οπτικοποιούνται τα εν λόγω αποτελέσματα. 113

135 Πίνακας 4.31: Συγκεντρωτικός πίνακας πράσινης, μπλε, γκρι και ολικής υδατικής κατανάλωσης για καθέναν από τους δήμους και για το σύνολο της περιοχής, για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney-Criddle Δήμοι Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Δ. Παλλήνης Δ. Παιανίας Δ. Ραφήνας-Πικερμίου Δ. Κρωπίας Δ. Μαρκόπουλου Μεσογαίας Δ. Σαρωνικού Δ. Σπάτων-Αρτέμιδος Σύνολο (m³/έτος) Εικόνα 4.6: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των δήμων της περιοχής μελέτης για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney-Criddle Κατά το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα, διαπιστώνεται ότι οι δήμοι οι οποίοι ευθύνονται για το 60% περίπου της συνολικής υδατικής κατανάλωσης της περιοχής μελέτης είναι οι Δήμοι Κρωπίας και Παιανίας με συνολική υδατική κατανάλωση για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής περίπου ίση με m³ και m³, αντίστοιχα. Ακολουθεί ο Δήμος Σαρωνικού με συνολική κατανάλωση περίπου ίση με m³ ενώ στους υπόλοιπους δήμους σημειώνονται αισθητά μικρότερες καταναλώσεις νερού στον τομέα της γεωργίας, εξαιτίας κυρίως του εντονότερου αστικού χαρακτήρα αυτών. Η χαμηλότερη ολική υδατική κατανάλωση στην περιοχή για τις ανάγκες των καλλιεργειών, καταγράφεται στο Δήμο Σπάτων-Αρτέμιδος και 114

136 ανέρχεται περίπου στα m³ ετησίως, γεγονός το οποίο οφείλεται, πιθανώς, στη χωροθέτηση στην εν λόγω περιοχή του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών και των συνοδών υποδομών και στην εγκατάλειψη, μεγάλου μέρους των γεωργικών εκτάσεων που αυτή επέφερε. Αναλυτικότερα και σε ό,τι αφορά τις επιμέρους συνιστώσες της συνολικής υδατικής κατανάλωσης, η υψηλότερη κατανάλωση βρόχινου νερού για την ανάπτυξη των καλλιεργειών σημειώνεται εντός των ορίων του Δήμου Παιανίας και αντιστοιχεί, περίπου, σε m³, ετησίως, ο μεγαλύτερος όγκος αρδευτικού νερού καταναλώνεται επίσης εντός του ίδιου δήμου και ανέρχεται στα m³ ενώ, τέλος, ο μεγαλύτερος όγκος γκρι νερού απαιτείται στο Δήμο Κρωπίας και ισούται, περίπου, με m³. Σε επίπεδο καλλιέργειας και βάσει του δεδομένου σεναρίου, παρατηρείται, σύμφωνα με την Εικόνα 4.8, ότι οι καλλιέργειες των «ελαιόδεντρων» και των «αμπελιών» απαιτούν τους μεγαλύτερους όγκους νερού σε ετήσια βάση για την ανάπτυξη τους, συνεισφέροντας, μάλιστα, κατά το 96% στη συνολική υδατική κατανάλωση για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής εντός της περιοχής έρευνας. Σημειώνεται ότι η καλλιέργεια των «ελαιόδεντρων», εμφανίζει τόσο τη μεγαλύτερη ολική υδατική κατανάλωση συγκριτικά με τα υπόλοιπα είδη καλλιεργειών που εντοπίζονται στην περιοχή, όσο και τις υψηλότερες τιμές καταναλισκόμενου πράσινου, μπλε και γκρι νερού. Στο παρόν σενάριο, η συνολική υδατική κατανάλωση εντός της περιοχής μελέτης για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής, εκτιμήθηκε ίση με m³, ετησίως, ενώ η σύσταση αυτής σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό, αντίστοιχα, απεικονίζεται ακολούθως (Εικόνα 4.7). Εικόνα 4.7: Ποσοστιαία κατανομή συνολικής υδατικής κατανάλωσης σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Blaney- Criddle 115

137 Εικόνα 4.8: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των καλλιεργειών για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Blaney-Criddle Ομοίως και σε ό,τι αφορά το 2 ο σενάριο κατά το οποίο το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα έχει ληφθεί ίσο με 7%, οι τιμές της πράσινης, της μπλε, της γκρι και της συνολικής υδατικής κατανάλωσης τόσο για κάθε επιμέρους δήμο όσο και για το σύνολο της περιοχής καταγράφονται στον Πίνακα 4.32 ενώ μέσω της Εικόνας 4.9 καθίσταται εφικτή η μεταξύ τους σύγκριση. Διαπιστώνεται ότι οι μεγαλύτερες ολικές υδατικές καταναλώσεις για τις ανάγκες των γεωργικών καλλιεργειών καταγράφονται, κατά σειρά, στους Δήμους 116

138 Παιανίας και Κρωπίας και ανέρχονται, περίπου, σε m³ και m³, αντίστοιχα, ενώ σημαντική υδατική κατανάλωση σημειώνεται, όπως και κατά το προηγούμενο σενάριο, στο Δήμο Σαρωνικού εντός του οποίου δαπανώνται περίπου m³ γεωργικού νερού. Η ελάχιστη υδατική κατανάλωση για τις ανάγκες των καλλιεργειών εκτιμάται ότι συμβαίνει, και πάλι, εντός του Δήμου Σπάτων-Αρτέμιδος με συνολικό καταναλισκόμενο όγκο γεωργικού νερού περίπου ίσο με m³. Δεδομένου ότι η πράσινη και μπλε υδατική κατανάλωση παραμένει η ίδια και για τα δύο σενάρια, η υψηλότερη κατανάλωση τόσο βρόχινου όσο και αρδευτικού νερού πραγματοποιείται εντός του Δήμου Κρωπίας με τις ίδιες τιμές όπως και προηγουμένως. Όσον αφορά στην κατανάλωση γκρι νερού, στο παρόν σενάριο, τα ύψη αυτής εμφανίζονται μικρότερα για το σύνολο των δήμων, συντελώντας τελικά στη διαμόρφωση μιας μικρότερης συνολικής υδατικής κατανάλωσης. Ο μεγαλύτερος όγκος γκρι νερού απαιτείται, και πάλι, εντός του Δήμου Κρωπίας και ανέρχεται σε m³. Πίνακας 4.32: Συγκεντρωτικός πίνακας πράσινης, μπλε, γκρι και ολικής υδατικής κατανάλωσης για καθέναν από τους δήμους και για το σύνολο της περιοχής, για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Blaney-Criddle Δήμοι Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) Δ. Παλλήνης Δ. Παιανίας Δ. Ραφήνας-Πικερμίου Δ. Κρωπίας Δ. Μαρκόπουλου Μεσογαίας Δ. Σαρωνικού Δ. Σπάτων-Αρτέμιδος Σύνολο (m³/έτος)

139 Εικόνα 4.9: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των δήμων της περιοχής μελέτης για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Blaney-Criddle Αναφορικά με τη συνεισφορά της εκάστοτε καλλιέργειας στη συνολική υδατική κατανάλωση και σύμφωνα με το διάγραμμα που ακολουθεί (Εικόνα 4.10), διαπιστώνεται και πάλι ότι οι καλλιέργειες οι οποίες ευθύνονται για τη σημαντικότερη κατανάλωση γεωργικού νερού εντός των ορίων της περιοχής είναι τα «ελαιόδεντρα» και τα «αμπέλια» με το δαπανώμενο για αυτά όγκο νερού να συνιστά το 96% της συνολικής υδατικής κατανάλωσης στο γεωργικό τομέα. Σε ό,τι αφορά τις επιμέρους συνιστώσες της κατανάλωσης, ως η περισσότερο «απαιτητική» τόσο σε πράσινο και μπλε όσο και σε γκρι νερό, χαρακτηρίζεται, και πάλι, η καλλιέργεια της ελιάς παρουσιάζοντας, ωστόσο, μείωση της γκρι κατανάλωσης κατά το παρόν σενάριο, περίπου 50%, σε σύγκριση με προηγουμένως, εξαιτίας του μικρότερου ποσοστού διείσδυσης των ρύπων που έχει ληφθεί, για την περίπτωση της ελιάς, στο σενάριο αυτό. Στο συγκεκριμένο σενάριο η ολική υδατική κατανάλωση στον τομέα της γεωργίας για το σύνολο της περιοχής μελέτης προέκυψε περίπου ίση με m³, κατά 17% μικρότερη συγκρινόμενη με το προηγούμενο σενάριο, εξαιτίας της μείωσης της κατανάλωσης γκρι νερού. Η κατανομή του συνολικού καταναλισκόμενου νερού σε πράσινο, μπλε και γκρι, για το παρόν σενάριο, παρουσιάζεται στην Εικόνα

140 Εικόνα 4.10: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των καλλιεργειών για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Blaney-Criddle 119

141 Εικόνα 4.11: Ποσοστιαία κατανομή συνολικής υδατικής κατανάλωσης σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Blaney-Criddle Υδατικά Αποτυπώματα των καλλιεργειών και υδατικές καταναλώσεις εντός της περιοχής μελέτης υπολογισμένα με τη μέθοδο Penman-Monteith Στους Πίνακες 4.33 έως 4.35, παρουσιάζεται η διαδικασία η οποία ακολουθήθηκε, βάσει της μεθόδου Penman-Monteith, για την εκτίμηση του πράσινου, του μπλε και του γκρι ΥΑ της καλλιέργειας των «αμπελιών». Στη συνέχεια, στον Πίνακα 4.36, απεικονίζονται τα ολικά Υδατικά Αποτυπώματα της συγκεκριμένης καλλιέργειας, ανάλογα με το σενάριο του γκρι ΥΑ που λήφθηκε υπόψη. 120

142 Πίνακας 4.33: Υπολογισμός πράσινης συνιστώσας ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών -Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργεια: αμπέλια Σπορά: 1/4 Διάρκεια καλλιεργητικής περιόδου: 210 ημέρες Περίοδος άρδευσης: 1/5-30/9 ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Διάρκεια καλλιεργητικής περιόδου αμπελιών Μήνας Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας αναφοράς ET0 (mm/d) Συντελεστής καλλιέργειας Kc Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας ETC (mm/d) Αριθμός ημερών του μήνα Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας ΕΤc (mm) Μηνιαία βροχόπτωση P (mm) Μηνιαία ενεργός βροχόπτωση PE (mm) Πράσινη μηνιαία υδατικη χρήση Ugreen =min(etc, PE) (mm/μήνα) Πράσινη μηνιαία υδατικη χρήση Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Ugreen (m³/στρέμμα) Συνολικη Πράσινη υδατική χρήση για την παραγωγή της καλλιέργειας CWUGreen (m³/στρέμμα) Απόδοση καλλιέργειας Υ (τόνοι/στρέμμα) Πράσινο Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο)

143 Πίνακας 4.34: Υπολογισμός μπλε συνιστώσας ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών -Μέθοδος Penman-Monteith ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΠΛΕ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Μήνας Εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας ΕΤc (mm) Μηνιαία ενεργός βροχόπτωση PE (mm) Μπλε μηνιαία υδατικη χρήση UBlue =ΕΤc - PE (mm/μήνα) Μπλε μηνιαία υδατική χρήση UBlue (m³/στρέμμα) Περίοδος άρδευσης αμπελιών Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Συνολικη Μπλέ υδατική χρήση για την παραγωγή της καλλιέργειας CWUBlue (m³/στρέμμα) Απόδοση καλλιέργειας Υ (τόνοι/στρέμμα) Μπλε Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο)

144 Πίνακας 4.35: Υπολογισμός γκρι συνιστώσας ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών για δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Penman-Monteith Επιφανειακοί αποδέκτες Υπόγεια νερά Εφαρμοζόμενη ποσότητα αζώτου (kg/στρέμμα) ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΓΚΡΙ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Ποσοστό φωσφόρου που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα επιτρεπόμενη συγκέντρωση αζώτου (mg/l) επιτρεπόμενη συγκέντρωση φωσφόρου (mg/l) Γκρι Υδατικό Γκρι Υδατικό Γκρι Υδατικό Εφαρμοζόμενη Ποσοστό αζώτου Απόδοση Αποτύπωμα Αποτύπωμα αποτύπωμα για ποσότητα φωσφόρου που εισχωρεί στο καλλιέργειας αζώτου φωσφόρου ποσοστό διείσδυσης (kg/στρέμμα) υδατικό σύστημα (τόνοι/στρέμμα) (m³/τόνο) (m³/τόνο) ρύπων= Ποσοστό Γκρι Υδατικό Γκρι Υδατικό Εφαρμοζόμενη Εφαρμοζόμενη Ποσοστό αζώτου Απόδοση φωσφόρου που επιτρεπόμενη επιτρεπόμενη Αποτύπωμα Αποτύπωμα ποσότητα αζώτου ποσότητα φωσφόρου που εισχωρεί στο καλλιέργειας εισχωρεί στο συγκέντρωση συγκέντρωση Αζώτου φωσφόρου (kg/στρέμμα) (kg/στρέμμα) υδατικό σύστημα (τόνοι/στρέμμα) υδατικό σύστημα αζώτου (mg/l) φωσφόρου (mg/l) (m³/τόνο) (m³/τόνο) Γκρι Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Πίνακας 4.36: Συνολικό ΥΑ της καλλιέργειας των αμπελιών για τα δύο σενάρια του γκρι ΥΑ -Μέθοδος Penman-Monteith Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε+υαγκρι₁ (m³/τόνο) Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε+υαγκρι₂ (m³/τόνο)

145 Κατ αντιστοιχία με τη μέθοδο Blaney-Criddle, η ανωτέρω διαδικασία εφαρμόστηκε για το σύνολο των φυτικών καλλιεργειών που απαντώνται στην περιοχή, συντελώντας στην εκτίμηση των Υδατικών Αποτυπωμάτων τους. Τα αποτελέσματα του πράσινου, του μπλε, του γκρι και του ολικού ΥΑ για καθεμία από τις καλλιέργειες, για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα, παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.37 ενώ μέσω της Εικόνας 4.12, οπτικοποιούνται τα εν λόγω αποτελέσματα. Πίνακας 4.37: Το πράσινο, το μπλε, το γκρι και το συνολικό ΥΑ των καλλιεργειών για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινο Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Μπλέ Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Γκρι Υδατικό Αποτύπωμα₁ καλλιέργειας (m³/τόνο) Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε +ΥΑΓΚΡΙ₁ (m³/τόνο) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός

146 Εικόνα 4.12: Συγκριτική θεώρηση των ΥΑ των καλλιεργειών για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Penman-Monteith Παρατηρείται ότι τις υψηλότερες τιμές ολικού Υδατικού Αποτυπώματος παρουσιάζουν κατά σειρά οι καλλιέργειες των «μηλιών», των «ελαιόδενδρων» και των «αμυγδαλιών», με περίπου m³, 8654 m³ και 6318 m³ απαιτούμενου όγκου νερού ανά τόνο παραγωγής, αντίστοιχα, ενώ υψηλές τιμές ολικού ΥΑ εμφανίζουν, επίσης, τα «αμπέλια» με

147 m³/τόνο και οι «φράουλες» με 3829 m³ νερού ανά τόνο παραγόμενης ποσότητας, αντίστοιχα. Ειδικότερα, όσον αφορά στις επιμέρους συνιστώσες του ΥΑ, διαπιστώνεται ότι το μεγαλύτερο πράσινο ΥΑ παρουσιάζουν οι καλλιέργειες των «μηλιών», του «σιταριού», και τις «βρώμης» με ανάγκες σε βρόχινο νερό περίπου ίσες με 2110 m³/τόνο, 1043 m³/τόνο και 883 m³/τόνο, αντίστοιχα, ενώ της ίδιας τάξης μεγέθους είναι και τα ΥΑ του «κριθαριού» και των «ελαιόδενδρων» οι τιμές των οποίων ανέρχονται περίπου σε 863 m³ και 849 m³ βρόχινου νερού ανά τόνο παραγόμενης σοδειάς, αντίστοιχα. Ακολούθως, όσον αφορά το μπλε ΥΑ, την κατανάλωση δηλαδή αρδευτικού νερού ανά τόνο παραγωγής, ως περισσότερο «απαιτητικές» σε νερό εμφανίζονται, κατά σειρά, οι καλλιέργειες των «μηλιών» με περίπου m³/τόνο, των «αμπελιών» με 3290 m³/τόνο και των «ελαιόδενδρων» με 3167 m³/τόνο, ενώ υψηλές ανάγκες αρδευτικού νερού ανά τόνο παραγωγής, διαπιστώνεται ότι εμφανίζουν, επίσης, οι καλλιέργειες των «αμυγδαλιών» και της «φράουλας» με περίπου 2509 m³/τόνο και 2208 m³/τόνο, αντίστοιχα. Αναφορικά με τη γκρι συνιστώσα Υδατικού Αποτυπώματος των καλλιεργειών, ισχύουν όσα αναφέρθηκαν για τη μέθοδο Blaney-Criddle, δεδομένου ότι αυτή δεν επηρεάζεται από τις κλιματικές συνθήκες και τις ανάγκες εξατμισοδιαπνοής των καλλιεργειών παρά μόνο από το θεωρούμενο κάθε φορά σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα. Εν τούτοις, παρά το γεγονός ότι οι τιμές του γκρι ΥΑ των καλλιεργειών παραμένουν ίδιες, για το δεδομένο σενάριο, και για τις δύο μεθόδους που εφαρμόζονται στην παρούσα εργασία, εκείνο το οποίο διαφοροποιείται είναι το ποσοστό της συνεισφοράς τους στο συνολικό ΥΑ κάθε επιμέρους καλλιέργειας, καθώς η πράσινη και η μπλε συνιστώσα μεταβάλλονται ανάλογα με τη χρησιμοποιούμενη κάθε φορά μέθοδο. Εν συνεχεία, στον Πίνακα 4.38 και την Εικόνα 4.13, παρατίθενται τα αποτελέσματα των ΥΑ των καλλιεργειών έτσι όπως προέκυψαν για τη μέθοδο Penman-Monteith βάσει του 2 ου σεναρίου κατά το οποίο το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα λήφθηκε ίσο με 7%. Τα εν λόγω αποτελέσματα διαφοροποιούνται σε σχέση με προηγουμένως μόνο ως προς τη γκρι υδατική συνιστώσα, όπως ήταν αναμενόμενο, η οποία παρουσιάζεται, για την πλειονότητα των καλλιεργειών, μικρότερη σε σχέση με αυτή του 1 ου σεναρίου. Η πράσινη και μπλε συνιστώσα του ΥΑ παραμένουν οι ίδιες με αυτές του 1 ου σεναρίου, ενώ το ολικό ΥΑ κάθε καλλιέργειας μεταβάλλεται λόγω της διαφοροποίησης του γκρι ΥΑ. Στο παρόν σενάριο, τα υψηλότερα ολικά ΥΑ εμφανίζουν κατά σειρά, οι «μηλιές», τα «ελαιόδεντρα» και τα «αμπέλια» με περίπου m³/τόνο, 6181 m³/τόνο και 4837 m³/τόνο, ενώ ακολουθούν οι καλλιέργειες των «αμυγδαλιών» και της «φράουλας» με ολικό ΥΑ περίπου ίσο με 4532 m³/τόνο και 4081 m³/τόνο, αντίστοιχα. 126

148 Πίνακας 4.38: Το πράσινο, το μπλε, το γκρι και το συνολικό ΥΑ των καλλιεργειών για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινο Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Μπλέ Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m³/τόνο) Γκρι Υδατικό Αποτύπωμα₂ καλλιέργειας (m³/τόνο) Συνολικό Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας=υαπρασ+υαμπλε +ΥΑΓΚΡΙ₂ (m³/τόνο) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός

149 Εικόνα 4.13: Συγκριτική θεώρηση των ΥΑ των καλλιεργειών για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων - Μέθοδος Penman-Monteith Τον υπολογισμό των ΥΑ των καλλιεργειών, έτσι όπως αυτά υπολογίστηκαν, στην προκειμένη περίπτωση, μέσω της μεθόδου Penman-Monteith, ακολούθησε η εκτίμηση των υδατικών καταναλώσεων που σημειώνονται για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής εντός της περιοχής έρευνας. Τα εν λόγω αποτελέσματα εξάχθηκαν, για καθένα από τα δύο 128

150 επιμέρους σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων, σε επίπεδο καλλιέργειας, δήμου αλλά και για το σύνολο της περιοχής, ενώ αφορούν τόσο στην ολική υδατική κατανάλωση όσο και στις επιμέρους συνιστώσες αυτής (πράσινη, μπλε, γκρι). Στους Πίνακες 4.39 έως 4.45, καταγράφονται οι υπολογισθείσες υδατικές καταναλώσεις για καθεμία από τις καλλιέργειες και για καθέναν από τους δήμους από τους οποίους συναποτελείται η περιοχή έρευνας. Πίνακας 4.39: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Παλλήνης για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Παλλήνης Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρου- 0 χειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

151 Πίνακας 4.40: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Παιανίας για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Παιανίας Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

152 Πίνακας 4.41: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Ραφήνας-Πικερμίου για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Ραφήνας-Πικερμίου Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

153 Πίνακας 4.42: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Κρωπίας για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Κρωπίας Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

154 Πίνακας 4.43: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Μαρκόπουλου Μεσογαίας για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Μαρκόπουλου Μεσογαίας Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

155 Πίνακας 4.44: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Σαρωνικού για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Σαρωνικού Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος)

156 Πίνακας 4.45: Η πράσινη, η μπλε, η γκρι και η συνολική υδατική κατανάλωση του Δήμου Σπάτων-Αρτέμιδος για τα δύο σενάρια του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα - Μέθοδος Penman-Monteith Καλλιέργειες Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Δήμος Σπάτων-Αρτέμιδος Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) αμπέλια ελαιόδενδρα σιτάρι σκληρό κριθάρι βρώμη κριθάρι για σανό βρώμη για σανό βίκος για σανό τριφύλλια ετήσια καρπούζια πεπόνια πορτοκαλιές λεμονιές μανταρινιές μηλιές αχλαδιές βερυκοκιές ροδακινιές συκιές κερασιές αμυγδαλιές λάχανα κουνουπίδια αρακάς χλωρός μαρούλια αντίδια φασολάκια χλωρά μπάμιες κουκιά κολοκυθάκια αγγούρια μελιτζάνες αγκινάρες σπανάκι πράσα κρεμμύδια ξερά σκόρδα ξερά πατάτα άνοιξης πατάτα φθινοπώρουχειμώνα φράουλες σπαράγγια αραβόσιτος χλωρός Σύνολο (m³/έτος) Συνοψίζοντας τα παραπάνω αποτελέσματα, στον Πίνακα 4.46, φαίνεται η ολική πράσινη, μπλε, γκρι και συνολική υδατική κατανάλωση (ως το άθροισμα των τριών επιμέρους συνιστωσών), για το 1 ο σενάριο του γκρι ΥΑ, για καθέναν από τους δήμους αλλά και για το σύνολο της περιοχής. 135

157 Πίνακας 4.46: Συγκεντρωτικός πίνακας πράσινης, μπλε, γκρι και ολικής υδατικής κατανάλωσης για καθέναν από τους δήμους και για το σύνολο της περιοχής μελέτης, για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Penman-Monteith Δήμοι Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₁ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₁) (m³/έτος) Δ. Παλλήνης Δ. Παιανίας Δ. Ραφήνας-Πικερμίου Δ. Κρωπίας Δ. Μαρκόπουλου Μεσογαίας Δ. Σαρωνικού Δ. Σπάτων-Αρτέμιδος Σύνολο (m³/έτος) Σε ό,τι αφορά στα αποτελέσματα των υδατικών καταναλώσεων τα οποία προέκυψαν βάσει της μεθόδου Penman-Monteith για το 1 ο σενάριο του γκρι ΥΑ, διαπιστώνεται ότι η υψηλότερη ολική υδατική κατανάλωση για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής σημειώνεται, κατά σειρά, στους δήμους Κρωπίας και Παιανίας, με απαιτούμενο όγκο νερού ίσο με m³ και m³, αντίστοιχα, ενώ τρίτος κατά σειρά δήμος όσον αφορά την ολική υδατική κατανάλωση είναι ο δήμος Σαρωνικού με ολικό καταναλισκόμενο όγκο νερού ίσο με m³. Η χαμηλότερη υδατική κατανάλωση για την ανάπτυξη των γεωργικών καλλιεργειών παρατηρείται εντός των ορίων του Δήμου Σπάτων και ανέρχεται στα m³. Διευκρινίζεται εδώ πως, παρότι οι απόλυτες τιμές των καταναλώσεων που σημειώνονται εντός των ορίων κάθε δήμου διαφοροποιούνται αναλόγως του θεωρούμενου κάθε φορά σεναρίου και της χρησιμοποιούμενης μεθόδου εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής, οι δήμοι στους οποίους καταγράφεται η υψηλότερη αλλά και η χαμηλότερη, αντίστοιχα, κατανάλωση γεωργικού νερού, είναι, σε κάθε περίπτωση, οι ίδιοι. Το γεγονός αυτό, συνδέεται αφενός με τον περισσότερο «αστικό» ή «αγροτικό» χαρακτήρα που εμφανίζει ο εκάστοτε δήμος, με τον αριθμό, δηλαδή, των γεωργικών εκτάσεων που απαντώνται εντός αυτού και αφετέρου με το είδος των καλλιεργειών που εντοπίζονται στα όρια του. Ειδικότερα, όσον αφορά στις επιμέρους συνιστώσες της υδατικής κατανάλωσης, ο μεγαλύτερος όγκος βρόχινου νερού απαιτείται και πάλι εντός των ορίων του Δήμου Κρωπίας και ανέρχεται στα m³ ετησίως, ενώ ο υψηλότερος όγκος αρδευτικού νερού καταναλώνεται στο Δήμο Παιανίας και ισούται με m³. Όσον αφορά στον καταναλισκόμενο όγκο γκρι νερού, όπως αναφέρθηκε και για τη μέθοδο Blaney-Criddle, για το παρόν σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων, η υψηλότερη τιμή αυτού καταγράφεται για την ανάπτυξη των καλλιεργειών του Δήμου Κρωπίας και ισούται με m³. 136

158 Η σύγκριση μεταξύ των υδατικών καταναλώσεων των 7 δήμων που απαρτίζουν την περιοχή μελέτης, οπτικοποιείται μέσω του ακόλουθου διαγράμματος (Εικόνα 4.14). Εικόνα 4.14: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των δήμων της περιοχής μελέτης για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων Μέθοδος Penman- Monteith Εξετάζοντας τις καταγραφείσες εντός της περιοχής υδατικές καταναλώσεις, σε επίπεδο καλλιέργειας, διαπιστώνεται ότι για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων και βάσει της μεθόδου Penman-Monteith, οι καλλιέργειες για τις οποίες δαπανώνται οι μεγαλύτερες ποσότητες νερού είναι, κατά σειρά, τα «ελαιόδεντρα» και τα «αμπέλια» με m³ και m³ ολικού καταναλισκόμενου όγκου νερού ετησίως, αντίστοιχα. Μάλιστα, οι συγκεκριμένες καλλιέργειες ευθύνονται για το 95% περίπου της συνολικής καταναλωθείσας ποσότητας νερού στο γεωργικό τομέα, ενώ ο δαπανώμενος όγκος νερού για το σύνολο των υπόλοιπων καλλιεργειών κρίνεται, συγκριτικά, αμελητέος. Αναλυτικότερα και πέραν της ολικής υδατικής κατανάλωσης, οι υψηλότερες τιμές πράσινου, μπλε και γκρι νερού αντίστοιχα σημειώνονται, επίσης, για την καλλιέργεια των «ελαιόδενδρων» και ισούνται με περίπου m³, m³ και m³, αντίστοιχα. Τα αποτελέσματα της σύγκρισης μεταξύ των υδατικών καταναλώσεων των διαφορετικών ειδών καλλιέργειας που απαντώνται στην περιοχή, για το 1 ο σενάριο του γκρι ΥΑ, φαίνονται στο ακόλουθο διάγραμμα (Εικόνα 4.15). 137

159 Εικόνα 4.15: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των καλλιεργειών για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων Μέθοδος Penman-Monteith Τέλος, βάσει του παρόντος σεναρίου, η ολική υδατική κατανάλωση για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής στην περιοχή μελέτης έχει εκτιμηθεί περίπου ίση με m³ με τη γκρι υδατική κατανάλωση να συνεισφέρει κατά 48% επί του συνόλου του καταναλισκόμενου νερού, η μπλε κατά 44%, αντίστοιχα, ενώ το βρόχινο νερό συνιστά μόλις το 8% της συνολικής υδατικής κατανάλωσης. Η ποσοστιαία κατανομή της συνολικής υδατικής κατανάλωσης σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό παρουσιάζεται ακολούθως (Εικόνα 4.16). 138

160 Εικόνα 4.16: Ποσοστιαία κατανομή συνολικής υδατικής κατανάλωσης σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό για το 1 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων Μέθοδος Penman- Monteith Εν συνεχεία, στον Πίνακα 4.47, παρουσιάζονται συγκεντρωτικά τα αποτελέσματα της πράσινης, της μπλε, της γκρι και της συνολικής υδατικής κατανάλωσης, για κάθε επιμέρους δήμο αλλά και για το σύνολο της περιοχής έρευνας, έτσι όπως προέκυψαν βάσει του 2 ου σεναρίου κατά το οποίο το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα έχει ληφθεί ίσο με 7%. Στο συγκεκριμένο σενάριο, τις υψηλότερες ολικές υδατικές καταναλώσεις παρουσιάζουν ο Δήμος Παιανίας με m³ και ο Δήμος Κρωπίας με m³ ενώ ακολουθεί ο Δήμος Σαρωνικού με ολική υδατική κατανάλωση για την ανάπτυξη των καλλιεργειών ίση με m³. Η χαμηλότερη ολική υδατική κατανάλωση στο γεωργικό τομέα σημειώνεται, και πάλι, στο Δήμο Σπάτων-Αρτέμιδος και ανέρχεται στα m³. Η καταναλωθείσες ποσότητες βρόχινου και αρδευτικού νερού, αντίστοιχα, οι οποίες καταγράφονται εντός των ορίων των επιμέρους δήμων, αλλά και στο σύνολο της περιοχής, είναι αυτές οι οποίες προέκυψαν κατά το προηγούμενο σενάριο. Αναφορικά με τη γκρι υδατική συνιστώσα, που είναι αυτή η οποία μεταβάλλεται στο παρόν σενάριο, παρατηρείται ότι η υψηλότερη τιμής της σημειώνεται εντός των διοικητικών ορίων του Δήμου Κρωπίας και ανέρχεται στα m³ απαιτούμενου όγκου νερού. Τα αποτελέσματα καθώς και η συγκριτική θεώρηση αυτών παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.47 και το σχετικό διάγραμμα (Εικόνα 4.17). 139

161 Πίνακας 4.47: Συγκεντρωτικός πίνακας πράσινης, μπλε, γκρι και ολικής υδατικής κατανάλωσης για καθέναν από της δήμους και για το σύνολο της περιοχής μελέτης, για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων- Μέθοδος Penman-Monteith Δήμοι Πράσινη υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Μπλε υδατική κατανάλωση (m³/έτος) Γκρι υδατική κατανάλωση₂ (m³/έτος) Συνολική υδατική κατανάλωση (Πράσινη+Μπλε+Γκρι₂) (m³/έτος) Δ. Παλλήνης Δ. Παιανίας Δ. Ραφήνας-Πικερμίου Δ. Κρωπίας Δ. Μαρκόπουλου Μεσογαίας Δ. Σαρωνικού Δ. Σπάτων-Αρτέμιδος Σύνολο (m³/έτος) Εικόνα 4.17: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των δήμων της περιοχής μελέτης για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων Μέθοδος Penman- Monteith Όσον αφορά την ανά είδος καλλιέργειας υδατική κατανάλωση, για το παρόν σενάριο, διαπιστώνεται ότι οι καλλιέργειες για τις οποίες δαπανάται ο μεγαλύτερος όγκος νερού επί του συνόλου της υδατικής κατανάλωσης είναι, και πάλι, εκείνες των «ελαιόδενδρων» και των «αμπελιών» με ολικό καταναλισκόμενο όγκο νερού περίπου ίσο με m³ και m³, αντίστοιχα, συμβάλλοντας, αθροιστικά, κατά 94% περίπου στη συνολική κατανάλωση νερού για τις ανάγκες του γεωργικού τομέα στην περιοχή έρευνας. Ειδικότερα, αναφορικά με τις επιμέρους συνιστώσες υδατικής κατανάλωσης, όπως περιγράφηκε και για το 1 ο σενάριο, οι υψηλότερες ποσότητες βρόχινου και αρδευτικού 140

162 νερού καταναλώνονται για την καλλιέργεια των ελαιόδενδρων, ενώ ο μεγαλύτερος όγκος γκρι νερού δαπανάται, επίσης, για την καλλιέργεια αυτή και ισούται, για το παρόν σενάριο, με m³. Η σύγκριση μεταξύ των υδατικών καταναλώσεων των φυτικών καλλιεργειών της περιοχής μελέτης για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα, καθίσταται εφικτή μέσω της Εικόνας Εικόνα 4.18: Συγκριτική θεώρηση των υδατικών καταναλώσεων των καλλιεργειών για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων Μέθοδος Penman-Monteith Κατά το παρόν σενάριο, ο ολικός απαιτούμενος όγκος νερού για την ανάπτυξη των καλλιεργειών που απαντώνται στην περιοχή, εκτιμήθηκε περίπου ίσος με m³ 141

163 και η ποσοστιαία κατανομή αυτού σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό αντίστοιχα, παρουσιάζεται στο ακόλουθο σχήμα. Εικόνα 4.19: Ποσοστιαία κατανομή συνολικής υδατικής κατανάλωσης σε πράσινο, μπλε και γκρι νερό για το 2 ο σενάριο του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων Μέθοδος Penman- Monteith Συγκριτική αξιολόγηση αποτελεσμάτων Εξαιτίας του όγκου των αποτελεσμάτων που προέκυψαν βάσει των δύο διαφορετικών μεθοδολογιών, αλλά και των επιμέρους σεναρίων για τα οποία αυτές εφαρμόστηκαν, απαραίτητη είναι η σύνοψη αλλά και η συγκριτική αξιολόγηση αυτών προκειμένου να εξαχθούν σαφέστερα συμπεράσματα αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη κάθε φορά μέθοδο αλλά και με τα αποτελέσματα που αυτή επιφέρει. Η συγκριτική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο σύγκρισης, αφορά στην επιρροή του επιλεχθέντος κάθε φορά σεναρίου του ποσοστού εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα, στα αποτελέσματα, ενώ το δεύτερο επίπεδο σύγκρισης αφορά στην επιρροή της χρησιμοποιούμενης μεθόδου εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής, στα προκύπτοντα αποτελέσματα, για ένα δεδομένο σενάριο του γκρι ΥΑ. Αξιολόγηση αποτελεσμάτων βάσει επιλεχθέντος σεναρίου Σε ό,τι αφορά το σενάριο του ποσοστού εισχώρησης που λήφθηκε υπόψη στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης μεθόδου, προκύπτει ότι αυτό δεν οδηγεί σε σημαντικά διαφορετικά συμπεράσματα αναφορικά με την κατάταξη των καλλιεργειών βάσει των Υδατικών Αποτυπωμάτων τους. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της μεθόδου Blaney-Criddle, ανεξάρτητα από το σενάριο του γκρι ΥΑ, οι καλλιέργειες οι οποίες παρουσιάζουν τα υψηλότερα ολικά ΥΑ είναι κατά σειρά οι «μηλιές», τα «ελαιόδεντρα», τα «αμπέλια», οι «αμυγδαλιές» και οι «φράουλες» ενώ μικρές διαφορές ως προ της κατάταξη εντοπίζονται για τη γκρι συνιστώσα του ΥΑ, μεταξύ των δύο σεναρίων. Αναφορικά με τη μέθοδο Penman-Monteith, οι καλλιέργειες οι οποίες παρουσιάζονται ως οι πιο υδροβόρες και για 142

164 τα δύο επιμέρους σενάρια είναι και πάλι οι «μηλιές», τα «ελαιόδεντρα», οι «αμυγδαλιές», τα «αμπέλια» και οι «φράουλες» με τη διαφορά ότι κατά το δεύτερο σενάριο τα «αμπέλια» εμφανίζουν υψηλότερο ΥΑ από την καλλιέργεια των «αμυγδαλιών». Αναφορικά με τους δήμους στους οποίους καταγράφεται η υψηλότερη υδατική κατανάλωση, κατά το 2 ο σενάριο στο Δήμο Παιανίας δαπανάται περισσότερο νερό για τις ανάγκες της γεωργικής παραγωγής απ ότι στο Δήμο Κρωπίας, ενώ κατά το 1 ο σενάριο συμβαίνει το αντίθετο. Ωστόσο, και για τα δύο σενάρια στους εν λόγω δήμους σημειώνονται οι υψηλότερες ολικές υδατικές καταναλώσεις, ενώ ο δήμος με τη μικρότερη κατανάλωση νερού στη γεωργική παραγωγή, σε κάθε περίπτωση, είναι εκείνος των Σπάτων. Ακολούθως, ανεξάρτητα από το επιλεχθέν σενάριο, προκύπτει ότι οι καλλιέργειες για τις οποίες δαπανάται τελικά ο μεγαλύτερος όγκος νερού είναι εκείνες των «ελαιόδενδρων» και των «αμπελιών» γεγονός το οποίο εξηγείται λόγω του γενικά υψηλού ΥΑ που παρουσιάζουν ανεξαρτήτως σεναρίου αλλά και του ιδιαίτερα υψηλού ποσοστού κάλυψης της περιοχής μελέτης από τις καλλιέργειες αυτές. Οι σημαντικότερες διαφορές που προκύπτουν από τη χρήση των δύο διαφορετικών σεναρίων αφορούν στα ύψη των ΥΑ των καλλιεργειών και των υδατικών καταναλώσεων αντίστοιχα. Δεδομένου ότι το ποσοστό εισχώρησης των ρύπων στο υδατικό σύστημα το οποίο έχει ληφθεί κατά το 2 ο σενάριο (ενιαίο και ίσο με 7%) προκύπτει μικρότερο, για την πλειονότητα των καλλιεργειών, από το αντίστοιχο ποσοστό του 1 ου σεναρίου, το γκρι ΥΑ και κατ επέκταση και το ολικό, προκύπτει για τις περισσότερες καλλιέργειες μικρότερο κατά το 2 ο σενάριο. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε χαμηλότερη γκρι υδατική κατανάλωση και κατ επέκταση και ολική, καθώς η πράσινη και η μπλε συνιστώσα παραμένουν αμετάβλητες για μία δεδομένη μέθοδο εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής. Έτσι, μεταξύ του 1 ου και του 2 ου σεναρίου παρατηρείται μείωση της συνολικής γκρι υδατικής κατανάλωσης κατά 48% περίπου, το οποίο οδηγεί στην περίπτωση της μεθόδου Blaney-Criddle,σε 17% μείωση της ολικής υδατικής κατανάλωση μεταξύ 1 ου και 2 ου σεναρίου, ενώ στην περίπτωση της μεθόδου Penman-Monteith σε 23% μείωση αντίστοιχα. Στην Εικόνα 4.20, παρουσιάζονται συγκριτικά η γκρι και η ολική υδατική κατανάλωση για κάθε επιμέρους σενάριο, και για τις δύο μεθόδους που εφαρμόζονται, προκειμένου να καταστεί αντιληπτό το πώς η μεταβολή της γκρι συνιστώσας της υδατικής κατανάλωσης επηρεάζει την ολική υδατική κατανάλωση για καθεμία από τις μεθόδους. 143

165 Εικόνα 4.20: Συγκριτική θεώρηση γκρι και ολικής υδατικής κατανάλωσης για κάθε επιμέρους σενάριο και μέθοδο Αξιολόγηση αποτελεσμάτων βάσει εφαρμοζόμενης μεθόδου εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής Σε ότι αφορά την επιλεχθείσα μέθοδο εκτίμησης της εξατμισοδιαπνοής των καλλιεργειών, για ένα δεδομένο σενάριο, διαπιστώνεται ότι αυτή δε δημιουργεί πρόβλημα στην εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων αναφορικά με το ποιες καλλιέργειες είναι πιο απαιτητικές σε νερό ή ποιοι δήμοι της περιοχής μελέτης δέχονται τις εντονότερες πιέσεις. Τόσο κατά τη μέθοδο Blaney-Criddle όσο και κατά τη μέθοδο Penman-Monteith προκύπτει και πάλι ότι, από πλευράς κατάταξης των ολικών ΥΑ τους, οι πιο υδροβόρες καλλιέργειες είναι οι «μηλιές», τα «ελαιόδεντρα», τα «αμπέλια», οι «αμυγδαλιές» και οι «φράουλες» με τη διαφορά ότι για την περίπτωση της μεθόδου Penman-Monteith και για το 1 ο σενάριο η καλλιέργεια των «αμυγδαλιών» προκύπτει ως περισσότερο απαιτητική σε νερό από εκείνη των «αμπελιών». Επιπροσθέτως, ορισμένες διαφορές εντοπίζονται στις επιμέρους συνιστώσες, πράσινη και μπλε, του ΥΑ μεταξύ των δύο μεθόδων, όπως το ότι εφαρμόζοντας τη μέθοδο Penman-Monteih, τα «ελαιόδεντρα» κατατάσσονται στην πέμπτη θέση, βάσει του πράσινου ΥΑ τους, ενώ κατά τη μέθοδο Blaney-Criddle στη δεύτερη, καταναλώνουν δηλαδή συγκριτικά περισσότερο βρόχινο νερό. Επιπλέον, σε ότι αφορά το μπλε ΥΑ έτσι όπως υπολογίστηκε βάσει της μεθόδου Penman-Monteith, η τιμή αυτού για την καλλιέργεια των «αμπελιών» προκύπτει μεγαλύτερη από εκείνη των «ελαιόδενδρων», ενώ κατά τη μέθοδο Blaney-Criddle συμβαίνει το αντίθετο. Οι διαφορές που παρουσιάζονται μεταξύ των δύο μεθόδων σε ότι αφορά την κατάταξη των καλλιεργειών οφείλεται στον τρόπο που αυτές αντιμετωπίστηκαν στα πλαίσια κάθε μεθόδου. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι κατά τη μέθοδο Blaney-Criddle τα «αμπέλια» κατατάσσονται στην τρίτη θέση βάσει του ολικού ΥΑ τους, ενώ στη μέθοδο Penman-Monteith στην τέταρτη οφείλεται στο γεγονός ότι στην πρώτη περίπτωση εξετάστηκαν ως πολυετής 144