ATHENS ANNALS OF ARCHAEOLOGY

Transcript

1 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΆΛΕΚΤΑ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ XI 1978 ATHENS ANNALS OF ARCHAEOLOGY ΤΕΥΧΟΣ 1 ΑΘ H N AI

2 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΆΛΕΚΤΑ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ» «ATHENS ANNALS OF ARCHAEOLOGY» (AAA) Τα «Α ρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Α θηνώ ν» είναι εξαμηνιαίο περιοδικό για την άμεση αρχαιολογική ενημέρωση. Εκδίδονται από την Γενική Διευθύνση Αρχαιοτήτων καί Αναστηλώσεως του Υπουργείου Πολιτισμού καί Επιστημών κάθε Ιανουάριο καί Ιού λιο. ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ: ΝΙΚ. ΓΙΑΔΟΥΡΗΣ. Γενικός Επιθεωρητής Αρχαιοτήτων καί Ιστορικών Μνημείων ΣΥΝΤΑΞΗ: Α θηνά Γ. Καλογεροπούλου ΣΕΛΙΔΩΣΗ: Λουΐζα Μοντεσάντου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ των κειμένων στα αγγλικά: J. Binder ΤΥΠΟΓΡ. ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ: Ή λεκτρα Κουκουλιού, Σόνια Καλογεροπούλου - Κοντζιλέλου ΕΚΤΥΠΩΣΙΣ: Κ. ΜΙΧΑΛΑΣ Α.Ε. Εικόνα εξωφύλλου: Άγ. Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Αρχάγγελος. COPYRIGHT 1980: ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ ΤΑΠ ΤΟΣΙΤΣΑ 1, ΑΘΗΝΑ (147) «Athens Annals of Archaeology» is a periodical for the quick communication of the archaeological news from Greece. AAA is issued every January and July by the General Inspectorate of Antiquities and Restoration of the Ministry of Culture and Science. DIRECTOR: N. YALOURΙS. Inspector General of Antiquities and Historical Monuments EDITOR: Athena G. Kaloyeropoulou ART EDITOR: Louisa Montesantou TRANSLATION in to English by I. Binder TYPOGRAPHICAL CORRECTIONS: E. Koukouliou. Sonia Kaloyeropoulou - Kontzilelou PRINTED: by K. MICHALAS S.A. Athens, Greece. ADDRESS: TAP Service: Philellinon 17 Athens. Picture on the cover: St. Hierotheos near Megara. Archangel.

3 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΜΟΣ XI, ΤΕΥΧΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σελίδα Page Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ, Καύσεις στο κλασικό νεκροταφείο της Ακάνθου Summary Y. TZEDAKIS - Ε. HALLAGER, The Greek-Sweedish Excavations at Kastelli Chania 1976 and EV. PENTAZOS, The Museum at Komotini ΕΥ. ΠΕΝΤΑΖΟΣ, Αρχαιολογική Συλλογή Αλεξανδρουπόλεως Summary 52 ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ P.J. CALLAGHAN, Macedonian Shields, «Shield-Bowls» and Corinth: A fixed point in Hellenistic Ceramic Chronology?» JOHN H. BETTS, More Aegean Papyrus. Some Glyptic Evidence Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΎΛΟΥ, Παρατηρήσεις σε μερικά «κίβδηλα» του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Résumé 96 ΕΥ. ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ, Παρατηρήσεις σε επιγραφές της Λαυρεωτικής Summary 101 PAUL WALLACE - EDWARD KASE, The Route of the Dorian Invasion MERLE LANGDON, Some Inscriptions in Lavreotiki, Southern Attika NTOYΛA MOYPIKH, Ο ζωγραφικός διάκοσμος τού τρούλλου τού Αγίου Ιεροθέου κοντά στα Μέγαρα Summary

4

5 ΧΡΩΜ. ΠΙΝ. I COLOUR PLATE I Ά γ. Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Η Ετοιμασία του Θρόνου. St. Hierotheos near Megara. The Hetoimasia of the Throne. NTOYΛA MOYPIKH

6

7 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ Στην παραλία της Ι ερισού1 Χαλκιδικής ανασκάπτεται συστηματικά από το το νεκροταφείο της αρχαίας Άκανθου3. Κατά την ανασκαφή του 1976 στα οικόπεδα 8, 53 και 71 του οικισμού ερευνήθηκε μια σειρά από καύσεις του 4ου π.χ. αιώνα ή ιδιορρυθμία στην κατασκευή των 1. Προτιμήθηκε η γραφή Τερισός αντί της συνηθισμένης «Ι ερισσός», επειδή το τοπωνύμιο προέρχεται προφανώς από τη λατινική λέξη cerissus, που σημαίνει αγκάθι ( «άκανθος» ). Η σύνδεση του τοπωνυμίου με το ιερός, που την υπέβαλε ασφαλώς η γειτνίαση της περιοχής με το Ά γιον Ό ρος, είναι μια εύκολη λύση χωρίς γλωσσολογική βάση. 2. Η πρώτη ανασκαφική έρευνα στο νεκροταφείο έγινε το 1970 : Βλ. Εύγ. Γιούρη, Νεκροταφείον Τερισσού ( Αρχαίας Ακάνθου ), ΑΔ 26 ( 1971 ) : Χρονικά, σ Από το καλοκαίρι του 1973 άρχισε η συστηματική ανασκαφή των οικοπέδων της παραλίας, όπου είναι η θέση του νεκροταφείου, με αφορμή την επέκταση του οικισμού προς την πλευρά αυτή. Οι πρώτες ανακοινώσεις των ανασκαφών των ετών θα δοθούν στα αντίστοιχα Χρονικά του Αρχαιολογικού Δελτίου. Την Έφορο των Αρχαιοτήτων δ. Κ. Ρωμιοπούλου, που μου έδωσε την ευκαιρία να πάρω μέρος στις ανασκαφές των δύο τελευταίων ετών και να μελετήσω τις δημοσιευόμενες καύσεις, ευχαριστώ θερμά. 3. Μ. Zähmt, Olynthus und die Chalkidier, σ και χάρτης I, σ. 8. λάκκων όπου έγιναν οι πυρές, και η όλη μέθοδος, πού είναι συνδυασμός των δύο εθίμων, της καύσης και του ενταφιασμού, προσδίδουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις καύσεις αυτές. Η διαδικασία της αποτέφρωσης του νεκρού κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο4 γινόταν μέσα σε βαθιούς, ευρύχωρους λάκκους, ανοιγμένους στον μαλακό βράχο η στο χώμα. Μέσα σ αυτούς τούς λάκκους, πού είχαν συνήθως διαστάσεις 2 x 1 μ., κατασκεύαζαν την πυρά με ξύλα και κλαδιά από τα περισσότερο εύφλεκτα στην κορυφή της τοποθετούσαν τον νεκρό, πολλές φορές μαζί με το φέρετρό του. Επάνω στην πυρά, η γύρω από αυτήν μέσα στο λάκκο, έβαζαν τα κτερίσματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ιδιαίτερα στην Αττική και κυρίως στην αρχαϊκή περίοδο, στο δάπεδο του λάκκου ά- νοιγαν σήραγγες αερισμού, για να διευ- 4. Βλ. D. C. Kurtz - J. Boardman, Greek Burial Customs, σ και 98-99, όπου τα στοιχεία στηρίζονται κυρίως στις δημοσιεύσεις των ανασκαφών του Κεραμεικοΰ και της Αγοράς ( στο έξής : G.B.C. ). Επίσης, D. Robinson, Olynthus XI, Necrolynthia, σ , και Σ. Χαριτωνίδης, Ανασκαφή Κλασσικών Τάφων παρά την Πλατείαν Συντάγματος, ΑΕ 1958, σ

8 6 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Α. ΠΑΡΑΑΜΑ) κολύνεται η κυκλοφορία του αέρα και να διατηρείται η ένταση της φωτιάς5. Μετά την καύση τα υπολείμματα του νεκρού και τα κτερίσματά του είτε παρέμεναν μέσα στον λάκκο, που τον γέμιζαν με χώμα, όπως τον κανονικό τάφο, είτε περισυλλέγονταν και φυλάσσονταν σ ε τεφροδόχα αγγεία6. Στην 'Α κανθο η μέθοδος αυτή, που περιληπτικά περιγράψαμε, διαφέρει κυρίως στον τρόπο της κατασκευής των λάκκων ( σ χ. 1, 2, 3 )7. Πρόκειται για στενόμακρους και ρηχούς λάκκους το μήκος τους φτάνει τα 2 μ., ενώ το πλάτος δεν ξεπερνά τα 0,50 και το αρχικό βάθος δεν 5. G.B.C., σ. 73 και 98. Κατά τον Robinson το μαλακό έδαφος, όπως στην περίπτωση της Ο - λύνθου, διευκόλυνε την κυκλοφορία του αέρα και έτσι δεν υπήρχε ανάγκη κατασκευής σηράγγων αερισμού ( Olynthus XI, σ. 153). Ομως, στους τάφους της πλατείας Συντάγματος, «ουδέν ίχνος αυλακώσεως προς αερισμόν του τάφου παρετηρήθη εις άνασκαφείσας πυράς, όπως εγένετο εις την αρχαϊκήν εποχήν» (ΑΕ 1958, σ. 132), παρ όλο που το έδαφος είναι σχετικά σκληρό ( κιμηλιά ). Πάντως, ότι η κατασκευή των σηράγγων υποβοηθούσε την τελειότερη καύση είναι αδιαμφισβήτητο, γι αυτό είναι πιθανόν η απουσία τους από τις πυρές του νεκροταφείου της Πλατείας Συντάγματος να έχει σχέση με γενικότερη αλλαγή αντιλήψεων για την καύση, αφού, όπως διαπιστώθηκε από τον ανασκαφέα, «... της δαπανηράς καύσεως καθισταμένης βαθμηδόν έλλιπεστέρας, ώστε να μετατραπή βαθμηδόν εις ημίκαυσιν, και τέλος ολοσχερώς εγκαταλειφθείσης, ως δεικνύει και η χρονολογική διάρθρωσις του νεκροταφείου» ( ο.π. σ ). 6. G.B.C. σ. 98. Στην Ολυνθο ο λάκκος της πυράς μετά την καύση γεμιζόταν με χώμα, χωρίς να μετακινηθούν τα οστά (Olynthus XI, σ. 152), και στην Πλατεία Συντάγματος τα υπολείμματα των καύσεων στους πυθμένες των λάκκων έδειξαν ότι «όλη η διαδικασία της ταφής ετελείτο και επερατούτο επί τόπου» ( ο.π. σ. 131 ). 7. Η αποτύπωση και τα σχέδια έγιναν από την αρχιτέκτονα της Εφορείας δ. Ευ. Καμπούρη. πρέπει να ήταν μεγαλύτερο από 0,50 μ., με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την επένδυση των πλευρών τους με πλάκες από ξεραμένο στον ήλιο πηλό. Η επένδυση αυτή, που, απ ό,τι γνωρίζω τουλάχιστο, είναι μοναδικό παράδειγμα, ήταν μια ανάγκη, που τη δημιούργησε η σύσταση του εδάφους: Το νεκροταφείο της Ακάνθου βρίσκεται σε αμμώδη περιοχή όλες ο ι ταφές είναι μέσα στην άμμο, που αρχίζει μόλις 0,50 μ. κάτω από τη σημερινή επιφάνεια. Το πρώτο στρώμα είναι μια σκληρή επίχωση, ό- που ανευρίσκονται ανάμικτα όστρακα από όλες τις περιόδους. Το δεύτερο στρώμα, που αρχίζει στα 0,50 μ. και φτάνει ως το βάθος των 0,88 μ. περίπου, αποτελείται από άμμο κυρίως και λίγο χώμα μέσα σ αυτό βρέθηκαν οι λάκκοι των πυρών. Από το βάθος των 0,80 μ. αρχίζει το τρίτο στρώμα, η καθαρή άμμος, που περιέχει και τον μεγαλύτερο αριθμό των ταφών. Η στάθμη του νερού εμφανίζεται στο βάθος του μ., ανάλογα με τη θέση του χώρου της ανασκαφής. Είναι αμέσως φανερό, ότι σε έδαφος τόσο ασταθές, όπως είναι η άμμος, δεν είναι δυνατόν να διατηρηθεί το κανονικό σχήμα ενός λάκκου, εάν τα τοιχώματά του δεν υποστηριχτούν με σκληρότερο ύλικό. Για το λόγο αυτό, οι πλευρές των λάκκων της Ακάνθου έπενδύθηκαν με τις πήλινες πλάκες8 που ψήθηκαν κατά τη διάρκεια της καύσης και σταθεροποίησαν ακόμη περισσότερο τα τοιχώματα η άμμος έγινε μια συμπαγής μάζα 8. Ο ι αρμοί των πλακών διατηρήθηκαν μόνο σε μια περίπτωση, στην τ. 793 του οικ. 71 ( ε ι κ. 38 ). Οι πλάκες είχαν πλάτος 0,40 μ. και πάχος 0,05-0,07 μ. το ύψος τους υπολογίστηκε σε 0,50 μ. Τα δάπεδα των λάκκων δεν είχαν πήλινη ούτε άλλου είδους επίστρωση ο ι πλάκες των πλευρών πατούσαν κατ ευθείαν στην άμμο.

9 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 με τον πηλό, όπως φαίνεται καθαρά και στις φωτογραφίες, και δημιουργήθηκε έ- τσι ένα είδος λάρνακας, ο «τάφος», ό- που παρέμειναν τα υπολείμματα του νεκρού και τα κτερίσματά του9. Οι παρατηρήσεις που γίνονται εδώ, στηρίζονται στα δεδομένα τριών οικοπέδων της ανασκαφής του Ερευνήθηκαν συνολικά δώδεκα λάκκοι πυρών του τύπου που περιγράψαμε, καθώς και υπολείμματα από επτά πυρές, που δεν είχαν κατασκευαστεί μέσα σε ιδιαίτερο λάκκο, αλλά κατ ευθείαν στην επιφάνεια της άμμου. Από τις πυρές αυτές ο ι τέσσερεις περιείχαν λείψανα καύσεων, ενώ οι υπόλοιπες τρεις ήταν απλώς στρώσεις καμένης άμμου με πάχος από 0,10-0,40 μ., στις οποίες δεν βρέθηκαν στοιχεία που να μαρτυρούν ότι έγινε καύση, και γι αυτό ο ι «πυρές» αυτές δεν αριθμήθηκαν*11. Οι δέκα έξι βεβαιωμένες καύσεις αποτελούν το 7 % του συνόλου των ταφών των τριών οικοπέδων12, αναλογία που είναι σημαντική, ό- ταν θυμηθούμε ότι στην Όλυνθο το ποσοστό των καύσεων όλου του νεκροταφείου είναι 8 %13. Βέβαιη καύση παιδιού στην Άκανθο έχομε μόνο σε μια περίπτωση, ενώ σε άλλες δύο είναι σχεδόν βέβαιη από τα στοιχεία, που δίνουν τα υπολείμματα των καύσεων14. Στους πέντε από τους δώδεκα λάκκους των πυρών ο ι σκελετοί διατήρησαν το σχήμα τους τα οστά είχαν καεί, αλλά δεν είχαν αποτεφρωθεί15. Η θέση και η στάση των σκελετών αυτών ήταν η ίδια16. Το κεφάλι στο ανατολικό άκρο του τάφου και τα πόδια λυγισμένα στα γόνατα έμενε έτσι χώρος στο δυτικό άκρο του τάφου για τα κτερίσματα, που σε όλους τους λάκκους και σε αυτούς όπου από τους σκελετούς δεν διατηρήθηκαν παρά μόνον οστά, βρέθηκαν συγκεντρωμένα εκεί Οι «λαρνακόσχημες» αυτές πυρές της Α- κάνθου θυμίζουν λίγο τις πυρές LXXXIV, LXXXV, VI και XXI της Πλατείας Συντάγματος ( ΑΕ 1958, σ. 60, 62, 108 και 130), μέσα στις οποίες κατασκευάστηκε, μετά την καύση και πάνω στο στρώμα των ανθράκων, ο τάφος του νεκρού : Λάρνακες στις VI και LXXXIV, κεραμοσκεπείς στις XXI και LXXXV. Στην Άκανθο όμως ο λάκκος παίρνει από την αρχή τη μορφή του τάφου του νεκρού και ο προορισμός του και για τις δύο χρήσεις ( χώρος καύσης και χώρος ταφής ) είναι σαφής. 10. Τα οικόπεδα 8,53 και 71 βρίσκονται στην ίδια περιοχή, που αντιστοιχεί στο ΒΔ τμήμα του αρχαίου νεκροταφείου. Σε άλλα οικόπεδα της ίδιας περιοχής είχαν βρεθεί και κατά τις ανασκαφές των προηγουμένων τριών ετών λάκκοι με πήλινη επένδυση, σποραδικά όμως και πολύ κατεστραμμένοι. Για πρώτη φορά, το 1976, οι λάκκοι αυτοί βρέθηκαν σε συστάδες και σε διατήρηση που επιτρέπει την ερμηνεία τους. 11. Οι τρεις αυτές «πυρές» υπάρχουν στο σ χ. 3 χωρίς αριθμό. Σημειώνομε ότι οι έξι από τις επτά χωρίς ιδιαίτερο λάκκο πυρές βρέθηκαν στο οικόπεδο 71 ( βλ. και σ. 21). Η έβδομη βρέθηκε στο οικόπεδο 53. Στο 8 δεν υπήρξαν καθόλου ίχνη πυρών αυτού του είδους. 12. <<<<στα τρία οικόπεδα βρέθηκαν συνολικά 229 ταφές: 74 στο 8, 58 στο 53 και 97 στο Στους 600 τάφους του νεκροταφείου της Ο λύνθου μόνο 53 καύσεις διαπιστώθηκαν, από τις οποίες το 1 /4 ήταν καύσεις παιδιών ( Olynthus XI, σ. 144 ). 14. Βλ. παρακάτω τ. 798 ( σ. 26), τ. 784 (σ. 21 ) και τ. 819 ( σ. 26 ). 15. Στην Όλυνθο μόνο σε 6 από τις 53 καύσεις οι σκελετοί διατηρήθηκαν έτσι, ώστε να είναι δυνατός ο προσδιορισμός της αρχικής τους θέσης ( Olynthus XI, σ. 154). 16. Σε όλους τους λάκκους ο ι σκελετοί ή τα υπολείμματα τους βρέθηκαν σε επίπεδο περίπου 0,10-0,20 μ. ψηλότερα από το δάπεδο του λάκκου, επάνω στο στρώμα της τέφρας από τα υπολείμματα της πυράς. 17. Ως προς τη θέση των κτερισμάτων διαφέρει μόνον η περίπτωση της τ. 784, όπου πιθανότατα

10 8 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) έχομε καύση δύο νεκρών ( βλ. παρακάτω σ. 21 ) και ορισμένα από τα κτερίσματα ήταν διασκορπισμένα σ όλη την έκταση του λάκκου. 18. Βλ. παρακάτω σ. 25. Η διαφορετική διατήρηση των καμένων σκελετών σημαίνει, ότι η φωτιά δεν είχε πάντοτε την ίδια ένταση. Αλλωστε, ο στενός χώρος, μέσα στον οποίο κατασκευαζόταν η πυρά, περιόριζε τον όγκο της και αυτό μείωνε και την αποτελεσματικότητα της φωτιάς. Μόνο στο λάκκο της πυράς τ. 537 του οικοπέδου 8 ( σ χ. 1, εικ. 6, 14) υπήρχαν ενδείξεις για τέλεια καύση του νεκρού. Ο λάκκος της πυράς βρέθηκε στο κέντρο ενός ιδιαίτερα σκληρού καμένου στρώματος από άμμο, χώμα και μικρά κομμάτια πηλού, που ήταν κατάσπαρτο από όστρακα. Η πυρά σχηματίστηκε ασφαλώς όχι μόνο μέσα στο λάκκο αλλά και έξω από αυτόν το μέγεθος και η έκτασή της είχε ως αποτέλεσμα την τέλεια καύση του νεκρού. Μέσα στο λάκκο υπήρχαν ελάχιστα καμένα οστά ( ό- μοια βρέθηκαν και έξω από το λάκκο, πολύ κοντά στη νότια μακρά πλευρά του ) και τα κτερίσματα ήταν συγκεντρωμένα, ό- πως και στις άλλες περιπτώσεις, στο δυτικό άκρο ( ε ι κ. 5 ). Τα κτερίσματα αυτά ήταν μαυρισμένα και αλλοιωμένα από τη φωτιά τόσο, όσο σε καμιάν από τις άλλες καύσεις. Οι ταφές των τριών οικοπέδων, στα ο- ποία αναφερόμαστε, καλύπτουν χρονικά την περίοδο από τα τέλη του 6ου π.χ. αιώνα ως τις αρχές του 3ου. Οι καύσεις, όπως θα αποδειχτεί και από τον κατάλογο των κτερισμάτων που ακολουθεί, χρονολογούνται στον 4ο αιώνα, από τα πρώιμα ως τα τελευταία χρόνια του- μόνο στην καύση τ. 851 του οικοπέδου 7118 βρέθηκαν, επιφανειακά, μερικά όστρακα από αγγεία του 5ου αιώνα. Επειδή όμως τα τοιχώματα του λάκκου της πυράς αυτής είχαν τελείως καταστραφεί και η καύση είχε διαταραχτεί από τη σκληρή επίχωση, τα όστρακα αυτά δεν αποτελούν ασφαλές χρονολογικό στοιχείο. Η συνέχιση των ανασκαφών θα δείξει, αν το έθιμο της καύσης εφαρμόστηκε στην Ακανθο μόνο στον 4ο αιώνα, ή αν στον αιώνα αυτόν είχε τη μεγαλύτερη διάδοση, αφού τα οικόπεδα, που έχουν ως τώρα ανασκαφεί, αντιστοιχούν συνολικά μόνο στο 1/10 της έκτασης, που κατέχει το αρχαίο νεκροταφείο. Το συμπέρασμα που μπορεί ήδη να εξαχθεί με αρκετή βεβαιότητα είναι, ότι όσοι τήρησαν το έθιμο της καύσης, τον οπωσδήποτε δαπανηρό αυτό τρόπο ταφής, ανήκαν στους εύπορους κατοίκους της Ακάνθου. Η αναλογία των κτερισμένων ταφών στο σύνολο των ταφών του νεκροταφείου είναι σχετικά μικρή γι αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός, ότι ο ι δώδεκα από τις δέκα έξι καύσεις είχαν κτερίσματα και ο ι δύο από αυτές ανήκαν στις πλουσιότερα κτερισμένες ταφές των οικοπέδων, στα οποία βρέθηκαν. Οικόπεδο 8 ( σ χ. 1) Στο οικόπεδο αυτό, διαστάσεων X μ., αποκαλύφθηκαν συνολικά 74 ταφές, από τις οποίες ο ι έξι ήταν καύσεις σε λάκκους με πήλινη επένδυση το ποσοστό δηλαδή των καύσεων στο χώρο αυτόν φτάνει στο 8%. Στους 5 από τους 6 λάκκους τα πήλινα τοιχώματα διατηρήθηκαν, άλλοτε πολύ καλά, άλλοτε μέτρια. Στον έκτο ( τ. 618) είχαν τελείως διαλυθεί, υποθέτομε όμως, από το επίμηκες κανονικό σχήμα της πυράς, ότι υπήρχαν αρχικά. Ό - λοι οι λάκκοι έχουν τον ίδιον άξονα A - Δ με ελαφρές αποκλίσεις προς Β. Οι νεκροί

11 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 Σχ. 1. Ι ερισός Οικόπεδο 8. είχαν τοποθετηθεί με το κεφάλι στο ανατολικό άκρο του λάκκου και τα κτερίσματά τους βρίσκονταν κατά κανόνα στο αντίθετο. 1. τ. 521 (εικ. 1): Διατηρήθηκε μέτρια ο ι μακρές πλευρές σώθηκαν σε μήκος μόνον 1.60 μ. Πλάτος 0,50 μ. Βρέθηκαν καμένα οστά χωρίς κανένα κτέρισμα ή όστρακο. 2. τ Διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση. Οι διαστάσεις ήταν 1.98 X 0,45 μ. και τα πήλινα τοιχώματα σώθηκαν ως το ύψος των 0,20 μ. Ο νεκρός είχε τοποθετηθεί πάνω στην πυρά με τα πόδια λυγισμένα στην κοιλιά. Στο βόρειο άκρο του λάκκου βρέθηκαν τα κτερίσματα: 1. Σκύφος βαθύς, μελαμβαφής, με πεταλόσχημες λαβές (εικ. 2 ), ύψ. 0,088, δ.β. 0,035, δ.χ. 0,082 μ. Πηλός καστανός ανοιχτός με ελαφριά ρόδινη απόχρωση. Το μαύρο γάνωμα έχει γίνει γκρίζο σε μεγάλη έκταση από τη φωτιά. Στην αγάνω-

12 10 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) Εικ. 1. Ο λάκκος πυράς τ. 521 πριν από τον καθαρισμό. τη επιφάνεια της βάσης κύκλος με στιγμή. Το σχήμα του σκύφου με το έντονο κοιλόκυρτο προφίλ τον εντάσσει στα αττικά παραδείγματα του β' τετάρτου του 4ου αιώνα, πρβλ. Agora XII, 1 αρ. 350, σ. 260 και Agora XII, 2 πίν Λήκυθος με διακόσμηση δικτυωτού ( ε ι κ. 2 ), ύψ. 0,094, δ.β. 0,038, δ.χ. 0,031 μ. Πηλός καστανός. Μαύρο γάνωμα στο χείλος και στη βάση, διακόσμηση από κάθετες μαύρες και λευκές γραμμές στο λαιμό. Τα ίχνη της φωτιάς δεν είναι έντονα. Πρβλ. Olynthus XIII, αρ. 111, πίν. 110, του α' μισού του 4ου αιώνα. 3. Φιαλίδιο ( ε ι κ. 3 ), υψ. 0,032, δ.β. 0,054, δ.χ. 0,96 μ. Χαρακτηριστικός τοπικός πηλός κόκκινος με πολλή μίκα. Ιχνη μελανού γανώματος εσωτερικά και εξωτερικά. Τοπική απομίμηση των αττικών Εικ. 2. Σκύφος και λήκυθος από την πυρά τ. 531.

13 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 11 μελαμβαφών. Μέρος της επιφάνειας γκρίζο από τη φωτιά. Πρβλ. με ομάδα φιαλιδίων τοπικού εργαστηρίου, Olynthus V, πίν Χύτρα ( ε ι κ. 3), ύψ. 0,103, μ.δ.κ. μεική μέσα στο β' τέταρτο του 4ου π.χ. αιώνα. 3. τ. 537 ( ε ι κ. 4, 6 ). Κατά την καύση τα τοιχώματα του λάκκου αυτού είχαν συμ- Εικ. 3. Φιαλίδιο και χύτρα από την πυρά τ ,116, δ.χ. 0,07 μ. Πηλός κόκκινος ακάθαρτος, γκρίζος από τη φωτιά. Οι χύτρες της Ο λύνθου, και οι άβαφες και οι μελαμβαφείς, έχουν μικρότερο μέγεθος από τη δική μας. Η Olynthus V αρ. 838, πίν. 173, είναι παλαιότερη, όπως δείχνουν η διαμόρφωση του χείλους και το καμπύλο σχήμα της λαβής η δική μας πρέπει να παραβληθεί με την αρ της Αγοράς ( Agora XII, 2, πίν. 93 ), με την οποία έχει σχεδόν τις ίδιες διαστάσεις και την ίδια γωνιώδη λαβή, Το παράδειγμα της Αγοράς χρονολογείται στο π.χ. 5. Σιδερένια στλεγγίδα πλήρης, μήκους 0,27 μ. ( ε ι κ. 13 ). Η τ. 531 χρονολογείται από την κερά- Εικ. 4. Τμήμα του οικοπέδου 8 με τους λάκκους των πυρών τ. 537, 539, 580 και 618.

14 12 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) βρέθηκαν ελάχιστα καμένα οστά και τα κτερίσματα συγκεντρωμένα στο δυτικό ά- κρο (εικ. 5 ). Η κατάσταση των κτερισμάτων μαρτυρά τη μεγάλη ένταση της φωτιάς κατά την καύση : τα αγγεία είναι τόσο καμένα, που δεν διακρίνεται το χρώμα του πηλού. 1. Κάνθαρος μελαμβαφής (εικ. 8), ύψ. 0,079, δ.β. 0,042, δ.χ. 0,077 μ. Συμπληρώθηκε η μια λαβή καθώς και τμήμα της βάσης. Πρόκειται για τον τύπο του αρ. 700 της Αγοράς ( Agora XII, 2, εικ. 7 και πίν. 29 ), που χρονολογείται στο γ' τέταρτο του 4ου π.χ. αιώνα. Πρβλ. επίσης Εικ. 6. Ο λάκκος της πυράς τ. 537 μετά τον καθαρισμό. Εικ. 5. Το δυτικό άκρο του λάκκου της πυράς τ. 537 με τα κτερίσματα. πιεστεί ισχυρά προς τα μέσα, και το αρχικό του σχήμα παραμορφώθηκε. Το μήκος ήταν 2.10 μ., το πλάτος υπολογίστηκε σε 0,40 μ. Το καμένο στρώμα που περιέβαλλε το λάκκο, για το οποίο μιλήσαμε ήδη ( σελ. 8 ), είχε πάχος 0,30-0,40 μ., και περιείχε πολλά όστρακα από άβαφα αγγεία κυρίως, αλλά και μελαμβαφή (εικ. 7 ) ανάμεσα τους διάτρητη βάση από μικρό αμφορέα. Στο εσωτερικό του λάκκου

15 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 13 Εικ. 7. Όστρακα από το καμένο στρώμα που περιέβαλλε τον λάκκο της πυράς τ Εικ. 8. Σκύφος και κάνθαρος από την πυρά τ Εικ. 9. Θήλαστρο και φιαλίδιο από την πυρά τ Εικ. 10. Η διακόσμηση του θηλάστρου της πυράς τ τους κανθάρους τ η ς Ο λύνθου, αρ. 505 (Olynthus V, πίν. 148) και αρ. 515, 516 ( Olynthus XIII, πίν. 183 ), καθώς και τους κανθάρους της Αμφιπόλεως ( Κ. Ρωμιοπούλου, Αγγεία του 4ου π.χ. αι, εκ των ανασκαφών Αμφιπόλεως, ΑΕ 1964, σ. 99, εικ. 6α και 7 ), που χρονολογούνται στα μέσα του αιώνα. 2. Σκύφος βαθύς μελαμβαφής ( ε ι κ. 8 ). Έ χει συμπληρωθεί μεγάλο μέρος του αγγείου με τη μια λαβή. Ύψ. 0,077, δ.β. 0,04, δ.χ. 0,079 μ.

16 14 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) Εικ Η κύλιξ της πυράς τ σ. 131 ) και βρίσκεται πολύ κοντά στα παραδείγματα της Αγοράς αρ. 837 και 838 ( Agora ΧΠ, 2, εικ. 8 και πίν. 33 ), στα οποία η μεγίστη διάμετρος είναι διπλάσια του ύψους. 4. Θήλαστρο (εικ. 9, 10), ύψ. 0,051, δ.β. 0,033, διάμ. στομίου 0,031 μ. Μελαμβαφές με ακτινωτή διακόσμηση γύρω από το στόμιο. Είναι νεώτερο από τα παραδείγματα της Ολύνθου, στα οποία δεν ανευρίσκεται τόσο ψηλό πόδι. Το δικό μας πρέπει να είναι σύγχρονο με της Αμφίπολης ( ΑΕ 1964, σ. 97, εικ. 3δ ), που χρονολογείται στα μέσα του 4ου π.χ. αιώνα. 5. Κύλιξ (εικ. 11,12). Μελαμβαφής, με το ίδιο στιλπνό γάνωμα, όπως το φιαλίδιο, επίσης αττική εισηγμένη. Ύψ. 0,042, δ.β. 0,062, δ.χ. 0,092 μ. Ανήκει στον τύπο του αρ. 558 της Αγοράς (Agora ΧΠ, 1, σελ. 275 ). Στο παράδειγμα της Αγοράς, που χρονολογείται στα π.χ., το χείλος έχει εντονώτερη κλίση προς τα Εικ. 13. Στλεγγίδες, λόγχη και πέλεκυς από τις πυρές τ. 531, 537 και 539. Τοπική παραλλαγή του αττικού τύπου του β' τετάρτου του 4ου π.χ. αιώνα. Είναι κοντόχοντρος, όπως και τα περισσότερα παραδείγματα της Ολύνθου, στα οποία το ύψος είναι σχεδόν ίσο προς τη διάμετρο του χείλους ( Olynthus V, πίν. 109, αρ. 595 και 595 A ). 3. Φιαλίδιο μελαμβαφές με στιλπνό μελανό γάνωμα, εισηγμένο αττικό ( ε ι κ. 9). Ύψ. 0,032, δ.β. 0,078, δ.χ. 0,048 μ. Πολύ χοντρά τοιχώματα, βάση υψηλή κυλινδρική. Ανήκει στον τύπο των φιαλιδίων, που είναι χαρακτηριστική δημιουργία του 4ου π.χ. αιώνα (Agora XII, 1,

17 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 15 έξω και στο εσωτερικό υπάρχει εμπίεστη διακόσμηση ( Agora XII, 2, εικ. 6 και πίν. 24 ). Πρβλ. επίσης Olynthus XIII, αρ. 657, πίν. 213, του β' τετάρτου του αιώνα, και πίν. 213, αρ. 659, που χρονολογείται γύρω στο 375 π.χ. 6. Στλεγγίδα σιδερένια πλήρης, μήκ. 0,27 μ. (εικ. 13). Συγκολλήθηκε από πολλά κομμάτια ( Olynthus XI, πίν. XXXII- XXXV ). 7. Πέλεκυς σιδερένιος, συμπληρωμένος κατά τη μια κόψη του, μήκ. 0,14 μ. (εικ. 13). Στην Όλυνθο έχουν βρεθεί κομμάτια μόνον από τέτοιους πελέκεις ( Olynthus XI, πίν. CV ). 8. Λόγχη σιδερένια (εικ. 13 ), σπασμένη στην αιχμή. Σωζ. μ. 0,152 μ. 9. Τμήμα σιδερένιας στλεγγίδας, 0,185 μ. ( ε ι κ. 13 ). 10. Τμήμα σιδερένιας στλεγγίδας, 0,146μ. (εικ. 13 ). Η κεραμεική χρονολογεί την τ. 537 στο β' τέταρτο του 4ου π.χ. αιώνα και περισσότερο προς το 350 π.χ. 4. τ. 539 ( ε ι κ. 4, 14, 15 ). Τα πήλινα τοιχώματα διατηρήθηκαν και στις τέσσε- ρεις πλευρές του λάκκου ο ι διαστάσεις ήταν 1.80 X 0,40 μ. Από το σκελετό βρέθηκαν λίγα οστά από τους βραχίονες, τους μηρούς και τις κνήμες. Στην περιοχή των ποδιών είχαν εναποτεθεί τα κτερίσματα, δύο αγγεία και μια στλεγγίδα. Βρέθηκε επίσης στο ύψος της λεκάνης η βάση ενός μελαμβαφους σκύψου του πρώιμου 4ου π.χ. αιώνα. 1. Όλπη (εικ. 16). Ύψ. 0,137 ( με τη λαβή 0,142 μ. ), δ.β. 0,015, δ.χ. 0,045 μ. Έ χει ίχνη φωτιάς, όχι όμως πολύ έντονα. Πηλός κόκκινος με πολλή μίκα. Το μαύρο γάνωμα έχει απολεπιστεί σε μεγάλο μέρος της επιφάνειας του αγγείου. Πρό- Εικ. 14. Πυρές 539 και 537 από ΒΔ. κειται για τοπική απομίμηση αττικού τύπου του 5ου π.χ. αιώνα ( βλ. Agora XII, 2, πίν. 13, αρ. 281 ). Στην Όλυνθο υπάρχει ο ίδιος τύπος αλλά με διαφορετική διαμόρφωση λαβής ( Olynthus V, πίν. 163). 2. Φιαλίδιο μελαμβαφές με κοίλα τοιχώματα (εικ. 17 ). Υψ. 0,031, δ.β. και δ.χ. 0,071 μ. Πηλός καστανός ανοιχτός με πολύ ελαφριά κόκκινη απόχρωση. Το γάνωμα είναι απολεπισμένο σε πολλά σημεία. Ανήκει στον τύπο του αρ. 936 της Αγοράς (Agora XII, 1, σ και XII, 2, πίν. 34) με τα χαρακτηριστικά χαμηλά

18 16 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) 5. τ. 580 (εικ. 4 ). Τα πήλινα τοιχώματα διατηρήθηκαν σε ύψος μόλις 0,15 μ. και μόνο στο δυτικό άκρο του λάκκου. Από την έκταση του καμένου στρώματος οι διαστάσεις του λάκκου υπολογίστηκαν σε 1,90 X 0,40 μ. Βρέθηκαν λίγα καμένα οστά χωρίς κτερίσματα. 6. τ. 618 (εικ. 4). Τα πήλινα τοιχώματα δεν διατηρήθηκαν στην πυρά αυτή. Το καμένο στρώμα, διαστάσεων 2.00 X 0,50-0,60 μ. και πάχους 0,30 μ., περιείχε πολλά καμένα οστά και τρία όστρακα (εικ. 18), δύο από ερυθρόμορφο κρατήρα και ένα από μελαμβαφές αγγείο με ραβδωτά τοιχώματα. Βρέθηκε επίσης ένα χάλκινο νόμισμα Ουρανουπόλεως (εικ. 19, 20 ) του τέλους του 4ου π.χ. αιώνα. Στ μια όψη του νομίσματος συμβολική Εικ. 15. Τα υπολείμματα της καύσης στην πυρά τ και έντονα κοίλα τοιχώματα και το στρογγυλό περιχείλωμα στην κορυφή. Τα φιαλίδια αυτά είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στο β' και στο γ' τέταρτο του 4ου π.χ. αιώνα. Πρβλ. επίσης Olynthus XIII, πίν. 239, αρ Στλεγγίδα σιδερένια (εικ. 13), μ. 0,28 μ., συγκολλημένη από πολλά κομμάτια και συμπληρωμένη. Του ίδιου τύπου με τις προηγούμενες. Η τ. 539 χρονολογείται στην αρχή του β' τετάρτου του 4ου π.χ. αιώνα. Εικ. 16. Όλπη της πυράς τ. 539.

19 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 17 Εικ Νόμισμα Ουρανουπόλειος από την πυρά τ παράσταση του ήλιου ως άστρου με 8 ακτίνες στην άλλη ένθρονη Αφροδίτη με σκήπτρο και τιάρα και ένα μικρό άστρο - ήλιο πάνω από το κεφάλι της. Επιγραφή : ΟΥΡΑΝΙΔ(ΩΝ) ΠΟΛΕΩΣ (βλ. Filzwilliam Museum, Greek Coins II, σ. 16). Τα λίγα όστρακα της πυράς, σε συνδυασμό με τον τύπο του νομίσματος, χρονολογούν την καύση στα τελευταία χρόνια του 4ου π.χ. αιώνα.

20 18 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) Σχ. 2. Οικόπεδο 53 ( σ χ. 2 ) Στο οικόπεδο αυτό, διαστάσεων X μ., αποκαλύφθηκαν τρεις καύσεις σε λάκκους με πήλινη επένδυση. Συνολικά, στο οικόπεδο ανασκάφηκαν 58 ταφές. Και εδώ ο άξονας των λάκκων ήταν A - Δ με απόκλιση προς Β. Σε καμιάν από τις τρεις καύσεις δεν διατηρήθηκε το σχήμα του σκελετού βρέθηκαν λίγα καμένα οστά και ελάχιστα κτερίσματα, πρέπει όμως να σημειώσουμε, ότι γενικά στο οικόπεδο αυτό πολύ λίγα κτερίσματα συνόδευαν τις ταφές. Η πυρά τ. 729σ τη διασταύρωση των τετραγώνων 13, 14, 17 και 18 περιείχε μόνο λίγα καμένα οστά. 1. τ. 685 ( ε ι κ. 21 ). Τα πήλινα τοιχώματα διατηρήθηκαν και στις τέσσερεις πλευρές στο ύψος των 0,27 μ. Ο λάκκος αυτός είχε το μικρότερο μήκος, μόλις 1.40,

21 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 19 Εικ. 21. Ο λάκκος της πυράς τ το πλάτος του όμως ήταν όσο των άλλων, δηλαδή 0,40-0,45 μ. Η καύση ήταν ακτέριστη : ανάμεσα στα καμένα οστά βρέθηκαν ελάχιστα όστρακα από μελαμβαφή αγγεία του 4ου π.χ. αιώνα. 2. τ. 730 (εικ. 22 ). Τα τοιχώματα διατηρήθηκαν τμηματικά ως το ύψος των 0,18 μ. Οι διαστάσεις του λάκκου ήταν 1,60 X 0,40 μ. Μαζί με τα καμένα οστά βρέθηκαν: 1. Όστρακο από μεγάλο ερυθρόμορφο αγγείο (κρατήρα) που σώζει τμήμα ανθεμίου. Εικ. 22. Ο λάκκος της πυράς τ. 730.

22 20 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) Εικ Νομίσματα Ακάνθου από την πυρά τ Όστρακα χύτρας από κόκκινο πηλό με πολλή μίκα. 3. Σιδερένιο δαχτυλίδι με ελλειψοειδή σφενδόνη ακόσμητη. 4. Δύο χάλκινα νομίσματα Ακάνθου (εικ. 23, 24 ) σε πολύ καλή διατήρηση. Πρόκειται για τον τύπο των νομισμάτων της Ακάνθου ύστερα από το 400 π.χ., όπου εκονίζεται στη μια όψη το κεφάλι της Α θηνάς με κράνος και στην άλλη ο τροχός με τα γράμματα A K A Ν στα τεταρτημόρια του κύκλου. ( Βλ. L. Forrer, The Weber Collection II, αρ και Br. Μ. Cat. σ. 36, αρ. 42 ). Η καύση αυτή πρέπει να χρονολογηθεί στην περίοδο γύρω στα μέσα του 4ου π.χ. αιώνα. 3. τ Τα τοιχώματα του λάκκου με την πήλινη επένδυση διατηρήθηκαν μόνο σε ορισμένα τμήματα και σε πολύ μικρό ύψος. Από την έκταση του καμένου στρώματος οι διαστάσεις του λάκκου υπολογίστηκαν σε 1.75 X 0,40 μ. Μαζί με τα καμένα οστά βρέθηκαν και τα εξής: 1. Βάση σκύφου ( ε ι κ. 25 ) διαμ. 0,057 μ. Πρόκειται για βαθύ ερυθρόμορφο σκύφο με διακόσμηση α νθεμίου, αττικό εισηγμένο. Πηλός καστανός ανοιχτός με κοκκινωπή απόχρωση στην επιφάνεια της βάσης ( που βρέθηκε διάτρητη ) μίλτος. Πρβλ. Olynthus V, αρ. 154, πίν. 99 και σελ Εικ. 25. Βάση ερυθρόμορφου σκύφου από την πυρά τ Εικ. 26. Τμήμα πήλινης προτομής από την πυρά τ. 733.

23 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Τμήμα πήλινης γυναικείας προτομής ( ε ι κ. 26 ) σωζ. ύψ. 0,055 μ. από καστανοκόκκινο πηλό. Τοπικού εργαστηρίου. 3. Χάλκινο νόμισμα Ακάνθου (εικ ) του ίδιου τύπου με τα νομίσματα της τ Η όψη με το κεφάλι της Αθηνάς αρκετά φθαρμένη. 4. Μικρά κομμάτια από σιδερένια στλεγγίδα. Η καύση αυτή από τον τύπο του σκύφου και της πήλινης προτομής πρέπει να χρονολογηθεί στον πρώιμο 4ο π.χ. αιώνα. Οικόπεδο 71 ( σ χ. 3 ) Στο οικόπεδο αυτό, διαστ X μ., έκτος από τους τρεις λάκκους πυρών με την πήλινη επένδυση αποκαλύφθηκαν α- κόμη τρεις πυρές, που είχαν κατασκευαστεί στην επιφάνεια της άμμου και όχι μέσα σε ιδιαίτερο λάκκο, όπως δείχνει το ακανόνιστο σχήμα τους, καθώς και τρεις άλλες, στις οποίες όμως δεν βρέθηκε κανένα ίχνος υπολειμμάτων καύσεων. Καθεμιά από τις τέσσερεις αυτές πυρές καταλάμβανε μια περιορισμένη έκταση σε κυκλικό περίπου σχήμα- μέσα στο παχύ στρώμα της καμένης άμμου το πάχος του στρώματος στην περίπτωση της πυράς του τετραγώνου 1 έφτανε το μισό μέτρο βρέθηκαν μόνο μικρά κομμάτια από κάρβουνα. Πιθανότατα πρόκειται για πυρές από τις οποίες τα υπολείμματα των καύσεων μαζεύτηκαν σε τεφροδόχα αγγεία. Σημειώνομε όμως ότι στο οικόπεδο 71 δεν βρέθηκαν τεφροδόχα αγγεία- ο ι διαστάσεις πάντως του οικοπέδου είναι περιορισμένες και είναι δυνατόν τα αγγεία που δέχτηκαν τα υπολείμματα των καύσεων αυτών να βρίσκονται έξω από τον ερευνημένο χώρο. Οι λάκκοι των πυρών και στο οικόπεδο αυτό είχαν άξονα A - Δ με απόκλιση προς Εικ Νόμισμα Ακάνθου από την πυρά τ Β.Στους δύο μόνο διατηρήθηκαν τα πήλινα τοιχώματα, στους οποίους διακρινόταν καθαρά και το σχήμα των σκελετών. 1. τ. 784 (εικ. 29 και 46 ). Τα πήλινα τοιχώματα διατηρήθηκαν τμηματικά ως το ύψος των 0,20 μ. Διαστάσεις του λάκκου 1.75 x 0,40-0,45 μ. Πρόκειται για την πλουσιότερα κτερισμένη καύση και των τριών οικοπέδων. Πιθανότατα εδώ έχομε καύση δύο νεκρών, όπως είπαμε ήδη ( σημ. 17 ). Ο ένας σκελετός, που ανήκε σε ενήλικο άτομο, βρέθηκε στο δυτικό τμήμα του λάκκου με τα γόνατα λυγισμένα. Στο αντίθετο άκρο βρέθηκαν όστά, που πρέπει να ανήκαν σε παιδί. Έτσι συμπεραίνομε άτι στην πυρά αυτή έγινε καύση μητέρας και παιδιού. Τα κτερίσματα βρέθηκαν σ όλη την έκταση του λάκκου ανάμεσα στα οστά των σκελετών και βαθύτερα από αυτούς. 1.Λ ήκυθος (εικ. 30) ύψ. 0,069, δ.β. 0,028, δ.χ. 0,024 μ. Πηλός καστανός ανοιχτός. Ε ξίτηλη διακόσμηση δικτυωτού στην κοιλιά. Στο λαιμό λευκές και καστανές γραμμές- στο στόμιο και στη βάση γάνωμα μαύρο απολεπισμένο. Χαρακτηριστικά στοιχεία στο σχήμα της ληκύθου είναι ο ψηλός λαιμός και η γωνιώδης σχεδόν καμπύλη στη μετάβαση

24 22 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΑΑΜΑ)

25 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 23 από τον ώμο στην κοιλιά. Το σχήμα αυτό είναι απόλυτα όμοιο με της ληκύθου 73 της Απολλωνίας ( Apollonia, πίν. 49, σ. 107 ) και πολύ κοντά στη λήκυθο αρ. 111 της Ολύνθου ( Olynthus XIII, πίν. 110). 2. Λήκυθος (εικ. 31 ), ύψ. 0,096, δ.β. 0,04, δ.χ. 0,033 μ. Πηλός καστανός ανοιχτός. Εξίτηλη διακόσμηση δικτυωτού στην κοιλιά από λεπτές και σχετικά πυκνές γραμμές, που ποικίλλονται στα σημεία όπου τέμνονται με λευκές βούλες. Στο λαιμό εναλλαγή λευκών και καστανών γραμμών στο στόμιο και στη λαβή μαύρο γάνωμα. Έ χει ψηλό λαιμό, όπως η προηγούμενη, η μετάβαση όμως εδώ από τον ώμο στην κοιλιά είναι πιο μαλακή. Για τη διακόσμηση πρβλ. Olynthus XIII, αρ. J 75, πίν Λήκυθος ( ε ι κ. 32 ), υψ. 0,073, δ.χ. 0,026, δ.β. 0,031 μ. Πηλός καστανός. Στην κοιλιά διακόσμηση ανθεμίου, αρκετά σχηματοποιημένου. Το σχήμα του αγγείου έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με της ληκύθου 1. Πρβλ. επίσης τις ληκύθους με ανθέμια: Olynthus XIII, αρ. 122, πίν. 106 και Apollonia αρ. 124, σ. 115, εικ. 48 και πίν. 50. Έπίσης AM 81 ( 1966) πίν. 46, 8, Χύτρα (εικ. 33), υψ. 0,051, δ.χ. 0,045, μ.δ.κ. 0,062 μ. Πηλός κόκκινος. Μελαμβαφής, όπως και οι περισσότερες μικρού μεγέθους χύτρες. Πρβλ. Olynthus XIII, αρ. 274, πίν. 149 και σ. 211, που χρονολογείται στο α' μισό του 4ου π.χ. αιώνα. Το σχήμα του σώματος σ τη δική μας είναι περισσότερο συμπιεσμένο, όπως σ τη χύτρα αρ. 262 πίν. 148, της Ολύνθου, από την οποία όμως λείπει το χείλος, που η διαμόρφωσή του είναι βασικό στοιχείο για τη σύγκριση. Εικ. 29. Τα υπολείμματα των καύσεων στην πυρά τ Εικ. 30. Λήκυθος από την πυρά τ Εικ. 31. Η λήκυθος 2 από την πυρά τ. 784.

26 24 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) Εικ. 32. Η λήκυθος 3 από την πυρά τ Εικ. 33. Χύτρα από την πυρά τ. 784 Εικ. 34. Χαλκά κτερίσματα από την πυρά τ Δίσκος χάλκινου καθρέφτη ( εικ. 34), διαμ. 0, Δίσκος χάλκινος (εικ. 34 ), αλλοιωμένος από τη φωτιά, διαμ. 0,09 μ. με περιχείλωμα και εγχάρακτη διακόσμηση από ομόκεντρους κύκλους. Πολλοί όμοιοι έχουν βρεθεί στην Όλυνθο ( Olynthus X, πίν. LXXIX ) και ερμηνεύονται είτε ως διακοσμητικά, είτε ως δίσκοι μικρών κατόπτρων, που είναι και το πιθανότερο. 7. Λεπίδα σιδερένια μαχαιριού (εικ. 34 ), μ. μήκ. 0,13 μ. 8. Κομμάτια από σιδερένια στλεγγίδα. 9. Χάλκινο καρφί από στερέωση λαβής, μήκ. 0,023 μ. και κομμάτια από άλλα ό- μοια (εικ. 34 ). 10. Τέσσερα πήλινα «κουμπιά», διαμ. 0,022 μ. με ανάγλυφη διακόσμηση «μακεδονικού άστρου», και στήλες στιγμών (εικ. 35 ). 11. Πήλινος «δίσκος», διαμ. 0,019 μ. με ανάγλυφη παράσταση γοργονείου (εικ. 35). 12. Ομοιος με ανάγλυφη διακόσμηση ρόδακα μέσα σε κύκλο (εικ. 35 ). Διάμ. 0,0175 μ. 13. Οστέινο «κουμπί», διαμ. 0,017 μ., μαυρισμένο από τη φωτιά. 14. Οστέινο στέλεχος με διακόσμηση αναγλύφων δακτυλίων (εικ. 35 ), μήκ. 0,069 μ., πιθανότατα λαβή αντικειμένου. Ομοια στην Απολλωνία ( Apollonia, πίν. 171, αρ ). 15. Τριάντα αστράγαλοι, ο ένας διάτρητος (εικ. 36 ). Βρέθηκαν επίσης και λίγα όστρακα από ερυθρόμορφα και μελαμβαφή αγγεία (εικ. 37 ). Η καύση χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 4ου π.χ. αιώνα, περισσότερο όμως προς τα μέσα του. 2. τ. 793 ( εικ. 38 ). Στο λάκκο αυτόν

27 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 25 τα πήλινα τοιχώματα διατηρήθηκαν μόνο στη ΒΑ μακρά πλευρά, και όπως είπαμε ήδη ( σημ. 8 ) είναι η μόνη περίπτωση που διατηρήθηκαν ο ι πήλινες πλάκες με τους αρμούς των. Οι διαστάσεις ήταν 1.70 X 0,50 μ. Βρέθηκε ο σκελετός με τα γόνατα λυγισμένα, εντελώς ακτέριστος. 3. τ. 851 ( ε ΐ κ. 39). Από το κανονικό ορθογώνιο σχήμα που είχε η πυρά αυτή, συμπεραίνομε ότι άρχικά υπήρχε λάκκος, που δεν διατηρήθηκαν τα πήλινα τοιχώματά του. Οι διαστάσεις του λάκκου υπο- Εικ. 35. Πήλινα και οστέινα κτερίσματα από την λογίστηκαν σε 1.70 x 0,50 μ. Βρέθηκαν πυρά τ Εικ. 36. Αστράγαλοι από την πυρά τ λίγα καμένα οστά και πολυάριθμα όστρακα, καθώς και ένα θαλασσινό κοχύλι. Τα όστρακα, μερικά από τα οποία εικονίζονται στις εικ. 40 και 41, προέρχονται από αγγεία του 5ου και του 4ου π.χ. αιώνα ( κυρίως από ληκύθους, σκύφους και φιαλίδια ). Η παρουσία των οστράκων του 5ου αιώνα δεν χρονολογεί, όπως είπαμε

28 26 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) ήδη ( σελ. 8 ), την καύση, γιατί το επιφανειακό στρώμα της, απ όπου προέρχονται, ήταν διαταραγμένο. Εικ. 37. Όστρακα από την πυρά τ Εικ. 38. Ο καμένος σκελετός της πυράς τ τ. 798 ( ε ι κ. 42 ). Η πυρά αυτή σχηματίστηκε στην επιφάνεια της άμμου και όχι σε ιδιαίτερο λάκκο. Το σχήμα της ήταν ακανόνιστο με μεγαλύτερες διαστάσεις 2.50 X 1.30 μ. και απλωνόταν στο μεγαλύτερο μέρος του τετραγώνου. Η επιφάνειά της φάνηκε σε βάθος 0,70 μ. και το πάχος της έφτανε τα 0,30 μ. Ψηλά, σχεδόν επιφανειακά, βρέθηκαν σκόρπια καμένα οστά καθώς και ένα φιαλίδιο ( ε ι κ. 43 ), χωρίς καθόλου ίχνη φωτιάς. Το φιαλίδιο, υψ. 0,045, δ.β. 0,065 και δ.χ. 0,115 μ., είναι από κόκκινο πηλό με πολλή μίκα, χωρίς ε πίχρισμα ή γάνωμα, όπως τα περισσότερα φιαλίδια των τοπικών εργαστηρίων της Ολύνθου και της Ακάνθου. Στο κέντρο σχεδόν της πυράς υπήρχε μισοκαμένος σκελετός παιδιού γύρω του βρέθηκαν σιδερένια καρφιά, υπολείμματα πιθανώς του ξύλινου φερέτρου του. Μοναδικό κτέρισμα μια πολύ οξειδωμένη τοξωτή πόρπη, που βρέθηκε σε κομμάτια. Η πυρά αυτή προφανώς δεν έγινε μόνο για την καύση του παιδιού η μεγάλη της έκταση υποδηλώνει, ότι στο χώρο αυτό έγιναν περισσότερες από μια καύσεις, από τις οποίες απέμειναν και τα σκόρπια οστά που βρέθηκαν ψηλότερα από τον σκελετό. 5. τ. 819 ( ε ι κ. 44). Στο χώρο των τετραγώνων-16 και 20 αποκαλύφθηκε σε βάθος 0,70 μ. η πυρά αυτή, που την αποτελούσε μια ιδιαίτερη σκληρή μάζα από καμένη άμμο, ανάμικτη με χώμα και μικρά κομμάτια πηλού. Το σχήμα της ήταν σχεδόν κυκλικό με μεγαλύτερη διάμετρο 1.10 μ. και το πάχος της ακανόνιστο, από 0,20 έως 0,50 μ. Μέσα σ αυτή τη σκληρή

29 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 27 ΕΙκ. 39. Ο λάκκος της πυράς τ μάζα βρέθηκαν πολλά καμένα οστά, πιθανότατα παιδιού, όστρακα από χονδροειδή αγγεία και λιγότερα από μελαμβαφή ( σκύφο, οίνοχόη, φιαλίδιο και λήκυθο )

30 28 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ) ότι πρόκειται για καύση παιδιού σε μικρό λάκκο με πήλινα τοιχώματα, που έγιναν μια μάζα με την άμμο και το χώμα κατά την καύση. 6. τ. 849 ( ε ι κ ). Μεταξύ των τ. 784 και τ. 851, στο χώρο του τετραγώνου 2, αποκαλύφθηκε σε βάθος 0,80 μ. ένα παχύ στρώμα καμένης άμμου ( πάχος 0,20-0,30 μ. ), που περιείχε πολυάριθμα καμένα οστά και ελάχιστα όστρακα, από τα οποία ξεχωρίζουν: 1. Λαιμός οίνοχόης ( ε ι κ. 48). Από ερυθρόμορφη οινοχόη με τρίλοβο στόμιο, του 4ου π.χ. αιώνα. Πρβλ. Apollonia, σ. 151, εικ. 63, αρ Βάση σκύφου, διαμ. 0,058 μ., από εισηγμένον αττικό μελαμβαφή σκύφο. Πηλός λεπτόκοκκος, καστανός με ελαφριά κόκκινη απόχρωση. Στο εσωτερικό του σκύφου στιλπνό μαύρο γάνωμα στην επιφάνεια της βάσης μίλτος και διακόσμηση από ομόκεντρους κύκλους. Του τύπου της Αγοράς αρ. 349, που χρονολογείται στο π.χ. ( Agora XII, 2, πίν. 16). Θ εσ σ α λο νίκ η Λ Ι Α Ν Α Π Α Ρ Λ Α Μ Α Εικ. 42. Η πυρά τ. 798 με την καύση παιδιού. του 4ου π.χ. ( ε ι κ. 45 ). Τα άλλα ευρήματα ήταν ένα πολύ μικρό χάλκινο έλασμα επιχρυσωμένο, τρία χάλκινα νομίσματα Ακάνθου πολύ φθαρμένα, του τύπου μετά το 400 ( όπως και των άλλων πυρών ) με το κεφάλι της Αθηνάς και τον τροχό με τα γράμματα A K A Ν, και τέλος έ- νας μικρός χάλκινος κρίκος. Οι μικρές διαστάσεις του χώρου της πυράς αυτής και η ανεύρεση των κομματιών του πηλού, σε συνδυασμό με το είδος των καμένων οστών, μας οδηγούν στην υπόθεση Εικ. 43. Φιαλίδιο από την πυρά τ. 798.

31 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 29 Εικ. 44. Η πυρά τ. 819 με τα υπολείμματα της καύσης. TOMBES À INCINÉRATION DE LA NÉCROPOLE D AKANTHOS Les fouilles de 1976 à la nécropole d Akanthos ( aujourd hui Ierissos ) à Chalcidice ont mis à jour 12 tombes à incinération, datées du 4ème siècle av. J. Chr. ; c est à cause de la singularité de leur construction que nous les présentons ici. Il s agit des fosses de forme rectangulaire, toutes orientées SE-NO, d une longueur d environ 2.00 sur environ 0.45 m. de largeur; leur profondeur ne dépasse pas les 0.50 m. Comme l aire où la nécropole s étend est sablonneuse, la construction d une fosse était presque impossible : le sable réculerait et les parois des fosses ne pourraient pas conserver leur forme. Pour éviter la démolition Εικ. 45. Όστρακα από την πυρά τ. 819.

32 30 ΚΑΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΝΘΟΥ (Λ. ΠΑΡΑΑΜΑ) Εικ. 46. Οι λάκκοι των πυρών τ. 784 και τ. 851 πριν από τον καθαρισμό τους και ανάμεσά τους η πυρά τ.849. on a revêtu les parois de plaques d argile crue, qui se cuissait pendant l incinération. La procédure terminée, une sorte de larnax s était formée dans laquelle restaient les réliques des corps brûlés. Les fosses à parois d argile constituaient donc l emplacement où l incinération a eu lieu et en même temps la tombe même. Il faut ajouter ici que la destruction des corps a été incomplète Εικ. 47. Ο λάκκος της πυράς τ. 784 με τα υπολείμματα των καύσεων και η πυρά τ. 849.

33 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 31 et nous avons ainsi pu déterminer leur position : On les plaçaient toujours avec la tête à l extrémité Est de la fosse, les pieds étant légèrement pliés aux genoux. Les dons qui accompagnaient les morts ( vases de divers types, des monnaies en bronze, quelques strigiles en fer et un très petit nombre d ornements en bronze et en os ) ont été presque toujours déposés autour des pieds et à Γ extrémité Ouest de la fosse. L I A N A P A R L A M A Εικ. 48. Λαιμός έρυθρόμορφης οινοχόης από την πυρά τ T H E G R E E K -S W E D IS H E X C A V A T IO N S A T K A S T E L L I C H A N IA 1976 A N D 1977 At the Plateia Hag. Aikaterini, Chania, a small supplementary investigation was carried out in the period in order to excavate completely Room D of the 1973 season, and a full scale excavation was carried out in the period where five new trenches (nos ) were laid out in connection with the old trenches ; so the area was extended towards the east, south and south-west (figs. 1-2 ). Both excavations were under the direction of Mr. Yannis Tzedakis, director of the 25th Ephoria of Prehistoric and Classical Antiquities; Dr. Erik Hallager was the head of the Swedish team, responsible for the technical and practical work on the site, while Dr. Carl-Gustaf Styrenius, Director of the Museum of Mediterranean and Near Eastern Antiquities, Stockholm, took part for some days as scientific advisor. The main purposes of the excavation were firstly to investigate further the Stratigraphy of the LM III period and secondly to explore the destruction level

34 32 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) Fig. 1. Plan of the Greek - Swedish Excavations at the Plateia Ag. Aikaterini, Kastelli, Chania after the excavations 1977 with the LM I remains.

35

36 34 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) Fig. 3. Trench 11. Part of LM III C room with pottery in situ on floor. from the LM Iß phase with relatively undisturbed remains from a large house of this period. RESULTS OF THE EXCAVATION Immediately *below the surface, covering all together an area of 131 m2, modern remains were found everywhere : remains from late Byzantine times to the present day. The most impressive among these were three huge foundation walls, probably dating from the Venetian period. These foundations, for which no floors were found, had a depth of almost 2 meters and in several places had cut through the LM I destruction level (fig. 1, nos. 7, 10, 16). No remains from the late Roman and early Byzantine periods were discovered, except one very deep well of the Hellenistic and Early Roman period, which was not excavated in depth ; excavation in the pit stopped at a level more than one meter below the floor of the LM I Room N ( f i g. 1, no. 9 ). Throughout the excavation quantities of good geometric pottery were found. Concerning the LM III levels, the 1977 season revealed remains of the same building phases as earlier discovered at the site. Latest and most impressive among these was an almost completely preserved room of the LM IIIC period (fig. 3). Two building phases could be distinguished in connection with this room, since two successive floors were discovered. On the later of these, some broken but complete vases were found. In the east corner, a pithos has been standing, and an oven (fig. 4 ) was found in the centre of the room, together with two other cooking pots ; in the North corner there was a millstone. In the earliest phase of the room, there had been, in the southeast corner, a doorway, which seemed to have been filled in when the later floor was laid. Both the construction and the use of the room can be securely dated to the LM IIIC period, since sherds of this period were found both inside the demolished walls and below the earlier floor. Fragments of one more building, used

37 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 35 Fig. 4. Trench 11. The LM III C oven. in the LM IIIC period, were found in Trench 14; two floors were also found here, but both the wall and the earlier floor produced LM IIIB pottery, indicating the terminus post quem for the construction, whereas the later floor had LM IIIC sherds incorporated in it. It thus seems that this room was built in the LM IIIB and reused in the IIIC period. No floor deposit was found in this room (fig. 5 ). In spite of the long distance between the two LM IIIC rooms the floors were found at approximately the same level: From the later part of the LM IIIB 1. All levels are given in heights above sea level. period several fragments of floors and walls were found. One was found immediately below the above mentioned LM IIIC floor and remains of others were found mainly in the southeast part of the excavated area ( Trenches ). Some of these floors were well-constructed pebble floors and in other cases two or three clay floors were found immediately one above the other, indicating that the rooms to which they belonged had been in use for some time. All these fragmentary floors were found at heights between and No floor deposits were found in connection with this level. An example of such a floor is seen in fig. 6. Extensive architectural remains were

38 36 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) Fig. 5. Trench 14. LM III C floor. found from the late IIIA and early IIIB periods remains which had connections with the room with the built-up hearth discovered earlier2. These remains were mainly concentrated in the area southwest and west of the room with the 2. Tzedakis, A A A V ( 1972 ), pp ; Hallager, A A A VI ( 1973 ), p A partly reconstructed plan of this room will appear in Hallager, S M E A XVIII ( 1977 ), Fig. 2. hearth. A long wall which had been reused from the LM I period lay in trenches (seen on the plan fig. 1 ). On the east side of this wall (above Room I, fig. 1 ) four successive floors were discovered at heights from 9.60 to 9.40, the latest of which corresponds to the floor found outside the door of the Room with the Hearth excavated in Immediately south of the Room with the Hearth another fragment of a

39 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 37 clay floor was discovered at the same height. Still further east, i.e. outside the Room with the Hearth to the east, four very small fragments of clay floors were found at the same height 9.60, as the upper floor of the Room with the Hearth. To the west of the above mentioned wall some other clay floors of the same period were discovered at a lower level, at 9.15 ( shaded areas on fig. 1 ; fig. 7 ). Only a few restorable pots were found in the floor deposits of these areas. The main part of the LM III deposits, however, consisted of pits. Most impressive among these was one found in the southeast corner of the excavation (fig. 1, no. 20 ), which contained pottery of the LM I and LM III Aperiods. Several restorable vases were found here. Two pits of the LM IIIB period also yielded Linear B inscriptions ( see below ). Stratigraphically placed between the LMI destruction level and the above mentioned LM IIIA/B level, a few architectural remains were discovered. They consisted of two small wall fragments lying above the southern pavement of Room H and across the broken part of the west wall of Room O ( see fig. 1 ; fig. 8 ). These wall fragments may be connected to the yet unexcavated clay floor at height 9.30 north of Room P ( shaded area on fig. 1). The latest pottery found inside and below these wall fragments was LM IIIA. In this connection it may also be worth mentioning to notice that the pits nos 12 and 13 ( fi g. 1 ) contained mainly LM IIIA pottery, and that the small pit 17 (fig. 1 ) contained fragments from an almost Fig. 6. Trench 12. E. Part. LM III B floor. Fig. 7. Trench 15. LM floors. complete Palace Style storage jar. No architectural remains of the LM II period have yet been discovered in the Greek-Swedish excavations. The 1976 and 1977 seasons revealed further inrportant parts of the LM I building destroyed by fire at the end of this period ( f i g. 2 ), and also helped to solve se-

40 38 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) Fig. 8. Tower photo showing remains of two LM III A walls constructed upon the destruction level. veral problems left over from the 1973 excavation3. Generally speaking we may say that we have excavated part of a LM I house of considerable size. From the earlier excavations it was clear that Rooms A and G constituted a typical Minoan Hall and that a staircase south and west of this Hall led to the upper floors4, with a drain starting in Room 3. Hailager 1973 ( supra η. 2 ), pp ; Hallager-Pâlsson A A A VIII ( 1975 ), pp See reconstructed plan in: Hallager, O pa th XI : 4 (1975), p. 62, fig. 15. F running below the staircase. The excavation of Room D was completed in 1976 and it revealed two interesting features. Firstly it turned out that the opening between Room D and Room E was not a double doorway, but a cupboard, in which much of the pottery found in 1973 had been stored. Secondly the finds in the Northern corner of the room showed that in all probability, stucco was being applied to the walls when the catastrophe happened. Two big jars one fallen into the other (fig. 9 ) were filled with the

41 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 39 basic material for stucco. Many fragments of this stucco were found during the excavation of the room but none was actually preserved on the walls. Room E was completely excavated and there were many interesting finds here. Along the northeast wall of the room there was a row of three pithoi, one of which was painted, while in the west corner of the room there stood a pithos with an unusual rope decoration. Among the rest of the pottery there were two middle-sized decorated stirrup-jars (fig. 10 ), while another large one was found close to the northeast wall (fig. 11 ). In all, this room had contained ca. 50 vases ( excavations 1973, 1977 ). Below, and to the southeast of one of the fallen pithoi, 38 loomweights were found. It was also in the destruction level of this room that fragments of two Linear A tablets were discovered ( see below ). The corridor southwest of Room E was also completely excavated. A few smaller vases were found here and, surprisingly, also a complete, but badly damaged bronze vessel. Only a part of Room M was excavated. The pottery from this room resembled, in composition, much of what was found in Room E, apart from the fact that no pithoi were found (fig. 12 ). The room must have been of a considerable size at least 3.80 X 5 m. In what seemed to be the centre of the room, a peculiar feature came to light : a kind of small platform raised ca. 15 cms above the level of the floor. This platform was coated with stamped clay and clear carbonized remains were found on the longer side. Many other carbonized remains were noticed on the floor of this room. No entrance to the complex of Rooms D, E, F and M has yet been discovered. On the other hand, two other supposed entrances to the building were discovered. One leads by way of a huge threshold of limestone into a small ( 1.90 X 2.10 m. ) paved Entrance Hall ( Room O ) from which there was direct access, via the staircase, to the upper floors (fig. 14). From Room O one could also turn right and thus reach the storeroom below the staircase through a Room N, in which several small semiglobular cups were found fallen upside down in the undisturbed part of this room. Unfortunately part of the west wall of Room O and the staircase have been destroyed at a very important place. There is nothing left to indicate whether this wall was originally unbroken or whether there could have been Fig. 9. Two jars found in the North corner of Room D.

42 40 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) Fig. 10. Room E. LM I stirrup jar. Fig. 11. Room E. Large stirrup jar fallen between two pithoi. a small door opening, like the one leading to Room N with a few steps leading down to the lower part of Room H, Room H is another Entrance Hall which leads to the Minoan Hall. Through the door, where the carbonized remains of the doorposts were still visible on the threshold, one enters a small paved room. A corner of the clay plastering of the broken west wall was still preserved and at this point the room was 1.90 m. wide. From this lower part, three steps, two of which are only partially preserved, lead up to the upper part of Room H, with two door openings leading into the Minoan Hall. Room K was almost completely destroyed by later pits, and from Room I only part of the clay floor is preserved. One door led into this room from Room B. No finds were made here, since the deposit had been cleared almost down to the floor in connection with the construction of the later buildings. West of Room I a small trial trench, in trench 15 ( seen on f i g. 7 ) proved that the undisturbed destruction level of the LM IB period continued west though the very good paved floor of this room or building, was found at a level 90 cms lower : at a height of 8.40 m. Here we excavated 60 cms of undisturbed destruction level, and four complete vases among them a decorated miniature amphora (fig. 15) were found in this trial trench. South of the above mentioned two Entrance Halls, part of another Room P was found. Nothing was found in this, and it probably belongs to another house of the LM IB period. The paved part of the floor of Room P was found at

43 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 41 the same height as that of the lower part of Room H : at 8.85 m. Should further excavations prove our proposition that Room P is from another house to be correct, we shall have found the SE limit of the LM I house, and we may take it as certain that the northeast wall of the Rooms D, E, and M is also an outer wall. It is also certain that the northwest wall of Room A is an outer wall, since the floor of Room A was found at a lower level than the Middle Minoan floors towards the north -west, immediately outside the room. This has given the idea of the extent of this house in three directions. How it extends towards the SW only further excavations will tell us. The architectural re- Fig. 12. Room M. LMIB spouted cup. Fig. 13. Room M. «Platform».

44 42 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) Fig. 14. View through Room O towards the staircase with the drain below the left flight and with Room F behind. mains found. up to now indicate that the house is part of a group of palatial buildings separated by narrow streets as the ones noticed north of Room P and NE of Rooms E, D, and M. One of the many interesting features in connection with the LM I building was the many finds of the so called alternating style pottery (fig. 16), which may indicate, providing that Coldstream is right5, that the destruct- 5. J. N. Coldstream and G. L. Huxley, K y - thera, London 1972, pp

45 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 43 ion at Chania may have happened at a later time than the destructions in Central and Eastern Crete. No complete vase with the classical Marine Style has yet been found in the excavations only fragments of a cup with argonauts were found scattered in Rooms E and M. Another interesting feature concerning the pottery is that several new complete vases of a particular style, recognized after the 1973 excavation6, were discovered. They indicate a local pottery workshop of the LM I period, as also the alternating style cups. Provisional clayanalyses are not yet decisive. Many interesting small finds were discovered during the excavations, among them some seal inpressions and a single seal all of the LM I period. Most outstanding, however, were fragments of two Linear A tablets found in situ in floor deposit of Room E (fig. 17 ). One of these tablets fitted together with the fragment found in the same Room in The two inscriptions read : The most interestng point about these tablets is that they palaeographically include scribal traditions which have previously only been noticed elsewhere. This is seen most clearly with L 102 which is found önly at Zakro written in the same way, while similarly L 60 on KH has its only parallel at Arkhanes on ARKH 4a. 1. Also the loose nose on our L 76 is found only at Hagia Triada on H T It is amazing how many different scribal traditions from all over Crete are united in the two new tablets found at Khania. The inscriptions are fully published elsewhere8. During the 1976 excavation one Linear B inscription, KH 16, was found in a LM IIIB pit situated immediately above the cupboard of Room D. This inscription was incised on the top of the disc of the false neck of a stirrup jar. The inscription consisted of a single sign : wa, which may perhaps be interpreted as the abbreviation for wa-na-kate-ro, royal 9. In addition one possible Linear B inscription was found painted on a stirrup jar fragment. The fragment was found in a pit of the LM IIIB period situated immediately north of the southwest wall of Room M. The sherd in question (fig. 18) is in all probability the shoulder fragment from a stirrup jar. The clay is semicoarse, dark grey and burnt hard. The slip is dark brownish 6. Examples seen in Hallager 1973 ( supra n. 2 ), p. 442, fig. 1 and p. 448 fig. 10. See also this paper fig Hallager - Pâlsson 1975 ( supra n. 3 ), pp Hallager, SMEA XVIII ( 1977 ). 9. Hallager - Vlasakis, A A A IX ( 1976), pp

46 44 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) grey and the paint of the decoration is dull black. The sherd is burnt. Measurements : max. pres. diam. : 6.1 cm ; Th cm. The sherd carries an inscription, of probably three signs : KH Z 17 : ] ka - ka - [ Not many Linear B inscriptions have the combination ka - ka -, but one suggestion for an interpretation as ka - ka - po as a personal name found on PY Jn in tempting. Such a reconstruction would also be possible in consideration of the remaining part of the third sign. CONCLUSIONS Fig. 15. Trench 15. LM I miniature amphora. Fig. 16. «Alternating Style» sherds. The excavations at Kastelli of 1976 and 1977 yielded interesting and important remains of the LM III period, which, in spite of their fragmentary nature, have given us a good idea of the character of the settlement in this period. The new excavations have shown that there have been several buildings within this period. The earliest is that of the IIIA period, which must have been thoroughly destroyed, since the walls of the following ( the building with the hearth ) IIIA/B, did not follow the line of the older walls, but were built across them. This level has, as remarked elsewhere10, indications that it was either a Mycenaean settlement, or one with Mycenaean influence. The houses of this level must also have been destroyed, since the walls of the following late IIIB levels did not follow the earlier ones, but were completely new constructions. The same is true of the following level, which may be dated to late IIIB and early IIIC. In the IIIC period, it appears that some of the latest IIIB buildings were reused. The continued rebuilding of the settlement clearly indicates that the site must have been of primary importance in the LM III period. The answer to the question why this particular site was considered of such importance that it was constantly rebuilt, may be found partly in its topo- 10. Hallager 1977 ( supra n. 2 ).

47 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 45 Fig. 17. Left: KH 88. Right: KH Both in scale 1:1. veral of these inscriptions have been found13. It is now generally accepted that most of the Mainland jars are exports from Crete to Greece, and it is very tempting to conclude that Chania, during this period, was an important commercial centre from which oil in stirrup jars, and probably also other goods, were shipped to the M ainland. With regard to the LM I destruction level, several important results were achieved. It looks as if the extension of one house has been defined in three dill. L. Godart and J. - P. Olivier in T iryn s. Forschungen und Berichte. Band VIII. Mainz 1975, pp Catling - Jones, Archaeometry 19:2 ( 1977) pp graphical position and partly in the finds from the site and from the M ainland. Topographically, Chania has a very fertile hinterland and it is situated by the sea with a good natural harbour. Now we know from both philological investigations11 and from clay analyses12 that the majority of the inscribed stirrup jars found on the Mainland came from western Crete. In Chania, too, se- 13. Hallager 1975 ( supra n. 4 ), pp and above for KH Z 16 and KH Z 17.

48 46 GREEK-SWEDISH EXCAVATIONS 1976, 1977 AT KASTELLI (Y. TZEDAKIS - E. HALLAGER) the LM IB houses are part of an extensive settlement. Both the architecture and the finds indicate that it could not be a town such as those found at Gournia, Palaikastro, Psyrra and Mochlos. It is most tempting to compare the houses found in Chania with those found, for example, around the Palace at Mallia, and to interpret them as houses belonging to important people within a palace administration. This is tempting, even though remains of the actual palace seem to have not yet been identified15. The many finds of the alternating style from the destruction level, together with the supposed new local workshop, may in future prove interesting in connection with the general history of Crete in the Late Minoan I period. New finds of Linear A tablets in a LM I context and Linear B inscriptions from a LM 11 IB context once more emphasize the importance of the site, not least because it gives the possibility, in an obviously important settlement, to study the changes which occurred in a Cretan Bronze Age society from the Minoan to the Mycenaeanized period. Fig. 18. Possible Linear B inscription. Γ. T Z E D A K I S - E. H A L L A G E R rections, and.remains from two other houses appear to have been discovered. Several other excavations in the Kastelli area have also revealed remains from the LMI levels14, and we may conclude that vated areas. Tzedakis, Ergon 1976, pp ; 14. J. Papapostolou, L. Godart and J. P. Oli-Tzedakisvier, Γ ρ α μ μ ικ ή A τ ω ν Χ α ν ιώ ν. Incunabula Graeca 15. Papapostolou - Godart - Olivier 1976 (su - Ergon 1977, pp vol. LXII ( Roma 1976 ), pp. XI - XV and plan p ra n. 14 ), pp. XIV - XV. See also J. Chadwick opposite p. X X II for the extension of the exca- The Mycenaean W orld, Cambridge 1976, p. 58.

49 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 47 T H E M U S E U M A T K O M O T IN I* In May 1976 a section of the museum of Komotini was inaugurated ; *1 the * This is a translation of the article which appeared in A A A X (1977) pp with a plan of the Museum of Komotini on page 73 to which the reader is referred. 1. E. Pentazos, To Μουσείο Κομοτηνής, A A A 9 (1976) pp reorganization of the exhibits continued at an increased rate of speed but also somewhat more easily since the local demands for a functioning museum had already been satisfied. Thus we were able to reconsider the problems of the harsh lighting from the low windows on the east side and the cold monotonous light grey colour of the galleries.

50 48 THE MUSEUM OF KOMOTINI (EV. TSIMBIDES - PENTAZOS) We solved the lighting problem by blocking off the east windows, so that the museum was more softly lighted, the chief source of illumination being the two courtyards and the high north windows. We repainted the galleries in warm colours such as dark cream, beige and light tan, thus attaining a more restful atmosphere in which the exhibits were displayed to better advantage. In the new exhibition space (plan 1, epsilon, stigma and zeta ) finds dating from the 5th century B.C. to Roman times are on show. An interesting headless statuette of a youth on a stepped base ( ΑΓΚ 1701, 1710 ) of the Hellenistic period, from Mesembria, is displayed in section epsilon {ïig. 1 ). Two poros limestone crowning palmettes of grave stelai from Abdera, dating to the 5th c. B.C., and a terracotta acroterion fragment of the second quarter of the 5th century B.C. from Dikaia2 serve as a background to the central part of the museum. Pottery, bronze and terracotta figurines and lamps of the Roman period from various places are displayed in a vitrine near the central courtyard. Bronze and glass bracelets, golden and bronze rings, slingshots and other artefacts from various places are displayed in a tablecase near the eastern courtyard. The sundial nearby ( ΑΓΚ 1358 ) was brought from the Kavala Museum and is a dedication to the nine Muses3. The 2. G. Bakalakis, Προανασκαφικές ερευνεςσ τη Θράκη. 3. G. Bakalakis, Αρχαιολογικές ερευνεςσ τ η Θράκη, , ρ. 17, pi. 4a. standard measure made of marble ( ΑΓΚ 23 ) is from Aroge ; it was a public measure used to check sales of liquids such as oil or wine. The following finds are displayed in the eastern section of the museum of Komotini: an honorary decree from Doriskos4 ( ΑΓΚ 128 ) ; an aretalogia for Isis of the 2nd c. B.C. from Maroneia5 ( ΑΓΚ 963 ) ; an honorary decree6 ( ΑΓΚ 966 ) ; a treaty between the Romans and the people of Maroneia in the 2nd c. B.C. ; an inscribed grave stele from Stryme ( ΑΓΚ 116 ), 4th c. B.C. ; a trapezophoron of the 4th c. B.C. from Maroneia ;7 a marble corner acroterion from an altar of the early 5th c. B.C.8 Two marble heads of the Roman period ; three grave stelai, one from Ainos ( ΑΓΚ 131 ), the second from Maroneia ( ΑΓΚ 951 ) of the Roman period and the third ( ΑΓΚ 30 ) from the village Asomatoi of Rhodope, set up by Julianus in memory of his mother-in-law9. The Byzantine lintel from Maximianoupolis ( ΑΓΚ 156 ) and the banqueting hero relief of the Roman period from Dyme10 ( ΑΓΚ 11 ) are shown at the north side of the same section. 4. G. Bakalakis, T h racia, P rim u s Congressus Studiorum Thracicorum, ρ. 263, and Αρχαιολογικές ερευνεςσ τ η Θράκη, , ρ Y. Grandjean, Une nouvelle A rétalogie d 'Isis à M aronée, Leyden, D. Triantaphyllos, D eltion 26 (1971): Chronika, p. 429, pl. 426a. 7. G. Bakalakis, Essays in Memory of Karl Lehmann, Two more Trapezophora. 8. G. Bakalakis, Ελληνικά, 14(1955) pp N. Kontoleon, A spects de la Grèce préclassique, 1970, p. 35 note 1, pl. XVI no G. Bakalakis, Thrakische Eigennamen aus den nordägäischen Küsten, Thracia, 261.

51 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 49 Fig. 1. Museum of Komotini. The space (epsilon ) of the exhibiton. A statuette of a boy ( ΑΓΚ 20 ), provenience unknown, is in the centre ; at the western wall, an interesting plaster cast taken of a rock-cut relief of Mithras at the village of Thermes in the nome of Xanthe, 3rd c. B.C.11 Lastly, a base from Maroneia, no. 961, with two pairs of footprints on top and a dedicatory inscription to Serapis, Isis, Anoubis and Harpokrates, late 2nd or early 3rd c. post.12 E V A N G E L O S T S I M B I D E S - P E N T A Z O S on the installation of the exhibition from beginning to end; my colleague Mr. D. Trianta- 11. The extraordinarily good cast of Mithras was made under the most trying circumstances phyllos participated actively throughout. by the sculptor, Mr. D. Sotiroudes, who worked 12. See note 5, op. cit., pp , pi. 5.

52 50 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΕΩΣ (ΕΥΑΓΓ. ΤΣΙΜΠΙΔΗΣ - ΠΕΝΤΑΖΟΣ) Εικ. 1. Τμήμα της Συλλογής Α λεξανδρουπόλεως. Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ ΙΚ Η Σ Υ Λ Λ Ο Γ Η Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Υ Π Ο Λ Ε Ω Σ Το Σεπτέμβριο του 1976 τελείωσε η επανέκθεση της μικρής συλλογής της Α λεξανδρουπόλεως, που στεγάζεται στο μεσοπάτωμα του Δημαρχείου. Η έκθεση περιλαμβάνει γλυπτά και νεώτερα επιτύμβια από την περιοχή1 (εικ. 1,2) και δύο βιτρίνες - τραπέζια με όστρακα διαφόρων εποχών, νομίσματα και αφιερώματα από το ιερό της Δήμητρας στη Μεσημβρία ( εικ. 3-4 ). Στους τοίχους έχουν αναρτηθεί φωτογραφίες, τοπογραφικά σχέδια και κείμενα για την περιοχή. Στο ισόγειο του κτιρίου παρουσιάζουμε μια φωτογραφική έκθεση με μνημεία από το Νομό Έβρου, τοπογραφικά διαγράμματα του ιερού της Σαμοθράκης και αναπαραστάσεις του αρχαιολογικού χώρου. Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Σ Τ Σ Ι Μ Π Ι Δ Η Σ - Π Ε Ν Τ Α Ζ Ο Σ 1. Βλ. Β. Πεντάζος, Α Ε 1973, Χρονικά, σελ Οι επανεκθετικές εργασίες έγιναν με την επίβλεψη του γλύπτη κ. Δ. Σωτηρούδη.

53 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 51 Εικ. 2. Νεώτερα έπιτύμβια στη Συλλογή Άλεξανδρουπόλεως. Εικ. 3. Αφιερώματα από τον θησαυρό αργυρών και επάργυρων πλακιδίων από το Ι ερό της Δήμητρας στη Μεσημβρία.

54 52 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΕΩΣ (ΕΥΑΓΓ.. ΤΣΙΜΠΙΔΗΣ - ΠΕΝΤΑΖΟΣ) Εικ. 4. Συλλογή Α λεξανδρουπόλεως. Χάλκινα και αργυρά αναθηματικά πλακίδια. THE ARCHAEOLOGICAL COLLECTION AT ALEXANDROUPOLIS In September of 1976 the small collection of antiquities at Alexandroupolis was reorganized and went on show in the mezzanine of the town hall. The exhibits comprise sculpture and late grave monuments from the area1 (figs. 1-2 ) and two showcases with 1. See E. Pentazos, A E 1973, Chronika pp The sculptor D. Sotiroudes supervised the setting up of the display. sherds of various periods, coins and dedications from the shrine of Demeter at Mesembria (figs. 3-4). Photographs, maps and plans, and texts giving information about the district are displayed on the walls. On the ground floor there is an exhibit of photographs of the monuments of the Evros district and plans and reconstructions of the site of the Sanctuary on Samothrace. E V A N G H E L O S T S I M B I D E S - P E N T A Z O S

55 ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ MACEDONIAN SHIELDS, SHIELD-BOWLS AND CORINTH: A FIXED POINT IN HELLENISTIC CERAMIC CHRONOLOGY?* Edwards1 has recently defined a class within the Megarian Bowl tradition to which he has given the name Linear Bowls They are one of the later developments in the Hellenistic relief-ware tradition and differ from their predecessors in that the designs were engraved freehand in the moulds, rather than being impressed from the original matrix or by means of small individual stamps.2 * Acknowledgem ents : I wish to thank Mr. C. K. Williams who read this paper and discussed his most recent discoveries with me. Prof. C. Edmonson and Mrs. O. Krzyszkowska also read the draft and made many valuable comments. Mrs. C. Mee kindly typed the manuscript. Sources f o r the figures : Fig. 1 : Sketch of an early Corinthian Shield Bowl after Corinth VII, iii no Pi s. 36 and 80. Fig. 2. A : After Price, Coins o f the M acedonians, no. 70, PI. xii ; B : Π Α Ε 1968, 58 fig. 2. ; C. Price, op. cit. no. 74, PI. xiii ; D : Ib id. no. 79, PI. xiv ; E : M akedonika 2, PI. 18 ; F : M on u - menta A rtis Romanae V, PI Corinth VII, iii, 175fF. 2. Ib id Within this class three types appear to have been both widespread and popular : the Long Petal bowl, whose decoration consists primarily of a series of close-set and parallel narrow petals which spring from the base and reach almost to the blank rim zone ;3 the Net- Pattern bowl ;4 and the Concentric Semi-circle bowl.5 It is with the last of these that this paper is primarily concerned. The decoration of the Concentric Semi-circle bowl consists of groups of pendent semi-circles, more often than not embellished with a star or sunburst, in association with groups of bosses or lines of beading arranged in varying degrees of complexity (fig. 1 ). The first person to comment on the motif was Zahn6 who suggested that it was derived 3. Ib id. 176ff. 4. Ib id. 179ff. 5. Ib id. 182ff. For further evidence cf. nn Priene, no. 35, 406f. J D A I 23 ( 1908 ) 67 no. 24.

56 54 SHIELD-BOWLS AND CORINTH (P.J. CALLAGHAN) Fig. 1(1:1) from those hanging garlands popular in the West Slope style. Thompson7 believed that the type had originated in Athens and in consequence sought a local explanation. He put forward the theory that, in the course of the extensive Hellenistic building programme at the Athenian Agora, burials of the Protogeometric period had been disturbed and their grave goods brought to light. Since many Protogeometric pots were decorated with groups of pendent concentric semi-circles they might well have provided the inspiration for the new type of relief bowl. Later, Baur8 correctly identified the source of inspiration as the Macedonian shield, though he was certainly incorrect in assuming that the bowls were products of. Macedonian potteries. Most recently, Edwards9 *has pointed out that there is no evidence for Macedonian manufacture of the type prior to its introduction at Athens and Corinth, but has accepted that Macedonian shields were the models which inspired southern Greek potters. He has further suggested that the inspiration may have been purely numismatic.10 I hope to demonstrate in this paper that we can date the introduction of the Concentric Semi-circle bowl ( which we might henceforth rename the Shield- Bowl ) to a given year, that it was first produced not at Athens but at Corinth, and that actual shields, not coins, inspired the Corinthian potters to introduce the new form. Macedonian Shields Since it is now generally recognised that the Macedonian shield was the model for the design which appears on Shield Bowls it is perhaps best to begin with an examination of the type and its development in the Hellenistic period. We know almost nothing about the Macedonian shield in the Classical period for it appears neither on contemporary coins nor in paintings. On some of the Hellenistic coins of Macedon, however, we find detailed representations of the statue of Athena Alkidemos of Pella.11 In most of these depictions the goddess carries a smallish shield decorated with a sunburst. This motif recurs frequently on shields of the Hellenistic period and it is possible that Athena s shield which, like the statue, must date to the late Archaic period, was borrowed from contemporary forms actually used by the Macedonians. Because of their 7. H esp. 3 ( 1934 ) 442f. 8. A J A 45 ( 1941 ) 240f. 9. Corinth VII, iii, 173 n Ib id. 11. H. Gaebler, D ie A ntiken M ü n zen N ord- Griechenlands III2, PI. 34, 16. But Corgoneia also

57 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 55 small scale, no further details are observable on these coins. From the time of Eupolemos (314 B.C. ) shields are regularly displayed on Macedonian coins. These representations give a useful indication of changes in the decorative scheme, though it is only safe to use the larger and better quality designs for this purpose. We are also fortunate in possessing a fragment of an actual shield and several largescale representations in painting and sculpture. These form a useful check on the numismatic evidence. The coins of Eupolemos12 depict shields with a series of shallow bow-like motives arranged within a zone around the central medallion delimited by concentric ridges. The bows float within their field, not being attached to either the inner or outer ridge. The rest of the field is blank. A coin of Pyrrhos13 has slightly deeper bows and includes a stud or boss between each set. Although one of Antigonos Gonatas coins14 follows suit, this use of bosses between bows remains otherwise isolated until the reign of Philip V. Part of a shield taken as booty in Macedonia by Pyrrhos in 274 B. C. and dedicated at Dodona has been found at that site.15 Although we can only reconstruct the outer zone (fig. 2, B ) this is sufficient to indicate that the groups of bows floated free in their zone and were not combined with bosses. Like the large-scale representations, the shield has here a wide band of concentric ridges at its outer edge. Slightly later is the coin of Antigonos Gonatas (fig. 2, A )16 which agrees in all essentials with the scheme of the Dodona shield. We might note, however, that like all other coins it dispenses with the ridged edge which actual shields possessed. The figure with kausia and Macedonian shield found at Boscoreale17 has been the subject of some controversy. According to the most popular theory it represents the youthful Antigonos18 and, without wishing to enter the fray on either side, one can at least state that the shield type, and hence the original from which the Boscoreale painting was copied, would fit easily a date within Gonatas reign. Admittedly the bows are replaced by full concentric semicircles but some early coins do share this feature. The otherwise clear and unadorned back ground is a surer sign of an early date. A coin of Philip V19 also replaces the bows with semi-circles, although they are quite shallow (fig. 2, C ). A coin of Amphaxitis,20 possibly issued on the occasion of the accession of Perseus,21 begins the final development (fig. 2, D ). The groups of deep concentric semicircles contain whirlygigs which are mereoccur regularly : Ib id. PI. 34, Ib id. PI. 32, Ib id. PI. 33, Ib id. PI. 34, A E ( 1968 ) 58f fig. 2 and PI. 42γ. 16. Gaebler op. cit. PI. 34, P. Williams, Lehmann, Rom an W a ll P a in t- ings in the M etro p. M u s. o f A rt. 3 Iff and fig. 27 ; G. Picard, Roman P ainting 53, fig Ibid. 19. M. Price, Coins o f the M acedonians no. 74, PI. xiii. 20. Ib id. no. 79, PI. xiv. 21. Ib id. 29f.

58 56 SHIELD-BOWLS AND CORINTH (P.J. CALLAGHAN) ly a variation on the standard sunburst. The semi-circles are separated by lines of bosses which almost, but not quite, form a circle around the central medallion by bifurcating at their inner end. A few coins of Philip V share this feature22 but it belongs essentially to the last years of the Macedonian monarchy. The tomb of Lyson and Kallikles at Lefkadia has been dated to the reign of Perseus on the basis of the letter forms in the inscriptions.23 In the tympanum of the main room is a large-scale painting of a Macedonian shield (fig. 2, E ). The decoration is close to that on the Amphaxitis coin but is even more developed, an added indication that the tomb has been correctly dated. In addition, since it is surely a representation of exactly that type of shield with large central medallion found at Dodona and represented on the coin of Gonatas (fig. 2, A and B ), this painting is useful as an indicator of how far the development had gone in just over a century. Within the main zone are groups of extremely deep concentric semi-circles. attached to the innermost of the ridges which embellish the shield s edge. This pattern is in strong contrast to the Dodona scheme of flattened and floating bows. Instead of the radiating lines of bosses between the semicircles we find thunderbolts, but the displaced bosses have found a refuge within the ample curve of each group of semicircles. A new development is the circle of bosses around, but outside, the central medallion ( which has been left unadorned ). We will find that this motif recurs slightly later. By itself it would be sufficient reason for dating the tomb to the reign of Perseus. We are indeed fortunate to have good representations of the Macedonian shield at the very moment of the eclipse of the Macedonian kingdom. It is depicted three times on the monument set up by Aemilius Paullus at Delphi to commemorate his victory at Pydna in 168 B.C.24 The Delphi shields again present us with the groups of deep semi-circles (fig. 2, F ) familiar from examples earlier in the reign of Perseus. TJie radiating lines of bosses also recur, though now they meet to form a true circle enclosing the central medallion. Another new feature is the zone of bosses, sometimes doubled, occupying the innermost of the mouldings decorating the shield s edge. The Delphi monument has the last known large-scale representations of M a- cedonian shields. In consequence we must rely solely on numismatic evidence for the following period. The coins of the Macedonian republics represent a short production period. Most post-date the lifting of the ban on mining by the Roman Senate in B.C., and the whole series came to an abrupt end when the appearance of Andriskos led to the destruction of the republics and renewal 22. Gaebler op. cit. PI. 2. cf. also B. Petrakos, Oropos an d the sanctuary o f A m phiaraos pi. 46. The fragmentary marble shield is unlikely to postdate the reign of Philip V. 23. M akedonika 2 ( ) , pi H. Kähler, D er F ries von Reiterdenkm al des Aem ilius Paullus in D elphi, Pis. 4, 7, 20, 21.

59 Fig. 2(1:1) ΣΥΜΜΙΚΤΑ 57

60 58 SHIELD-BOWLS AND CORINTH (P.J. CALLAGHAN) of war with Rome.25 These coins revert in part to earlier models. For example we again find bows or bow-like elements in place of the Persean semicircles, though groups of bosses continue to be de rigueur. The most obvious development is the transposition of the inner ring of bosses to within the central medallion.26 This produces a physical separation from the radiating lines of bosses in the outer decorated zone, an effect which is emphasised by the doubling of these lines between each bow.27 It is possible that these coins reflect real developments in the decoration of actual Macedonian shields ( cf. below ). Shield Bowls The Shield Bowl cannot be separated from the technological complex of Linear Bowls in general and must either be dependent on other types of that group, or else a precursor to them. Fortunately, there is enough evidence from Attic deposits to suggest that it was the last of the major types to appear : in Kerameikos Brunnen B1} whose fill deposits continued beyond B.C., there were no Linear Bowls at all.28 A cistern in the Piraeus29 contained only Long Petal bowls. Finally, Agora deposit D possessed both Long Petal and Net- 25. A ncient M acedonia (Symposium) ( 1970) Gaebler op. cit. PI. 3, 2-3 ; Ancient M a c e- donia Pis On the Legate coins of B.G. Gaebler op. cit. PI. 3, A M 85 ( 1970) 129ff ; 89 ( 1974) A D Mel. 26 ( 1971 ) Pattern bowls, but no Shield Bowls.30 This deposit could also be dated after the establishment of the Athenian cleruchy on Delos in B.G. and was a well-sealed group of pots obviously representing a much shorter time-span than the other Agora groups studied by Thompson. At Corinth all three types had been introduced before the fall of the city in 146 B.C.31 though again recent evidence may be taken to imply that the Long Petal bowl appeared first.32 The combined evidence from both cities suggests that the Long Petal bowl was introduced sometime between 166 and 146 B.C., and probably Edwards estimate of ca. 155 B.C.33 is close to the truth. It was quickly followed first by the Net-Pattern bowl and then by the Shield Bowl. The last appears to have survived at least into the very late second century, and probably into the early first century B.C.34 An examination of the earliest Shield Bowls, those at Corinth, further shows that they derive from late Macedonian shield types. We might note in particular the separation of the inner ring of bosses from the radiating lines of the same motif. This reflects the development under the Ma- 30. H esp. 3 ( 1934 ) 369ff. 31. Corinth VII, iii Mr Williams informs me that excavations undertaken since this time have confirmed Edwards general hypothesis. 32. H esp. 46 ( 1977 ) 53ff. and esp The Columned Hall discussed therein may have been the headquarters of the Achaean stratèges. 33. Corinth VII, iii I b i d.,. 177 ; now add D elos xxvii, 240, no. D2.

61 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 59 cedonian republics and, with the chronological evidence outlined above, suggests a date not far removed from 150 B.C.35 This is an extremely interesting result and raises a number of questions: why should a Macedonian motif suddenly become popular at the very time when Macedonia ceased to exist as an independent entity, and by what means was it disseminated? Conclusions We have seen that the Shield Bowl was a southern Greek invention without Macedonian ceramic prototypes. Its production began sometime close to 150 B.C. and lasted for perhaps sixty years. The models for the earliest Shield Bowls must have been actual Macedonian shields, for no coin of that area incorporates all the features found on the pots. In particular, we have already had cause to note that the coins of the Macedonian republics reverted to the earlier bowlike motives in the outer decorated zone, and these in no way resemble the full semi-circles on the bowls. Further, although both bowls and republican coins separate the inner circle of bosses from the radiating lines of the same motif ( thus implying a close temporal connection ) the bowls represent both sets of bosses at the same scale in common with all large-scale depictions of real shields. On the coins, the inner ring has degenerated to a band of beading. The bowls, 35. Although this separation may seem to be a natural one in ceramic terms, a line of dots outside the central medallion was a known motif : cf. A th. M itt. 85 ( 1970 ) fig. 21, no again like real shields, have an outer circle of bosses; the coins, with a few exceptions, do not.36 Finally, the uniquely elaborate rim profile of bowl 921 from Corinth37 may be an attempt to depict, in a different medium, the elaborate edging of a Macedonian shield. This edging is never hinted at on coins. The conclusion is therefore forced upon us that either the Gorithian potters or the potters of some other centre had seen actual Macedonian shields and had used them as models for the new style of relief bowl. If we try to isolate a city in Greece whose potters had both the opportunity and motive for so doing, we find that Corinth is indeed a prime candidate. When Andriskos invaded Macedonia in 150 B.C. to enforce his claim to the throne as a supposed son of Perseus, his initial success took everyone by surprise. The nervous Thessalians called on the Achaean League for assistance38 and an army was sent north. These troops soon found themselves under the command of Scipio Nasica who had been sent from Rome as a legatus in an attempt to quell the trouble peaceably. Without any other Roman aid the Achaean army defeated Andriskos in Thessaly and forced him back on Macedonia proper.39 It was obvious that the Achaeans had, for 36. The only exceptions are the Legate coins of 148 B.C. cf. n. 27. On the bowls the outer ring of bosses is sometimes replaced by teardrops and rosettes : cf. Corinth VII, iii, no Corinth VII, iii, Pis. 36 and Polyb. xxxvi Livy P er. 50 : T hessalia... p er legatos R o- manorum au xiliis Achaeorum defensa est. O xyr. Per. 50 has 1 per socios popu[ li R.

62 60 SHIELD-BOWLS AND CORINTH (P.J. CALLAGHAN) the moment, saved the situation and their success must have contrasted vastly, in their own minds at least, with the dismal failure of the first Roman expeditionary force under Iuventius. This was defeated by Andriskos the very next year and forced to yield Thessaly to renewed Macedonian occupation.40 The Achaeans are not mentioned in connection with either the ill-fated campaign of Iuventius or with that of his more successful replacement, Metellus. It seems likely that they were more concerned with troubles nearer home.41 The only Greek force known to have cooperated with Metellus was the Pergamene fleet.42 The entire period after the first defeat of Andriskos was, for the Achaeans, taken up with the question of Sparta s adherence to the League and the wider issue of Achaean independence in relation to Rome.43 The exploits of their erstwhile allies in northern Greece were probably regarded with more trepidation than applause among League statesmen. The events of B.C. have left us with two Greek powers which had, theoretically, the opportunity to collect 40. Florus i J. A. O. Larsen, Greek Federal S tates ( 1968 ) Zonaras ix. 28 ; Strabo xiii Larsen op. cit. 489fF. Macedonian trophies: Achaea and Pergamon. However, so far as we know, the Pergamene fleet did not take part in a set battle nor win a great victory; the Achaeans did. In addition, the Achaeans had a far stronger motive for advertising their success : their Thessalian victory underlined their claim to be a major power which should not be forced to accept dictates from the Romans. Conversely, if we should accept a Pergamene derivation of the motif, it would be difficult to understand its introduction to Corinth at a time when a reminder of the Roman victory would have been distasteful. The Achaean claim is therefore by far the stronger and it is likely that Corinth, the commercial centre and major pottery producer in the League, introduced the Shield Bowl to its repertoire in B.C. If this reconstruction is acceptable, we have a fixed date for the introduction of the Shield Bowl and we also know where it was first produced. Since the type did not die with Corinth in 146 B.C. the idea must already have been exported before that date, an indication of the speed with which ideas could travel in the Hellenistic period. It is surely fitting that Corinth, whose ceramic history had been one of the most distinguished in the Greek world, should bequeath a new ceramic motif to her neighbours on the very eve of her extinction. P. J. C A L L A G H A N

63 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 61 MORE AEGEAN PAPYRUS: SOME GLYPTIC EVIDENCE1 Peter Warren has recently argued that, pace Naphtali Lewis s clear statement to the contrary, the papyrus plant may have grown in Minoan Crete.2 Artistic representations of it on frescoes and pottery suggest a Minoan familiarity with the whole plant consistent with observation of it in growth rather than with borrowing from Egyptian artistic representations. This note aims to draw attention to some convincing and some more stylized illustrations of the plant on Minoan sealstones. Some of the former have not previously been fully published and some of the latter, on sealstones of the so-called talismanic group, not previously related to more naturalistic renderings of the plant. It is worth observing on the basis of evidence published here that between MM 1. I am most indebted to Prof. Peter Warren for discussing the subject of this note with me. He, Dr. Ingo Pini and Miss Artemis Onassoglou have been kind enough to read it and offer helpful suggestions. I would also like to express my gratitude to the three owners of gems in Switzerland who generously gave me permission to study and publish their pieces which I first did for C M S X with a grant from the Deutsche Forschungsgemeinschaft. The cost of preparing photographs for this publication was borne by the University of Bristol Publications Fund and acknowledgments for the photographs appear in the individual footnotes below. 2. P. Warren. Did Papyrus Grow in the Aegean? A A A X ( 1977 ) 89ff. N. Lewis, Papyrus in Classical Antiquity ( Oxford, 1977 ) 11. and LM II stylized and naturalistic representations of papyrus co-exist ; some of the most naturalistic forms appear as late as LM II pottery. Within the talismanic series of sealstones in MM III - LM IB, it should also be noted that, while motifs are here traced from naturalistic through to stylised and hybridized forms this does not necessarily reflect a chronological development.3 A sealing (fig. la and b ), now in a private collection in Basel,4 inscribed with four signs of Linear A script, is twice impressed by the same amygdaloid seal on which was engraved a papyrus flower similar in some respects to that on a LM IB cup from besides the Royal Road at Knossos (fig. 2 ).5 The 3. V.E.G. Kenna, The Talismanic Stone in the Late Minoan A ge (Lund, 1969) p a s- sim tends to regard the more disintegrated forms as later than the more easily distinguished versions; J. Boardman, Greek Gems and Finger Rings (London, 1970) 44 proposes the opposite view that patterns dictated originally largely by technique... gradually were allowed to approximate to recognisable forms ; for a critique of both views see J. H. Betts, B ib lio - theca O rientalis 31 ( 1974) C M S X 120; H. Mühlestein, Ein Linear - A - Dokument Minos 6 ( 1958 ) 7f.; W. C. Brice, Inscriptions in Minoan Linear Script of Class A ( Oxford, 1961 ) 20, pi. xxvi a, no. I ll, 17; H. Erlenmeyer and H. Zai - Boerlin, Von Minoischen Siegeln A n tike K u n st 4 ( 1961 ) pi. 4, 54; photo Pini. 5. P. Warren, op. cit. fig. 4; photo Warren,

64 62 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) Fig. la. Clay sealing in Basel ( side a ) - C M S X 120. Scale ca. 7 : 2. Fig. lb. Clay sealing in Basel ( side b ) - C M S X 120. Scale ca. 7 : 2. anthers, prominent on long stamens in some fresco and vase representations with kind permission from the Managing Committee of the British School of Archaeology at Athens. (figs. 3 and 5 ) and on the well-known inlaid dagger with so-called Nilotic scene from the Shaft Graves at Mycenae, are shown on this case as a row of dots across the topmost of a series of convex horizontal lines which make up the head

65 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 63 of the flower. On the sealing the anthers seem to be omitted but there are convex horizontals similar to those on the vase and between them rows of dots, which on other seal and vase representations appear as short verticals (figs. 3,.7 and 14). On both the vase and the sealing (figs. 1 and 2 ) the calyx is formalized as two sepals and treated as a spiraliform design, as on a number of vase representations between LM IA and LM II (figs. 4 and 5) and a MM sealstone (fig. 6 ).6 A carnelian amygdaloid sealstone en- 6. C M S XII a; V.E.G. Kenna, Seals and Script II Kadrnos 2 ( 1963 ) 4ff., fig. 2d - f; V.E.G. Kenna, Cretan and Mycenaean Seals in North America A J A 68 ( 1964) 9, pi. 2, 12, and 3, 21; photo Pini. Fig. 2. Late Minoan IB cup, Knossos. Scale 1:1. graved in the talismanic manner was recently offered for sale in Geneva (fig. 7) ;7 it shows a similar arrangement with 7. C M S X 230; photo University of Bristol Arts Faculty Photographic Unit.

66 64 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) Fig. 4. From Late Minoan IA vase. two rows of short verticals between convex horizontal lines at the top of the flower but there is in addition a central vertical member within the papyrus head, a feature seen also in some vase representations (figs. 3 and 14). Much of the emphasis in this version has been shifted to the calyx ( if such it is ), which is treated as two solid diagonal members each topped by the tubulardrilled lunettes so characteristic of the talismanic style. There is a third lunette at the base where the two diagonals meet. The two upper lunettes may be a stylization of the spiraliform sepals described above but the arrangement bears little relation to the real nature of the plant, despite the more realistic shoots depicted below it ; and it is Fig. 5. From Late Minoan II Palace style jar. Knossos.

67 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 65 strange that this feature, like a heavy inverted chevron, so at variance with the plant s true botanical appearance, comes to dominate the motif. From the same private collection in Basel as the sealing illustrated in f i g. 1 is another carnelian amygdaloid (fig. 8 ) whose motif repeats most features of the Geneva piece.8 The dominant inverted chevron with its rounded lunette ends remains but the naturalistic shoots below it have disappeared, except perhaps for a vestigial trace in the short verticals which now make up part of the chevron. In some of the more puzzling talismanic motifs very similar chevrons play a prominent part, as on a green jasper lentoid formerly in the Dawkins collection and now in the author s possession (fig. 9 ) ;9 what the motif on this piece is intended to represent is far from clear but it is probably some form of plant life rather than a verkümmerte Löwenmaske as Kenna has suggested. The motif of the Geneva and Basel pieces reappears in a still more stylized version on another carnelian amygdaloid in the Metaxas collection (fig. 10 ) ;10 here the flower head has been perfunctorily treated and the chevron, which, like that on the Geneva and Dawkins pieces, has tubular-drilled lunettes at the Fig. 6. Black and green serpentine sealstone in New York - C M S XII 96. Fig. 7. Red carnelian amygdaloid sealstone in Geneva - C M S X C M S X 119; H. Erlenmeyer and H. Z ai- Boerlin, op. cit. pi. 4, 53; photo University of Bristol Arts Faculty Photographic Unit. 9. C M S VIII 71; J. Boardman, op. cit. 45, fig. 86; photo University of Bristol Arts Faculty Photographic Unit. 10. C M S IV 200; photo Pini. top of each diagonal and at the base, swells out almost into a heart-shape. A fantastic creation on the same theme with much use of the characteristic lunettes is provided by the motif of a carnelian amygdaloid from Karpophora

68 66 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) Fig. 8. Red carnelian amygdaloid sealstone in Basel - C M S X 119. Fig. 9. Green jasper lentoid sealstone in Bristol - C M S VIII 71. in Messenia (fig. 11 )u which, despite its discovery in a Mainland tomb of LH IIIAi - B, is most probably of LM I Cretan manufacture. In this example the plant has become almost totally unrecognisable. Its complete disintegration is represented by the motif on one side of a carnelian three-sided prism with amygdaloid-shaped faces in New York (fig. 12 ).12 In the case of the Karpophora piece the author of CMS V was, perhaps wisely, unprepared to commit himself to a specific identification of the motif; on the Metaxas and New York pieces Kenna ( in CMS IV and X II respectively ) described the motif as a silphium seed, adopting as certain an identification first made more tentatively by Evans in relation to certain heart-shaped motifs in the talismanic repertoire.13 The seals illustrated so far suggest that a series of papyrus flower motifs can be clearly distinguished though they were perhaps ultimately confused and hybridized, sometimes with the heart-shaped motif, whether silphium seed, sacral ivy leaf14 or a version of the Waz lily,15 and sometimes with less specific plant motifs with three prongs ( e.g. fig. 18). The same sort of disintegration and eventual hybridization of motifs within the talismanic group of seals may be Fig. 10. Red carnelian amygdaloid sealstone in Herakleion - C M S IV C M S y 426; photo Pini. 12. C M S XII 186 b; photo Pini. 13. A. J. Evans, The Palace of Minos at Knossos (London, 1928 ) I 284f., figs ; V.E.G., Kenna, The Cretan Talismanic Stone in the Late Minoan A ge ( Lund, 1969 ) pi A. J. Evans, op. cit. II 478 ff. 15. Ibid. I 20If. and 700.

69 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 67 Fig. 11. Red carnelian amygdaloid sealstone from Karpophora in Kalamata - C M S V 426. Fig. 12. Red carnelian three - sided prism sealstone in New York - C M S XII 186 ( side b ). illustrated from another feature found in some vase and fresco representations of the papyrus plant. In these circles, usually in pairs and having a smaller

70 68 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) Fig. 13. From Middle Minoan IIIB - Late Minoan IA fresco, Knossos. circle or central dot within them, are depicted either within the head of the plant itself (fig. 13 ) or loose around it. It is possible that they are intended to be seeds within the head of the plant or falling from it but, when shown detached from the plant, they are usually just below the head of the flower and may therefore be an alternative stylization for the spiraliform sepals (fig. 14). A sealing from Hagia Triadha (figs. 15 a and b ) is impressed by a seal depicting two griffins in heraldic ( ramp a n t ) pose either side a central vertical. The latter was originally described by Levi as una lancia od asta, ehe termina a palm etta and the palmette it- Fig. 14. From Late Minoan II pithos, Knossos.

71 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 69 Fig. 15a. Clay sealing from Hagia Triadha in Herakleion. Fig. 15b. See fig. Î5a. self as motivo dérivante dal simbolo (fi g. 5 ) or in the central member of egiziano del waz, o bucciolo di papiro.16 the flower (fig. 3). On the Hagia The swelling in the lance or pole immediately below the palmette is similar to that in some vase representations of papyrus, either below the flower Triadha sealing the characteristic circles also appear within the head of the flower either side the central member and there seems no reason to doubt that this is a representation of the papyrus plant. A similar pair of rampant griffins is found either side a papyrus plant on a 16. D. Levi, Le Cretule di Hagia Triada A S A A 8-9 ( ) 115, fig. 113, pi. XII, haematite cylinder in a private collectno. 96 ; photo Pini; drawing after Levi. ion in Neuchâtel (fig. 16) The

72 70 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) Fig. 16. Blue - grey haematite cylinder sealstone in Neuchâtel. Scale ca. 3: 1. griffins seem to be held on leashes by a figure in a long dress with arms upraised. The papyrus in this case grows from an X-shaped structure ( campstool or altar? ). Characteristic circles appear below the head of the plant. The piece has been published several times and described as Syrian,17 but its iconography ( the dress of the figure18 and comparison of the heraldic griffins and 17. C M S X 268; H. Seyrig, Antiquités Syriennes S yria 32 ( 1955 ) 32, pi. I ll, 1; M.-L. and H. Erlenmeyer, Uber Philister und Kreter O rientalia 33 ( 1964) 199ff., pi. XVIII, 93; F. Schachermeyr, Ägäis und Orient (V ienna, 1967 ) 34 and 76, pi. XXIII, 88; photo Fini. 18. For a griffin with a similarly clad figure cf. C M S I 223 and for other figures in the same dress A. J. Evans, op. cit. IV 412ff. papyrus with those on the Hagia Triadha sealing ) suggest an Aegean origin for the composition.19 The same circles ( or large dots ) also occur in some versions of a frequently repeated talismanic motif which some- 19. M.A.V. Gill, Note on the Hagia Pelagia Cylinder B I C S 8 ( 1961 ) 9, note 24 suggests that both the cylinder under discussion and a haematite lentoid in the Ashmolean Museum ( ) are forgeries derived from the Hagia Triada sealing in question. The lentoid was doubted by V.E.G. Kenna, Cretan Seals ( Oxford, 1960) pi. 20 and condemned by H. Biesantz, Kretisch - Mykenische Siegelbilder ( Marbug, 1954 ) pi. 10, no 58. If it is a forgery, then it is perhaps more likely to have been copied from seals showing a goddess between griffins such as those from Ialysos and the Dictaean Cave illustrated together by Evans, op. cit. IV 169, figs. 130 and 131, than from the indistinct Hagia Triada sealing with papyrus between

73 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 71 Fig. 17. Blue - grey haematite amygdaloid sealstone in London - British Museum, Egyptian Dept ( ). Fig. 18. Rock crystal amygdaloid sealstone from Knossos in Herakleion. times also hints at the head of a papyrus plant, as on a black steatite amygdaloid in the Ashmolean Museum,20 a haematite amygdaloid in the British Museum (fig. 17 ) or a rock crystal amygdaloid from the Unexplored Man- griffins. Besides, a not dissimilar jasper lentoid has since come to light from an excavated context in Siteia ( P ra k tik a 1955 pi. 110y); and close comparisons may also be drawn with a haematite lentoid in the Fogg Art Museum, Harvard ( C M S XIII 39 ). While I still have some reservations about the Ashmolean lentoid, I would, with caution, accept the Fogg lentoid and the cylinder as genuine. For further discussion of this problematical group of seals, see C M S X, Introduction. 20. A. J. Evans, op. cit. I 673 fig. 492e; V.E.G. Fig. 19. Red carnelian amygdaloid sealstone in Kenna, Cretan Seals (Oxford, 1960 ) 129, Basel - C M S X 102. Scale 7 : 2 ( deliberately ilpi. 11, no. 276; cf. also nos. 275 and 353, for lustrated upside - down to indicate its possible more confused versions of the same motif. confusion with the papyrus motif).

74 72 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) Fig. 20a. Clay sealing from Knossos - Herakleion Museum nos. 210 and 230 (joined). Scale 3 : 1. Fig. 20b. Clay sealing from Knossos - Herakleion Museum no Scale 3:1. sion at Knossos (fig. 18 ).21 This motif has usually been interpreted as a version of the so-called lion-mask and the juxtaposition of it by Evans with what is clearly a butterfly with circles or dots on each wing, as for example on a carnelian amygdaloid in Basel (fig. 19 ),22 and with other winged creatures suggests that what may have originated as a papyrus flower eventually became hybridized with other representations to produce a new motif that was used repeatedly in the talismanic repertoire.23 T hat talismanic gems did not simply 21. I am indebted to Mr. Mervyn Popham for kind permission to mention and illustrate this piece; photo Pini. 22. C M S X 102; H. Erlenmeyer and H. Zai - Boerlin, op.cit. pi. 5, 67; photo University of Bristol Arts Faculty Photographic Unit; inverted ( as it has deliberately been in fig. 19 ) it shows some of the features of the motif elsewhere called a lion - mask and here associated with the papyrus plant. 23. A. J. Evans, op. cit. I 163, fig. 492; also

75 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 73 Fig. 20c. Composite sketch of figs. 22a and b. Scale 3:1. represent, as Boardman has proposed, a cheap provincial seal use but that they largely served a talismanic or amuletic purpose, as Evans suggested, has been argued by the author elsewhere.24 Two points emerge from the present discussion. Firstly, dogmatism in identifying talismanic motifs is unwise. Their disintegration and perhaps ultimate hybridization make it impossible for us to make an identification with certainty in many cases. Whether the engraver or the wearer of a particular piece was similarly unaware of what was represented is Fig. 21. Clay sealing from Knossos - Herakleion Museum no Scale 3:1. 705, figs. 528 and 529; V.E.G. Kenna, The Cretan Talismanic Stone in the Late Minoan A ge (Lund, 1969 ) pi A. J. Evans, op. cit. I 672f; J. Boardman, op. cit., 43; J. Boardman, C R 22 ( 1972 ) 139; J. H. Betts, op. cit. 309ff.

76 74 MORE AEGEAN PAPYRUS (JOHN H. BETTS) more doubtful. If the motif held for him some precise magico-religious significance, it seems unlikely that he was completely blind to its meaning. That in at least some cases it represented the head or flower of a papyrus plant is more than probable. Other less clearly definable motifs may have taken the papyrus plant as their starting point. Secondly, the papyrus plant appears on sealstones of the talismanic group which carry a range of motifs generally accepted as having some kind of magicoreligious significance for the Minoans; almost all of them represent stylized versions of objects familiar in Minoan life or ritual rather than artistic imports. Papyrus, depicted more naturalistically, appears in scenes with heraldic griffins, altars and figures forming a recognisable part of Minoan cult iconography.25 It 25. It may also be worth recalling that the griffins in heraldic ( couchant ) pose either side the throne in the Throne Room at Knossos are themselves surrounded by what may be papyrus plants. occurred, for example on two sealstones which impressed sealings found at Knossos; in both instances (fig. 2 0 a -c ;26 and fig. 2127) the plant is associated with goats, which seem to have had some ritual or, at least, sacrificial function, as on the Hagia Triadha sarcophagus.28 The fact that papyrus had this kind of iconographic association for the Minoans would tend to support Warren s thesis that the plant may have grown in Crete during the Bronze Age. U niversity o f B risto l J O H N H. B E T T S 26. HM sealings 210, 228 and ; from the East Wing at Knossos ( Archives and East Hall Borders Deposits ) ; M.A.V. Gill, The Knossos Sealings: Provenance and Identification B S A 60 ( 1965 ) 76fF. pi. 6 and 14, nos. R17, R25 and R29; A.J. Evans, op. cit. IV 604 and 609, nos. D19 and D22, fig. 597Bf; photos Gill; drawing Betts. 27. HM sealing 296; from the Area of the Jewel Fresco; M.A.V. Gill, op. cit. 69, pi. 10, no. K10; drawing Betts. 28. C. E. Long. The Ayia Triadha Sarcophagus (Göteborg, 1974) 63f., fig. 87; J. H. Betts, Notes on a Possible Minoan Forgery B S A 60 (1965) 205, esp. n. 25 and 26.

77 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 75 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΕ ΜΕΡΙΚΑ «ΚΙΒΑΗΑΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ* Από τη μακρόχρονη κι επίπονη εργασία για την επιλογή του αρχαιολογικού υλικού στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο*1, ό,τι αναφέρεται παρακάτω δεν είναι παρά σημειώσεις σχετικές με ορισμένα κομμάτια που ξεχωρίστηκαν2. (α) Ανάγλυφο αρ. Ευρ Εθνικού Μουσείου3 ( ε ι κ. 1-2 ). Σε χαμηλό ανάγλυφο μία αρχαϊκή γυναικεία μορφή στέκεται προς τα δεξιά. Η κάτω και δεξιά πλευρά του αναγλύφου, όπου ίχνη μιας δεύτερης μορφής, είναι σπασμένες, ενώ την αριστερή πλαισιώνει μία ταινία ( πλ. 0,018 )4. Η πίσω επιφάνεια είναι και εκείνη ανώμαλα σπασμένη μάρμαρο λεπτόκοκκο λευκό, που έχει πάρει μια κιτρινωπή απόχρωση. Αναγνωρίζεται αμέσως, εδώ, η ψηλή και λεπτή μορφή της Αθηνάς του αναγλύφου αρ. Ευρ στο Μουσείο της Ακρόπολης ( ε ι κ. 3 ), που ο αντιγραφέας το α- κολουθεί πιστά6, συμπληρώνοντας όμως *Εύχαριστώ ιδιαίτερα τον Διευθυντή του Μουσείου της Α κροπόλεως κ. Γ. Δοντά για τη φωτογραφία του Αναγλύφου αρ. 581 ( ε ι κ. 3 ) και τον Διευθυντή του Μητροπ. Μουσ. Νέας Ύόρκης κ. D. ν. Bothmer για τη φωτογραφία της Κόρης (εικ ). 1. Για την άδεια της δημοσίευσης ευχαριστώ τον Γεν. Έπιθ. Αρχαιοτήτων και Διευθυντή του Ε θνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κ. Ν. Γιαλούρη. 2. Τα δύο απ αυτά : αρ. Ευρ και αρ. Ευρ αναφέρθηκαν στα διάλεξη της υπογραφομένης πάνω στα «Αναδρομικά ρεύματα στην αρχαία γλυπτική», για τους «Φίλους του Αρχαιολογικού Μουσείου», που δόθηκε τον Ιούνιο του 1975 στο Αμφιθέατρο του Μουσείου. 3. Στο Ευρετήριο σημειώνεται στην προέλευση : «Α θήναι» καθώς και «υπόπτου γνησιότητος». Μέτρα : Μέγ. ύψ. 0,62. Μέγ. πλ. 0,375. Μέγ. πάχ. 0,12. Υψος αναγλύφου : 0, Ά τεχνα εργασμένη. Στον αριστερό «κρόταφο» της στήλης, στενή ζώνη με λεία ( από λεπτή σμίλη ) επιφάνεια και στη συνέχεια ίχνη από χοντρές βελονιές. Η πάνω πλευρά έχει όμοια εργασία και λίγα ίχνη λεπτής οδοντωτής σμίλης (εικ. 2 ). 5. G. Dickins, Catalogue of the Acropolis Museum I, 1912, σ. 118 κ.ε. αρ. 581 ( με προηγ. βιβλιογρ. ). Ε. Langlotz - W. Η. Schuchhardt - Η. Schrader, Die Archaischen Marmorbildwerke der Akropolis, 1939, II σ. 304 κ.ε., αρ. 424, πίν G. Lippold, HdA. Ill, 1, σ. 85, σημ. 9. Th. Kraus, Hekate, 1960, σ. 113, σημ Η. Herdejürgen, Untersuchungen zur thronenden Göttin aus Tarent, 1968, σ. 57, σημ. 339, και σ. 68. W. Fuchs, Die Skulptur der Griechen, 1969, σ. 504 κ.ε., εικ E. Berger, Das Basler Arztrelief, 1970, σ. 108 κ.ε., εικ. 129, σημ Μ. Σ. Μπρούσκαρη, Μουσεΐον Ακροπόλεως, Περιγραφικός Κατάλογος, Έκδοση της Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, 1974, σ. 53 κ.ε. αρ. 581, εικ. 94. D. Willers, Zu den Anfängen der Archaistischen Plastik in Griechenland, 1975 ( A. M. 4 Beih. ) σ. 24, σημ. 70 και 55 κ.ε., σημ. 215, πίν. 31, I.V. ν. Graeve, Istanb. Mitteil. 25 ( 1975), σ. 63 κ.ε. σημ. 14, πίν. 19, 1. Η. Hiller, Ionische Grabreliefs der ersten Hälfte des 5 Jahrh. v. Chr (Istanb. Mitteil. Beih. 12) σ. 23, σημ CH διαστάσεις συμπίπτουν : Ανάγλυφο αρ Ε θν. Μουσ. : ύψ. μορφής 0,60' πλ. μορ-

78 76 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) Εικ. 1. Ανάγλυφο αρ. εύρ Έθνικοΰ Μουσ. Εικ. 2. Αριστερός «κρόταφος» του αναγλύφου αρ. Ευρ φής ( από τον δεξιό αγκώνα ως το αριστερό χέρι που προτείνεται ) : 28,5 εκ. ύψ. κεφαλής : 0,095. ύψ. προσώπου : 0,064, πλ. σώματος ( στο ύψος της καμπύλης της παρυφής) : 0,25, πλ. της μορφής ( από τον δεξιό αγκώνα ως τη μέση ) : 0,18. Ανάγλυφο, αρ. Ευρ. 581 Μουσ. Α κροπ. ( ύψ.: 0,665, πάχ. : 0,08-0,085 ) ύψος μορφής ( ως κάτω από τα γόνατα ) : 0,493. Πλ. ( από δεξιό αγκώνα ως το αριστερό χέρι): 0,265, ύψ. κεφαλής: 0,095, ύψ. προσώπου : 0,06. Πλ. σώματος ( στο ύψος της καμπύλης της παρυφής ) : 0,24. Πλ. της μορφής ( από τον δεξιό αγκώνα ως τη μέση ) : 0,17. Η σύγκριση των διαστάσεων δείχνει ότι ο τεχνίτης μετέφερε στο ανάγλυφό του τα Ιδια μέτρα του πρωτότυπου με μικρές διαφορές. Στα σκέλη συμπληρώνει ένα μέρος από τις κνήμες που λείπει στο πρωτότυπο ( όπου δίνει το αντίστοιχο κράσπεδο του χιτώνα με μονή τεθλασμένη γραμμή ). Αλλες μικρές διαφορές στα μέτρα, προέρχονται από τη φθορά του πρωτότυπου στα σημεία αυτά. Η επιφάνεια στους «κροτάφους» του αναγλύφου αρ. Ευρ. 581 είναι τέλεια εργασμένη η πάνω πλευρά, που έχει ίχνη από χοντρό βελόνι ( αναθύρωση ), θα δεχόταν ένα άλλο μέλος. Την εργασία αυτή μιμήθηκε ο αντιγραφέας στον αριστερό κρόταφο του αναγλύφου του, άσχετα με το νόημά της.

79 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 77 Εικ. 3. Ανάγλυφο αρ. Ευρ. 581 Μουσ. Α κροπ. (ενώ λείπει στο πρωτότυπο ) την περιοχή του χιτώνα, που η θεά ανασηκώνει με το αριστερό χέρι, και μή αποδίδοντας το κομμάτι από το αριστερό σκέλος και το κάτω πόδι, με την περίτεχνη γραμμή του χιτώνα. Οτι το ανάγλυφο δεν είναι αρχαίο

80 78 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) 7. Η όψη αυτή της επιφάνειας, αν σχετιστεί και με ορισμένες σβησμένες λεπτομέρειες, όπως π.χ. στις πτυχές γύρω στη μέση, κ.ά., δείχνει ίσως μια σκόπιμη αλλοίωση από χημική επίδραση. 8. Η πρόχειρη δουλειά είναι παντού φανερή, π.χ. στην απόδοση του ματιού. Αμέλεια, χαρακτηριστική του «κίβδηλου», διακρίνεται π.χ. στις πτυχές του ιματίου, καθώς σβήνουν κάτω αδιάφορα, πριν από τη γραμμή της απόκρουσης του βάθους. 9. Οπως στα περιγράμματα, π.χ. στον αριστερό πήχυ, στην περιοχή γύρω στο δεξί χέρι. Αλλά και στο ανάγλυφό αρ. 581 μερικά περιγράμματα σκαλίζονται με έμφαση : η γραμμή της ράχης που συνεχίζεται στο δεξιό βραχίονα ( ελαφριά βάθυνση ). 10. Οπως στα σκέλη, που δ ε δείχνουν καθόλου κάτω από τον χιτώνα, ενώ στο πρωτότυπο η περιοχή αυτή έχει μια πολύ λεπτή διαβάθμιση επιφανειών, Λείπει, γενικά, από το ανάγλυφό μας, η ζωντάνια και η σφριγηλότητα του πρωτότυπου και το χαρακτηρίζει μία χαλαρή και άψυχη απόδοση. 11. Το «Schrägmantelchen» αυτό σχηματίζει πάντα κανονικές και συμμετρικές πτυχές, βλ. Η. Herdejürgen, ο.π. σ. 58 κ.ε. 12. Βασικό χαρακτηριστικό στα «κίβδηλα» είναι τέτοιες παρανοήσεις, βλ. π.χ. G.M.A. Richter, AJA, XXXVI (1932), σ. 205 κ.ε. (για το κίβδηλο κεφάλι Grüneisen). αντίγραφο, αλλά σύγχρονο «κίβδηλο», είναι φανερό από τις τεχνικές, θεματικές και στυλιστικές λεπτομέρειες. Έ τσι, η παλαίωση του μαρμάρου φαίνεται τεχνητή και η εξαιρετικά λεία, χωρίς ίχνος από ί- ζημα, επιφάνεια είναι ασυνήθιστη7. Η εργασία, γενικά αδέξια8, έχει αβεβαιότητες και ασάφειες και βαθιά χαραγμένες γραμμές σε ορισμένα σημεία9, ενώ σ άλλα η απόδοση του όγκου του σώματος είναι λειψή10. Ο τεχνίτης αλλοιώνει, σε σχέση με το πρότυπό του, πολλά στοιχεία, όπως λ.χ. σχεδιάζει αβέβαια τις πτυχές του επιβλήματος*11, χωρίς να καταλαβαίνει12 την κεντρική πλατιά παρυφή, τη χαρακτηριστική στην αρχαϊκή πτυχολογία. Οι χαλαρές και συγκεχυμένες πτυχές στην ελεύθερη πτώση κάτω από τον δεξιό αγκώνα, καθώς και αυτές που καμπυλώνονται στην περιοχή του αριστερού γοφού ( στο τυπικό μοτίβο του ανασηκωμένου χιτώνα )13 είναι μακριά από την αρχαϊκή απόδοση. Στο ανάγλυφό μας κυριαρχεί μία επιπόλαιη διακοσμητική διάθεση, όπως π.χ. στους βοστρύχους γύρω στο μέτωπο και σ αυτούς που πέφτουν στους ώμους και στο στήθος, όπου η σειρά από μικρές τρύπες ( τρυπάνου ) σχηματίζουν ένα α- λυσιδωτό μοτίβο- αλλά και το πάνω μέρος του αυτιού, δείχνει σαν κόσμημα. Χαρακτηριστικά για την ατέλεια της εργασίας είναι τα χέρια14 ο αντιγραφέας δεν εννοεί ότι το δεξιό ( που κατά τον Schuchhardt θα κρατούσε κάτι)15 είναι κλειστό, ούτε αποδίδει το τελευταίο τεντωμένο δάχτυλο, το τόσο τυπικό στην αρχαϊκή τέχνη16 (εικ. 4). Το σχέδιο πάλι των δακτύλων του αριστερού χεριού είναι εντελώς αδέξιο. Εκεί όμως που ο τεχνίτης δουλεύει ολωσδιόλου λαθεμένα, είναι, όταν, παραλείποντας τις 13. Πρβλ. την τελειότητα της γραμμικής απόδοσης του θέματος αυτού, π.χ. G. Μ. Α. Richter, Korai, 1968, αρ. 669, εικ Το ίδιο θέμα, πιο απλό και περιορισμένο στο ανάγλυφο αρ. 35 του Ε θν. Μουσ. ( βλ. G. Μ. Α. Richter, ο.π. εικ. 445 και D. Willers, ο.π. σ. 56, πίν. 31, 2). 14. Σημείο που φανερώνει συχνά την αδυναμία του τεχνίτη και τη μίμηση. Εδώ τα χέρια είναι επιπλέον ασύμμετρα ( το αριστερό μεγαλύτερο ). Α ντίθετα στο πρωτότυπο έχουν μία λεπτότατη απόδοση. 15. Η. Schrader, ο.π. σ. 304 : «ίσως ένα (ζωγραφισμένο ) αντικείμενο». 16. Πρβλ. την Κόρη αρ. 26 Εθνικ. Μουσ. : G. Μ. A. Richter, ο.π. εικ. 451, αλλά και στο ανάγλυφο από την Αίγινα: Ε. Berger, ο.π. σ. 111, σημ. 277, εικ. 132 ( το δεξί χέρι της καθισμένης μορφής : ενώ τα δάκτυλα είναι κλειστά, ο δείκτης είναι τεντωμένος).

81 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 79 Εικ. 4. Κόρη αρ. Ευρ. 26 Εθνικ. Μουσ. ( λεπτομέρεια ). ενδιάμεσες μορφές17 του πρωτότυπου, δείχνει αμέσως προς τα δεξιά, μέρος από το 17. Οι μορφές αυτές είναι μικρότερες από την Α θηνά, ένω βλ. Ν. Μ. Kontoleon, Aspects de la Grèce Préclassique, 1970, σ. 16, «de la même taille», βλ. τελευταία, D. Willers, ο.π. σ. 55, που αναφέρει τη διαφορά σε σχέση με τη σημασία του αναγλύφου. αριστερό σκέλος και ίχνος από το λοξό κράσπεδο του ιματίου της ανδρικής μορφής που προχωρεί προς τη θεά, σε τέτοια όμως θέση, ώστε θα ήταν αδύνατο, να συμπληρωθεί γλυπτικά η μορφή, αφού λείπει ο χώρος για την ανάπτυξή της προς τα πάνω έτσι, το περίγραμμα αυτό μένει μετέωρο. Το ανάγλυφο αρ. Ευρ Ε θν. Μουσείου, που μεταφέρθηκε στο Εθνικό

82 80 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) Εικ. 5. Κεφάλι αρ. Ευρ Ε θν. Μουσ. (εμπρός όψη). Εικ. 6. Κεφάλι αρ. Ευρ Εθνικ. Μουσ. ( πλάγια δεξιά όψη ). Μουσείο το , θα αντιγράφηκε, βέβαια, μετά το 1883 ( όταν βρέθηκε το πρότυπό του στην Α κρόπολη ) και ίσως πριν από το , όταν δεν είχε ακόμα συμπληρωθεί το θραύσμα του ποδιού της θεάς ( το πέμπτο κομμάτι ). Είναι όμως δυνατό και να το παρέλειψε σκόπιμα ο αντιγραφέας, για να δυσκολέψει την αναγνώριση της σχέσης του με το πρωτότυπο20. Το «κίβδηλο», πάντως, αντιστοιχεί σε μία περίοδο που η περιορισμένη εικονογραφική ενημέρωση ευκόλυνε την παρουσία 18. Στο Ευρετήριο σημειώνεται ότι κατασχέθηκε μαζί με άλλα αρχαία στο τελωνείο Πειραιώς : «κατά την επιβίβασίν των έπι του ατμοπλοίου Messagéries τφ 1908». 19. Η πρώτη απεικόνιση στον Β. Στάη, ΑΕ 1886, σ. 179, Πίν. IX ( τέσσαρα θραύσματα ), καθώς και στους : Μ. Collignon, Histoire de la sculpture grecque I, 1892, σ. 379, εικ G. Perrot, Histoire de l art, VIII, 1903, σ. 621, εικ Το πέμπτο θραύσμα ( πόδι της Αθηνάς και ρύγχος του χοίρου ) βρέθηκε αμέσως μετά, βλ. Η. Léchât, La sculpture attique avant Phidias, 1904, σ. 283, σημ Είτε για ν αποφύγει τις δυσκολίες που παρουσίαζε η μίμηση αυτού του κομματιού.

83 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 81 Εικ. 7. Κεφάλι αρ. Ευρ Εθνικ. Μουσ. (πίσω όψη ). ΕΙκ. 8. Κεφάλι αρ. Ευρ Εθνικ. Μουσ. ( πλάγια άριστ. όψη ). τέτοιων μιμήσεων21. Το επιτηδευμένο ύ- φος του αναγλύφου αρ. Ευρ. 581 Α κροπ., η ανάμειξη στοιχείων που παρουσιάζει σχετικά με τις πρώτες αρχές της αρχαϊστικής αντίληψης22, τράβηξαν τον σύγχρονο τεχνίτη, ενώ οι μικρές διαστάσεις, το πολύ χαμηλό ανάγλυφο, η γραμμικότητα της μορφής23 ( αλλά και η αγάπη της λεπτομέρειας )24 και η όχι πολύ υψηλή ποιότητα ( σε σχέση με άλλα περίπου σύγχρονα 21. Βλ. π.χ. αρχαϊκά «κίβδηλα»: Α. Furtwängler, Neuere Fälschungen von Antiken», 1899, σ. 1-8, αλλά και μιμήσεις από τις Κόρες της Ακρόπολης με συχνή αλλοίωση η παραλλαγή στοιχείων, η έλεύθερη μίμηση με αρχαϊκό τρόπο, βλ. Fr. Studniczka, Jdl, 43 ( 1928), σ. 140 κ.ε. : Β. Ashmole, Forgeries of Ancient Sculpture : Creation and Detection, 1961 ( J. L. Myres, Memorial Lecture ) σ. 10 κ.ε. 22. Το «ξεχωριστό» ύψος του αναγλύφου αυτού έχει τονιστεί από πολλούς, π.χ. Η. Payne - G. Μ. Young, Archaic Marble Sculpture from the Acropolis, 1936, σ. 49, σημ. 6. Στοιχεία ώριμου αρχαϊσμού. 23. Πού χαρακτηρίστηκε μάλιστα από τον W. Fuchs, ο.π. σ. 506 «überreife von aussen aufgelegte Linearität der Gewänder». 24. Βλ. όμως μερικές λεπτομέρειες που δεν σημειώνονται, και γωνιώδεις κινήσεις κ.ά., : J. Frei, «An archaic Grave Relief» AA 88 ( 1973 )

84 82 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) σ. 198 κ.ε. ( ε ι κ. 6 ), ακόμη και η «ζωγραφική» πρόθεση, του καλλιτέχνη και ίσως κάποιος χαρακτήρας επανάληψης. 25. Ό πως το ανάγλυφο αρ. Ευρ Α κροπ. (Η. Schrader, ο.π. σ. 387 κ.ε. αρ. 474, πίν. 198) με την εξαιρετική «γραμμική ακρίβεια» ( W. Fuchs ο.π. σ. 432, εικ. 494 ), την Αθηνά στο χάλκινο ανάγλυφο έλασμα αρ. Ευρ Εθνικ. Μουσ. από την Ακρόπολη και το ανάγλ. αρ. Ευρ. 36 Εθνικ. Μουσ., που χαρακτηρίζονται από εκλεπτυσμένη τελειότητα μορφών. Υ περβολικές φαίνονται, βέβαια, ορισμένες παρατηρήσεις για το αρ. 581 Α κροπ. : Ε. Pfuhl, «Bemerkungen...» AM 48 (1923), σ. 132 κ.ε. και σ. 134, «nicht nur manieristisch, sondern fast wie eine Karikatur des strengsten Korentypus» ισχύουν όμως κάπως οι εκτιμήσεις π.χ. του Η. Léchât, ο.π. σ. 283 : «Inférieur pour les qualités d exécution», ή του Collignon, ο.π. σ. 379: «Caractère industriel»: Σε μερικές γνώμες ( όπως η παρακάτω ), διακρίνει κανείς ακόμα τον απόηχο της παλαιάς αντίληψης, όταν η αρχαϊκή απόδοση συσχετιζόταν με την έννοια της αδεξιότητας και της ατέλειας βλ. π.χ. Β. Στάης, ο.π. σ. 182 : «εν τω προσώπω) της Α θηνάς καταφαίνονται άπασαι αι ελλείψεις της αρχαϊκής τέχνης...». 26. Ο. Walter, Beschreibung der Reliefs im kleinen Akropolis Museum in Athen, 1923, σ. 144 κ.ε. αρ. 310B. ανάγλυφα )25, βοήθησαν τη μίμηση. Έξω από τις γνωστές από παλιά συσχετίσεις του αρ. 581 Α κροπ. με σύγχρονά του ανάγλυφα, μπορεί κανείς να διακρίνει, όπως είναι φυσικό, έναν απόηχο μίμησής του στο αρχαϊστικό ( νεοαττικό) αμφίγλυφο, στο ίδιο Μουσείο αρ. Ευρ Το σώμα της Αθηνάς ( που κινείται εδώ προς τ αριστερά ) σε πρόστυπο ανάγλυφο, διαγράφεται με ανάλογο τρόπο: υψηλό περίγραμμα στήθους, έντονη πίσω καμπύλη του σώματος, γωνιώδης, ανάλογη κίνηση χεριών, κοντό επίβλημα, εμπνέονται από μορφές σαν αυτή του αναγλύφου αρ. 581 και έχουν γίνει πια εδώ τυπικά αρχαϊστικά στοιχεία. Α κόμα, μέσα στο αρχαϊστικό νεοαττικό ρεύμα, περνάει και η μεταλλαγή ( που σημειώνεται στο αρ. 581 Α - κροπ. ) της παρουσίας της πολεμικής και αρματωμένης θεάς σε ειρηνική, χωρίς τα επιθετικά όπλα της και σε σχήμα κόρης. Έτσι τη βλέπουμε στην ( τοπικά και χρονικά απομακρυσμένη ) μετάπλαση η pasticcio ρωμαϊκών χρόνων αρ. 991σ τ η Villa Albani της Ρώμης27. (β) Γυναικείο κεφάλι αρ. Ευρ του Εθνικ. Μουσείου (εικ. 5-7 ). Είναι καλά διατηρημένο μαζί με το λαιμό που στο κάτω μέρος σχηματίζει έμβολο για ένθεση. Αποκρούσεις : στην άκρη της μύτης, στο πηγούνι προς τα δεξιά, στο τόξο του δεξιού φρυδιού μερικές φθορές στην επιφάνεια των μαλλιών που πλαισιώνουν το πρόσωπο. Σπασμένη είναι, ακόμα, στα δεξιά η βάση του λαιμού, καθώς και το έμβολο κάτω αριστερά29. Η εργασία 27. Ρώμη, Villa Albani, αρ. 991, Helbig, Führer IV4, 1972, σ. 241, αρ D. Willers, ο.π. σ. 27, σημ. 88, πίν. 7. Η. Hiller, ο.π. σ. 117 κ.ε. και σ. 188, ΚΑΤ, 13, πίν. 25 ( το αριστ. τμήμα). Σάν άμεσο όμως πρότυπο του «Pasticcio Albani» αναγνωρίστηκαν τα ανάγλυφα της βάσης από την Ακρόπολη. 28. Συλλογή Α ρχαιολ. Εταιρείας αρ. Ευρ Εκεί αναφέρεται : «εισήλθε τώ 1890» «ηγοράσθη παρά Γ. Μετεβελή» ( τόπος ευρέσεως ) «Αθηνών - Πατήσια, ως έλεγεν ο πωλητής». Π. Καστριώτου, Κατάλογος Γλυπτών του Εθνικ. Μουσείου, 1908, σ. 344, αρ Μέγεθος μικρότερο από το φυσικό : Μέγ. ύψ. : 0,24. Υψ. κεφαλής : 0,153, Μέγ. πλ. κεφαλής ( πάνω από τ αυτιά) : 0,117. Υψ. προσώπου : 0,115. Πλ. στους κροτάφους : 0,089. Μήκος ματιών : 0,023. Πλ. στόματος : 0, Η κάτω επιφάνεια του εμβόλου είναι περίπου οριζόντια και έχει εμπρός ίχνος από οριζόντιο τόρμο ( για στήριξη με μεταλλικό γόμφο ). Η επιφάνεια του εμβόλου χοντρά εργασμένη. Η βάση του λαιμού με την αρχή του στήθους ήταν απ αρχής πλατύτερη στην αριστερή πλευρά.

85 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 83 Εικ. 9. Κόρη αρ. 616 Μουσ. Α κροπ.

86 84 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) 30. Η επιφάνεια αυτή των μαλλιών, που σχηματίζει χαμηλή καμπύλη, είναι μόλις ε ργασμένη με χοντρή σμίλη και ανώμαλη. Η πίσω επιφάνεια του σάκκου φαίνεται σαν να είναι σπασμένη σε κάθετη επιφάνεια, ενώ έχει μείνει και εδώ ατέλειωτη. 31. Η αμφιβολία για τον χαρακτηρισμό του φαίνεται καθαρά : Ευρετήριο του Εθνικ. Μουσείου και Π. Καστριώτης ο.π. : «Τέχνης αρχαϊζούσης». Ευρετήριο Α ρχαιολ. Εταιρείας : «αρχαϊκής τέχνης». δείχνει ατέλειωτη στην κόμμωση και τα αυτιά ( που έχουν τρυπημένους τους λοβούς ) και ιδιαίτερα στο πάνω μέρος του κεφαλιού30, εκτός από την τελειωμένη στα πλάγια επιφάνεια του σάκκου. Εξαιρετικά λεία η επιφάνεια του προσώπου έχει ελαφρά στίλβωση. Η αριστερή πλευρά του κεφαλιού ( από τον περίγυρο του προσώπου ως τη βάση του λαιμού), σκεπάζεται από έντονο χρώμα σκουριάς, με όψη πυκνότερου ιζήματος σε πολλά σημεία ( τέτοια διάσπαρτα ίχνη στα μαλλιά και ένα στο πρόσωπο ). Μία καστανή κηλίδα στην αριστερή πλευρά του κρανίου (εικ. 8 ) προέρχεται από στρώμα του μαρμάρου, που έχει μέτριους κόκκους με πολύ ανοιχτή πάτινα. Το κεφάλι του Εθνικ. Μουσείου παρουσιάζεται μετωπικά, με νεανικό, αρχαϊκού ύφους31, πρόσωπο. Τα μαλλιά, σε ακαθόριστο όγκο γύρω στο μέτωπο, καμπυλώνονται έμπρός από τ αυτιά, ενώ πίσω μαζεύονται σε κεκρύφαλο η σάκκο, που, όπως είναι συνηθισμένο, δένεται εμπρός με διπλό δέσιμο. Φανερή είναι η αντίθεση ανάμεσα στην όχι αρχαϊκή, τυπική για τον 5ο π.χ. αι, κόμμωση, και τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά του προσώπου, ασυμφωνία που αποκλείει αμέσως τη χρονολόγηση του κεφαλιού στην αρχαϊκή περίοδο. Αλλά και στις λεπτομέρειες του προσώπου, αν τις ιδεί κανείς πιο προσεκτικά, η απόδοση είναι διαφορετική από αυτήν που δείχνουν τα αρχαϊκά κεφάλια. Έτσι, ενώ η περιοχή των ματιών ακολουθεί το γενικό σχήμα των προχωρημένων αρχαϊκών έργων, η εργασία είναι αμφίβολη και αδέξια, χωρίς τη γνωστή, σ αυτά, ακρίβεια, στους όγκους και τις γραμμές. Τα στενά, αμυγδαλωτά μάτια, μικρότερα εδώ από το συνηθισμένο32, δεν έχουν ούτε την ενιαία επιφάνεια ορισμένων αρχαϊκών ματιών ( που συμπληρώνονταν με χρώμα ), όπως π.χ. της κόρης αρ. 616 Μουσ. Ακρόπολης33 ( ε ι κ. 9 ) και το ψηλό τόξο των φρυδιών, ούτε όμως και τα τονισμένα βλέφαρα άλλων, όπως π.χ. της κόρης αρ. 643 Μουσ. Α κροπ.34 ( ε ι κ. 10 ) και μόνο στην ανάγκη μπορούν να θεωρηθούν σαν άτεχνη μίμηση αυτού του τύπου των αρχαϊκών ματιών. Το πλατύ πρόσωπο, με δυνατά καμπυλωμένα σαγόνια και πηγούνι που προεξέχει έντονα, πλησιάζει τις μορφές της πεπλοφόρου αρ. 679 Μουσ.Α κροπ.35 ( ε ι κ. 11 ). Από την ίδια κόρη εμπνέεται και το στόμα, που είναι και το πιο προσεκτικά δουλεμένο χαρακτηριστικό του κεφαλιού μας. Χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωση στο πάνω χείλος, στις άκρες του, καθώς και η ελαφριά βάθυνση στο κάτω, ενώ οι 32. Πρβλ. π.χ. την κόρη αρ. 641 Μουσ. Α κρόπολης, Μ.Σ. Μπρούσκαρη, Κατάλογος, Μουσ. Α κροπόλεως, 1974, σ. 105, εικ G. Μ. Α. Richter, Korai, 1968, σ. 103, αρ. 187, εικ «δυό πρώτες δεκαετίες του 5ου αι, π.χ.». 33. Αναλογίες στο σχήμα του προσώπου. G.M.A. Richter, ο.π. σ. 83, αρ. 129, εικ Μ. Σ. Μπρούσκαρη, ο.π. σ. 86, εικ G.M.A. Richter, ο.π. σ. 82, αρ. 128, εικ Μ. Μπρούσκαρη, ο.π. σ. 68, εικ. 122, «Γύρω στο 510 π.χ.». 35. G.M.A. Richter, δ.π. σ. 72, αρ. 113, εικ : «Γύρω στο π.χ.». Μ. Σ. Μπρούσκαρη, δ.π. σ. 56 κ.ε. εικ. 100.

87 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 85 Εικ. 10. Κόρη αρ Μουσ.Α κ ρ οπ. (λεπτομέρεια). λεπτομέρειες αυτές στα πιο προχωρημένα χρονικά αρχαϊκά κεφάλια ( όπως π.χ. στο αρ. 616), έχουν σχεδόν χαθεί. Εξάλλου, το περίγραμμα του στόματος στο κεφάλι του Εθνικ. Μουσείου είναι έντονα διαφοροποιημένο, ασύμμετρο και ρεαλιστικό (οι άκρες των χειλιών σμίγουν). Στην ίδια υστεροαρχαϊκή περιοχή, όπου μας οδηγούν ορισμένες λεπτομέρειες, έ- χουμε και το γνωστό παράδειγμα σάκκου ( αλλά με διαφορές στο σχήμα του και στην κόμμωση ) της «ένθρονης θεάς» του Μουσείου Βερολίνου36, ενός έργου εξαιρετικής τέχνης, με αυστηρή ενότητα ύφους, που το δικό μας στερείται ολωσδιόλου. Παράδειγμα ανάλογης κόμμωσης με του αρ. 1789, είναι το κεφάλι της κόρης στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υ όρκης37 (εικ ), που έρχεται όμως 36. Βλ. C. Blümel, «Die archaisch - griechischen Skulpturen der staatlichen Museen zu Berlin, 1963 ( Abh. d. Akad. d. Wissensch., Berlin ), σ. 29, αρ. 21, εικ. 57, 58. «Kunst des reifen Archaismus», άλλα «unteritalische Arbeit». H. Herdejürgen, Thronende Göttin aus Tarent in Berlin, 1968, σ. 11, και σ. 22, σημ. 89, και σ. 35, κ.ε., πίν. 2α, β. 37. G. Μ. Α. Richter, Catalogue of Greek Sculptures in the Metropolitan Museum of Art 1954, σ. 3 κ.ε. αρ. 4, πίν. VI, VII, και Korai, 1968, αρ. 138, εικ

88 86 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) 38. Το σώμα χρονολογεί η Richter «γύρω στο π.χ.» Το κεφάλι στον «προχωρημένο 5ο η αρχές 4ου αι, π.χ.». 39. «Α:ρτεμις» : L. D. Caskey, Catalogue of Greek and Roman Sculpture 1925, αρ. 61 και Μ. Comstock-C. C. Vermeule, Sculpture in Stone, Greek, Roman and Etruscan Collections of the Museum of Fine Arts, Boston 1976, αρ. 215, εικ. 215 (όπου σημειώνεται παραλλαγή στην απόδοση του στόματος και στα βλέφαρα ). Α ναλογίες με το δικό μας : συμπαγές σχήμα κεφαλιού και προσώπου, μετωπικός όγκος μαλλιών, η βάση του λαιμού ( και κάποια αναλογία στην ενιαία επιφάνεια του προσώπου). 40. Βλ. G.M.A. Richter, Catalogue... σ. 19, αρ. 23, πίν. XXIII, α - c ( η αυθεντικότητα του κεφαλιού αυτού αμφισβητήθηκε ). 41. Ε δώ μπορεί κανείς να διακρίνει κάποια σύμπτωση με το δικό μας, στα απομακρυσμένα σε αντίθεση με το αρχαϊκό σώμα της και φαίνεται ότι προέρχεται από αρχαία επισκευή του αγάλματος38. Εξάλλου, ο κλασικός τύπος του προσώπου είναι διαφορετικός από τον τύπο του αρ Εθνικ. Μουσ. και έχει μίαν ελαφριά μόνο αρχαϊκή διάθεση (λοξά μάτια, χαμογελαστό στόμα). Στο κεφάλι του Εθνικ. Μουσείου, όπως φαίνεται από τα παραπάνω, συνδυάζονται στοιχεία χρονολογικά ανόμοια, από την ώριμη αρχαϊκή και την κλασική περίοδο, σ ένα σύνολο με αρχαΐζοντα χαρακτήρα, που μπορεί να δώσει την εντύπωση αρχαϊστικού ρωμαϊκής εποχής. Όμως το έργο δε βρίσκει τη θέση του ούτε ανάμεσα σε τέτοια έργα, αρχαϊστικά ή αντίγραφα αρχαϊκών, όπως π.χ. το κεφάλι στο Μουσείο του Boston39 ( ε ι κ. 14 ), με μερικές αναλογίες στις γενικές γραμμές του, αλλά με άλλη συνοχή στο ύφος, ποιότητα και ζωντάνια, ή το κεφάλι της Αθηνάς στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Ύόρκης40, με έντονο διακοσμητικό χαρακτήρα και μεγάλη λεπτότητα απόδοσης41. Σχετικά με το γλυπτό αυτό, η Richter σημειώνει κάποια «ομοιότητα με την Αθηνά του δυτικού αετώματος του ναού της Αφαίας»42, και μια τέτοια μακρινή αναφορά διακρίνεται και στο κεφάλι αρ Εθνικού Μουσείου. Από τα παραπάνω παραδείγματα φαίνεται ότι βασικοί χαρακτήρες, όπως ενότητα ύφους, ποιότητα η επιτήδευση, λείπουν από το δικό μας έργο, που δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε καθαυτό αρχαϊστικό43, ούτε αντίγραφο ενός συγκεκριμένου αρχαϊκού44. Είναι αποτέλεσμα ενός από την αρχαϊκή απόδοση χαρακτηριστικά ( βλέφαρα, χείλη ). 42. Βλ. D. Ohly, The Munich Glyptothek 1974, πίν. 22, σ. 59, κ.σ. 63 : «Closing Years of the 6th... one of the last Sculptors to belong to the Archaic Tradition». 43. Στα αρχαϊστικά κεφάλια συχνή είναι η αντινομία ανάμεσα στα πιο προχωρημένα κλασικά χαρακτηριστικά του προσώπου ( με παραλλαγμένες, κάποτε, λεπτομέρειες ), και στην κόμμωση που κρατεί αρχαϊκούς τρόπους, πολλές φορές περίπλοκους κι έπιτηδευμένους π.χ. D. G. Mitten, - S. F. Doeringer, Master Bronzes from the Classical World, 1968, αρ. 140 σ. 138, η B. S. Ridgway, Antike Plastik VII, 1967, σ. 61 εικ Ά λλα παραδείγματα με προχωρημένα χαρακτηριστικά προσώπου: Αθηνά της Συλλογής Barraccoσ τ η Ρώμη ( W. Helbig, Führer II4 1966, σ. 621, αρ (Coll. Barracco σ. 27 κ.ε., πίν. 24). Ο. Waldhauer, Die antiken Skulpturen der Ermitage III, 1936, σ. 82 κ.ε. αρ. 350 και 351, εικ. 103 και 104. Το ίδιο παρατηρειται και στις ερμαϊκές στήλες (γυναικεία κεφάλια) π.χ. Η. Stuart Jones, A Catalogue of ancient Sculptures of the Palazzo dei Conservatori, 1926, πίν. 55 ( ort. mecen. αρ. 1,19, 24, 20 ) ίδιου τύπου. Ά λλος συνδυασμός στοιχείων, όπου κυριαρχεί ένας αυστηρός «frühklassische» χαρακτήρας : βλ. Η. Kenner, ÖJh. XLVI, σ. 39 κ.ε. αρ. 11, εικ. 21, Δεν μπορέσαμε να διακρίνουμε ένα τέτοιο άμεσο πρότυπο ο σύγχρονος αντιγραφέας του κεφαλιού αρ κινείται, πάντως, μέσα στη μορφολογική παράδοση του ώριμου 6ου αι, και των αρχών του 5ου αι, π.χ.

89 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 87 Εικ. 11. Κόρη αρ. 679 Μουσ.Α κ ρ ο π. 45. Στοιχείο όχι πάντα χαρακτηριστικό του «κίβδηλου» : σ ορισμένα παραδείγματα η σύγχρονη μίμηση, έχει τελειότητα στην απόδοση βλ. π.χ. για την ανδρική προτομή ( από βασάλτη ) συνδυασμού, που από τις αδεξιότητες45, τις φανερές αντινομίες του και την απουσία συνοχής, δείχνει να είναι κίβδηλο, χωρίς άμεση εξάρτηση από αρχαϊκό ή του Μουσείου της Νέας Ύόρκης, βλ. K. Fittschen, Festschrift für Fr. Brommer, 1977, σ. 95 κ.ε. εικ. 4 ( μίμηση που από την καλή ποιότητά της έμεινε ως τώρα αδιάγνωστη).

90 88 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) αρχαϊστικό πρότυπο, αλλά ελεύθερη μίμηση αρχαϊστικού γούστου. Τον χαρακτηρισμό αυτό έρχονται, τώρα, να δυναμώσουν και τεχνικά στοιχεία, όπως η πολύ λεία επιφάνεια46 ( τρόπος να εξαφανιστούν τα ίχνη της σύγχρονης εργασίας ), οι αποκρούσεις της μύτης και του πηγουνιού που δείχνουν περίεργες, σαν ηθελημένες και τελικά, αλλά αποφασιστικά, η οξειδωμένη επιφάνεια, που η χημική εξέταση διαπίστωσε ότι είναι τεχνητή Σ αυτά πρέπει να προστεθεί και η αβέβαιη προέλευση του έργου, όπως σημειώνεται στο ευρετήριο :.«ως ελεγεν ο πωλητής». Το πέρασμα από την ύστερη αρχαϊκή περίοδο στην πρώιμη κλασική ( όπου αναφέρεται χοντρικά το «κίβδηλο» μας), το χαρακτηρίζει η ανάμιξη διαφορετικών στυλιστικών στοιχείων48, και ο χαρακτήρας αυτός είχε μία ξεχωριστή επίδραση, όπως φαίνεται από τα αρχαϊστικά έργα, τα αρχαία αντίγραφα49, αλλά και από τις σύγ- Εικ. 12. Κόρη Μητροπ. Μουσ. Νέας Υ όρκης ( πλάγια όψη ). 46. Βλ. παραπάνω σ. 86, ίδια παρατήρηση για το ανάγλυφο αρ του Εθνικ. Μουσείου. 47. Η εξέταση από τον χημικό του Εθνικ. Μουσείου κ. Κ. Α σημενό, που τον ευχαριστώ πολύ και απ εδώ, αναφέρει σχετικά με την οξείδωση : «μείγμα οξειδίου του σιδήρου και οξειδίου του αργυλίου»... «διάχυση σε μικρό βάθος»... «η σύνδεση μαρμάρου - χρωστικής είναι σαθρή» ( αποχρωματίζεται εύκολα με νερό ). Έτσι, όχι «βραδεία, μακροχρόνια καθίζηση οξειδίου, αλλά μάλλον πρόσφατη εναπόθεση των ιόντων». 48. Η ανάμειξη στοιχείων αρχαϊκών - κλασικών, που συνεχίζεται μέσα στον προχωρημένο 5ον αι π.χ. βλ. π.χ. Η. Biesantz, Die Thessalischen Grabreliefs 1965, σ. 122, K36, πίν. 17, και σ. 29, L9, πίν Για τα ρωμαϊκά αντίγραφα αρχαϊκών έργων βλ. πρόσφατα, J. Dörig, Antike Kunst XII, 1969, σ. 41 κ.ε. ( κεφάλι Webb, ύστερης αρχαϊκής εποχής : «Dernière decénnie du sixième s. av. J. C.» σ. 45, πίν. 25, 1-2 και 26, 1-2 ) και π.χ. Μ. Comstock -C. C. Vermeule ο.π. αρ. 214, εικ. 214.

91 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 89 Εικ. 13. Κόρη Μητροπ. Μουσ. Νέας Υ όρκης ( εμπρός όψη ). χρονες απομιμήσεις50. (γ) Ανάγλυφο αρ. Ευρ. ΚΑΡ στο Ε - θνικό Μουσείο ( ε ι κ. 15). 50. Πολλά «κίβδηλα», κυρίως μιμήσεις του υστεροαρχαϊκού και πρώιμου αυστηρού ρυθμού π.χ. D. Gordon Mitten, Classical Bronzes, Museum of Art, Rhode Island School of Design, 1975, σ. 205, αρ. 72 εικ. a - d και σ. 208, αρ. 73 εικ. a - d (σημ. 1 ). L. Budde - R. Nicholls, Greek and Roman Sculpture, Fitzwilliam Mus. Cambridge 1964, No 187, πίν. 62, κ.ά. Στο Εύρετήριο της Συλλογής Καραπάνου, απ όπου προέρχεται, σημειώνεται: «Εισήχθη εκ του εξωτερικού»51. Το ανά- 51. Προέλευση : «άγνωστος». Μάρμαρο λεπτόκοκκο με ανοιχτή κιτρινωπή πάτινα. Μέγ. υψ. : 0,302. Μέγ. πλ. 0,171. Ύψος κάτω ται-

92 90 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) νίας : 2,2 εκ. Πάχ. πλακάς : +0,037. Πάχ. πλακός κάτω ( +ταινία): 4,8 εκ. Ύψ. μορφής: 25,3 εκ. 52. Αυτό βέβαια δεν συμφωνεί με το λείψανο του δεξιού χεριού, έκτος αν προσαρμοζόταν πρόσθετο, εκεί, κομμάτι. γλυφό είναι περισσότερο ή λιγότερο σπασμένο στις τρεις πλευρές του ( σε σχήμα που μοιάζει με μικρή στήλη ), εκτός από την αριστερή που φαίνεται να σώζει τον κρόταφό της. Στην κάτω πλευρά σώζεται η ταινία ( του εδάφους ) όπου πατεί η ανάγλυφη μορφή ( πολύ καλά διατηρημένη ) : ένας άνδρας με ιμάτιο, στέκεται προς τ αριστερά και στηρίζεται ( με την αριστερή μασχάλη ), σ ένα μακρύ και χοντρό ραβδί. Πίσω του προς τα δεξιά, δεξι χέρι ( άλλης μορφής ) από το μέσο του βραχίονα, σε κίνηση προς τα πάνω, έχει κλειστή την παλάμη και τον δείκτη τεντωμένο : Ο άνδρας έχει μουστάκι και κοντό γένι και ταινία στα μισόμακρα μαλλιά του, που σκεπάζουν τον αυχένα. Οι αποκρούσεις στο ανάγλυφο είναι ελάχιστες : στο δεξί κάτω χέρι, στον αριστερό αγκώνα, στον γλουτό και μικρές φθορές στο κράσπεδο του ιματίου. Πιο δυνατές αποκρούσεις στο δεξί χέρι, κοντά στη δεξιά άκρη της πλάκας και κατά μήκος της πλευράς της. Εδώ σώζεται, μερικά, η ευθύγραμμη απόληξη, όπως και ίχνη δουλειάς, σαν να πρόκειται για τον δεξιό κρόταφο52. Στην πίσω πλευρά, οι μακριές χοντρές βελονιές δείχνουν πρόσφατες. Η εξαιρετικά ύποπτη όψη του αναγλύφου μας είναι φανερή: στα όρια και στις αποκρούσεις των καθέτων πλευρών, στην πολύ λεία επιφάνεια του αναγλύφου, στην αδεξιότητα της εργασίας, όπως π.χ. στο στήσιμο του σώματος, στην απόδοση της πτύχωσης, στην ασυνήθιστη, λεπτομερειακή, εργασία του κεφαλιού ( δηλώνεται και η ίρις του ματιού ). Έτσι είναι αναμφισβήτητο ότι δεν είναι αρχαίο αντίγραφο, αλλά «κίβδηλο» και μόνο στη συσχέτισή του με το γνωστό ανάγλυφο της Λέρου53 ( ε ι κ. 16), παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον. Γιατί το τελευταίο αυτό και όχι το κοινό, μακρινό πρότυπο και των δύο, δηλαδή τον ηρώα ( αρ. 46 ) της ανατολικής ζωφόρου του Παρθενώνα54, αντιγράφει το «κίβδηλο» μας. Αυτό δείχνουν οι ίδιες, περίπου, διαστάσεις55 και οι ολοφάνερες ομοιότητες ανάμεσά τους, τόσο στο σώμα όσο και στον τύπο του κεφαλιού του άνδρα, που είναι όμως αποδομένα ακόμη πιο άτεχνα στο δικό μας ανάγλυφο, ό- πως π.χ. είδαμε για τη στάση ή την απαράδεκτη επιφάνεια της πτύχωσης στο στήθος και γενικά τη σχηματική απόδοση ( πτυχολογίας, ποδιών κ.λ.π. ). Η στενή εξάρτηση του αναγλύφου ΚΑΡ 1018 από το ανάγλυφο της Λερού, φαίνεται ιδιαίτερα στο κεφάλι της μορφής: το ανάγλυφό μας μιμείται αδέξια, τον παραλλαγμένο, εκεί, σχετικά με τη ζωφόρο, τύπο Βλ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ΑΔ 21 ( 1966 ) : Μελέται, σ , πίν ( με την παλαιότ. βιβλιογραφία). Τ. Hölscher, ΑΑ, 1969, σ. 416, σημ. 22, εικ L. Beschi, ΕΑΑ Suppl σ. 407 κ.ε. εικ. 403στη λ. Leros. U. Krön, Die zehn Attischen Phylenheroen, AM Abt 1976, σ. 208, κ.ε. σημ Fr. Brommer, Der Parthenonfries, 1977, σ. 120 και 204 κ.ε. 54. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ο.π. σ. 50, σημ. 3, πίν. 25α - β. U. Krön, ο.π. σ. 202 κ.ε. πίν. 31, 1, 2 και Fr. Brommer, ο.π. σ. 119 κ.ε. πίν ( Πλάκα Ο VI ). 55. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ο.π. σ. 50, σημ. 2 : Ύψος πλάκας : 0,285. Μέγ. πλ. : 0,19. Πάχ. 0,02. Μορφής : Ύψ. 0,26. Πλ. ( από τους γλουτούς ως το δάκτυλο του δεξιού χεριού ): 0,085 μ. 56. Βλ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ο.π. σ. 52 κ.ε. πίν. 26, 27.

93 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 91 Το ίδιο όμως το ανάγλυφο από τη Λέρο, σημαντικό για την τυπολογική σχέση του με τη ζωφόρο57, έχει στοιχεία που δύσκολα θα μπορούσαν να εξηγηθούν μόνο από τον επαρχιακό του χαρακτήρα. Διακρίνουμε, δηλαδή, έντονη βράχυνση στον κορμό και τα μέλη ( σε σχέση με το κεφάλι )58, με δυσανάλογα μεγάλα άκρα και όγκο σώματος ελλειπτικό. Η απόδοση ιδιαίτερα των ποδιών είναι πολύ παράξενη : παρουσιάζονται πολύ χοντρά με λαθεμένες λεπτομέρειες και δάκτυλα χοντρά, χωρίς αρθρώσεις, που στο δεξί πόδι δεν έχουν τη σωστή σειρά, αλλά μια εντελώς αφύσικη απόδοση59. Αλλά και τα σανδάλια60, προσθήκη του αντιγραφέα61, έχουν ασυνήθιστο Εικ. 14. Κεφάλι «Α ρτεμης» Μουσ. του Boston τύπο για τον 4ο αι, π.χ., όπου χρονολογήθηκε το ανάγλυφο. Ύποπτες είναι και ο ι έντονες γραμμές εργαλείου στο βάθος του αναγλύφου62, ίσως και το λοξό ( συγ- 57. Βλ. όμως Fr. Brommer, ο.π. σ. 204 : «Kein sicheres Zeichen für unmittelbare Abhängigkeit». 58. Εδώ μπορεί να αναφερθεί κανείς σε μια παρατήρηση του JW. Η. Schuchhardt σχετικά με την ομάδα των ηρώων ( αρ ) : «Die Entstehung der Parthenonfrieses» Jdl 45 ( 1930), σ. 226, εικ. 35, 36 «am auffälligsten ist die Bildung der Köpfe : fast übergross und mässig im Bau». 59. Για την απόδοση των ποδιών, βλ. J. L. Benson, Ancient Leros, 1961, σ. 6. Όμοια αδέξιο απόδοση έχει το δεξί χέρι. 60. Δίνονται εδώ μ ένα απλοποιημένο, στοιχειωμένο τρόπο ( χοντροί ιμάντες ) και φαίνονται να πλησιάζουν χαμηλής χρονολογίας παραδείγματα (π.χ. Μ. Bieber, Entwicklungsgeschichte der griechische Tracht, 1934, πίν. 45 ), χωρίς να δίνουν ένα συγκεκριμένο τύπο. Συγγενικός τύπος είναι ίσως π.χ. J. Inan, Roman Sculpture in Side 1975, αρ. 414, πίν. CXXVIII, που συναντιέται και στις σαρκοφάγους π.χ. A. Levi, Sculture Greche e Romane del Palazzo Ducale di Mantova 1931, πίν. Clß. 61. Τα πόδια του ήρωος 46 της ζωφόρου θα ήταν γυμνά. Έτσι αποδίδονται στα σχέδια του J. Carrey ( βλ. τελευταία Th. Bowie και D. Thimme, The Carrey Drawings of the Parthenon Sculptures, 1971, πίν. 28), στην απόδοση του εκμαγείου του Fauvel ( α' απεικόνιση ) βλ. Α. Michaelis, Der Parthenon, 1870, πίν. XIV ( Πλ. VI) σ. 259, και Fr. Brommer, ο.π. σ. 119 «bärtig und barfuss», πίν. 183 και Θέλουν ίσως να μιμηθούν τα ίχνη οδοντωτής σμίλης, ανάλογη περίπτωση, βλ. B. Ashmole, Forgeries of Ancient Sculpture ( J. L. Myres, Memorial Lecture 1961 ) σ. 8, εικ. 15.

94 92 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) κολλημένο ) σπάσιμο στη δεξιά, επάνω πλευρά της πλάκας. Ακολουθεί δηλαδή περίπου τη γραμμή του προς τα πάνω λυγισμένου χεριού της επόμενης μορφής ( βλ. ζωφόρο ), που ο αντιγραφέας θέλησε, ίσως, εδώ, να παραλείψει μετά από Εικ. 15. Ανάγλυφο αρ. Ευρ. ΚΑΡ στο Εθνικ. Μουσείο.

95 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 93 δεύτερη σκέψη63. Έκτος όμως από τα παραπάνω «περίεργα» σημεία του ανα- 63. Η απόρριψη του στοιχείου αυτού, καθώς δείχνει ένα πιο ανεπτυγμένο αίσθημα στον τεχνίτη του αναγλύφου της και ο συνδυασμός ενός άλλου τύπου κεφαλιού, Λέρου. Εικ. 16. Το ανάγλυφο της Λέρου.

96 94 «ΚΙΒΔΗΛΑ» ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ (Ε. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ) γλύφου της Λέρου, η παρουσία του δικού μας «κίβδηλου» κλονίζει, τώρα, ακόμα πιο πολύ την αυθεντικότητά του64. Γιατί, όπως παρατηρήθηκε65, ο ι ειδήσεις οι σχετικές με την προέλευσή του είναι αρκετά αόριστες66, και συγκεχυμένες ο ι περιστάσεις της παρουσίας του στο νησί. Έτσι, δεν γνωρίζουμε που βρισκόταν για ένα μεγάλο διάστημα, πριν να δωρηθ ε ί στην αρχαιολογική συλλογή της Λέρου. Θα ήταν πολύ πιθανό, ο τεχνίτης του αναγλύφου αυτού να αντέγραψε το εκμαγείο Fauvel67 ( στο Παρίσι, ή την επανάληψή του στο Βρεταννικό Μουσείο ) και, αν πραγματικά το δικό μας «εισήχθη εκ του εξωτερικού», θα μιμήθηκε68 το πρώτο ε- 64. Βλ. τελευταία : L. Beschi, ο.π. «IV sec. a. C.». Ένώ U. Krön, ο.π. σ. 208 σημ. 1016, αναφέρει αμφιβολίες για την αυθεντικότητα του αναγλύφου από τους Η. Hiller και Η. Möbius. Βλ. ακόμη και τον χαρακτηρισμό στη μνεία από την G. Kokula, Marmorlutrophoren 1974 (Dissert. Univ. München ), σ. 89, σημ. 5 και 6. «erstaunliche». 65. L. Benson, ο.π. σ. 6 : «It is unfortunate that there is not more exact knowledge concerning the circumstances in which this piece was found» και U. Kron, ο.π. σ. 208, σημ Βλ. Γ. Κωνσταντινόπουλος ο.π. σ. 50 ( εύρεση): «Χρόνια της Τουρκοκρατίας»... «Το ανάγλυφο είχε χαθή για κάμποσα χρόνια»... ( και για την επανεμφάνισή του ) : «μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου». 67. Αυτό ίσως εξηγεί και την κακή απόδοση των ποδιών, που στο εκμαγείο είναι πολύ κατεστραμμένη, βλ. U. Krön, ο.π. πίν. 31, 2 (Paris, École des Beaux Arts, τώρα στις Versailles ). A. Η. Smith, British Museum, The Sculptures of the Parthenon, 1910, σ. 51 κ.ε., πίν. 37 (πλάκα VI ανατολ. ζωφόρου, ) και Fr. Brommer, ο.π. πίν Το κίβδηλο μας έγινε οπωσδήποτε πριν από το 1902, όταν δωρήθηκε η Συλλογή Καραπάνου στο Εθνικό Μουσείο- αυτή είχε σχηματιστεί γύρω στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. κεί ( αλλά ίσως και στην Αθήνα μετά τη μεταφορά του ), με μεγαλύτερη αδεξιότητα και μηχανική δουλειά, αλλάζοντας λεπτομέρειες, όπως τα γυμνά πόδια του ηρώα και με προσθήκες ( σε σχέση με τη ζωφόρο ), όπως το δεξί χέρι της επόμενης μορφής69 ( αρ. 47 ). Σχετικά με το ανάγλυφο της Λέρου, που όπως είδαμε, η εργασία του είναι πολύ καλύτερη από αυτήν του ΚΑΡ 1018, το θέμα του συνδυασμού του σώματος με διαφορετικό ( από της ζωφόρου ) τύπο κεφαλιού, έχει μελετηθεί διεξοδικά από τον Γρ. Κωνσταντινόπουλο70. Με τη νέα άποψη, μπορεί τώρα να εξηγηθεί σαν πρόσληψη ενός τύπου που με μικρές διαφορές συναντιέται συχνά σε ανάγλυφα του 4ου αι. π.χ., όπως π.χ. τα αναθηματικά στον Ασκληπιό71 ( ε ι κ. 17). Αλλά και η επανάληψη του ίδιου θέματος σε δύο «κίβδηλα» έργα δεν είναι σπάνια72. Στις δύο αυτές μιμήσεις, που ίσως έγιναν στο εξωτερικό και μεταφέρθηκαν από εκεί στην 69. Τελετάρχης της ζωφόρου. Το δεξί υψωμένο χέρι του κόβεται στο ανάγλυφό μας ακριβώς στο σημείο, όπως στον πίν. 37 του Α. Η. Smith, ο.π. 70. 'Ο.π. σ. 52 κ.ε., όπου και εξαντλητική τεκμηρίωση, καθώς και για το ζήτημα τ ο υ ένδιάμεσου μνημείου. 71. Πρβλ. π.χ. το μικρό ανάγλυφο αρ του Ε θνικού Μουσείου που προέρχεται από το Ασκληπιείο Αθηνών ( ε ι κ. 17), Ε.Α (Löwy). Ι. Σβορώνος, ΑΕ 1908, σ. 116, εικ. 4. T. Dohrn, Jdl 70 ( 1955), σ. 57 σημ. 42, 43. Σ. Καρούζου, Κατάλογος Γλυπτών Εθνικ. Μουσείου 1967, σ. 143 : «β' μισό 4ου αι. π.χ.». 72. Βλ. π.χ. Η. Biesantz, Die Thessalischen Grabreliefs 1965, σ. 157, σχετικά με δύο «κίβδηλα» που αντιγράφουν το πορτραίτο αρ. Ευρ. 457 Εθνικ. Μουσ. : το ένα στο Μουσείο του Βόλου αρ. 538 και το άλλο στο Εθνικό Μουσείο αρ Βλ. B. Ashmole, ο.π. εικ. 13, 14, 15, 18, σ. 8 κ.ε. : «κίβδηλα» που αντιγράφουν κεφάλια από τη ζωφόρο του Παρθενώνα.

97 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 95 Αθήνα και τη Λέρο, οι μικρές διαφορές και παραλλαγές τους, είχαν σκοπό να μη συσχετιστούν μεταξύ τους, αλλά ούτε και με το περίφημο πρότυπό τους. Έ τσι, αν ισχύουν τα παραπάνω, διαγράφεται το α- νάγλυφο της Λέρου από τον κατάλογο των αρχαίων αντιγράφων και, κατά κάποιο τρόπο, επαναλήψεων των μορφών της ζωφόρου, που είναι ήδη πολύ σύντομος73. Ε Λ Η A N A Γ. Ρ Α Υ Τ Ο Π Ο Υ Λ Ο Y 73. Βλ. Fr. Brommer, ο.π. σ. 203 κ.ε. 205 και 208. Για την επίδραση του παρθενώνειου αυτού θέματος, δηλαδή στήριξη του ραβδίου στην αριστερή μασχάλη, αλλά που κρατιέται με το δεξί χέρι, βλ. Fr. Brommer, ο.π. σ. 120 «auffällig». Βλ. και το θραύσμα αναγλύφου Η. Biesantz, σ. 118 και 149, L46, πίν. 80 : «ohne die Parthenonkunst nicht gut denkbar». Εικ. 17. Ανάγλυφο αρ. Ευρ Εθνικ. Μουσ.

98 96 ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ (Ε. ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ) NOTES SUR QUELQUES FAUX DU MUSÉE NATIONAL Pendant le travail de classement du matériel archéologique du Musée on a noté les trois documents suivants: (a) Relief no Inv M. N. : une figure féminine, debout, copie d Athéna du relief no Inv. 581 au Musée de Γ Acropole. Des détails techniques, iconographiques et stylistiques montrent qu il s agit d un faux. Le faussaire a travaillé après 1883 ( date de la découverte de l original sur l Acropole ) et probablement avant 1903, car il ne copie pas le fragment des pieds de la déesse découvert ultérieurement. (b) Tête de femme no Inv Μ. N., de caractère archaïsant ; mais des éléments contradictoires : coiffure ( cécryphale ou sakkos de type classique ), traits archaïques du visage, excluent dès le premier abord son classement dans la période archaïque. Travail maladroit et sans précision, comportant certains traits réalistes. Aussi, la pièce ne peutelle être classée comme archaïstique, ou comme copie d une oeuvre archaïstique; il s agit ici d un faux qu on ne peut relier directement d un original précis, mais qui constitue une imitation libre de goût archaïsant. (c) Relief no Inv. KAR 1018 M.N. de caractère extrêmement douteux : brisures et bords de la plaque, surface très lisse du marbre, travail très médiocre. L intérêt de ce faux réside dans sa relation avec le relief de Léros ( G. KonstantinopoulosAzl 21 ( 1966) : Μελέται,ρ. 50 sq. PI ) qu il répète fidèlement, car l association de ces deux documents remet aussi en question l authenticité du relief de Léros. Les particularités d exécution que présente ce dernier, les données incertaines de sa découverte etc., son imitation par le faux de la Collection Carapanos, attestent qu il s agit d une copie moderne du moulage de Fauve!. Ces deux faux, exécutés probablement en dehors de la Grèce, ont été transportés à Athènes et Léros. E. R A F T O P O U L O U ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΕ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΑΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ l.j. Kirchner - St. Dow, Inschriften vom Attischen Lande, AM 62 ( 1937), σ. 11, άριθ. 12. Η επανεξέταση του επιγραφικού υλικού της Λαυρεωτικής παρέχει την δυνατότητα για τις ακόλουθες νέες αναγνώσεις: 1. Τ ο 1937 οι J. Kirchner και St. Dow εδημοσίευσαν1, ανάμεσα σε άλλα, τον παρακάτω όρo ενός «μετάλλου»2 των αττικών αργυρείων του Δ' π.χ. αι., ο οποίος 2. Η λέξη μέταλλον χρησιμοποιείται εδώ με την έννοια που έχει στις Επιγραφές των Πωλητών, δηλ. εκείνη του μεταλλείου ( βλ. R. J. Hopper, The Attic Silver Mines in the Fourth Century B.C, BSA XLVIII ( 1953), σελ. 200 κε. ).

99 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 97 βρισκόταν στο «Μουσείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρείου3» : 5Αρτεμια[\] - ακόν Θνμοχ[ά\ ρης κα[ί] 5 7εΑα[ς] καινό - τομε[ί]~ αν Από τότε, διάφοροι μελετητές της Λαυρεωτικής μνημόνευσαν4 τον όρο ή ξανα- 3. Μ ε την έναρξη της εκμετάλλευσης του αργύρου τη ς Λ αυρεω τικής στη νεώ τερη επ οχή ( ) δημιουργήθη καν στο Λ αύρειο δύο μ εγά - λες εταιρει ες : η C om pagnie F rançaise des m ines du L aurium, που εξα κολουθεί τη ν εκ μ ετάλλευση, και η «Ε λ λ η ν ικ ή Ε τα ιρ εία Μ ετα λλουργείω ν Λ α υ ρ είο υ», που έσ β η σ ε το Κ α ι ο ι δύο ά- πλω σα ν τις ε ργα σ ίες τους σ ο λόκληρη τη ν Λ αυρεωτική και σ υγκέντρω σαν, στα γρα φ εία τους ( σ το Λ αύρειο ), ό σ ες α ρχα ιότητες β ρίσκοντα ν τυχαία. Έ τ σ ι με τον καιρό συγκ ροτή θ η κ α ν εκεί δύο α ξιό λ ο γες σ υλλογές α ρ χα ιοτήτω ν, η μια της «Γ α λ λ ικ ή ς» και η ά λλη της «Ε λ λ η ν ι κ ή ς» ετα ιρεία ς, καθώς και ά λλες μικρότερες στα σ π ί- τια των υπαλλήλω ν των εταιρειώ ν αυτών. Η σ υ λ - λογή της «Ε λ λ η ν ικ ή ς» εταιρείας κ α τέληξε σ τον Δ ή μ ο Λ αυρεω τικής και για αρκετά χρ ό νια σ τεγά - σ τηκε σ τον χώ ρο της Δ ημοτικής Β ιβ λιο θ ή κ η ς. Π ρόσ φ α τα και αυτή και η σ υλλογή της «Γ α λ λ ι- κής» εταιρείας μεταφ έρθηκαν, με τη ν φ ροντίδα του Ε π ιμ ελ η τ ή Α ρ χα ιοτή τω ν κ. Π. Θ έμ ελη, σ το Μ ο υσ είο Β ραυρώ νος. ( Για τη ν ισ τορ ία της σ υ λ - λ ο γ ή ς της «Ε λ λ η ν ικ ή ς» εταιρείας βλ. Ί β ά ν Σ καραμαγκά : Τ ο Μ ο υ σ ε ί ο Λ αυρείου, Λ α ύρειον 1960, σ το ό π ο ιο υπάρχει και τελείω ς π ερ ιλη π τικός κ ατάλογος των α ρχα ιοτήτων της). 4. Μ. C rosb y, T he L eases o f the L aureion M ines, H esperia X IX ( ), σ ελ. 235, σ χ ό λ ια του σ τ ί- χου 94 της επιγραφ ής α ριθ. 13. Εικ. 1. Ο όρος της «καινοτομείας» του Θυμοχάρη. Μ ουσείο Βραυρώ νος, B. Ε

100 98 ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ (Ε. ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ) δημοσίευσαν το κείμενό του5, βασιζόμενοι στην αρχική δημοσίευση και χωρίς ασφαλώς να δουν τον λίθο, επειδή από την εποχή του πολέμου ήταν χαμένος. Πριν από μερικά χρόνια βρέθηκε πάλι στο Λαύρειο εντελώς τυχαία6 και μεταφέρθηκε στο Μουσείο Βραυρώνος, όπου φυλάγεται σήμερα ( B. Ε. Μουσείου, άριθ ). Η επιγραφή, προχειρογραμμένη αλλά με βαθιά χάραξη των γραμμάτων, σώζεται σε άριστη σχεδόν κατάσταση7 ( ε ι κ. 1 ) και επιτρέπει μιαν ορθότερη ανάγνωσή της χωρίς πολλές αμφιβολίες: Α ρτεμισι- ακόν Θυμοχ[ά\- ρης κα- 5 τέλαβ[ε] καινο- τομε[ί αν] Στ Α ρτεμισ[ι\ακόν : Αν και το μέταλλο είναι νέο ( «καινοτομεία8» ), δηλ. αβέβαιο ως προς την επιτυχία του, ο επιχειρηματίας το θέτει προκαταβολικά υπό την σκέπη της θεάς, η οποία είναι προσφιλής στους μεταλλευτές και θεωρείται προστάτρια των έργων τους9. Προφανώς, με το όνομα που του δίνει, αποβλέπει στο να προσελκύσει την εύνοια και την συνδρομή της, για να βρει πλούσια κοιτάσματα. Κάθε μεταλλευτική επιχείρηση είναι ένα ριψοκίνδυνο από οικονομική άποψη έργο, ακόμα και στην εποχή μας. Το ίδιο φυσικά συνέβαινε και στην Λαυρεωτική με την άριστα γνωστή στους αρχαίους μεταλλευτική της ιδιομορφία10 *( κοιτάσματα σε θύλακες και όχι σε κανονικά εκτεταμένα στρώματα και με διαφορετική περιεκτικότητα αργυρούχου μολύβδου το καθένα ). Ο Ξενοφών11, μιλώντας για τα αργυρεία, το τονίζει ιδιαίτερα : «Κίνδυνος δέ μέγας S. Lauffer, Die Bergwerkssklaven von Laureion, Akad. Wiss. Mainz, 1956, σελ. 973, σημ R. J. Hopper, ο.π. σελ Το 1968, σε μια παλιά αποθήκη του Δήμου Λαυρεωτικής, γεμάτη άχρηστα υλικά, βρέθηκε ένα μεγάλο μέρος της αρχαιολογικής συλλογής της «Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρείου». Τοποθετήθηκε εκεί το 1940, για να προφυλαχθεί από τις περιπέτειες του πολέμου, αλλά είχε στο μεταξύ ξεχαστεί και εθεωρείτο χαμένο. Αμέσως μετά την «ανακάλυψη», τα αρχαία ( επιγραφές, ανάγλυφα, γλυπτά ) μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Βραυρώνος με τη φροντίδα του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων Αττικής κ. Α. Βαβρίτσα. Α νάμεσά τους ήταν και ο όρος της «καινοτομείας» του Θυμοχάρη, ο οποίος φέρει τον αριθμό 95, γραμμένο με μαύρη λαδομπογιά, και έχει καταχωρηθεί στον κατάλογο του Ι. Σκαραμαγκά ( ο.π. σελ. 13, άριθ. 20). 7. Το αρχαίο περιγράφεται «σπασμένο πάνω και δεξιά» ( J. Kirchner - St. Dow, ο.π. ), άλλά αυτό δεν επηρεάζει το κείμενο, επειδή η επιγραφή χαράχτηκε, όταν ο λίθος είχε ήδη λάβει τη σημερινή μορφή του. Η μόνη φθορά του όρου είναι μερικά απολεπίσματα κατά τη δεξιά ακμή του. Το κύριο χαρακτηριστικό των μέχρι τώρα γνωστών μεταλλευτικών όρων της Λαυρεωτικής είναι η «προχειρότητα» τόσο στην εκλογή του λίθου ( χρησιμοποιούνται συνήθως ακατέργαστοι πλακοειδείς λίθοι ή με στοιχειώδη μόνο ανάλογη μορφοποίηση ), όσο και στη άραξη της έπιγραφής. Το πρόσκαιρο της κατοχής του μετάλλου ( Αριστοτέλης : Αθηναίων Πολιτεία, 47, 2 ) από τον επιχειρηματία - μεταλλευτή θα μπορούσε ίσως να δικαιολογήσει αυτή την προχειρότητα. 8. R. J. Hopper, ο.π. σελ Μ. Crosby, ο.π. σελ S. Lauffer, ο.π. σελ N. I. Πανταζόπουλος, Όργεώνες, Πολέμων, Γ' ( ), σελ Μ. Κ. Langdon- L. Vance Watrous, Farm of Timesios : Rock - cut Inscriptions in South Attica, Hesperia 46 ( 1977 ), σελ. 162 κε. 10. Γ. Π. Μαρίνος-W. Ε. Petrascheck, Λαύριον. Α θήναι 1956, σελ. 83 κε. Η. P. Mussche, Thorikos. A Guide to the Excavations. Bruxelles 1974, σελ. 59 κε., εικ Π ε ρ ί π ό ρ ω ν, IV,

101 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 99 τω καινοτομούντι ο μεν γαρ ευρών αγαθήν εργασίαν πλούσιος γίγνεται, ο δε μη ευρών πάντα απόλλυσιν όσα αν δαπανήση...» και, όπως είναι γνωστό, ο ι δαπάνες για την δημιουργία ενός μετάλλου δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητες. Ανεξάρτητα πάντως από τα παραπάνω πρόκειται περί της πρώτης γνωστής «καινοτομείας», η οποία είναι ταυτόχρονα και επώνυμο μέταλλο. Στ. 3-4, Θυμοχάρης : Με την επιγραφή αυτή εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Προσωπογραφία της Λαυρεωτικής, και η Crosby12 υποθέτει, ότι ανήκει σε γνωστή οικογένεια μεγαλοεπιχειρηματιών του Λαυρεωτικού αργύρου. Παρόμοια σχέση δέχεται σαν πιθανή και ο J. Κ. Davies13. Αν και είναι φανερό, ότι ο Θυμοχάρης διαθέτει σημαντική οικονομική επιφάνεια, αφού καταπιάνεται με «καινοτομεία» ( έργο δαπανηρό, που θα αργήσει να καρποφορήσει14, αν καρποφορήσει τελικά ), δεν μπορεί, νομίζω, να ταυτιστεί εύκολα με κάποιον από τους ομώνυμούς του της Αττικής Προσωπογραφίας15, ε- πειδή δεν αναφέρεται εδώ το πατρώνυμο ή το δημοτικό του. Ένας άλλος Θυμοχάρης, χωρίς άλλο στοιχείο, αναγράφεται σε επιτύμβια ανάγλυφη λήκυθο από την Λαυρεωτική16, αλλά ο συσχετισμός του με τον Θυμοχάρη του όρου μας δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ασφαλής. 12. M. Crosby, δ.π. σελ. 35, στνχ J. Κ. Davies, Athenian Propertied Families B.C, Oxford 1971, σελ Γ. Π. Μαρίνος - W. Ε. Petrascheck : ο.π. σελ. 9 κε. Ε. Ardaillon, Les Mines du Laurium dans l Antiquité, Paris 1897, σελ J. Kirchner, Prosopographia Attica, Berolini MCMI, άριθ W. Peek, AM 67 ( 1942), σελ. 125, άριθ. 271, Στ. 4-5, κατέλαβε : Μετά την συλλαβή κα δεν υπάρχει άλλο γράμμα στον ίδιο στίχο. Το γράμμα β είναι φθαρμένο, αλλά ευδιάκριτο. Το μέρος, όπου βρέθηκε ο όρος της «καινοτομείας» του Θυμοχάρη, δεν μνημονεύεται, και το ίδιο δυστυχώς συμβαίνει με όλους σχεδόν τους όρους μετάλλων (μεταλλευτικών) εργαστηρίων17 και καμίνων18 της Λαυρεωτικής, που έχουν βρεθεί μέχρι τώρα. Οπως είναι γνωστό, οι λεγόμενες επιγραφές των Πωλητών19 δίνουν πληροφορίες για πλήθος μετάλλων, εργαστηρίων και καμίνων και διασώζουν πολλά τοπωνύμια και τοπογραφικά στοιχεία της Λαυρεωτικής, επειδή είναι τα κρατικά αρχεία της «διαχείρισης» των αργυρείων. Έτσι, αν βρεθούν όροι μετάλλων, εργαστηρίων και καμίνων, που έχουν καταγράφει στις σωζόμενες επιγραφές των Πωλητων, τότε θα είναι δυνατό να γίνουν χρήσιμες ταυτίσεις20 και θα φωτιστούν ασφαλώς σπουδαία ζητήματα των αττικών μεταλλείων. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση των νδεχομένων ταυτίσεων είναι να γνωρίζουμε το σημείο, όπου βρέθηκε ο σχετικός όρος, όσο το δυνατόν ακριβέστερα, επειδή, όπως μας διδάσκουν οι επιγραφές των Πωλητών και τα άφθονα ερείπια των αρχαίων μεταλλευτικών εγκαταστάσεων της Λαυρεωτικής, συχνά, τα μέταλλα, τα εργαστήρια και οι κάμινοι συνόρευαν μεταξύ τους. 2. Η επιγραφή Thorikos V ( 1968 ), σελ. 17. R. J. Hopper, ο.π. σελ. 203 κε. 18. Μ. I. Finley, Studies in Land and Credit in ancient Athens. New Brunswick 1951, σελ. 143, άριθ M. Crosby, ο.π. σελ. 189 κε. και Hesperia XXVI (1957 ), σελ. 1 κε. 20. R. J. Hopper, ο.π. σελ. 218,

102 100 ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ (Ε. ΚΑΚΑΒΟΓΙΑΝΝΗΣ) 153, αριθ. 6, εικ. 104, η οποία συμπληρώθηκε εν μέρει και ξανασχολιάστηκε στο Thorikos VII ( ), σελ. 184: ]. LVO λα τ]ομίαν κα]τέλα[βε πρέπει να αναγνωσθεί : [ο δείνα] [κ ]αίνο- [τ\ομίαν [κα]τέλα- 21. R. J. Hopper, ο.π. σελ Μ. Crosby, Hesperia XIX ( 1950 ), σελ. 189 κε. και Hesperia XXVI ( 1957), σελ. 1 κε. 23. Παρόμοιοι όροι : ( α ) Ο παραπάνω της «καινοτομίας» του Θυμοχάρη και ( β ) Θ ε ο ί/ Π υ θ ό δ ο /τ ο ς κ α ι/ν ο τ ο μ ί/α ν κατ/[έλαβε] ( βλ. Kirchner - Dow, ο.π. σελ. 12, αριθ. 13, πίν. 4, 2 ). Ανήκε κι αυτός στην Συλλογή της «Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρείου», αλλά είχε χαθεί. Ξαναβρέθηκε πρόσφατα μαζί με τον προηγούμενο όρο ( βλ. σημ. 6 ) και μεταφέρθηκε στο Μουσείο Βραυρώνος ( αριθ. Β. Ε ). [βε] Σύμφωνα με το σωζόμενο κείμενο, με την περιγραφή και με την δημοσιευόμενη εικόνα, ο λίθος είναι ασφαλώς «όρος μετάλλου», αλλά η λέξη λατομία δεν χρησιμοποιείται ούτε στους άλλους γνωστούς μεταλλευτικούς όρους της Λαυρεωτικής21 ούτε στις επιγραφές των Πωλητών ( με την έννοια του ενοικιαζόμενου μεταλλείου )22. Έτσι, η συμπλήρωση «καινοτομίαν», η οποία υποστηρίζεται και από τα σωζόμενα γράμματα των δύο πρώτων στίχων και από άλλα σχετικά παραδείγματα23, είναι, νομίζω, ασφαλής. Από την μορφή των γραμμάτων η επιγραφή χρονολογήθηκε αρχικά στον «.. Ε' π.χ. αι, ( δεύτερο τέταρτο ; )», ενώ κατά τον επόμενο σχολιασμό της διατυπώθηκε η άποψη, ότι «...μια χρονολόγησή της στα τέλη του Ε' και πιθανότερα στο πρώτο μισό του Δ' π.χ. αι, θα ταίριαζε καλύτερα με τα γενικότερα δεδομένα του ( ανασκαφικού ) τομέα, παρά την παλαιότερη εμφάνιση της γραφής». Έχω την γνώμη, ότι μπορούμε να δούμε την επιγραφή ανεξάρτητα από τα άλλα ευρήματα του ανασκαφικού τομέα και να τη χρονολογήσουμε βασιζόμενοι αποκλειστικά σ τ η μορφή των γραμμάτων της. Αυτό μας το επιτρέπουν (εκτός από το ότι δεν είναι βέβαιο, ότι εκεί το in situ) το είδος του αρχαίου και κυρίως το είδος του έργου, στο οποίο ανήκε. Οι «όροι καινοτομίας» χρονολογούν μόνο την έναρξη των μεταλλευτικών εργασιών και η «καινοτομία»24 είναι το άνοιγμα νέου μεταλλείου και σωστότερα η έρευνα για την ανεύρεση μεταλλεύματος, η οποία μπορεί να επιτύχει, αλλά και να αποτύχει. Σ ολόκληρη την Λαυρεωτική υπάρχει πλήθος μεμονωμένων στοών και φρεάτων για την εξόρυξη μεταλλεύματος ( καθένα τους ήταν αρχικά μια καινοτομία ) χωρίς ίχνος άλλων εγκαταστάσεων στην τριγύρω ευρύτερη περιοχή τους. Είναι γνωστό, εξάλλου, ότι το κάθε μέταλλο είχε συνήθως μακρόχρονο βίο και μπορούσε να δουλευτεί από διαφορετικούς επιχειρηματίες σε διαφορετικές εποχές. Έτσι λοιπόν, ενώ ο όρος μας ανήκει στην έναρξη των εργασιών του μεταλλείου, τα άλλα ευρήματα του ίδιου ανασκαφικού τομέα ( εφ όσον βέβαια σ αυτόν βρισκόταν και η αναφερόμενη καινοτομία ) είναι δυνατόν να αντι- 24. M. Crosby, Hesperia XIX ( 1950), σελ. 198, R. J. Hopper, ο.π. σελ, 202 κε,

103 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 101 προσωπεύουν μια μεταγενέστερη φάση της λειτουργίας του. Η κατά το δυνατόν ακριβέστερη χρονολόγηση της επιγραφής έχει ιδιαίτερη χρησιμότητα. Σύμφωνα με την «εμφάνιση της γραφής» ο όρος αυτός είναι κατά πάσαν πιθανότητα ο παλαιότερος «όρος καινοτομίας», από όσους έχουν μέχρι τώρα βρεθεί στην Λαυρεωτική και έτσι αποτελεί μιαν ακόμα ένδειξη25 ( και μάλιστα την πρώτη άμεση ), ότι το όλο σύστημα λειτουργίας των αργυρείων, όπως το γνωρίζουμε από τους αρχαίους συγγραφείς, τις επιγραφές των Πωλητών και τους με- Μ ά η ς ταλλευτικούς όρους, δηλαδή από πηγές του πρώτου μισού του Δ' π.χ. εφαρμοζόταν ήδη και κατά τον προηγούμενο αιώνα. 3. Μαρμάρινη επιτύμβια λήκυθος από την Καμάριζα Λαυρείου, ΑΔ 24 ( 1969 ) : Χρονικά, σελ. 91, πίν. 68β, σήμερα στο Μουσείο Βραυρώνος ( αριθ. Β.Ε ): Το όνομα της ανάγλυφης καθισμένης γυναίκας είναι ΚΡΑΤΕΙΑ και όχι ]ΚΡΑ- ΤΕΙΑ. Οπως δείχνει η λεπτομερής εξέταση της επιφάνειας του λίθου, ο χαράκτης δεν εχάραξε άλλα γράμματα μπροστά από το Κ. Το όνομα είναι συνηθισμένο26. Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Σ X. Κ Α Κ Α Β Ο Γ Ι Α Ν Ν Η Σ 26. Pape, Wörterbuch der griech. Eigennamen3, λ. Κράτεια. F. Bechtel : Die attischen Frauen- 25. Μ. Crosby, Hesperia XIX ( 1950), σελ. namen, Göttingen 1902, J. Kirchner : P. A., άριθ. 190 κε. και κυρίως σημ. 4 και m i 8732 a (Addenda). OBSERVATIONS ON INSCRIPTIONS FROM LAURION An inscription published in AM 62 ( 1937 ) pp , no. 12, has recently been rediscovered thus making it possible to determine that lines 4 and 5 give the verb ΚΑΤΕΛΑΒΕ, a commonly used term in the boundary stones of the Laurion mines, and not the name ΤΕΛΑΣ as originally read. In the inscription published in Thorikos V II ( 1970/1971 ) p. 184 instead of λατ/ομίαν read κ\ cllvo/ τομίαν, also a commonly used term in boundary stones of the Laurion mines. Lastly, a corrected reading for the name of the seated woman on the marble grave lekythos published in Deltion 24 ( 1969 ) : Chronika, p. 91, pi. 68 b. E V A N G H E L O S C H. Κ Α Κ Α V O Y I A N N I S

104 102 THE ROUTE OF THE DORIAN INVASION (P. WALLACE - E. KASE) T H E R O U T E O F T H E D O R IA N IN V A S IO N * * T h e investigation s w h ich resulted in this p ap er w ere con d u cted b y th e P hokis-d oris E x - p ed itio n o f L o y o la U n iv ersity o f C h icago and w ere fu n d ed in part b y a grant from th e N a tio n a l E n d o w m en t for th e H u m an ities. T h e authors w ish to express their gratitu d e to M r. D em etrios L azarides, In sp ector G eneral o f A n tiq u ities an d H istorical M o n u m en ts, and to M rs. P h o tin i Z a- p h eirop ou lou, E p h or o f A n tiq u ities at D elp h i d u rin g the period w h en this research w as carried o u t, for their k in d su pport an d interest. For further read in g, see : R. M. C ook, T h e D orian In v a sio n, P ro - ceedings o f the Cambridge Philological Society ( 1962 ), p D. F. D a n iel, O. B roneer, Η. T. W a d e - G ery, T h e D o ria n In v a sio n, A J A 52 ( ), p F. W. G. F oat, N o tes on D o r is, B S A 23 ( ), p Greece : Geographical H andbook Series ( B ritish N a v a l In tellig en ce D iv isio n, 1945 ) I I I, p N. G. L. H a m m o n d, M igration s and Invasions in Greece and Adjacent A reas ( N o y es Press, 1976 ) p H. G. L o llin g, Z u r T o p o g rap h ie v o n D oris > A M 9 ( ), p Greek tradition ascribes the break-up of the Mycenaean civilization in the Peloponnese to the Dorian Invasion, or, as it was more commonly called in antiquity, the Return of the Herakleidai. The Dorian Invasion has generated an enormous literature, but the event is still only dimly understood. The historicity of an invasion into southern Greece of Doric-speaking Greeks is not doubted, but it is difficult to associate the invasion with the destruction of the Mycenaean centers and to identify in the archaeological record the objects which might represent the new people. The aspects of the Invasion which have perhaps been discussed in more detail than any other are the origin of the invaders and the route by which they attacked the Peloponnese. It is in the realm Qf the route that the authors believe they have something new to contribute to the complex problem of the Dorian Invasion. The Isthmus, which joins the Peloponnese to northern Greece, is not unlike the stem which holds a leaf to the branch. The Isthmus is the natural approach to the Peloponnese from the north and certainly appears, from a study of the map, to be the obvious route which an army intending to invade the Peloponnese would use. According to the legend this was in fact the route used in the earlier unsuccessful attack of the Herakleidai on the Peloponnese. Hyllos, the son of Herakles, attempting to regain the land rightfully due his father, led his army along the Isthmus, where the Peloponnesian host confronted him. A duel, fought between Hyllos and the Arkadian king Echemos, resulted in the death of Hyllos and the withdrawal of the Herakleidai for a hundred years. When the century had passed, the Herakleidai, now living with the Dorians in what was later called Doris, prepared for another descent. The leaders of the host were the sons of the Heraklid Aristomachos. Temenos, the eldest son, with his brother Kresphontes and his nephews Eurysthenes and Prokles, set out at the

105 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 103 head of an army consisting of Dorians and Herakleidai, but this time the army did not proceed toward Attica and Megara, and thence via the Isthmus toward the Peloponnese. The army descended directly to the south, toward Amphissa, and then to the west, to Naupaktos, where the ships were built for transporting the troops across the Corinthian Gulf. At Naupaktos, the legend says, the Dprians accepted an Aitolian, named Oxylos, to be their guide through the Peloponnese. The Dorian host is then ferried across the Gulf, but the tradition does not give their point of invasion into the Peloponnese. Oxylos led the army through Arkadia, but there is no clear tradition of the route or of the sequence of battles after the host had reached the Peloponnese. The tradition is, however, unanimous of the Dorian army s route from Doris to Naupaktos. Why this route? Does the tradition here makes sense in terms of the negotiability of the terrain, or is this just a convenient way for the fourth century historians to get the Dorians into the Peloponnese without taking them through the Isthmus? In 1974 we began to investigate the area north of Amphissa on the supposition that this was the most likely route between the Malian and the Corinthian Gulfs. We came to realize what military leaders in this area must have realized all along: that a natural corridor exists between the Malian Gulf and the Corinthian Gulf formed by the mountains of Ghiona on the west and Mt. Parnassos on the east. Since the distances involved are small, the corridor is not obvious on most modern maps of Greece; but as one walks over the terrain the existence of the corridor and route becomes clear. The corridor begins in the north in the region of Doris. Immediately south of Doris is the Gravia pass, which divides the plain of Doris from the Vinianni Valley, a pleasant arid secluded plain with numerous springs, surrounded by mountains which are snow-peaked until mid-summer. A gentle pass, called Moukichri, separates the Vinianni from the Krisaian Plain and the sea. The course of a route through this corridor is easily determinable, due to the severe restrictions of the terrain. Unless one wished to take goat-paths, the route from Doris to the Corinthian Gulf could be negotiated only by proceeding from Doris to the Gravia Pass, through the Vinianni Valley to the Moukichri Pass, to the Krisaian Plain. This corridor, therefore, represents the most direct route from central Greece to the Peloponnese. It is not of course the only route out of Doris, as a glance at a map will show. The Kephissos River Valley leads from Doris to Boiotia and is open and easy terrain, but there are obstacles farther on. The Kopaic Lake in Boiotia would have impeded traffic throughout most of the year. In any case, such a route leads only to Attica and the Isthmus, where the dangers of its cliffs were infamous among travellers from antiquity to the present. In contrast, the corridor between Ghiona and Parnassos presents no difficulty, whether it is used by the single traveller or by an advancing army. The tradition gives no further particulars regarding the route of the Dorian army, except to place, its final stage in

106 104 THE ROUTE OF THE DORIAN INVASION (P. WALLACE - E. KASE)

107 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 105 northern Greece at the town of Naupaktos. The land itself also seems to be unhelpful, for one could probably go from the Krisaian Plain to Naupaktos by any number of ways. In any case, the authors have not investigated this last territory, but have concentrated their efforts on the area north of Amphissa. Though various historical events are known to have occurred in this region, this large natural corridor was unexplored until the investigations of the last few years were made. Once it had been determined that a great natural corridor did indeed connect northern Greece with the Corinthian Gulf and the Peloponnese, the investigators began to collect instances of activity through the corridor in historical times. This corridor has apparently been used a fair number of times; our sources especially speak of troop movements. The first instance of activity in the corridor in historical times occurred in 457 B.C., when the Spartans sent a force of fifteen thousand hoplites to Doris to

108 106 THE ROUTE OF THE DORIAN INVASION (P. WALLACE - E. RASE) help their mother-country against the Phokians. Though the route of the expedition to Doris is not mentioned, it must have been through the corridor, since the Athenians held Megara and Pagai and so controlled the pass over Mt. Geraneia. Later in the same century the Athenian general Demosthenes intended to use this route for an invasion of Boiotia. In 426 B.C. Demosthenes landed at Naupaktos, which he used as his base for an attack on Aitolia, after which he intended to invade Boiotia; but the Aitolian venture was a disaster, and Demosthenes remained in Naupaktos. A quarter ofa.century later, though again the route is not specifically referred to, another expedition was made through this area from the Peloponnese. In 399 B.C. the Lakedaimonians sent Herippidas with a force to restore order in their colony of Herakleia. The first event which our sources specifically locate in this corridor is the expedition of Philip of Macedon in 338 B.C. Philip, invited by the Amphiktyons to punish Amphissa for sacrilege, invaded central Greece ; but instead of proceeding directly to Amphissa, he fortified Elateia in Phokis, which showed that his real intention was to invade Boiotia and Attica. The Athenians and Thebans moved against him, and the Athenians sent a force of ten thousand hoplites to guard the passes from Kytinion to Amphissa. Philip, needing to secure his southern flank, succeeded in penetrating the corridor. He then defeated the Athenian force and took Amphissa. An incursion of his troops from there to southwestern Boiotia forced the allied Greeks to withdraw to Chaironeia, and the scene was thus set for the decisive battle. In the early years of the second century B.C. the Romans made use of the corridor in their war with Antiochus III. In 190 B.C. a Roman army led by Acilius Glabrio took Lamia and marched to Amphissa through the corridor. This important route was almost certainly used in Byzantine times, but our sources often describe events in such general terms that it is not possible to reconstruct troop movements with precision. The first significant activity to occur in the corridor in Byzantine times took place in 1204 A.D., just after the conquest of Constantinople by the Franks. In the apportionment of the Byzantine Empire after Constantinople had fallen to the knights of the Fourth Crusade, Boniface de Montferrat was made King of Salonika with territory encompassing much of mainland Greece. Much of his territory was still unconquered, and in the autumn of 1204 Boniface set out to take possession of his kingdom. At Thermopylai Boniface turned to the south; he fortified Gravia and gave it as a fief to Jacques and Nicholas de St. Omer. He then proceeded to Amphissa ( Salona ) and conferred it on Thomas de Stromoncourt. From Turkish times to the present the route has been used quite a number of times. The Türk Bajazet I, called the Thunderbolt, began his conquest of northern Greece in He took Pharsala and Domokos in Thessaly, then Lamia and Neopatras. He then proceeded south through the corridor, to Amphissa ( Salona ), which fell by treachery ; Bajazet was then established on the Corinthian Gulf. During the Greeks struggle for

109 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 107 Independenôe from the Turks, the Pasha Omer-Vriones attempt to penetrate the corridor in 1821 occasioned one of the greatest battles of that war. The pass at Gravia was held by Odysseus Androutsos with a force of less than two hundred men. This small force, which prevented the Turks from entering the pass, barricaded itself in the Khan of Gravia. A few years later the engagement was made the subject of a poem by Zalokostas. Further action occurred in the corridor between the Greeks and the Turks on 13 July South of Gravia in the area called Ambliane, the Greeks, fighting under the leadership of Nakos Panourgias, withstood the Turkish army. 900 Greeks, as a plaque beside the road above the Vinianni Valley informs us, defeated 6000 Turks. The importance of the route was recognized in modern times also. In 1917 the modern road was built from I tea to Brallos; supplies for the Allied armies were landed at Itea and were trucked to the railway station at Brallos, from whence they were sent to the Macedonian front. In the spring campaign of 1941 the Germans recognized the importance of the route, and machine-gun emplacements were installed at various points. Germans, British, Turks, Franks, Romans, Macedonians, Spartans and Dorians have made use of the Phokis - Doris corridor throughout the centuries, as the literature attests. The archaeological evidence, however, proves that the route was used over a much longer period of time than the literature suggests, for the surface survey of the last few years has revealed evidence of human habitation in the corridor through nearly every period from Neolithic times to the present. The survey is expected to be continued for the next few years both in the corridor and in Doris itself. Whatever may be the historicity of the Dorian Invasion, the choice of the route by which the legends bring the invaders to the Peloponnese reveals the awareness of an important geographical fact: that the best approach to the Peloponnese from the north is via the Phokis-Doris corridor and the Corinthian Gulf. The Herakleidai chose the best way to return. P A U L W. W A L L A C E - E D W A R D W. E A S E

110 108 SOME INSCRIPTIONS IN LAVREOTIKI (MERLE LANGDON) Fig. 1. Lavreotiki. Left half of Inscription No. 1. SOME INSCRIPTIONS IN LAVREOTIKI, SOUTHERN ΑΤΤΙΚΑ The inscriptions published in this note were found by the author during the winter of in the mining district of southern Attika.1 1 (figs. 1-3 ). Rupestral inscription on a level surface of bedrock, located on the lower part of the southeastern slope of Mont Michel. The exposed rock surface measures 1.40 m. by 1.00 m. Letter height, omicron 0.05 m. ; epsilon 0.11 m. Χαιρεστράτου The rock does not appear to be broken at the left or above, where we might expect ΟΡΟΣ or some other appropriate word to accompany the proper name. The inscription was cut to be read from south to north. 4th century B.C. The inscription lies in a pine grove at the upper edge of modern vineyards. I should like to interpret it as a boundary inscription of the farm land of Chairestratos, as there are numerous traces of apparent ancient farmsteads in the area.2 1. I wish to acknowledge profitable discussions with Eugene Vanderpool concerning these inscriptions and to thank Petros Themelis of the Ephoreia of Attika for assistance in removing 4 and 5 to the storerooms of the Brauron museum. All toponyms and elevations used herein are taken from E. Curtius and J. Kaupert, Karten von Attika, Berlin, , Blatt XVI. 2. Similar to the remains discussed by J. H. Young, Hesperia 25 ( 1956 ),

111 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 109 Fig. 2. Lavreotiki. Right half of Inscription No. 1. Fig. 3. Lavreotiki. Drawing of Inscription No. 1. The inscription gives us our first Sounian demesman of this name, assuming that the man was a local.*3 letters are carefully and deeply cut into the rock to be read from north to south. Roman era (?). 2 (fig. 4). Rupestral boundary 3 ( f i g. 5 ). Rupestral boundary marmarker cut on a horizontal surface of rock on the south slope of Hill 207 (just northwest of Mont M ichel). ker on the horizontal surface of a low ledge of rock located 14 meters southeast of the Golden Pig Tower.4 OPOC The omicron and lunate sigma are 0.11 m. high, the rho 0.14 m. The ΟΡΟΣ The larger omicron is 0.03 m. high, the rho 0.04 m. The four-barred sigma 3. The only other Chairestratos known to have been connected with the deme of Sounion was Chaijestratos, son of Pankleides, of Epikephisia, an oath-taker from the Heptaphyloi branch of the Salaminioi in affairs dealing in part with Porthmos, just under three kilometers east of the present inscription ( SEG X X I, 527, lines 78-9 ) ; for the location of Porthmos, J. H. Young, Hesperia 10 ( 1941 ), 163 ff. 4. For a description of this tower, see J. H.

112 110 SOME INSCRIPTIONS IN LAVREOTIKI (MERLE LANGDON) Fig. 4. Lavreotiki. Rupestral Inscription No. 2. is barely visible. The letters are shallowly cut to be read from west to east. 4th century B.C. 2 and 3 fail to reveal to us whose land, mine, etc. they bound. This is a common enough occurence in Attika, in the case of both rupestral termini and those cut on stelai. But what does seem out of the ordinary is their apparent existence as singletons. Rupestral opoi served an important function, of fixing boundaries, and it is becoming more obvious to me that they usually occured in series, following some natural contour which formed an obvious land division.5 In southern Attika, a district of varied and extensive land use, such series of opoi would seem to have been quite necessary in order to define exact boundaries. Yet in thorough searches of the area around 2 and 3 I failed to find any other rupestral opoi. Both inscriptions are in locations with plentiful amounts of exposed bedrock, so I can only conclude that I have overlooked other opoi in their respective areas, or else such companion inscriptions are now buried, or for some reason were inscribed on stelai which have perished. I cannot believe that 2 and 3 originally existed in isolat- Young, Hesperia 25 ( 1956), 126, no The best example of this is the ΟΡΟΣ ΠΜ series in lower Lamptrai : C. W. J. Eliot, Coastal Demes of Attica, Toronto, 1962, Eugene Vanderpool has shown me another series, with just OPOC, on an outlier of Hymettos and Petros Themelis has told me of another group of opoi near Legraina.

113 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 111 ion and formed no boundary line with other opoi. and restore [ ---- επί. του δεινός ] / αρχ(ο)ν[τος- - - ]. 4 ( f i g. 6 ). Fragment of a rough stele of Agrileza marble found lying beside Line 5 : To the left of the chi the orian access road in the upper part of the ginal surface is preserved, and I can read Agrileza valley. Broken at top, bottom, no letter strokes there, so I begin the and right side; the diagonal left side is line with this letter even though that smooth and even and apparently is the makes the name (? ) begin considerably result of a natural break before the stone to the right of the edge. was inscribed; roughly smoothed front and back. H m. ; W m. ; Th. 0.15m.; Letter height m. 4th century B.C. traces ώνητήΐ ς ----] Θηριπ(π)ίδη[ ς ----] Παίαν[ ιεύς----] 5 ΑΡΧΩΝ[ ] ΧΑΙΡ[ ] Line 3 : lapis, ΘΗΡΙΠΙΔΗ. Lines 4-5 : It is tempting to correct 5 ( f i g. 7 ). Fragment of a rough stele of Agrileza marble, found in a rubble pile in the upper Agrileza valley. Broken on all sides and at back. H m. ; W m. ; Th m. ; Letter height m. ( omicron ) m. 4th century B.C. [ ----]ηακόν A[ ] [ - - ]N ώνητή[ ς ----] [ - - ]Λαμπ[ τρεύς----] F ig. 5. L avreotiki. R upestral Inscription N o. 3.

114 112 SOME INSCRIPTIONS IN LAVREOTIKI (MERLE LANGDON) Fig. 6. Lavreotiki. Fragmentary Inscription from the Agrileza valley. 4 and 5, both boundary stones of mines, have their closest parallels in IG II and 2638, in which the name of the mine and the lessee are given. IG II and AM 62 ( 1937 ), 11, no. 12 and 12, no. 13 are similar but use κατέλαβε instead of ώνητής in recording the transaction.6 All working mines probably had such inscribed information posted nearby. Of greatest interest in the present pair of mine-boundary inscriptions is the occurence of Therippides of Paiania in 4. He is well known as one of the guardians of Demosthenes estate, and he was sued by the orator for cheating him out of part of his inheritance.7 Therippides was not a relative of Demosthenes but was a close friend of his father, so close in fact that the elder Demosthenes gave him a number of slaves to manage and the interest on 70 minae to enjoy until the younger Demosthenes came of age. At one point Demosthenes declares that Therippides had confessed to having earned two talents from the estate.8 Therippides was obviously a man of some means to begin with, else the elder Demosthenes would not have entrusted part of his estate to him, but whether he used his own resources to speculate in the silver mines or some of the profit which he made from Demosthenes estate is unknown. His name does not occur 6. In AM 62 ( 1937 ) 11, no. 12 read κα/τέλα[βε] in lines See Demosthenes XXVII, passim; X X IX,6. 8. Demosthenes X X VII, 35.

115 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 113 Fig. 7. Lavreotiki. Fragmentary Inscription from the Agrileza valley. among the surviving mining leases inscribed and set up in the Agora at Athens so we cannot more closely date his mining activity in the fourth century. Yet 4 does provide us with a welcome bit of information about a man who figured prominently in the childhood and early manhood of the orator Demosthenes.9 of the Poseidon temple at Cape Sounion, now in the Sounion apotheke. The inscribed face and bottom are smooth and the back is rough picked ; broken away at top and sides. L m. ; W m. ; Th m. Inscribed in letters m. high is the single name Τε< p )οφάνης. The rho was apparently omitted. What looks 6 ( f i g. 8 ). Inscribed block of Agri- in the photograph like a vertical hasta leza marble found among a group of disturbed burial plots in the saddle between Gur-i-Kuki and Pic Mavro Lithari, approximately 1.3 kilometers north 9. Since 4 proves that Therippides of Paiania had mining interests in southern Attika, this makes it likely that the Therippides without demotic in a rupestral mining inscription at Thorikos is the same man : J. Bingen in Thorikos V, 1968 (Brussels 1971 ), , no. 2. just to the right of the epsilon could just possibly be part of a rho which was added after the mistake was discovered. But the purported hasta does not extend down to the base level of the other letters, and it would seem to me simply to be a light scratch in the stone. I at first thought that the block was part of a sarcophagus lid, like numerous examples which are lying about on the surface here ( e.g. fig. 9. ) But in this

116 114 SOME INSCRIPTIONS IN LAVREOTIKI (MERLE LANGDON) F ig. 8. Sou n ion. Inscribed block from a distu rb ed grave plot. F ig. 9. Sounion. Sarcophagus lid from a disturbed grave plot.

117 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 115 case the smooth face at right angle to the inscribed face would be the top. As in the illustrated example, the bottom sides of such lids are rough picked and bordered at the edge by a raised rim which fits over the sarcophagus. But if this finished face were the top, the inscription would read retrograde, which it cannot do as the alpha and nu show. The inscription reads normally, left to right, and' the smooth face at right angles to the inscribed face must be the bottom of the inscribed block. Perhaps the solution is to explain the block as a fragment from a sarcophagus lid which was later reused. The grave plots would appear to belong to the fourth century B.C., but the inscription could well be later. Hierophanes is unattested for Sounion. M ERLE K. LANGDON Ο ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ TOY ΤΡΟΥΑΛΟΥ TOY ΑΓΙΟΥ ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΚΟΝΤΑ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ Η ύπαρξη τοιχογραφιών μεσοβυζαντινής εποχής στον τρούλλο του μικρού μοναστηριακού ναού του Αγίου Ι εροθέου κοντά στα Μέγαρα ήταν γνωστή στους ειδικούς ήδη από τις αρχές του αιώνα, χάρη σε μια φωτογραφία που δημοσίευσε ο Γ. Λαμπάκης1. Μέ το χρόνο όμως, οι τοιχογραφίες αυτές έχασαν τη λάμψη τους και οι μορφές μόλις και διακρίνονταν κάτω από την καπνιά που είχε μαζευτεί εκεί. Έ τσι, δεν έγινε αντιληπτό ότι στην Αττική σώζεται ακόμη ένα από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα μνημειακής ζωγραφικής του 12ου αιώνα. 1. G. Lampakis, Mémoire sur les antiquités chrétiennes de la Grèce, Athènes 1902, σ. 76, εικ Οι τοιχογραφίες του τρούλλου του Α- γίου Ιεροθέου καθαρίστηκαν στις αρχές του 1978 με πρωτοβουλία της Α' Ε φ ο - ρείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Αττικής και της Διευθύνσεως Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Αρχαιολογικής Υ πηρεσίας2. 2. Οι εργασίες καθαρισμού και συντηρήσεως των τοιχογραφιών του Αγίου Ιεροθέου είχαν προγραμματιστεί από τον κ. Μύρωνα Μιχαηλίδη, Εφορο της Α' Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Αττικής, ο οποίος ανέλαβε εν τω μεταξύ τη Διεύθυνση των Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Στον κύριο Μιχαηλίδη θέλω να εκφράσω τις πιο θερμές ευχαριστίες, γιατί παρέσχε κάθε δυνατή βοήθεια προκειμένου να περιλάβω την παρουσίαση των τοιχογραφιών του μνημείου στην ανακοίνωση που έκαμα στα πλαίσια του Συμποσίου του Dumbarton Oaks

118 116 Ο ΤΡΟΥΑΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Οι εργασίες, που έγιναν με εξαιρετική επιτυχία από το συνεργείο του κ. Σταύρου Παπαγεωργίου*3 *, περιέλαβαν τον καθαρισμό και τη συντήρηση των τοιχογραφιών του τρούλλου ( ε ι κ. 1), καθώς και την αποκάλυψη μεγάλου στρώματος τοιχογραφιών πολύ καλής ποιότητας του 17ου αιώνα, κυρίως στις επιφάνειες των τοίχων κάτω από τον τρούλλο. Με τις εργασίες αυτές έγινε φανερό ότι τοιχογραφίες σύγχρονες με τη ζωγραφική του τρούλλου δεν σώζονται σε άλλα τμήματα του ναού και ακόμη ότι οι παλαιότερες τοιχογραφίες του 12ου αιώνα ήρθαν να αντικαταστήσουν ένα ακόμη αρχαιότερο στρώμα ζωγραφικής που πρέπει μάλλον να τοποθετηθεί στον 11ο αιώνα- τούτο μπορούμε να υποθέσουμε με βάση ένα μικρό τμήμα ενδυμασίας που σώζεται στο τύμπανο του τρούλλου, προς δυσμάς. Στόχοι του σύντομου αυτού άρθρου είναι η παρουσίαση του προγράμματος στον τρούλλο του Α- γίου Ιεροθέου, η επισήμανση των σπουδαιοτέρων εικονογραφικών χαρακτηριστικών του σε σχέση με ανάλογες διακοσμήσεις της βυζαντινής εποχής, ειδικότερα του 12ου αιώνα, και η ακριβέστερη στυλιστική και χρονολογική τοποθέτηση αυτών των τοιχογραφιών. Η σπουδαιότερη εικονογραφική ιδιομορφία στο πρόγραμμα του τρούλλου του Αγίου Ιεροθέου είναι η ολόσωμη παράσταση του Παντοκράτορα ( ε ι κ. 1-2 ). Τρία άκόμη παραδείγματα είναι γνωστά σ εμένα, συγκεκριμένα η τοιχογραφία στο καθολικό της Μονής Μυριοκεφάλων στην Κρήτη ( αρχές 11ου αι, ), το ψηφιδωτό της Martorana στο Palermo ( μέσα 12ου αι, περίπου) και η τοιχογραφία στο ναό του Χριστού κοντά στα Μέγαρα ( β' πενηνταετία 13ου αιώνα )4, η τελευταία αντιγράφει, χωρίς άμ- ( Μάιος 1978 ): «Ε νετικά Ψηφιδωτά και ο ι βυζαντινές πηγές τους» με θέμα Τοιχογραφίες του 11ου και του 12ου αιώνα στην Ελλάδα επίσης, θέλω να ευχαριστήσω τον κ. Μιχαηλίδη για την παραχώρηση δημοσιεύσεως των τοιχογραφιών. Οι διαφάνειες για τους χρωματιστούς πίνακες και ο ι φωτογραφίες των εικόνων 2, 4-5, 7-10 και έχουν γίνει από τον κ. Μάκη Σκιαδαρέση. Η φωτογραφία της εικόνας 16 ανήκει στο Φωτογραφικό Αρχείο του Βυζαντινού Κέντρου Dumbarton Oaks, Washington, και δημοσιεύεται με την άδειά του. 3. Μαζί με τον κ. Παπαγεωργίου εργάσθηκαν η δ. Μαρία Τότση και ο κ. Τάσος Βασιλάρας. Πρέπει να σημειωθεί η θαυμάσια διάθεση συνεργασίας που έδειξαν οι μοναχές της μονής του Α- γίου Ιεροθέου, έτσι ώστε να ολοκληρωθεί το έργο με άνεση. Η εξαίρετη ποιότητα της ζωγραφικής του ναού και το ειδυλλιακό πλαίσιο ζωής που έχουν δημιουργήσει ο ι μοναχές δίνουν ίσως μοναδικό χαρακτήρα σ ένα μνημείο που βρίσκεται σε τόσο κοντινή απόσταση από την Αθήνα. 4. Τοιχογραφία Μονής Μυριοκεφάλων : Γ. Β. Α ντουράκη, Αι Μοναί Μυριοκεφάλων και Ρουστίκων μετά των παρεκκλησίων αυτών, Α θήναι 1977, σ. 88 κε., πίν. 18. Το καθολικό της Μονής Μυριοκεφάλων ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Ξένο, γνωστή μοναστική προσωπικότητα της Κρήτης, πριν από το 1027, όπως μαρτυρεί η διαθήκη του άγιου. Την ακριβή χρονολογία της κατασκευής και διακοσμήσεως του ναού την περιείχε ίσως η μισοσβησμένη σήμερα αφιερωτική επιγραφή. Ψηφιδωτό της Martorana: Ο. Demus, The Mosaics of Norman Sicily, London 1949, σ. 212 κε., πίν. 46. Τοιχογραφία του Χριστού κοντά στα Μέγαρα: Η. Grigoriadou, Affinités iconographiques de décors peints en Chypre et en Grèce au XHe siècle, Πρακτικά του Πρώτου Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία 1969, Λευκωσία 1972, τόμ. Β', σ. 38 κε., πίν. VIII. Οι τοιχογραφίες χρονολογήθηκαν τελευταία, σωστά κατά τη γνώμη μου, στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα. Βλ. V. J. Djuric, La peinture murale byzantine : XHe et XHIe siècles, XVe Congrès International d Études Byzantines. Rapports et Co-rapports, III. Art et Archéologie, Athènes 1976, σ. 69. Πρβλ. Ντ. Μου ρίκη, Οι τοιχογραφίες του Σωτήρα κοντά στο Α λεποχώρι της Μεγαρίδος, Αθήνα 1978, σ

119 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 117 Εικ. 1. "Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Γενική άποψη του τρούλλου.

120 118 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Εικ. 2. Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο Παντοκράτορας του τρούλλου. φιβολία, το πρόγραμμα του Αγίου Ιεροθέου, που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση. Η ολόσωμη παράσταση του Χριστού στον τρούλλο συνδέεται άμεσα με την Α- νάληψη, που εικονίζεται στην ίδια θέση σε αρκετούς ναούς της μεσοβυζαντινής επο-

121 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 119 Εικ. 3. Α γιος Ιερόθεος κοντά στα Μ έγαρα. Ο Π αντοκράτορας. Λ επτομέρεια. χής5, παράλληλα με το πιο μοντέρνο πρό- γραμμα του Παντοκράτορα στηθαίου, ό- 5. Γ ι α τα σχετικά παραδείγματα βλ. S. D ufrenne, Les program m es iconographiques des coupoles

122 120 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) πως το βλέπουμε στο Δαφνί. Η απεικόνιση της Α ναλήψεως στον τρούλλο έχει σχέση με τη Δευτέρα Παρουσία και τη δόξα του Παντοκράτορα που συνοψίζει το κυρίαρχο μήνυμα του εικονογραφικού προγράμματος σ αυτό το τμήμα των βυζαντινών ναών6. Στον Αγιο Ιερόθεο, η εικονογραφική εξάρτηση της μορφής του Χριστού από την παράσταση της Α ναλήψεως προκύπτει από δύο ακόμη λεπτομέρειες : ( α ) την έκταση του δεξιού χεριού του Χριστού, όπως συνηθίζεται στην Ανάληψη, και ( β ) τη μικρή κλίμακα της μορφής, που δεν διαφέρει καθόλου από εκείνη των άλλων μορφών στο ίδιο πρόγραμμα. Η μεσαία ζώνη στον τρούλλο του Αγίου Ιεροθέου περιλαμβάνει την Ετοιμασία του Θρόνου (χρωματιστός πίνακας) και το στηθάριο της Παναγίας ( ε ι κ. 4 ) στα αξονικά σημεία προς ανατολάς και προς δυσμάς αντίστοιχα, ενώ τα αξονικά σημεία προς νότον και προς βορράν τα καλύπτουν στηθάρια δύο αγγέλων ( ε ι κ. 5-7 ). Η ιδιαίτερη σημασία των παραστάσεων της Ετοιμασίας του Θρόνου και της Παναγίας υπογραμμίζεται από τις θέσεις τους και από το ότι μόνον αυτές πλαισιώνονται από αγγέλους, δύο σε κάθε περίπτωση, που παριστάνονται σε προσκύνηση (εικ και χρωματιστό, εξώφυλλο ). Η Ετοιμασία του Θρόνου (επιγραφή: 'Η ΕΤΗΜΑΣΗΑ ) ( χρωματιστός πίνακας ) περιλαμβάνει τα τυπικά στοιχεία του θέματος : το θρόνο με το προσκεφάλαιο και το ύφασμα που είναι απλωμένο σ αυτόν, dans les églises du monde byzantin et postbyzantin, L Information d Histoire de l Art, 10 ( 1965 ), σ. 189 κε. 6. Βλ. κυρίως G. Millet, La dalmatique du Vatican, Paris 1945', σ. 38 κε. το Ευαγγέλιο, την Περιστερά, το Σταυρό με το ακάνθινο στεφάνι, τη λόγχη και το σπόγγο και τέσσερα καρφιά στο μαξιλάρι, χαμηλά κάτω η τελευταία λεπτομέρεια είναι σχετικά σπάνια. Η Ετοιμασία του Θρόνου, όπως είναι γνωστό, επιδέχεται διάφορα στρώματα θεολογικής ερμηνείας, ανάλογα με τη θέση της και το ευρύτερο εικονογραφικό περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται, πάντοτε σε συνάρτηση με τα επί μέρους εικονογραφικά στοιχεία που περιλαμβάνει7. Η έμφαση στα σύμβολα του Πάθους, όπως στον Αγιο Ιερόθεο, συνδέει την Ετοιμασία με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, της οποίας αποτελεί σταθερό συστατικό στοιχείο. Το μήνυμα τούτο παίρνει ξεχωριστή έμφαση στο πρόγραμμα του τρούλλου του ναού αυτού της Αττικής λόγω της παρουσίας του ολόσωμου Χριστού. Το θέμα της Ετοιμασίας παρατηρείται αρκετές φορές στο πρόγραμμα των τρούλλων του 12ου αιώνα, όπως δείχνουν οι τοιχογραφίες της Παναγίας στο Τρίκωμο ( α' μισό 12ου αιώνα) και της Παναγίας του Αρακα κοντά στα Λαγουδερά (1192) της Κύπρου, καθώς και του Αγίου Νικολάου της Χαλιδοΰς στο Λιόπεσι της Αττικής8. 7. Για το θέμα βλ. Ο. Wulff, Die Koimesiskirche in Nicäa und ihre Mosaiken, Strassburg 1903, σ. 211 κε. Th. von Bogyay, Zur Geschichte der Hetoimasie, Akten des XI. Internationalen Byzantinistenkongresses München 1958, München 1960, σ, 58 κε. Του ίδιου, Hetoimasia, Reallexikon zur Byzantinischen Kunst, τόμ. II (Stuttgart 1971), στ (όπου βρίσκεται και έκτενής βιβλιογραφία). 8. Τρίκωμο : αδημοσίευτη. Λαγουδερά : A. Papageorghiou, Masterpieces of the Byzantine Art of Cyprus, Nicosia 1965, πίν. XXIII, 1 και XXVII, 3. Αγιος Νικόλαος Χαλιδούς : αδημοσίευτη. Η Ετοιμασία του Θρόνου σημειώνεται επίσης σε

123 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 121 Εικ. 4. Α γιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Η Παναγία.

124 122 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Εικ. 5. Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο Γιήλ. Η ένταξη της Παναγίας στο πρόγραμμα των βυζαντινών τρούλλων αποτελεί ένα αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο και προσφέρει διάφορες επικαλύψεις θεολογικής διακοσμήσεις τρούλλων του 13ου αιώνα, που φαίνεται ότι ακολουθούν προγράμματα του 12ου αιώνα, όπως π.χ. στις τοιχογραφίες του Χριστού κοντά στα Μέγαρα, της Χρυσαφίτισσας έξω από τα Χρύσαφα Λακωνίας ( 1292 ) ( αδημοσίευτη ), του Αγίου Δημητρίου του Κατσούρη κοντά στην Αρτα ( αδημοσίευτη ), του Ταξιάρχη στο Θάρι της Ρόδου (Μ. Χατζηδάκη, ΑΔ 22 ( 1967 ): Χρονικά, σ. 31, πίν. 57α ( 1968) επίσης, του Αγίου Η ρακλειδίου της Μονής του Λαμπαδιστή κοντά στον Καλοπαναγιώτη της Κύπρου (αδημοσίευτη).

125 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 123 Εικ. 6. Ά γιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο Γιήλ. Λεπτομέρεια,

126 124 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) ερμηνείας, χωρίς ωστόσο να παραμερίζεται η κύρια σημασία του ρόλου της στην Ενσάρκωση9. Οταν η παράσταση της Παναγίας συνδυάζεται με την Ετοιμασία του Θρόνου, η αναφορά στο περιεχόμενο της Δευτέρας Παρουσίας που εκφράζει το πρόγραμμα του Παντοκράτορα στον τρούλλο γίνεται αρκετά σαφής. Παραδείγματα με τη συνύπαρξη των δύο θεμάτων σε τρούλλους του 12ου αιώνα προσφέρουν, εκτός από τον Ά γιο Ιερόθεο, ο ι τοιχογραφίες της Παναγίας στο Τρίκωμο της Κύπρου και του Αγίου Νικολάου της Χαλιδούς στην Αττική10. Έκτος από την υπογράμμιση του ρόλου του Χριστού ως Κυρίου της Δόξης, Παντοκράτορα και Κριτή, που περιέχεται πάντοτε στο πρόγραμμα του κεντρικού τρούλλου των βυζαντινών ναών, το δεύτερο κυρίαρχο μήνυμα αναφέρεται στο μυστήριο της Ένσαρκώσεως. Έτσι, η παρουσία της Παναγίας στον τρούλλο του Αγίου Ιεροθέου εκφράζει χωρίς αμφιβολία αυτό το περιεχόμενο, αφού στάθηκε το κατεξοχήν μέσο για την Ενσάρκωση. Ωστόσο, ο ακριβέστερος προσδιορισμός του περιεχομένου του προγράμματος στον τρούλλο του Αγίου Ιεροθέου, 9. Γ ια το θέμα βλ. Ν τ. Μ ουρίκη, Α ι βιβλικαί π ρ ο εικ ο νίσ εις της Π ανα γία ς εις τον τρ ούλ λ ο ν της Π εριβλέπ του του Μ υστρά, Α Δ 25 ( 1970 ) : Μ ε- λέται σ. 244 κε. ( 1971 ). 10. Τρίκωμο : αδημοσίευτη ( η Π αναγία ό ρ - θια, μαζί με το ν Π ρ ό δ ρ ο μ ο, π λα ισ ιώ νουν τη ν Ε - τοιμ ασία του Θ ρόνου ) Ά γ ι ο ς Ν ικ ό λ α ο ς της Χ α λιδοΰς : Ch. B ouras, A. K aloyeropoulou, R. A ndreadi, C hurches o f A ttica, A th en s 1970, σ Στο ν Ά γ ι ο Ν ικ ό λ α ο η Π α να γία και η Ε - τοιμ ασία το υ Θ ρ όνου είνα ι μ έσ α σ ε κύκλο, όπω ς σ τ ο ν Ά γ ι ο Ιερόθεο. Τ ο ίδιο συμ βαίνει σ τις τ ο ιχ ο - γραφ ίες των τρούλλω ν του Χ ρ ίσ του κοντά στα Μ έγαρα και της Χ ρ υσ α φ ίτισσας σ τ η Λ ακω νία, του 13ου αιώ να. όπως και κάθε άλλου βυζαντινού ναού, μπορεί να γίνει μόνο με τη βοήθεια των κειμένων που αναγράφονται στα ειλητάρια των προφητών, αλλά τούτο το θέμα θα μας απασχολήσει παρακάτω. Στον τρούλλο του Αγίου Ιεροθέου η Ετοιμασία του Θρόνου και η Παναγία πλαισιώνονται, όπως ήδη σημειώθηκε, από ζεύγη αγγέλων. Οι δύο άγγελοι που συνδυάζονται με την Ετοιμασία στο ανατολικό τμήμα ταυτίζονται από επιγραφές. Αριστερά, εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ ( ΜΙ[Χ]αήλ) ( ε ι κ. 8 ) και, δεξιά, ο αρχάγγελος Γαβριήλ ( ΑΡΧ(άγγελος ) ΓΑΒ ( ριήλ ) ( ε ι κ ). Συνεπώς, οι πρώτοι στην ιεραρχία των αγγέλων έχουν πάρει θέση προνομιακή, προς ανατολάς, δεξιά και αριστερά από την Ετοιμασία, που την προσκυνούν και ταυτόχρονα την προσφέρουν για προσκύνηση στους πιστους, όπως δείχνει το βλέμμα τους που κατευθύνεται προς τον θεατή. Η Παναγία πλαισιώνεται από ένα ζεύγος αγγέλων χωρίς όνομα (εικ και παράσταση στο χρωματιστό εξώφυλλο ), οι οποίοι πρέπει ασφαλώς να ταυτιστούν με την αμέσως επόμενη στην ιεραρχία δυάδα, δηλαδή τον Ραφαήλ και τον Ούριήλ11. Οι τέσσερεις αυτοί αρχάγγελοι συνυπάρχουν άλλωστε σε πολλά παραδείγματα στην τέχνη12. Οι αρχάγγελοι κοντά στην Παναγία του Αγίου Ιεροθέου διαφοροποιούνται από τον Μιχαήλ και τον Γαβριήλ που εικονίζονται κοντά 11. Γ ια τα δύο ζεύγη των σ πουδα ιο τέρω ν α ρ χα γ- γέλω ν βλ. P. Perdrizet, L archange O uriel, Sem i- narium K ondakovianum 2 ( 1928 ), κυρίω ς σ. 244 κε. Γ ια τη ν τετράδα αυτή βλ. έπ ίσ η ς J. M ichl, Engel IV, R eallexikon für A ntike und Christentum 5 (1962), στ Β λ. π.χ. τα ψηφιδω τά της C efalù : D em u s, M osaics o f N orm an Sicily, έ.α., σ. 12, πίν. 1.

127 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 125 Εικ. 7. Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο Γιδαήλ(;). στην Ετοιμασία σε δύο κύριες λεπτομέ- ρειες : έχουν τα μάτια τους χαμηλωμένα, σαν να απευθύνονται νοερά προς την Παναγία, και τα φτερά τους μιμούνται φτερά παγωνιού, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, τονίζοντας έτσι την παραδεισιακή τους υπόσταση. Θα ήταν αδύνατον να διατυπωθούν βάεπίσης, τα ψηφιδωτά του ταφικου παρεκκλησίου της Παμμακάριστου ( Fethiye Camii ) : Η. Belting, C. Mango, D. Mouriki, The Mosaics and Frescoes of St. Mary Pammakaristos ( Fethiye Camii) at Istanbul, Washington 1978, σ. 57, εικ. 15.

128 126 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Εικ. 8. Α γιος Ιερ ό θ εο ς κοντά στα Μ έγαρα. Ο αρχά γγελος Μ ιχαήλ. σιμες υποθέσεις για την ταύτιση των δύο άγγέλων που εικονίζονται στα αξονικά σημεία προς νότον και προς βορράν. Α- κόμη και με τις επιγραφές που σώζονται ( στη μια περίπτωση ολόκληρη και στην άλλη μισή ) ο ι δύο αυτοί άγγελοι είναι οι πιο προβληματικές μορφές σ ολόκληρο το πρόγραμμα του τρούλλου. Ο άγγελος στο νότιο μέρος ( ε ι κ. 5-6 ) ονομάζεται Γιήλ (επιγραφή ΓΙΙΛ ). Στα κείμενα τελετουργικής μαγείας ο Γιήλ αναφέρεται ως ο άγγελος που έχει εξουσία στο ζώδιο των Διδύμων13. Από το όνομα του αντικριστού αγγέλου (εικ. 7 ) σώζεται με- 13. G. D avid son, A D iction ary o f A n gels, N ew Y ork 1967 ( β' έκδοση 1968 ), σ. 124.

129 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 127 Εικ. 9. Α γιος Ιερ ό θ εο ς κοντά στα Μ έγαρα. Ο α ρχά γγελος Γ αβριήλ. ρος μόνο : ΓΙ. Πιθανότατα πρόκειται για τον άγγελο Γιδαήλ, που σχετίζεται με τις αλλαγές των εποχών του έτους, σύμφωνα με το βιβλίο του Ε νώχ14. Οι δύο αυτοί παράξενοι εκπρόσωποι από τα αγγελικά στίφη, τους οποίους δεν κατόρθωσα να επισημάνω αλλού, δίνουν ακόμη μεγαλύτερη διάσταση στο κοσμολογικό περιεχόμενο του προγράμματος του τρούλλου του Αγίου Ιεροθέου, υπογραμμίζοντας ακριβώς το ρόλο του Παντοκράτορα ως κυρίαρχου του σύμπαντος. 14. Για τους δύο αυτούς αγγέλους με διάφορες παραλλαγές στα ονόματα βλ. και J. Michl, προγράμματος στον τρούλλο του Η αποσαφήνιση του περιεχομένου του ναού

130 128 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Εικ. 10. 'Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο αρχάγγελος Γαβριήλ. Λεπτομέρεια. που μας απασχολεί μπορεί να γίνει σε τε- λευταία ανάλυση με βάση την έπιλογή Engel V, Reallexikon für Antike und Christentum 5 (1962), στ Το όνομά του Γιήλ (ΓΑΗΛ) αναγράφεται πλάι στον τρίτο, στη σειρά από τους είκοσι τέσσερεις πρεσβυτέρους της Α ποκαλύψεως του Ιωάννη στις τοιχογραφίες της μονής του Αγίου Συμεών στο Assuan της Αίγύπτου. Βλ. Ugo Monneret de Villard, Il monasterio di S. Simeone presso Aswan, Milano 1927, σ. 48, εικ. 64 και 72. Πρβλ. Ν. και Μ. Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce, Paris 1963, σ Tο όνομα του Γιήλ περιλαμβάνεται σ έναν κατάλογο από δώδεκα «έξουσίες» (Apocrypha Johannis 40). Πολλοί κατάλογοι ακολουθούν τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου (Α αήλ, Βαήλ, Γαήλ, Δαήλ). Η παλαιά παράδοση για τη μαγική δύναμη των γραμμάτων του αλφαβήτου εξηγεί και τη χρησιμοποίηση των καταλόγων αυτών για τους είκοσι τέσσερεις πρεσβυτέρους της Α ποκαλύψεως. Βλ. Michl, έ.α.., στ. 187, και Thierry, έ.α.., σ. 97.

131 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 129 των προφητών και το κείμενο στα ειλητάριά τους. Οι οκτώ προφήτες, που παρεμβάλλονται ανάμεσα σε ισάριθμα παράθυρα στο τύμπανο του τρούλλου, αποκαλύφθηκαν για πρώτη φορά στις πρόσφατες εργασίες καθαρισμού των τοιχογραφιών. Διατηρούνται σε κακή κατάσταση αφού, μαζί με τη γενικότερη φθορά που έχουν υποστεί, παρουσιάζουν τα γνωστά κτυπήματα σφυριού για τη σταθεροποίηση νεώτερου στρώματος ζωγραφικής, ενώ οι μορφές έχουν καταστραφεί, συνήθως από τα γόνατα και κάτω- αυτό το μέρος συμπληρώθηκε σε πολύ μεταγενέστερη εποχή. Οι περισσότεροι προφήτες ταυτίζονται με το όνομά τους όπου σώζεται, τις ενδυμασίες, τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, καθώς και το κείμενο στο ειλητάριό τους, όταν μπορεί να αναγνωριστεί. Προνομιακή θέση έχει παραχωρηθεί στους προφήτες - βασιλείς που εικονίζονται στο ανατολικό μέρος, κάτω από την Ετοιμασία. Αριστερά, είναι ο Δαβίδ, ό- πως φαίνεται από τη βασιλική περιβολή και τα γκρίζα μαλλιά. Στο ειλητάριό του διακρίνονται μόνο τα γράμματα : Κ(ύριο )C ΕΜΟΥ (;)... ΣΙΩΝ ΜΑ. Δεξιά εικονίζεται ο Σολομών ( ΣΟΛΟΜΩΝ ) με την επιγραφή στο ειλητάριό του σχεδόν τελείως κατεστραμμένη. Πλάι στον Δαβίδ παριστάνεται ο Μωυσής ( ε ι κ. 14 ) με ανέπαφο σχεδόν το κείμενο στο ειλητάριό που κρατεί και με τα δύο χέρια : Ε Ν ΑΡ- ΧΗ ΕΠΕΙΗΟΕΝ Ο Θ(εό)C ΤΟΝ ΟΥ(ρα)- ΝΟΝ ΚΕ ΤΗΝ ΓΗΝ (Γένεσις 1:1). Δεξιά από τον Μωυσή βρίσκεται ο Ιωνάς που αναγνωρίζεται από το φαλακρό κεφάλι και την επιγραφή στο ειλητάριό του : [ΕΒΟΗ- CA ] ΕΝ ΘΛΗ[ΨΕΙ] ΜΟΥ ΚΥΡΙΟΝ ΤΟΝ ΘΕΟΝ ΜΟΥ ( Ιωνάς 2:3 ). Πάντοτε με διεύθυνση από δεξιά προς τα αριστερά, βρίσκουμε τον Δανιήλ, κάτω από την Παναγία, που ταυτίζεται χάρη σ τ η χαρακτηριστική περσική ενδυμασία του. Ε- λάχιστα γράμματα σώζονται στο ειλητάριό του. Με πολλή επιφύλαξη μπορεί να υποκατασταθεί το εξής κείμενο : K(ύριo)C ΕΙΠΑC Θ(εό)C Ο ΠΑΤΗΡ [ΑΝ]ΑΣΤΗ- [CEI] ( Δανιήλ 2 : 44 ). Ο δεύτερος προφήτης κάτω από την Παναγία, προς τα αριστερά, είναι ο Ι εζεκιήλ, όπως δείχνει καθαρά το κείμενο στο ειλητάριό του: Κ(ύριο)C ΕΙΠΕΝ Κ(ύριο)C ΠΡΟC ΜΕ Η ΠΥΛΗ ΑΥΤΗ KAIKAEICMENH ECTAI ( Ιεζεκιήλ 44 : 2 ). Έπειτα, έρχεται ο προφήτης Ι ωήλ (Ο ΠΡΟΦΙΤ(ης) ΙΩ[ΗΛ]). Η επιγραφή στο ειλητάριό του είναι ΤΑ[Δ]Ε ΛΕΓΕΙ Κ(ύριο)C ΤΑ ΤΕΚΝΑ C ΩΝ (Ι ωήλ 2 : 23 ). Ο τελευταίος προφήτης κοντά στον Σολομώντα είναι ο Η - σαΐας ( ε ι κ. 15 ) σώζεται το όνομά του ( Ο ΠΡΟΦ(ήτης) HCAHAC ), όχι όμως το κείμενο στο ειλητάριό του. Η επιλογή των προφητών Ανταποκρίνεται στην παράδοση με μόνη ε ξαίρεση ίσως τον Μωυσή, που η παρουσία του σημειώνεται μάλλον σπάνια στο εικονογραφικό πρόγραμμα του τρούλλου, όταν μάλιστα ο αριθμός των προφητών είναι περιορισμένος, όπως στον Αγίου Ιερόθεο15. Η παρουσία του προφήτη αυτού, σε συνδυασμό με το κείμενο που εκφωνεί, αναφέρεται στη δόξα του Παντοκράτορα. Το ίδιο νόημα, μαζί με μια έκκληση για τη σωτηρία των πιστών, είναι δυνατόν να αποδοθεί στα κείμενα του Ιωνά και του Ι ωήλ, ενώ, άντίθετα, ο Ιεζεκιήλ, όπως φανερώνει 15. Ανάλογο παράδειγμα σημειώνεται στο πρόγραμμα του τρούλλου στο καθολικό της Μονής Μυριοκεφάλων στην Κρήτη. Βλ. Α ντουράκη, Αι Μοναί Μυριοκεφάλων και Ρουστίκων, έ.α., σ. 92, πίν. 21.

132 130 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Εικ. 11. Ά γιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Αρχάγγελος. ρητά το κείμενο στο ειλητάριό του, απευθύνεται στην Παναγία ως μέσο της Ε ν- σαρκώσεως το ίδιο μπορεί ως ένα βαθμό να υποστηριχτεί και για τον Δανιήλ, επειδή το κείμενο στο ειλητάριό του, εάν η αποκατάσταση που προτείνουμε είναι ορθή, ανήκει σε περικοπή που διαβάζεται στην εορτή της Γεννήσεως του Χριστού. Έτσι φαίνεται ότι ο ι περισσότεροι προφήτες υπογραμμίζουν το περιεχόμενο του προγράμματος του τρούλλου, όπως το προδιαγράφει κατ αρχήν η παρουσία του ολόσωμου Χριστού. Οι τοιχογραφίες που δημοσιεύουμε συμβάλλουν χωρίς αμφιβολία στην κατανόηση του περιεχομένου του προγράμματος των βυζαντινών τρούλλων κατά τον 12ο αιώνα. Την εποχή αυτή, σε πλήρη ε- ναρμόνιση με εξελίξεις στο χώρο της λειτουργίας, τονίζεται ιδιαίτερα στα προγράμματα των τρούλλων η δόξα του Παντοκράτορα, στον οποίο προσφέρουν λατρεία και δοξολογίες άγγελοι16. Η λιτανεία ολόσωμων αγγέλων, όπως στο Τρίκωμο,σ τ η 16. Βλ. σχετικά Ντ. Μουρίκη, Αι διακοσμήσεις των τρούλλων της Ευαγγελίστριας και του Αγίου Σώζοντος Γερακίου, ΑΕ : Χρονικά 1971, σ. 1 κε.

133 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 131 * Εικ. 12. Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Αρχάγγελος. Λεπτομέρεια. Martorana και στο Πέρα Χωριό της Κύπρου, ο συνδυασμός ολόσωμων μορφών και στηθαρίων, όπως στον Αγίου Ιερόθεο, και η επικράτηση μόνο στηθαρίων, όπως στα Λαγουδερά της Κύπρου, αντιπροσωπεύουν τρεις διαδοχικές φάσεις στην εξελικτική διαδικασία ενός προγράμματος που έ- χει ως κοινό παρονομαστή την απότιση φόρου τιμής στον Κυρίαρχο του Σύμπαντος. Το ίδιο νόημα ενισχύεται από τη συχνή παρουσία είτε της Ετοιμασίας του Θρόνου είτε του απλού Θρόνου Δόξης17, σύμφωνα με 17. Αυτ. σ. 2. το όραμα του Η σαΐα (6, 1-3 ). Παράφραση του τελευταίου στίχου, όπως χρησιμοποιείται στη λειτουργία (επινίκιος ύμνος ), άγιος άγιος άγιος κύριος σαβαώθ πλήρης ο ουρανός και η γή της δόξης αναγράφεται μερικές φορές στον τρούλλο, φωτίζοντας έτσι το νόημα αύτό18. Το πρόγραμμα του τρούλλου του Αγίου Ιεροθέου προσφέρει δύο κυρίως στοιχεία για την ολοκλήρωση του περιεχομένου που μόλις αναλύσαμε : 18. Π.χ. στο Πέρα Χωριό της Κύπρου και στην Ευαγγελίστρια στο Γεράκι.

134 132 Ο ΤΡΟΥΑΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) 19. Βλ. Κ. Lehmann, The Dome of Heaven, Art Bulletin 17 ( 1945), σ. 1 κε. 20. Το ίδιο κόσμημα σημειώνεται στην τοιχογραφία του Παντοκράτορα στον κεντρικό τρούλλο της λιτής του Αγίου Νικολάου στο ομώνυμο χωριό έξω από τη Μονεμβασία. ( α ) την ολόσωμη παράσταση του Χριστού που κάθεται σε θρόνο και ( β ) την επιστράτευση δύο από τους πιο αινιγματικούς αγγέλους της παλαιάς ιουδαϊκής παραδόσεως, του Γιήλ και του Γιδαήλ, οι οποίοι συνδέονται άμεσα με κοσμολογικές δοξασίες. Έτσι το πρόγραμμα των βυζαντινών τρούλλων συνεχίζει αρχαιότατες παραδόσεις της Ανατολής και του ελληνορρωμαϊκού κόσμου για το συμβολισμό του τρούλλου19. Στις τοιχογραφίες του Αγίου Ιεροθέου το κόσμημα έχει πάρει ιδιαίτερη σημασία, όπως ταιριάζει γενικότερα στο πνεύμα αυτής της ζωγραφικής. Κατ αρχήν η παράσταση του Χριστού πλαισιώνεται από το λεγόμενο σασανιδικό ανθέμιο, δηλαδή το πιο συνηθισμένο διακοσμητικό στοιχείο στο χώρο των ιστορημένων χειρογράφων. Το είδος αυτό είναι ωστόσο σπανιότατο σε διακοσμήσεις βυζαντινών τρούλλων20. Α- σφαλώς υποδηλώνει το μικρογραφικό χαρακτήρα της ζωγραφικής στον Αγίου Ιερόθεο που σε κλίμακα, χρωματικούς συνδυασμούς και αγάπη για στολίδια πλησιάζει στην αισθητική των ιστορημένων χειρογράφων και των σμάλτων. Οι περιφέρειες των «μεταλλίων» στα τέσσερα αξονικά σημεία της μεσαίας ζώνης διακοσμήσεως και η κάτω παρυφή της τονίζονται με συνεχόμενους ρόμβους που περικλείουν σταυρόσχημα κοσμήματα. Αντίθετα από ό,τι συμβαίνει με το σασανιδικό ανθέμιο, το δεύτερο κόσμημα τις προσιδιάζει σε ορισμένη καλλιτεχνική εκφράση, αφού παρατηρείται συχνά και σε έργα μνημειακής ζωγραφικής και σε χειρόγραφα, ιδιαίτερα τον 11ο και τον 12ο αιώνα21. Τέλος, τα τοξωτά παράθυρα στο τύμπανο του τρούλλου πλαισιώνονται από διακοσμητικό θέμα ( ε ι κ. 14 ), που είναι εναλλακτική παραλλαγή του σασανιδικού ανθεμίου και του δεύτερου κοσμήματος με τους συνεχόμενους ρόμβους. Η στυλιστική εξέταση των τοιχογραφιών του Αγίου Ιεροθέου φανερώνει τη θέση που παίρνουν αυτές στην εξέλιξη της μνημειακής ζωγραφικής του 12ου αιώνα. Ο μικρογραφικός, εκλεπτυσμένος χαρακτήρας αυτής της ζωγραφικής, η ά- ψογη εκτέλεση, οι ζωηρές αντιθέσεις των χρωμάτων, όπως λόγου χάρη φαίνεται από το κόκκινο φόντο στην παράσταση του Χριστού, το χρυσοκίτρινο στα τέσσερα α- ξονικά «μετάλλια» και το βαθύ γαλάζιο για τις υπόλοιπες μορφές, εντάσσουν αυτή τη ζωγραφική στις αισθητικές προτιμήσεις της κομνήνειας εποχής. Ειδικότερα πρέπει να θπογραμμιστει το κόκκινο φόντο του Παντοκράτορα που παρατηρείται και σε άλλα προγράμματα τρούλλων του 12ου αιώνα, όπως στο Τρίκωμο, στο Πέρα Χωριό και στάααγουδερά της Κύπρου ( 1192) και στον Αγίου Νικόλαο της Χαλιδόΰς στην Άττι- 21. Τ ο κόσμημα είναι παλαιότατο ( Ευαγγέλιο του Ραμπουλά, fol. 14 ). Από παραδείγματα της μέσο βυζαντινής εποχής σημειώνονται ενδεικτικά τα ψηφιδωτά του Ο σίου Λουκά και της Martorana, οι τοιχογραφίες στον Ταξιάρχη της Μεσαριάς στην Άνδρο (1158) και στο Πέρα Χωριό της Κύπρου, οι μικρογραφίες του ευαγγελισταρίου της Parma (Pal. 5) (fols. 7V, 8, 8ν και 9 ) και των Ομιλιών του Γρηγορίου του Σινά ( Gr. 339 ) ( fols. 4ν και 5 ) στα χειρόγραφα συνδυάζεται συχνά με τη διακόσμηση των κανόνων αντιστοιχίας

135 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 133 κή22 *. Από το άλλο μέρος, ο τρόπος με τον οποίο αποδίδονται οι μορφές και η πτυχολογία πάλι φανερώνει ότι η ζωγραφική πρέπει να ενταχθεί στον 12ο αιώνα. Η αντιπαράθεση των τοιχογραφιών του Αγίου Ιεροθέου με το σωζόμενο συγκριτικό υλικό δείχνει ειδικότερα ότι μπορούν να τοποθετηθούν χρονολογικά ανάμεσα στη ζωγραφική του Nerezi ( 1164 ) και του Kurbinovo ( 1191 ). Το πλάσιμο είναι πιο σφικτό σε σύγκριση με τις τοιχογραφίες του παλαιότερου μακεδονικού μνημείου, η στυλιστική απόδοση πιο αποσαφηνισμένη. Από το άλλο μέρος, οι τοιχογραφίες του Kurbinovo ( 1191 ) και οι περίπου σύγχρονες τοιχογραφίες της Παναγίας του Αρακα κοντά στα Λαγουδερά της Κύπρου ( 1192) αντιπροσωπεύουν, χωρίς αμφιβολία, μια πιο προχωρημένη φάση στην εξέλιξη της κομνήνειας τεχνοτροπίας που αγγίζει τα όρια της παρακμής. Οι υπερβολές στη χρήση του γνωστού λεξιλογίου μορφών της εποχής είναι έντονες, στοιχείο που προσδίδει καθαρά αντικλασικό χαρακτήρα σ αυτή τη ζωγραφική. Κανένα σημάδι από την κόπωση αυτή δεν σημειώνεται στον Αγίου Ιερόθεο. Οι μορφές βρίσκονται πολύ πιο κοντά στα κλασικά έργα της βυζαντινής τέχνης σε σύγκριση με τα δύο χρονολογημένα μνημειακά σύνολα της τελευταίας δεκαετίας του 12ου αιώνα. Τα πρόσωπα είναι οβάλ με κανονικά χαρακτηριστικά, 22. Τ ο κόκκινο φόντο επιβιώνει σε επαρχιακούς τρούλλους του 13ου αιώνα, που μιμούνται προγράμματα της κομνήνειας εποχής ( βόρειο παρεκκλήσιο Σπηλιάς Πεντέλης, Χριστός κοντα στα Μέγαρα, Ταξιάρχης έξω από το Μαρκόπουλο, Χρυσαφίτισσα κοντά στα Χρύσαφα Λακωνίας, Ά γ. Η ρακλείδιος Μονής Λαμπαδιστή Καλοπαναγιώτη, Κύπρος). ήρεμη έκφραση και κάποια υπεροπτική διάθεση. Σε σχέση με παραστάσεις σε μακεδονικά μνημεία, εδώ διαπιστώνεται μια νέα επιστροφή στο ιδανικό του αρχαίου κάλλους, όπως περίπου το βρίσκουμε στο πιο νεοκλασικό μνημειακό σύνολο της μεσοβυζαντινής εποχής, το Δαφνί. Εξάλλου, τα σώματα έχουν κανονικές αναλογίες, αρκετή πλαστικότητα και δεν παρουσιάζουν την αστάθεια που παρατηρούμε συχνά στις ύπερβολικά ψηλόλιγνες μορφές της σύγχρονης μακεδονικής ζωγραφικής. Οι μανιεριστικές εκκεντρικότητες του Monreale, του Kurbinovo και ορισμένων ναών της Καστοριάς ( Αγιοι Ανάργυροι, Αγιος Νικόλαος του Κασνίτζη και ένα τμήμα της ζωγραφικής της Μαυριώτισσας ) αποφεύγονται συστηματικά. Α- πόδειξη είναι η πτυχολογία του Γαβριήλ στον Αγίου Ιερόθεο ( ε ι κ. 9 ), που παρουσιάζει διακριτική χρησιμοποίηση των κυματιστών διακοσμητικών μοτίβων, τα ο- ποία βλέπουμε σε ιδιαίτερη έξαρση στα προηγούμενα μνημεία. Ακόμη και ο Χριστός του Αγίου Ιεροθέου ( ε ι κ. 2-3 ), παρά τη λοξή τοποθέτηση και τις ελαφρές ασυμμετρίες στα χαρακτηριστικά του προσώπου και στα εξαρτήματα του θρόνου, βρίσκεται κοντά στα κλασικά πρότυπα της βυζαντινής ζωγραφικής. Ένα άλλο στοιχείο που διαφοροποιεί τη ζωγραφική του ναού της Αττικής από εκείνη, κυρίως των μακεδονικών μνημείων, είναι η διακριτική χρήση των άσπρων φώτων στα πρόσωπα και στις ενδυμασίες. Το στοιχείο τούτο, σε συνδυασμό με τους ανοικτούς τόνους που χρησιμοποιούνται για το πλάσιμο της σάρκας, περιορίζει στο ελάχιστο τις δυνατές αντιθέσεις ανάμεσα στο φώς και στη σκιά, ο ι οποίες προσδίδουν σχεδόν ε φιαλτικό χαρακτήρα σε ορισμένες μορφές τοιχογραφιών στα μακεδονι-

136 134 Ο ΤΡΟΥΑΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) κά μνημεία. Επίσης, τα χρώματα στον Αγίου Ιερόθεο είναι ευχάριστα, σε pastel τόνους, και χρησιμοποιούνται με εκλεπτυσμένες σχέσεις ρυθμού. Η ωραιοπάθεια, η έντονη διακοσμητική διάθεση, οι μελωδικοί κυματισμοί της πτυχολογίας, που έχουν μιαν αλάθητη γεύση fin - de - siècle εντάσσουν τις τοιχογραφίες του Αγίου Ιεροθέου σε μιαν από τις τρεις κύριες στυλιστικές τάσεις της υστεροκομνήνειας εποχής, εκείνη που ονόμαζαν Rococo σε προηγούμενες εργασίες και που τελευταία ονομάστηκε βυζαντινό Art Nouveau από τον Otto Demus23. Η εξέταση του υλικού που έχει σωθεί πείθει ότι η τάση που μας ενδιαφέρει διαφοροποιείται σημαντικά από τις άλλες δύο κυρίαρχες τάσεις του τέλους του 12ου αιώνα, το δυναμικό στύλ και την κλασική μνημειακή τεχνοτροπία που προαναγγέλλει την τέχνη του 13ου αιώνα Τον όρο χρησιμοποίησε ο καθηγητής De- mus στις διαλέξεις που έδωσε στα πλαίσια του Συμποσίου του Dumbarton Oaks για τα ψηφιδωτά του San Marco, το οποίο έγινε υπό τη διεύθυνσή του. 24. Ο ι τρεις κύριες τεχνοτροπίες της μνημειακής ζωγραφικής στην υστεροκομνήνεια περίοδο χαρακτηρίζονται συνοπτικά εις L. Hadermann - Misguich, Tendances expressives et recherches ornementales dans la peinture byzantine de la seconde moitié du Xlle siècle, Byzantion 35 ( 1965 ), σ. 429 κε. της ίδιας, La peinture monumentale tardo - comnène et ses prolongements au XlIIe siècle. XVe Congrès International d Études Byzantines. Rapports et Co-rapports. III. Art et Archéologie, Athènes 1976, σ. 99 κε. Εδώ βρίσκεται εκτενής βιβλιογραφία για τα μνημειακά σύνολα και τις φορητές εικόνες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συγκριτικό υλικό για το στυλ και τη χρονολογική τοποθέτηση της ζωγραφικής του Αγίου Ιεροθέου. Σύντομη μνεία των τοιχογραφιών αυτών γίνεται αυτ., σ. 110, πίν. XXV, 10. Σαφείς στυλιστικές ομοιότητες συνδέουν τις τοιχογραφίες του Αγίου Ιεροθέου με ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μνημειακά σύνολα της τεχνοτροπίας του Art Nouveau, συγκεκριμένα τις τοιχογραφίες στο ιερό βήμα και στο κελλί του Αγίου Νεοφύτου στο ομώνυμο ασκηταριό κοντά στην Πάφο, που είναι χρονολογημένες στο 1182/8325. Ο άγγελος του Ευαγγελισμού ( ε ι κ. 16) δείχνει επίσης τη χαρακτηριστική ωραιοπάθεια στο πρόσωπο και τη σαφή προτίμηση στους κομψούς κυματισμούς της πτυχολογίας, σύμφωνα με μια διακοσμητική αντίληψη, τελείως αντίθετη από την αίσθηση αυθεντικής ταραχής και ψυχολογικής διέγερσης που παρατηρούμε στα έργα του δυναμικού στύλ στο Monreale, στο Kurbinovo, την Καστοριά. Οι κινήσεις μοιάζουν σαν να πέτρωσαν ξαφνικά και η ρευστότητα της γραμμής δεν έχει τίποτα από τη γεμάτη νεύρο ζωηράδα που χαρακτηρίζει τα περιγράμματα των μορφών στα προηγούμενα μνημεία. Οι ίδιες κυματιστές αναδιπλώσεις της ενδυμασίας του αγγέλου στην τοιχογραφία του Αγίου Νεοφύτου χαρακτηρίζουν την παράσταση του Γαβριήλ στον Ά γιο Ιερόθεο. Η μορφή στην τοιχογραφία της Κύπρου δείχνει όχι τόσο δυνατό πλάσιμο, μια κάπως περισσότερο μηχανική εφαρμογή των τυπικών χαρακτηριστικών της στυλιστικής κατηγορίας που μας ενδιαφέρει, σε τελευταία ανάλυση λίγο πιο ξερή εκτέλεση. Για τους λόγους αυτούς μπορούν οι τοιχογραφίες του Αγίου Ιεροθέου να τοποθετηθούν λίγο νωρίτερα, προς 25. Για τις τοιχογραφίες αυτές βλ. ειδικότερα C. Mango και Ε. J. W. Hawkins, The Hermitage of St. Neophytos and Its Wall Paintings, Dumbarton Oaks Papers 20 ( 1966), σ. 193 κε., εικ , 72-73, 89,

137 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 135 Εικ. 13. Ά γιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Αρχάγγελος. το τέλος της δεκαετίας του Χωρίς αμφιβολία, οι μανιερισμοί του βυζαντινού Art Nouveau είναι ακόμη πιο έντονοι στις τοιχογραφίες της Παναγίας του Αρακα, κοντά στα Λαγουδερά (1192), και στις αχρονολόγητες τοιχογραφίες της Ευαγγελίστριας στο Γεράκι, που προσεκτικότερη μελέτη μπορεί να τις τοποθετήσει, νομίζω, κοντά στο Εάν τα πρώιμα στοιχεία της τεχνοτροπίας που μας απασχολεί μπορούν, όπως φαίνεται, να εντοπιστούν, μαζί με τα δυναμικά στοιχεία των μακεδονικών συνόλων του τέλους του 12ου αιώνα, σ ένα μνημείο - κλειδί, όπως είναι το Nerezi, του 1164, τότε γίνεται φανερή η σημασία των τοιχογραφιών του Αγίου Ιεροθέου για την εξελικτική πορεία της συγκεκριμένης τεχνοτροπίας. Οι τοιχογραφίες του ναού κοντά στα 26. Για τις τοιχογραφίες της Παναγίας του Άρακα βλ. Α. Στυλιανού, Αι τοιχογραφίαι του ναού της Παναγίας Α ράκου, Λαγουδερά, Κύπρος, Πεπραγμένα του Θ' Διεθνούς Βυζαντινολογικού

138 136 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) Μέγαρα αντιπροσωπεύουν την ώριμη φάση του βυζαντινού Art Nouveau που μπορεί να συνδεθεί με μητροπολιτικές δημιουργίες της εποχής για τις οποίες προσφέρουν μαρτυρίες κυρίως η μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Νεοφύτου και της Παναγίας του Άρακα στην Κύπρο, καθώς και ορισμένες φορητές εικόνες από Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1953, Α θήναι 1955, σ. 459 κε., πίν , A. Papageorghiou, Masterpieces of the Byzantine Art of Cyprus, έ.α.., πίν. XXIII-XXVII, A.H.S. Megaw και A. Stylianou, Cyprus. Byzantine Mosaics and Frescoes (σειρά Unesco), Paris 1963, πίν. XIV - XVIII. D. Winfield εις Dumbarton Oaks Papers ( ), σ. 377' 25 ( 1971 ), σ. 262 κε. Για τις τοιχογραφίες της Ευαγγελίστριας στο Γεράκι βλ. Ντ. Μουρίκη, Αι διακοσμήσεις των τρούλλων της Ευαγγελίστριας και του Αγίου Σώζοντος Γερακίου, ΑΕ 1971, Χρονικά, σ. 1 κε., Ε. Κουνουπιώτου, Γεράκι : Συντήρησις τοιχογραφιών, AAA IV ( 1971 ), εικ. 4, 5, 8 και 9. Μ. Panayotidi, Les églises de Géraki et de Monemvasie, Corsi di Cultura sull Arte Ravennate e Bizantina XXII (1975), σ. 336 κε. την Κύπρο και το Σινά27. Το τοιχογραφικό σύνολο του Αγίου Ιεροθέου πιστοποιεί τις υψηλές καλλιτεχνικές επιδόσεις που μπορούσαν να πραγματοποιηθούν στην Αττική κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Γι αυτές τα ψηφιδωτά στο Δαφνί, κάπου ογδόντα χρόνια νωρίτερα, αποτελούσαν τη μοναδική σχεδόν μαρτυρία που είχαμε ως σήμερα. Ν Τ Ο Υ Λ Α Μ Ο Υ Ρ Ι Κ Η 27. Γ ια τη γνωστή εικόνα του Χριστού από το ναό της Παναγίας του Αρακα βλ. Α. Παπαγεωργίου, Εικών του Χριστού εν τω ναω της Παναγίας του Αρακος, Κυπριακαί Σπουδαί 32 ( 1968 ), σ. 45 κε. Για τη σπουδαιότερη εικόνα του Σινά με την τεχνοτροπία που μας απασχολεί βλ. Κ. Weitzmann, Eine spätkomnenische Verkündigungsikone des Sinai und die zweite byzantinische Welle des 12. Jahrhunderts, Festschrift für Herbert von Einem, Berlin 1965, σ. 299 κε. THE CUPOLA DECORATION OF ST. HIEROTHEOS NEAR MEGARA The twelfth century frescoes in the cupola of the little monastic church of St. Hierotheos near Megara were known to scholars ever since 1902 by a photograph published by G. Lampakis. In 1978 the Archaeological Service cleaned and restored the frescoes which had been darkened by smoke. This work also revealed the prophets zone in the drum of the dome (figs. 1, 14-15). It thus became clear that no twelfth century frescoes are preserved elsewhere in the church, the largest area ot which is covered with wall paintings of the seventeenth century. On the other hand, the frescoes of the Middle Byzantine period in the cupola cover an earlier layer of paintings, probably of the eleventh century, as indicated by a small part of drapery in the zone of the prophets. The program in the dome of St. Hierotheos has an unusual representation, a seated Pantocrator ( f i g s. 1-3 ), occurring in only three other monumental

139 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 137 Εικ. 14. Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο Μωυσής

140 138 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) decorations ( frescoes of the catholicon of the monastery of Myriokephala, Crete, early 11th century ; mosaics of the M artorana in Palermo, mid-12th century; frescoes of the church of Christos near Megara, second half of the 13th century ). The seated Pantocrator is surrounded by a zone including four medallions on the cardinal points, namely depictions of the Hetoimasia of the Throne (Colour plate I), the Virgin (fig. 4) and two angels (figs. 5-7 ), as well as two pairs of half-kneeling archangels on either side of the Hetoimasia (figs ) and of the Virgin (figs and illustration on the front cover ). The two archangels flanking the Hetoimasia are identified by inscriptions as Michael and Gabriel. Those on either side of the Virgin are not named but can be securely identified as Raphael and Uriel. Much more enigmatic are the angels within medallions on the cardinal points, to the south and north. The one, to the south (figs. 5-6), is identified by an inscription as Giel (ΓΙΙΛ), who, in ritual magic, is the angel with dominion over the zodiacal sign of Gemini. The name of the angel on the opposite side is preserved in part ; ΓΙ (fig. 7), which may identify the figure as Gidael, a luminary of the seasons as listed in Enoch. These two angels have not been recorded elsewhere in Byzantine art. In the drum of the cupola there are eight prophets in a poor state of preservation. Starting from the east and proceeding counterclockwise, the prophets are as follows : Solomon, David, Moses ( f i g. 14 ), Jonah, Daniel, Ezekiel, Joel and Isaiah ( f i g. 15 ). Two types of ornament are used in the cupola of St. Hierotheos ; the Sassanian palmette around the Pantocrator and the crenellated lozenges which frame the four axial medallions and underline, moreover, the middle zone of decoration. In addition, the eight windows, pierced in the drum of the cupola, are surrounded by variations of the two motifs listed above (fig. 14 ). The frescoes of St. Hierotheos serve to define the content of the program of twelfth century dome decorations in a precise manner. In the first place, the seated Pantocrator relates the Megara program to the content of the Ascension, a composition alluding to the Last Judgment and the glory of the Pantocrator. This particular concept is a dominant one in twelfth century cupola decorations, in conformity with developments in the liturgy. The Pantocrator in the dome is glorified by angels, who are depicted full length in procession ( Trikomo and Perachorio, Cyprus, Martorana in Palermo ), or full length in procession, along with angelic figures in medallions ( St. Hierotheos ), or solely in medallions ( Lagoudera, Cyprus). The inscription Holy, holy holy Lord Sabaoth, heaven and earth are full of Thy glory, a paraphrase of Isaiah 6, 3 taken from the Epinikios hymn of the liturgy, is often included in the relevant decorations. It refers mainly to the glory of the Lord as witnessed in this prophet s vision ( 6 : 1-3 ). This concept is furthermore enhanced by the frequent depiction of the Hetoimasia of the Throne or, eventually, the Throne of glory, in the cupola programs of the twelfth century. The decoration of St. Hierotheos comprises two further features of this ideological orien-

141 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 139 Εικ. 15. Αγιος Ιερόθεος κοντά στα Μέγαρα. Ο Η σαΐας

142 140 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) tation : ( a ) an enthroned Pantocrator and ( b ) two angels of the old Jewish tradition, especially related to cosmological concepts. Regarding the inclusion of the depiction of the Virgin in the program of St. Hierotheos, it may be noted that this constitutes a relatively common phenomenon in dome decorations. While the Virgin is always related to the mystery of the Incarnation, her association with, the Hetoimasia is reminiscent of the pictorial representations of the Last Judgment. The decoration of the Megara church provides one of the most characteristic examples of an ornamental approach which belies the medium of the fresco and its monumental function ; the aesthetic effect comes much closer to that of enamels and illuminated manuscripts, as also indicated by the ample use and types of ornamental motifs. This refined, miniature - like character of the paintings, combined as it is, with the use of contrasting, decorative colors as shown, for instance, by the red ground of the Pantocrator, the one in ochre imitating gold in the four axial medallions and the blue ground for the rest of the painted areas relates these frescoes to the aesthetics of the Comnenian period. The dating of the St. Hierotheos frescoes to the twelfth century is moreover supported by the rendering of the human form and the drapery motifs. Closer stylistic analysis may place these frescoes between Nerezi ( 1164) and Kurbinovo ( 1191 ). The modeling is more vigorous than in the figures at Nerezi, while, on the other hand, the Megara figures are more organic and classical, as opposed to those at Kurbinovo ( 1191 ) and at Lagoudera, Cyprus ( 1192). The two latter ensembles reflect a more advanced stage in the evolution of Late Comnenian style ; a stage which assumes a strong mannered character and which, in the last analysis, verges on decadence. Moreover, the facial types at St. Hierotheos approach a more classical ideal, when compared to the angular faces with the distorted features, often encountered in Macedonian frescoes of the late twelfth century. Oval faces, with a serene, open expression and a slight haughtiness indicate a new revival of the ideal of antique beauty, as revealed in the most neoclassical of all monumental decorations of the Middle Byzantine period, that of Daphni. The ornamental quality of the Megara frescoes, combined with a search for beautiful effects and a special use of the standard manneristic devices of Late Comnenian style, relate this decoration to one of the three major stylistic trends in the evolution of Late Comnenian painting, the one which is better known as the rococo manner and for which Professor Demus recently proposed a more evocative term. He called it the Byzantine art nouveau style, because of its flowing quality, an unmistakably fin-de-siècle flavor. Until now firmly dated examples of this style have been found only in Cyprus and it is therefore the Cypriot material which may assist us in dating the M egara frescoes. The frescoes of St. Hierotheos reveal, in particular, close stylistic affinity with the paintings in the bema and the founder s cell at the Hermitage of St. Neophytos near Paphos ; the date is 1182/1183.

143 ΣΥΜΜΙΚΤΑ 141

144 142 Ο ΤΡΟΥΛΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΣΤΑ ΜΕΓΑΡΑ (NT. ΜΟΥΡΙΚΗ) The figure of Gabriel in the Annunciation (fig. 16) displays a manifest predilection for elegant undulations of draperies, rendered in the playful manner that we also see at St. Hierotheos, especially in the depiction of Gabriel (fig. 9 ). The impression of an arrested movement and the fluidity of lines are again devoid of the dramatic quality and nervous vitality which characterize the products of the other, better known Comnenian trend, the so-called dynamic style, as shown in the mosaics of Monreale, the frescoes at Kurbinovo and in several churches in Kastoria. However, the Cyprus fresco reveals a somewhat less vigorous modeling, a slightly more artificial use of the same devices, briefly a more mannered and dry style. These features may date the Hierotheos frescoes slightly earlier than those of St. Neophytos, in the late 1170 s. Further monumental decorations of the art nouveau style such as the Cypriot frescoes at Lagoudera ( 1192) and those of the Evangelistria at Yeraki, in Southern Peloponnese the latter can be placed close to 1200 indicate a much more advanced stage in the manneristic disintegration of Gomnenian style. If the basic ingredients of the Byzantine art nouveau style may be traced, together with those of the dynamic trend, in the frescoes of Nerezi ( 1164), a key monument for our understanding of stylistic developments in Late Comnenian art, the frescoes of St. Hierotheos represent the mature phase in the evolution of the former style. This particular trend may be securely connected with metropolitan developments, reflections of which are to be found in Cyprus and elsewhere. The cupola decoration of St. Hierotheos indicates the high artistic standards which could be found in provincial Attica of the Middle Byzantine period, previously known solely from the brilliant mosaics of Daphni. D O U L A M O U R I K I

145

146

147

148