Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Αναζητώντας τη γραμμή του υλισμού. (Υποθέσεις για μια έρευνα). Μέρος Β Παναγιώτης Σωτήρης

Transcript

1 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΓΡΑΜΜΗ ΤΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ (ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΡΕΥΝΑ)του Παναγιώτη Σωτήρη Πρόλογος Το κείμενο που ακολουθεί περιλαμβάνει μια σειρά από προγραμματικές υποθέσεις για τη σημασία που εξακολουθεί να έχει για όσους αναφέρονται στον μαρξισμό η επιλογή μιας υλιστικής φιλοσοφικής τοποθέτησης. Προϋποθέτει δε τη σημασία της φιλοσοφικής παρέμβασης του Λουί Αλτουσέρ ως της κατεξοχήν απόπειρας στοχασμού της ειδικής θέσης της φιλοσοφίας μέσα στη μαρξιστική θεωρία. 1. Η αναπαραγωγή της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού Ξεκινάμε από τη σημασία της αντίθεσης του υλισμού και του ιδεαλισμού, όπως προκύπτει μέσα από την διαλεκτική επιστήμης και ιδεολογίας σε ταξικούς κοινωνικούς σχηματισμούς και τις συνέπειες που έχει για το ερώτημα μιας υλιστικής φιλοσοφικής πρακτικής. Και επειδή οι σαφείς ορισμοί είναι αναγκαίοι σε ένα πεδίο όπως η φιλοσοφία, οφείλουμε να πούμε εξ αρχής ότι όταν αναφερόμαστε στον υλισμό, εννοούμε μια σειρά από κομβικές φιλοσοφικές θέσεις: αντικειμενικότητα του πραγματικού με την έννοια της ανεξαρτησίας του από το γνωρίζων υποκείμενο και από το ίδιο το γεγονός της γνώσης. Γνωσιμότητα του κόσμου, ως καταρχήν άρνηση οποιασδήποτε a priori τοποθέτησης για την μη γνωσιμότητά του. Σχετικότητα της γνώσης, με την έννοια ότι προϋποθέτει την τομή από την άγνοια και μέσα από τομές γίνεται πιο ακριβής και πλήρης1. Διακριτότητα του πραγματικού αντικειμένου από το γνωστικό αντικείμενο. Καθοριστικότητα της θεωρητικής τομής, της συγκρότησης του γνωστικού αντικειμένου ως προϋπόθεση για την εννοιακή ανασύνθεση μιας υλικής διαδικασίας απέναντι σε σχήματα είτε άμεσης αντανάκλασης (ή θέασης) της ουσίας των πραγμάτων, αλλά και απέναντι στον προγραμματικό αυτοπεριορισμό της γνωστικής διαδικασίας στην κωδικοποίηση "φαινομένων". Ακολουθώντας τον Αλτουσέρ θεωρούμε τις εμμονές αυτές θέσεις που επιβεβαιώνονται στην ορθότητά τους και όχι αλήθειες που μπορούν να επιρρωθούν. Ως τέτοιες μπορούν να αναπαράγονται είτε σε συγκροτημένες φιλοσοφικές τοποθετήσεις, είτε ως αυθόρμητες φιλοσοφικές αναπαραστάσεις2. Αντίστοιχα η άρνηση της ύπαρξης αυθύπαρκτων υλικών διαδικασιών, η αμφισβήτηση της ανεξαρτησίας του πραγματικού αντικειμένου από την όποια γνωρίζουσα (ατομική ή υπερβατική) συνείδηση αλλά και της δυνατότητας γνώσης του, η άρνηση της διάκρισης ανάμεσα σε πραγματικό και γνωστικό αντικείμενο, η υποτίμηση της δυνατότητας αλλά και της αναγκαιότητας επιστημολογικών τομών ορίζουν το πλέγμα των πολλαπλών παραλλλαγών των ιδεαλιστικών απόψεων στην ιστορία της φιλοσοφίας Αντίστοιχα θα πρέπει να πούμε ότι η τοποθέτησή μας προϋποθέτει την απόπειρα του Αλτουσέρ να ορίσει το ειδικό πεδίο του μηχανισμού του ιδεολογικού. Θεωρούμε δηλαδή την ιδεολογία ως ένα διακριτό πεδίο του κοινωνικού όλου, που περιλαμβάνει την φαντασιακή σχέση των φορέων των κοινωνικών σχέσεων με τις κοινωνικές σχέσεις, που έχει ως βασικό μηχανισμό και τόπο της δραστικότητάς της την συγκρότηση υποκειμένων, και που τέλος αρθρώνεται πάνω στις παραγωγικές σχέσεις εντός συνολικών διαδικασιών αναπαραγωγής τους, κάτι που σημαίνει ότι διαπερνάται από την ταξική πάλη και συγκροτούνται ανταγωνιστικά ταξικά ιδεολογικά υποσύνολα Η στιγμή της επιστήμης Όμως η διερεύνηση της αντίθεσης ανάμεσα σε υλισμό και ιδεαλισμό αναγκαστικά προϋποθέτει την εξέταση του ερωτήματος της επιστήμης, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο προκύπτει και συγκροτείται ως διακριτή κοινωνική πρακτική. Κατά τη γνώμη μας η στιγμή της επιστήμης προκύπτει εντός του πεδίου της ιδεολογίας και των αντιφάσεών της, όχι όμως ως ιδεολογική παράσταση, αλλά ως ένα ειδικό μη γραμμικό αποτέλεσμα ρήξης. Η αυτοτέλεια της επιστήμης δεν είναι η καταστατική αυτοτέλεια μας διακριτής στιγμής του κοινωνικού όλου4, αλλά ενός ειδικού Σελίδα 1 / 22

2 αποτελέσματος καθόλου δεδομένου, μη προδιαγεγραμμένου και εγγενώς αστάθμητου, που τέμνεται κατά τάση από το ιδεολογικό. Όμως οι προσδιορισμοί της δεν τελειώνουν εδώ. Το πεδίο των πρακτικών γνωστικής επανιδιοποίησης διαπερνά το σύνολο των στιγμών του κοινωνικού όλου. Από τη μια διαπλέκεται με την ιδεολογία, από την άλλη με τις παραγωγικές δυνάμεις (όπως καθορίζονται από τις παραγωγικές σχέσεις) και την πολιτική πρακτική. Σε κάθε τρόπο παραγωγής διαμορφώνονται περιθώρια γνώσης που καθορίζονται από τον τρόπο που οι παραγωγικές σχέσεις εγκαλούν τις παραγωγικές δυνάμεις και από τον ιδεολογικό συσχετισμό που διαμορφώνει η πάλη των τάξεων5. Η στιγμή της γνώσης, της σύνθετης και επικαθορισμένης σχέσης ανάμεσα στο αντικειμενικό πραγματικό και το αντικειμενικό στη σκέψη, δεν είναι η απόφαση της συνείδησης, αλλά μια αντικειμενική διαδικασία, κοινωνικά καθορισμένη, πρακτικής συναλλαγής με όψεις του πραγματικού κόσμου, που δεν τροφοδοτείται από τη βούληση της συνείδησης αλλά από ένα πλέγμα προβλημάτων, αναγκών, εμποδίων, όπου η γνώση είναι ένα πιθανό6 αποτέλεσμα. Είναι ένα αθέλητο παιδί. Η γνώση δεν είναι ποτέ -σε τελική ανάλυσηπαιδί της συνείδησης των γνωριζόντων υποκειμένων αλλά μιας διαδικασίας χωρίς υποκείμενο, είναι η υλική διαδικασία μετασχηματισμού εννοιών που την παράγει και όχι η δημιουργικότητα μιας συνείδησης. Δεν υπάρχει κάποιος νοητικός προγραμματισμός: η σωστή απάντηση γίνεται αντιληπτή στο τέλος μιας υλικής διεργασίας (αντιτελεολογία της επιστημονικής πρακτικής). Άρα είναι μια διαδικασία που δρα πίσω από τις πλάτες των φορέων της. Υποστηρίζουμε τέλος ότι η επιστήμη και η παραγωγή κατά τάση αντικειμενικών γνώσεων προϋποθέτουν και εγγράφουν στο εσωτερικό τους στοιχεία μιας υλιστικής τοποθέτησης. Ανεξάρτητα από την όποια προθετικότητα των φορέων της επιστήμης, την όποια "φιλοσοφική τους αυτοσυνείδηση" η ίδια η συγκρότηση μιας επιστήμης, το ίδιο το "κείμενό" της εγγράφει ως αντικειμενική τάση την εμμονή στην αντικειμενικότητα του πραγματικού, στην γνωσιμότητά του αλλά και στην ιστορικότητα της επιστημονικής γνώσης. 1.2 Ιδεολογία και ιδεαλισμός Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν υπάρχει κάτι στο μηχανισμό της ιδεολογίας που οδηγεί στον φιλοσοφικό ιδεαλισμό. Είναι αυτό ο μηχανισμός συγκρότησης υποκειμένων και η αναγκαστική "συμφιλίωση αντιθέτων"; Θα μπορούσαμε στην έγκληση υποκειμένων σε σχήματα "ιδεολογικής" τελεολογίας που μπορούν να παραγνωρίζουν την πραγματικότητα της εκμετάλλευσης και να συμφιλιώνουν αντιφάσεις να βρούμε τη μήτρα του φιλοσοφικού ιδεαλισμού; Από την άλλη η λειτουργία της κυρίαρχης ιδεολογίας προϋποθέτει και την ύπαρξη κυριαρχούμενης ιδεολογίας. Είναι ο συσχετισμός μιας ταξικής αντίθεσης7. Υπάρχει επομένως το επιπλέον ερώτημα της σχέσης ανάμεσα στις κυριαρχούμενες ιδεολογίες και τις όποιες εκδοχές φιλοσοφικού υλισμού. Σε μια απόπειρα απάντησης σε αυτά τα ερωτήματα θα μπορούσαμε πρώτα από όλα να πούμε ότι η δυνατότητα της επιστημονικής γνώσης προκύπτει μέσα στο σύνθετο κουβάρι των αντιφάσεων του ιδεολογικού επιπέδου, ως ένα παράθυρο επιστημολογικής ευκαιρίας. Αυτό δε σημαίνει το δεδομένο χαρακτήρα της. Το άνοιγμα που συγκροτούν οι αντιφάσεις του ιδεολογικού επιπέδου (η πάλη των τάξεων) σε συνδυασμό με τις όποιες απαιτήσεις της διαλεκτικής παραγωγικών σχέσεων και παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί τη δυνατότητα αλλά όχι τη βεβαιότητα της επιστημονικής γνώσης. Αυτή έρχεται με ένα χαρακτήρα ρήξεων σε μια άνιση και επικαθορισμένη διαδικασία που οδηγεί μέσα από αντιφάσεις και παλινωδίες στη συγκρότηση του αντικειμένου της γνώσης. Το επόμενο σημείο αφορά τη σχέση ανάμεσα στη μορφή υποκείμενο (και την παράλληλη μορφή Υποκείμενο8) -την οποία αναπαράγει η ιδεολογική έγκληση- και το φιλοσοφικό ιδεαλισμό, για να αναδείξουμε την καθολικότητα της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού, και το πώς διαπερνάται από την ταξική πάλη. Άρα αναζητούμε τη δυνατότητα του ιδεαλισμού στα δομικά στοιχεία του ιδεολογικού: τον τρόπο που αποτελεί μια οιονεί συμφιλιωτική φαντασιακή σχέση με τις κοινωνικές αντιφάσεις, που περιλαμβάνει μια ειδική σε κάθε Σελίδα 2 / 22

3 τρόπο παραγωγής μορφή υποκειμενικότητας. Το κομβικό σημείο είναι ο τρόπος που το ιδεολογικό επίπεδο διαμορφώνει το ειδικό ιστορικό εγώ κάθε τρόπου παραγωγής και -προσπαθώντας να το συμφιλιώσει με τις αντιφάσεις που το περιβάλλουν- ενέχει μια κεντρικότητα του υποκειμένου (αλλά και του Υποκειμένου), που έχει ως φιλοσοφικό όριο μορφές είτε ρασιοναλιστικού ιδεαλισμού, είτε μεταφυσικής τελεολογίας, (που παράγουν ένα κέντρο με τη μορφή είτε του γνωρίζοντος υποκείμενου, είτε ενός ιδεατού μεταφυσικού Υποκειμένου, δίνοντας μια κατευθυντικότητα στην εξέλιξη της πραγματικότητας, ως να υπήρχε μια βούληση, ένα υποκείμενο που την κινεί). Άρα είναι εγγενώς ανταγωνιστικό με τον υλισμό, μια αντίληψη υλικών διαδικασιών, όπου απουσιάζει η έννοια του υποκειμένου της ιστορικής ή φυσικής εξέλιξης, αλλά και ενός προδιαγεγραμμένου από κάποιο ατομικό ή συλλογικό νου σχεδίου. Αυτό προϋποθέτει τη σημασία της διαγραφής (ως αποτέλεσμα) της κεντρικότητας του υποκειμένου εντός του κειμένου της επιστήμης9. Με αυτό εννούμε ότι η συγκρότηση του εννοιολογικού πλαισίου μιας επιστήμης σημαίνει ότι μια υλική διαδικασία ανασυγκροτείται εννοιακά ως διαδικασία χωρίς υποκείμενο. Γι' αυτό κάθε επιστημολογική τομή οξύνει τις καταστατικές αντιθέσεις του ιδεολογικού επιπέδου, δημιουργεί έναν κύκλο αντιφάσεων στο εσωτερικό των επιστημονικών τομών και γύρω από αυτές: αρχίζει ο κύκλος των φιλοσοφικών αντιπαραθέσεων μέσα από την εισβολή της υλικότητας διαδικασιών χωρίς υποκείμενο και χωρίς τέλος και των διαρκών αναδράσεων του ιδεολογικού επιπέδου. Αυτό προϋποθέτει ότι υπάρχουν δομικές διαφορές ανάμεσα σε επιστημονική (διαδικασία χωρίς υποκείμενο και χωρίς τέλος) και ιδεολογική οπτική γωνία. Στην πιθανή αντίρρηση ότι ειδικά η αστική ιδεολογία -η ανάδυση της οποίας είναι παράλληλη με την ανάδυση του νεωτερικού επιστημονικού πνεύματος- τείνει να αποδέχεται την αντίληψη της φύσης ως μιας υλικής διαδικασίας χωρίς κάποιο μεταφυσικό υποκείμενο θα απαντούσαμε τα εξής: Ο τρόπος με τον οποίο η μορφή υποκείμενο επενεργεί σε διαφορετικούς ιδεολογικούς σχηματισμούς έχει σχέση με τις δομικές μορφές του άρα την ιστορία του τρόπου με τον οποίο αναδύεται η βασική εκμεταλλευτική μορφή που εγκαλεί και τις αντίστοιχες ιδεολογικές μορφές. Η καπιταλιστική δομική οικονομική μορφή (η απόσπαση υπεραξίας, το "αέναο" της συσσώρευσης και η απαίτηση επαναστικοποίησης των παραγωγικών δυνάμεων) όντως επάγει μια ριζική ρήξη στο κυρίαρχο κοσμοείδωλο (απέναντι στο κλειστό σύμπαν της φεουδαρχίας το ανοιχτό σύμπαν, ο ανοιχτός χώρος της καπιταλιστικής συσσώρευσης) που με τη σειρά της συνεπάγεται και την ρήξη με μορφές μεταφυσικής σκέψης, ρήξεις που επιτρέπουν και την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Από την άλλη όμως η ίδια η κεντρικότητα εντός της αστικής ιδεολογίας του νομικοπολιτικού υποκειμένου ως βασικής ιδεολογικής μορφής συνεπάγεται μια σειρά από εκδοχές ιδεαλιστικών μορφών σε ό,τι αφορά την επιστημονική γνώση (όλο το φάσμα των παραλλαγών του ρασιοναλισμού και του εμπειρισμού). Άρα λοιπόν η ανάδυση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής δεν συνεπάγεται μια ανατροπή της εμφάνισης ιδεαλιστικών μορφών σε ότι αφορά την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών (την οποία με ένα τρόπο επάγει) αλλά τη μετατόπιση από μορφές οντολογικού ιδεαλισμού (αποτελέσματα της θρησκευτικής ιδεολογίας που διαγράφουν ριζικά την δυνατότητα της επιστημονικής πρακτικής) σε μορφές γνωσιολογικού ιδεαλισμού που προσπαθούν να επανενσωματώσουν το υλιστικό φορτίο των επιστημολογικών τομών έστω και αν ρητά τις αποδέχονται. Άλλωστε έχουμε να κάνουμε με σύνθετες αντιφάσεις και όχι απόλυτες διαχωριστικές γραμμές. Η επιστήμη δε διαχωρίζεται ποτέ απόλυτα από την ιδεολογία, υπάρχουν ιδεολογικά ίχνη σε κάθε έκφανση του επιστημονικού λόγου, η επιστημολογική τομή είναι πάντα ανολοκλήρωτη. Προϋποθέτει την αντικειμενικότητα του εξωτερικού κόσμου την οποία δε μπορεί να αποδείξει, αλλά και δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να την προϋποθέτει έστω και άρρητα. Αυτό όμως αντιτίθεται στην βασική τάση του ιδεολογικού. Με αυτή την έννοια, έστω κι αν ποτέ δεν έρχεται πλήρως στην επιφάνεια, υπάρχει μια εγγενής αντίθεση ανάμεσα σε επιστήμη και ιδεολογία που επικαθορίζεται από την συγκυριακή ιδεολογική αντίθεση. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι διαπιστώσιμο εμπειρικά το απόλυτο όριο ανάμεσα σε επιστήμη και ιδεολογία. Υπάρχουν δύο αντίρροπες πραγματικές τάσεις τις οποίες στοχαζόμαστε ως ιδεότυπους στην απολυτότητα τους για να ορίσουμε τα δομικά χαρακτηριστικά τους, χωρίς να ξεχνάμε ότι εμφανίζονται μόνο σε σύνθετες, αντιφατικές μορφές Η αυτοκριτική του Αλτουσέρ10 βλέπει με κριτικό μάτι μια τελειωτική αντίληψη για την τομή ανάμεσα σε επιστήμη και ιδεολογία, την αυταπάτη μιας Σελίδα 3 / 22

4 επιστημονικής φιλοσοφίας που εξασφαλίζει το διαχωρισμό ανάμεσα σε επιστήμη και ιδεολογία. Άρα διορθώνει κρίσιμα στοιχεία χωρίς να εγκαταλείπει το στοιχείο της αντίθεσης ανάμεσα σε επιστήμη και ιδεολογία. Σε καμία περίπτωση όμως δεν υποστηρίζει ότι όλα είναι ιδεολογικές κατασκευές. Η υλιστική γραμμή επομένως στηρίζεται στην ανεξάρτητη ύπαρξη του αντικειμένου της γνώσης, πέρα από κάθε δυνατότητα να υπάρχει γνωρίζων υποκείμενο. Σε αυτή τη σχέση το εξωτερικό αντικείμενο είναι καθοριστικό: υπάρχει πριν, θα υπάρχει μετά και αν δεν υπήρχε δεν θα υπήρχε και η γνώση του. Επιπλέον, αντικειμενική γνώση σημαίνει παραδοχή της ιστορικότητας της γνώσης. Δεν μπορεί να υπάρξει επιστημονική γνώση χωρίς την παραδοχή ότι υπάρχει ένας κόσμος εκεί έξω, του οποίου διαφεύγουν όψεις και διαδικασίες οι οποίες απαιτούν νέες γνώσεις, και που επειδή υπάρχει μπορεί να απαιτήσει και άλλες τομές και διορθώσεις, με τους δικούς του νόμους κίνησης που δεν μπορούμε να προϋποθέσουμε, αλλά να τους δούμε ως νόμους κίνησης και αιτιακές διαδικασίες που δεν είναι προδεδομένες ούτε και προκαταβολικά γνωστές, αλλά εσωτερικές προς το αντικείμενο και πιθανότατα εξαιρετικά ανοίκειες και ανταγωνιστικές προς τις όποιες αυθόρμητες παραδοχές μας. Τα σημεία αυτά είναι ριζικά ανταγωνιστικά με τα δομικά στοιχεία του ιδεολογικού επιπέδου. Δεν εννοούμε ότι η ιδεολογία είναι ψέμα. Η ιδεολογία μετασχηματίζει τη συναλλαγή με την εξωτερική πραγματικότητα: επιβάλλει την κατασκευή αναπαραστάσεων, που δίνουν την εντύπωση ότι κινούνται γύρω από το υποκείμενο, ότι τις ελέγχει, προϋποθέτει την φαντασιακή πεποίθηση ότι έχει μια προδεδομένη γνώση τους. Βάζει τα πράγματα σε τάξη, παράγει γραμμικές αιτιότητες και αρμονίες εκεί που υπάρχουν ασυμφιλίωτες αντιθέσεις. Η ιδεολογία δεν μπορεί να είναι έκκεντρη, αλλά αυτοαναφορική, "κλειστή". Η αντικειμενικότητα του εξωτερικού κόσμου εκκεντρώνει αυτό το σχήμα, περιορίζει το υποκείμενο, το άνοιγμα σε υλικές μορφές αιτιότητας και η συνακόλουθη άρνηση κάθε μεταφυσικής βεβαιότητας αποδιαρθρώνουν όψεις της ιδεολογικής λειτουργίας. Η ιδεολογία αντιτίθεται στην επιστήμη αφού εντός του ιδεολογικού οι απαντήσεις είναι πάντα έτοιμες11 και αναφορικές προς την ειδική εκδοχή υποκειμένου που κατασκευάζει. Αυτό ακυρώνεται από την υλιστική θέση. Η επιστημολογική τομή αποσπά ένα κομμάτι της πραγματικότητας και το αναδεικνύει ως αυθύπαρκτη υλική διαδικασία με τους δικούς της μηχανισμούς, χωρίς προδεδομένο τέλος, άρα ένα αποτέλεσμα απο-υποκειμενοποίησης. Η επιστήμη στηρίζεται στην αρχή ότι δεν υπάρχουν έτοιμες απαντήσεις ενώ η ιδεολογία χαρακτηρίζεται από το αυτονόητο των απαντήσεων, που δε βιώνονται ως απαντήσεις αλλά ως η ίδια η πραγματικότητα. Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ότι η ιδεολογία δε δέχεται τις τομές, οι τομές την αποδιαρθρώνουν. Γιατί το καινούργιο της επιστημονικής γνώσης δεν είναι μια πρόσθεση γνώσης και αφαίρεση άγνοιας όπως υποστηρίζει η θετικιστική αντίληψη, αλλά μια ανατροπή, νέα ερωτήματα και απαντήσεις αλλάζουν την εικόνα για την πραγματικότητα, συγκρούονται με όψεις του κοινού νου. Στην παρέμβαση του Αλτουσέρ αναδεικνύεται μια μη οντολογική αντίληψη για την υλική διαδικασία: η διαδικασία χωρίς υποκείμενο και χωρίς τέλος, υπάρχουν εσωτερικοί μηχανισμοί κίνησης με τη δική τους αιτιότητα, έξω και πέρα από κάθε ανθρωπομορφική προθετικότητα. Μια τέτοια παραδοχή βρίσκεται σαν ίχνος θεωρητικής στρατηγικής, αυθόρμητης ή συνειδητής σε κάθε επιστημονική πρακτική και τροφοδοτεί τις επιστημολογικές τομές. Η "στιγμή" της επιστημολογικής τομής, είναι η "στιγμή" όπου ένα τμήμα του επιστητού αποσπάται από την όποια μεταφυσική εξήγηση, αποσπάται από ανθρωπομορφικές εξηγήσεις και τελικότητες. Αυτό σημαίνει μια ρήξη με ό,τι αποτελεί τη βασική δομή του ιδεολογικού. Είναι σαφές ότι η αντίληψη που υποστηρίζουμε είναι ανταγωνιστική σε λογικές θεωρητικού σολιψισμού. Τέτοιες απόψεις ενώ ξεκινούσαν από ένα θεωρητικό κεκτημένο των κριτικών μαρξιστικών απόψεων της δεκαετίας του '60 και όψεων της ιστορικής επιστημολογίας και των αντιθετικιστικών ρευμάτων και τόνιζαν την μη ουδετερότητα της επιστημονικής πρακτικής και την βαρύτητα των ιδεολογικών προϋποθέσεων, κατέληγαν σε οριακά σχήματα: όλες οι "γνώσεις" είναι κοινωνικά κατασκευασμένες πρακτικές λόγου χωρίς σημεία επαφής με την πραγματικότητα, κοινωνικά μερικές στρατηγικές λόγου12 που δεν αντιστοιχούν με την πραγματικότητα, κλειστά επιμέρους σύνολα λόγου13. Πρόκειται για μια εκδοχή σολιψισμού, ένα σύμπαν πρακτικών λόγου, που απλώς αντιμάχονται άλλες πρακτικές λόγου χωρίς σημεία αναφοράς, αιτιακές κατασκευές, με εσωτερική μόνο νομιμοποίηση. Σελίδα 4 / 22

5 1.3 Η ασταθής στιγμή της αντικειμενικότητας Πως είναι όμως δυνατή η επιστημονική αντικειμενικότητα παρά το γεγονός των αποτελεσμάτων του ιδεολογικού σε όλες τις κοινωνικές πρακτικές; Το ερώτημα τίθεται ως εξής: αν όλοι είναι βουτηγμένοι μέσα στην ιδεολογία με τρόπο καθολικό, πως αναδεικνύεται η υλιστική γραμμή; Το κομβικό είναι να μην ξεχνάμε ότι η καθολικότητα του ιδεολογικού επιπέδου δεν σημαίνει την ολοκληρωτικότητά του. Καθολικότητα σημαίνει ότι δεν υπάρχει κοινωνική πρακτική που δεν διαπερνάται από την ιδεολογία, δεν παράγει ιδεολογικά αποτελέσματα. "Σε όλα υπάρχει και ιδεολογία" δεν σημαίνει ολοκληρωτισμό της ιδεολογίας, δεν σημαίνει "όλα είναι ιδεολογία". Η καθολικότητα υπονομεύεται (και δεν γίνεται ολοκληρωτικότητα) από τρεις βασικές παραμέτρους: Πρώτον, την ιδεολογική ταξική πάλη. Τα δομικά στοιχεία του ιδεολογικού επιπέδου εγγράφονται στην υλικότητα ιδεολογικών σχηματισμών, ένα συσχετισμό δύναμης ανάμεσα σε ανταγωνιστικές αναπαραστάσεις, καθώς αναπαράγονται αποτελέσματα αντίστασης στις ανταγωνιστικές σχέσεις στον καταμερισμό εργασίας. Αν δεχτούμε ότι οι ιδεολογικές αναπαραστάσεις έχουν μια γείωση σε ταξικές θέσεις αυτό σημαίνει την παραδοχή ταξικών αντιπαραθέσεων που παράγουν αντιθέσεις, εντάσεις, κρίσιμα κενά, στο εσωτερικό του ιδεολογικού14. Αυτό είναι αντίθετο με την κριτική στον ταξικό αναγωγισμό που είναι δημοφιλής σε μεταμαρξιστικούς κύκλους, και την αποσύνδεση ιδεολογικών αναπαραστάσεων και τάξεων15. Δεύτερον, η ιδεολογία υπονομεύεται από την άμεση υλικότητα της εκμετάλλευσης καθώς κανένας ιδεολογικός σχηματισμός, καμία πρακτική λόγου δεν μπορεί να αποκρύψει την άμεση βία σε σώματα, ρυθμούς και κίνηση που συνεπάγεται η εκμετάλλευση και η πολιτική ταξική εξουσία. Η υλικότητα της εκμετάλλευσης αποτελεί ένα επίπεδο βιώματος προϊδεολογικό που καμία αναπαράσταση δεν μπορεί να υπερκαλύψει, μια πραγματική αίσθηση που προκαλεί εντάσεις στο ιδεολογικό επίπεδο. Τρίτον, η ιδεολογία τέμνεται από την άρθρωση παραγωγικών σχέσεων και παραγωγικών δυνάμεων που οδηγούν σε πρακτικές γνωστικής επανιδιοποίησης του πραγματικού. Δεν μπορούν να συγκροτηθούν και να αναπαραχθούν κοινωνικές πρακτικές μόνο με καθαρές ιδεολογικές αναπαραστάσεις χωρίς μια αντίληψη του εξωτερικού κόσμου με τον οποίο έρχονται σε συναλλαγή. Η διαρκής συναλλαγή με το εξωτερικό φυσικό περιβάλλον, η ανάπτυξη παραγωγικών πρακτικών σημαίνει την -έστω και σε πρακτική μορφή- γνώση του. Αυτό υπονομεύει την ολοκληρωτικότητα του ιδεολογικού, αποτελεί ένα άνοιγμα προς την υλικότητα του κόσμου. 1.4 Η διαρκής αναπαραγωγή του ίχνους του υλισμού Αυτές οι τρεις τομές σημαίνουν μια διαρκή ένταση στην λειτουργία του ιδεολογικού επιπέδου. Η συνάρθρωση αυτής της έντασης με την ανάπτυξη των γνωστικών πρακτικών, που φέρουν την παραδοχή της αντικειμενικής ύπαρξης της πραγματικότητας, επιτρέπουν την ανάδειξη του υλισμού σε μια αναπαραγόμενη σύγκρουση με τον αυθόρμητο ιδεαλισμό του ιδεολογικού. Αυτές οι τρεις τομές επιτρέπουν -παρόλη τη λειτουργία του ιδεολογικού επιπέδου- τη δυνατότητα της αντικειμενικής γνώσης, αναπαράγουν την υλιστική γραμμή. Ταυτόχρονα αναδεικνύουν την αντιστοιχία ανάμεσα σε ιδεαλισμό και λειτουργία του ιδεολογικού επιπέδου, καθώς τα δομικά στοιχεία του ιδεαλισμού -μεταφυσική της προθετικότητας του πνεύματος, κεντρικότητα της γνωρίζουσας συνείδησης ατομικής, καθολικής, θεϊκής ή άλλης, προτεραιότητα των ιδεών απέναντι στην ύλη, τελεολογία (εμμονή στο ότι όχι μόνο υπάρχει σχέδιο αλλά και κάποιο μυαλό ανθρώπινο ή θεϊκό έχει σκεφθεί από πριν)- παρουσιάζουν αναλογίες με τα δομικά χαρακτηριστικά της ιδεολογίας. Η ιδεολογία ως σχηματισμός λόγου δεν μπορεί να παραδεχτεί τις πλήρεις συνέπειες της ανεξαρτησίας του εξωτερικού κόσμου και την αιτιακή του προτεραιότητα, τον αιτιακό καθορισμό του εξωτερικού πάνω στο νοητικό. Η αντικειμενικότητα των επιστημονικών πρακτικών βιώνεται έτσι σαν ένταση (επάλληλοι κύκλοι ιδεολογικών κρίσεων που ακολουθούν τις επιστημολογικές τομές). Με αυτή την έννοια η ιδεολογία είναι δομικά Σελίδα 5 / 22

6 αντιυλιστική, το αποτέλεσμα της έχει το χαρακτήρα της ιδεαλιστικής ανάδρασης στην αντικειμενικότητα της γνώσης και της εξωτερικής πραγματικότητας. Όμως η ιδεαλιστική τάση διαρκώς υπονομεύεται από την πραγματικότητα της εκμετάλλευσης, την πίεση από την υλικότητα της φυσικής πραγματικότητας, τον τρόπο που όλα διαπερνώνται από τις ιδεολογικές συγκρούσεις. Αυτό υποχρεώνει τις ιδεαλιστικές τοποθετήσεις να απαντήσουν με μια ιδιότυπη κίνηση ενσωμάτωσης - μετασχηματισμού. Είναι αυτή η αυθόρμητη, αντικειμενική τάση που αναπαράγει διαρκώς τη στιγμή του υλισμού μέσα στον ιδεαλισμό16. Έτσι λοιπόν η αναπαραγωγή της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού προϋποθέτει την πάλη των τάξεων, είναι σε τελική ανάλυση το αποτέλεσμά της. Η αναπαραγωγή υλιστικών τάσεων μέσα στην υλικότητα της ταξικής πάλης και μέσα στην πραγματικότητα των επιστημολογικών τομών (το αποτέλεσμα - γνώση) αντικειμενικά αποδομεί όψεις της ιδεολογικής λειτουργίας. Με αυτή την έννοια η πολιτική σημασία της αντίθεσης ανάμεσα σε υλισμό και ιδεαλισμό αναδεικνύεται. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι δεν έχουμε καταδείξει την άμεση σχέση ανάμεσα σε υλισμό και εκμεταλλευόμενες τάξεις. Κάτι τέτοιο ίσως να μην είναι απαραίτητο. Δεν είναι αναγκαίο να αναδείξουμε ότι ο υλισμός είναι ο άμεσος εκπρόσωπος των εκμεταλλευόμενων, ούτε να αποδείξουμε ότι οι φιλόσοφοι που πήραν στην ιστορία υλιστικές θέσεις, εκπροσωπούσαν συνειδητά τους εκμεταλλευόμενους. Αρκεί να καταδείξουμε ότι αυτή η αντίθεση είναι αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων, ανεξάρτητα από την προθετικότητα των φορέων της Αναγκαίες διευκρινήσεις Θα μπορούσε κανείς να προσάψει στην μέχρι τώρα διαπραγμάτευσή μας ότι αναφέρεται κυρίως στη δυνατότητα της επιστημονικής αντικειμενικότητας στο χώρο του κοινωνικού. Όντως η επιστημονική αντίληψη της ιστορίας, η κατάδειξη δηλαδή της ιστορικότητας και προσωρινότητας των ταξικών τρόπων παραγωγής όχι μόνο παράγει τη μεγαλύτερη δυνατή αντίσταση από τη μεριά των κυρίαρχων ιδεολογικών σχηματισμών αλλά και συγκρούεται με τον σκληρό δομικό πυρήνα της ιδεολογίας εν γένει, αποδιαρθρώνει την δραστικότητά της. Παρόλα αυτά γνώμη μας είναι πως τα όσα έχουν ειπωθεί αφορούν και τις άλλες επιστημονικές ηπείρους εν προκειμένω και το σκληρό πυρήνα των θετικών επιστημών. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων λοιπόν καλό είναι να δοθεί έμφαση στα παρακάτω σημεία: Θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι ορίζουμε τη δυνατότητα του υλισμού απλά και μόνο ως ένα μονοσήμαντο αποτέλεσμα της ύπαρξης ιδεολογικών συγκρούσεων. Αντίστοιχα καθοριστική μπορεί να είναι η συγκεκριμένη ιστορικά καθορισμένη διαλεκτική παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων που αναπτύσσεται εντός κάθε τρόπου παραγωγής. Η ιδεολογική ταξική πάλη (σε όλη τη συνθετότητά της) επικαθορίζει αυτή τη διαδικασία ακριβώς επειδή επιτρέπει την καθοριστική μη ολοκληρωτικότητα του ιδεολογικού επιπέδου. Η ιστορία των ταξικών αγώνων, οι συγκρούσεις που συνεπάγονται και στο ιδεολογικό επίπεδο, η ανάδυση νέων -ταξικών- τρόπων παραγωγής συγκροτεί τη δυνατότητα, εγκαλεί τις συνθήκες ύπαρξης επιστημολογικών τομών ακριβώς επειδή συγκροτεί τα παράθυρα επιστημολογικής ευκαιρίας στα οποία αναφερθήκαμε. Αντίστοιχα αυτό μπορεί να σημαίνει και την αξιοποίηση από τη μεριά νέων -κυρίαρχων- τάξεων του "επιστημονικού πνεύματος" εντός της διαδικασίας σύμπηξης της ηγεμονίας τους. Η τρομαχτική ρήξη που προκαλεί η εμφάνιση της νεωτερικής φυσικής είναι το πιο οικείο παράδειγμα. Αυτό σημαίνει ότι η ανάδραση του ιδεολογικού πάνω στο ρήγμα των επιστημολογικών τομών δεν είναι ποτέ μονοσήμαντη. Αντίθετα παίρνει ένα φάσμα από μορφές από την ανοιχτή σύγκρουση -την κίνηση διαγραφήςέως πολυεπίπεδες μορφές ενσωμάτωσης. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει και μια διευκρίνιση των όρων και των χαρακτηριστικών του φιλοσοφικού ιδεαλισμού. Είναι προφανές ότι δεν ταυτίζουμε τον ιδεαλισμό μόνο με το Σελίδα 6 / 22

7 σπιριτουαλισμό ή τις όποιες ανοιχτά ανορθολογικές εκδοχές ή με τις παραλλαγές της θρησκευτικής ιδεολογίας. Αντίθετα επιλέγουμε μια έννοια ιδεαλισμού που περιλαμβάνει κάθε εκδοχή αμφισβήτησης άμεσης ή έμμεσης της ανεξάρτητης αντικειμενικής ύπαρξης του πραγματικού, της διακριτότητας και διαφοράς πραγματικού αντικειμένου και αντικειμένου της γνωστικής διαδικασίας, της δυνατότητας αλλά και ιστορικότητας της επιστημονικής γνώσης. Αυτό επιτρέπει να γίνει κατανοητό γιατί ο θετικισμός, ο εμπειρισμός, αλλά και αρκετές εκδοχές "ρεαλισμού" αποτελούν σε τελική ανάλυση ιδεαλιστικές φιλοσοφικές τοποθετήσεις παρά τον ρητά αντισπιριτουαλιστικό και επιστημονικό τόνο τους. Ταυτόχρονα επιτρέπει να δούμε και μια πραγματική ιστορία των εκδοχών ιδεαλιστικής ανάδρασης και εντός του "επιστημονικού πνεύματος" που σφραγίζει την ανάδυση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Το αμετάκλητο της ανάγκης παραγωγής επιστημονικής γνώσης που σφραγίζει τόσο την ρήξη με προηγούμενες κυρίαρχες τάξεις όσο -και κυρίως- την ειδικά καπιταλιστική τάση για ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων δεν ανακόπτει σε καμιά περίπτωση το μηχανισμό της ιδεαλιστικής ανάδρασης. Αυτό που κάνει είναι να τροποποιεί τη μορφή και τη δραστικότητά του. Η καταγραφή των όρων που επιτρέπουν την δυνατότητα της επιστημονικής αντικειμενικότητας άρα και του ίχνους του υλισμού δεν πρέπει να ειδωθεί ως μια γενετική - ιστορικιστική εξήγηση. Σε καμία περίπτωση όμως δεν αποτελεί ο υλισμός ένα άμεσο αποτέλεσμα της ιδεολογικής ταξικής πάλης. Αντίθετα αποτελεί μια αυθόρμητη μορφή που αναπαράγεται τόσο μέσα στις επιστημονικές πρακτικές (που δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς κάποια έμπρακτη εκδοχή υλισμού) όσο και μέσα σε ένα φάσμα από κοινωνικές πρακτικές17. Το ερώτημα επομένως δεν είναι αν μια ιδεολογία ή μια ιδεολογική συγκυρία παράγει τον υλισμό ως φιλοσοφική μορφή, αλλά ο τρόπος που χειρίζεται και επανεγγράφει ιδεολογικά την ούτως ή άλλως παρουσία των αποτελεσμάτων του. Είναι προφανές ότι τα παραπάνω έχουν περισσότερο το χαρακτήρα των ίσως και απλουστευτικών γενικεύσεων παρά των συμπερασμάτων. Η συγκεκριμενοποίησή τους θα είχε απαιτήσεις πέρα από τα όρια της παρούσας διαπραγμάτευσης. Διατηρούν όμως την σημασίας τους ως κρίσιμοι προσδιορισμοί. Πόσο μάλλον που γνώμη μας είναι πως το ερώτημα του υλισμού σε ότι αφορά την δυνατότητα μιας επιστήμης του κοινωνικού, η ανάγκη διαρκούς επαναχάραξης της διαχωριστικής γραμμής με τα αποτελέσματα της ιδεολογικής ανάδρασης πάνω στο σκάνδαλο της κατάδειξης της ιστορικότητας των ταξικών τρόπων παραγωγής, έχει πολλά να διδαχθεί μέσα από την τριβή με τα πολλά πρόσωπα της αναπαραγωγής του ιδεαλισμού σε άλλους χώρους. 1.5 Προλεταριακή ιδεολογία και αυθόρμητος υλισμός Μπορούμε όμως να κάνουμε μια παρένθεση για την ιδιαιτερότητα της προλεταριακής ιδεολογίας, στα στοιχεία της που τροφοδοτούν την επιστήμη του ιστορικού υλισμού. Εκτιμούμε ότι η εργατική τάξη με τον τρόπο που εντάσσεται στον καταμερισμό εργασίας είναι η μόνη τάξη που έχει ως αντικειμενικό ορίζοντα των ταξικών συμφερόντων της τον κομμουνισμό. Αυτό προϋποθέτει την έννοια του αντικειμενικού ταξικού συμφέροντος. Ακολουθώντας τον Πουλαντζά επιμένουμε ότι οι θέσεις στον καταμερισμό εργασίας ορίζουν αντικειμενικά ταξικά συμφέροντα, ορίζοντες ταξικών πρακτικών και αντίστοιχα ιδεολογικά αποτελέσματα18. Ο τρόπος που η ζωντανή εργασία εντάσσεται στην εκμεταλλευτική σχέση, ορίζει ως αντικειμενικό ορίζοντα της αντίστασής της τον κομμουνισμό19. Ο αντικειμενικός ορίζοντας δεν είναι μια λογική κατασκευή. Όριο της αντίστασης στην καπιταλιστική εκμετάλλευση είναι η καταστροφή της εκμετάλλευσης. Αν ο ορίζοντας της σε σχέση με την κατάργηση της εκμετάλλευσης είναι η κομμουνιστική κοινωνία, η κατάργηση της εξουσίας, ο ορίζοντας στις ιδεολογικές πρακτικές της εργατικής τάξης, είναι η κατάργηση της ιδεολογικής παραγνώρισης - μυστικοποίησης των εκμεταλλευτικών σχέσεων. Αυτό αποτυπώνεται στα χαρακτηριστικά της προλεταριακής ιδεολογίας20: μια άρνηση σε επίπεδο ιδεολογικής αναπαράστασης κάθε εκμετάλλευσης, αναπαραστάσεις συλλογικής οργάνωσης και ιδιοποίησης, μια αυθόρμητη τάση όχι προς την εξατομίκευση που είναι το ίχνος της αστικής ιδεολογίας, αλλά συλλογικών αναπαραστάσεων που εντείνεται από την αυξανόμενη κοινωνικοποίηση της παραγωγής, έναν αυθόρμητο υλισμό, με την έννοια της αυθόρμητης παραδοχής ότι υπάρχει και κάτι διαφορετικό από αυτό που μας λένε. Ειδικά αυτό το στοιχείο Σελίδα 7 / 22

8 έχει μια σημασία. Όχι απλά το ένστικτο της αμφισβήτησης του κυρίαρχου λόγου, που υπάρχει σε όλες τις ηγεμονευόμενες ιδεολογικές αναπαραστάσεις, αλλά μια αυθόρμητη αντιμεταφυσική της εργατικής τάξης, η παραδοχή της προτεραιότητας της θέσης των προλεταρίων στην παραγωγή ("στη δουλειά μας τα χρωστάνε"), απόρριψη των μορφών της θρησκευτικής ιδεολογίας, μια σχέση με την υλικότητα της επιστήμης και της τεχνικής21, μέσα από την ειδική σχέση με αυτές μέσα στη διαδικασία παραγωγής, ένας αυθόρμητος αντικρατισμός. Αυτές οι ιδεολογικές πρακτικές στο όριό τους αποδέχονται πιο εύκολα την επιστημολογική τομή που αποκαλύπτει τον μηχανισμό κίνησης των κοινωνικών σχηματισμών. Η επιστήμη του ιστορικού υλισμού και η υλιστική πρακτική της φιλοσοφίας την οποία επάγει, αποτελούν με μία έννοια τον αντικειμενικό ορίζοντα των προλεταριακών ιδεολογικών πρακτικών. Μόνο αυτή η επιστήμη αναδεικνύει τη δυνατότητα να πραγματωθεί ο αντικειμενικός ορίζοντας των πρακτικών της εργατικής τάξης, ο κομμουνισμός. Αν δεν υπήρχε η προλεταριακή ιδεολογία δεν θα υπήρχε η αναζήτηση μιας θεωρίας της εκμετάλλευσης. Η αναζήτηση των όρων της εκμετάλλευσης και της απόδειξης της δυνατότητας ανατροπής της προϋποθέτει μια ιδεολογική προδιάθεση αντίστασης στην εκμετάλλευση και ένταξης στις γραμμές των αγώνων εναντίον της. Αυτά τα στοιχεία παίρνουν μορφή μόνο από την τροφοδότηση από μια υλιστική αντίληψη της φιλοσοφίας και της επιστήμης, μια άρνηση της αστικής ιδεολογικής ηγεμονίας, και κάθε μορφής ταξικής ιδεολογικής κυριαρχίας. Ο φιλοσοφικός υλισμός ολοκληρώνει επομένως την δυσπιστία των προλεταριακών ιδεολογικών πρακτικών απέναντι σε μορφές μυστικοποίησης και παραγνώρισης. Έτσι μπορούμε να δούμε έναν καθορισμό χωρίς μια ιστορικιστική χροιά. Η θεωρητική τομή του ιστορικού υλισμού δεν θα είχε υπάρξει χωρίς την ανάδειξη ενός φάσματος από πρακτικές, πολιτικά ερωτήματα, προεπιστημονικές απαντήσεις στη δράση της εργατικής τάξης. Χωρίς μια ηγεμόνευση από την προλεταριακή ιδεολογία και εμπλοκή με την κομμουνιστική πολιτική η επιστήμη του ιστορικού υλισμού ως επιστήμη της αντικειμενικότητας της πάλης των τάξεων και της αντικειμενικής τάσης προς την δικτατορία του προλεταριάτου, δε θα μπορούσε να συγκροτηθεί. Μια τέτοια αντίληψη για την ιδεολογία, πιο "θετική", εξηγεί γιατί μια ιδεολογία, η προλεταριακή, διευκολύνει την επιστημονική γνώση του κοινωνικού, γιατί ένας ορισμένος βαθμός ταξικής μεροληψίας (η συστράτευση με τις πρακτικές που προάγουν το αντικειμενικό προλεταριακό ταξικό συμφέρον) είναι επιστημολογική προϋπόθεση μιας επιστήμη, εν προκειμένω του ιστορικού υλισμού. Η μεταφυσική αντίληψη θεωρεί ότι αποτέλεσμα είναι μόνο κάτι που κάποιο "ιστορικό υποκείμενο" έχει σκεφτεί από πριν. Αντίστοιχα αν έχουμε μια μορφή φιλοσοφικού υλισμού, σαν αντικειμενικό αποτέλεσμα της παρέμβασης της εργατικής τάξης στον ιδεολογικό ταξικό αγώνα αυτό δεν σημαίνει ότι η εργατική τάξη σαν ιστορικό υποκείμενο είχε προ - στοχαστεί αυτή την κίνηση. Γι' αυτό πρέπει να απορρίψουμε την αναζήτηση μιας γενετικής σχέσης προλεταριακής ιδεολογίας και φιλοσοφικού υλισμού. Αν θεωρήσουμε ότι υλικό της φιλοσοφίας είναι οι εντάσεις που παράγονται στο ιδεολογικό επίπεδο, τότε βλέπουμε πως με έναν μη γενετικό τρόπο η ταξική πάλη καθορίζει τη δυνατότητα εμφάνισης στο πεδίο της φιλοσοφίας μιας υλιστικής τάσης που, στο σύνθετο και επικαθορισμένο πλαίσιο της φιλοσοφικής διαπάλης, αντικειμενικά (ανεξάρτητα από την όποια αυτοσυνείδηση των φορέων -φιλοσόφων που την εκφέρουν, είτε ολοκληρωμένα, είτε ως ένταση και κειμενική μετάπτωση) εκφράζει μια παρουσία του αντικειμενικού συμφέροντος των προλεταρίων. Αυτή η σύνθετη και αντιφατική διαδικασία συγκροτεί τους όρους μιας πραγματικής συνάντησης εργατικού κινήματος και φιλοσοφικού υλισμού. 1.6 Υλισμός και ταξική πάλη Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι δεν χρειαζόμαστε μια ένα προς ένα αναλογία (κυριαρχούμενες τάξεις = υλισμός), αλλά με διαλεκτικό τρόπο να δείξουμε ότι η πάλη των τάξεων, οι αναπαραγόμενες συγκρούσεις δίνουν τη δυνατότητα του υλισμού, να αποδείξουμε όχι ότι οι εκμεταλλευόμενοι σκέφτονται υλιστικά, αλλά ότι η δυνατότητα του υλισμού παράγεται από το ότι υπάρχουν κυριαρχούμενες τάξεις. Άρα να δείξουμε τον υλισμό ως αποτέλεσμα των αδιάλειπτων ταξικών αγώνων. Η έννοια του αποτελέσματος αποτελεί βασικό στοιχείο μιας υλιστικής γραμμής, σε αντίθεση με μορφές ιστορικισμού και υποκειμενισμού (τη γραμμική αιτιακή σχέση κάποιος σκέφτεται αποφασίζει και κάνει κάτι Σελίδα 8 / 22

9 κ.ο.κ.). Μας βγάζει από την δύσκολη θέση στην οποία μας οδηγούν τα δομικά στοιχεία του ιδεολογικού επιπέδου που δύσκολα συμβιβάζονται με μορφές δομικής αιτιότητας. Η ύπαρξη ταξικών ιδεολογικών αντιπαραθέσεων είναι προϋπόθεση για να σπάει ο αυθόρμητος ιδεαλισμός του ιδεολογικού επιπέδου, επιτρέπουν η καθολικότητα του ιδεολογικού να μην γίνεται ολοκληρωτικότητα. Αυτό κάνει την υλιστική τάση να είναι αντικειμενικά σύμμαχη, στους εκμεταλλευόμενους. Από την άλλη η ανάδειξη του υλιστικού ίχνους γίνεται και από τις επιστημολογικές τομές, τις αυθόρμητες παραδοχές της αντικειμενικότητας του εξωτερικού κόσμου. Αυτό είναι παράλληλο αλλά όχι ανεξάρτητο από την πάλη των τάξεων. Δεν ανάγουμε γραμμικά τις επιστημονικές επαναστάσεις στην ταξική πάλη. Η ταξική πάλη διαπερνά αυτή τη διαδικασία, καθώς οι ταξικοί τρόποι παραγωγής θέτουν διαφορετικές απαιτήσεις γνωστικών αποτελεσμάτων, καθώς οι παραγωγικές σχέσεις καθορίζουν τις παραγωγικές δυνάμεις, ενώ η ιδεολογική διαπάλη διαμορφώνει αντίστοιχα περιθώρια επιστημονικής αντικειμενικότητας. Άρα με ένα σύνθετο, έκκεντρο τρόπο η ταξική πάλη καθορίζει τη δυνατότητα της επιστημονικής αντικειμενικότητας. Η αντικειμενική τάση του ιδεολογικού επιπέδου είναι να επανενσωματώσει το δυναμικό που απελευθερώνει η επιστημολογική τομή, γιατί το φορτίο της τομής υπονομεύει μορφές ταξικής ιδεολογικής ηγεμονίας. Η ταξική πάλη διαπερνά όλες τις στιγμές της διαδικασίας παραγωγής του αποτελέσματος γνώση, κάνει την αντιπαράθεση υλισμού και ιδεαλισμού σε τελική ανάλυση αποτύπωση της πάλης των τάξεων, αποδίδει στην υλιστική γραμμή ένα αντιηγεμονικό πολιτικό και ιδεολογικό φορτίο. Οι κρίσιμες ρωγμές και τα κενά που δημιουργεί η πάλη των τάξεων επιτρέπουν την ανάδειξη μορφών επιστημονικής γνώσης, που με τη σειρά τους αποδυναμώνουν την ιδεαλιστική κυριαρχία. Ο διαλεκτικός συνδυασμός εντάσεων και εσωτερικών αντιφάσεων των κυρίαρχων ιδεολογιών (ως αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων) και ανάδειξης μορφών επιστημονικότητας (που με έναν έμμεσο και σύνθετο τρόπο είναι αποτελέσματα της πάλης των τάξεων) επιτρέπουν να έρχεται στο προσκήνιο η στιγμή του υλισμού. Μια αναλογία θα βρίσκαμε στον τρόπο που λειτουργεί το ασυνείδητο: ενώ δεν συγκροτείται βέβαια ως διαυγής υποκειμενική συνείδηση, ούτε και είναι "απτό" ως τέτοιο, εντούτοις παράγει σαφή αποτελέσματα, γίνεται με μια σειρά από πρακτικές και αποτελέσματα αισθητό22. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι μια εκδοχή της εμφάνισης των αποτελεσμάτων της εκμετάλλευσης στο ιδεολογικό επίπεδο: κρίσιμα κενά, αδυναμίες άρθρωσης, σιωπές που διαπερνούν ακόμη και την πιο ασφυκτική εκδοχή ιδεολογικής ηγεμόνευσης, ακόμη και την πιο ακραία μορφή "κλεμμένου" λόγου. Το καταστατικό στοιχείο από το οποίο προκύπτουν οι αντιφάσεις είναι η ποτέ ολοκληρωτική απώθηση της πρωταρχικότητας της ταξικής πάλης, ότι δηλαδή λειτουργεί ακόμη κι όταν δεν είναι άμεσα ορατή. Αυτό που παράγει αποτελέσματα δεν είναι ο ένας πόλος της αντίθεσης, η αυτοσυνείδηση ή η βούληση του κεφαλαίου (ή του προλεταριάτου) αλλά μια εγγενώς αντιθετική διαδικασία χωρίς υποκείμενο. Υπάρχει δυνατότητα να αναπαράγεται το αποτέλεσμα του υλισμού ως αποτέλεσμα της ύπαρξης αντιστάσεων στην εκμετάλλευση, χωρίς να αναχθούμε σε κάποιον υποκειμενικό προσχεδιασμό του, ή μια προαπαίτηση της άμεσης παρουσίας των κυριαρχούμενων στο φιλοσοφικό προσκήνιο. 1.7 Ανακεφαλαιώνοντας Η ανασύνθεση της υπόθεσης έχει ως εξής: ορίσαμε τον ιδεαλισμό ως αυθόρμητη τάση της ανάδρασης του ιδεολογικού επιπέδου στην πάλη των τάξεων και τις επιστημολογικές τομές, σε μια ειδική διαπλοκή με τις ηγεμονικές λειτουργίες των κυρίαρχων ταξικών ιδεολογιών. Η ιδεολογική λειτουργία είναι μια αντιφατική διαδικασία που διαπερνάται από την πάλη των τάξεων, αποτυπώνει έναν ανοιχτό συσχετισμό δύναμης και γι' αυτό μιλάμε για καθολικότητα αλλά όχι για "ολοκληρωτικότητά" της. Αναδείξαμε τη σημασία που έχουν τα κρίσιμα διάκενα, οι δυσαρθρίες και οι ρωγμές που παράγει η πάλη των τάξεων, η υλικότητα της εκμετάλλευσης, η πρακτική και επιστημονική διαπλοκή με το εξωτερικό φυσικό περιβάλλον. Έτσι αναδεικνύεται έστω και σε υποτελείς μορφές η δυνατότητα του υλισμού, της αυθόρμητης ή και θεωρητικοποιημένης παραδοχής της Σελίδα 9 / 22

10 αντικειμενικότητας του εξωτερικού κόσμου και των κοινωνικών πρακτικών. Η εμφάνιση του υλισμού είναι ένα αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων. Με αυτή τη μη αναγωγιστική σχέση αντικειμενικά η υλιστική γραμμή αποτελεί σύμμαχο πρακτικών αμφισβήτησης της ταξικής κυριαρχίας. Ενισχυτικά προσθέσαμε παρατηρήσεις για τα ειδικά χαρακτηριστικά της προλεταριακής ιδεολογίας, όψεις του αυθόρμητου υλισμού της. Η αντίθεση υλισμού και ιδεαλισμού δεν αποτελεί μόνο το υλικό της φιλοσοφικής παρέμβασης: είναι η ειδική μορφή που παίρνουν οι ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις εντός των θεωρητικών πρακτικών, αλλά και συνολικά των πρακτικών που σχετίζονται με το αποτέλεσμα γνώση ή με τη μορφή - ορθολογικότητα. Το ερώτημα των φιλοσοφικών, επιστημολογικών, αξιολογικών συζητήσεων μπορεί σε τελική ανάλυση να αναχθεί στο ερώτημα για την αντικειμενικότητα, την υλικότητα του φυσικού κόσμου αλλά και των κοινωνικών πρακτικών. Μια προσεκτική μελέτη της ιστορίας της φιλοσοφίας δείχνει τη διαρκή επανεμφάνιση της αντίθεσης αυτής και τη διαρκή ένταση που παράγει η παρουσία του υλισμού μέσα στον ιδεαλισμό. Αυτό προϋποθέτει ένα ερμηνευτικό και φιλοσοφικό πλαίσιο για να διακρίνουμε στην ιστορία της φιλοσοφίας τη "γραμμή του υλισμού". Η "αιωνιότητα" της φιλοσοφίας είναι η διάρκεια των ταξικών κοινωνιών, των ιδεολογικών αντιφάσεων, η επάλληλη ανάγκη επιστημολογικών τομών. Είναι η διαρκής ανάδειξη με ειδικούς όρους της αντίθεσης υλισμού και ιδεαλισμού. Η φιλοσοφία προσπαθεί σε ιστορικά διαμορφωμένους όρους, να πολώσει την αντίφαση ανάμεσα σε υλισμό και ιδεαλισμό. Η ανάγκη είναι διαρκής, η παρέμβαση κάθε φορά ιστορική. Η ανιστορικότητα της φιλοσοφικής παραγωγής αποτελεί την αντανάκλαση του ιδεαλισμού στην φιλοσοφία. Η φιλοσοφική πρακτική ενέχει τον κίνδυνο να πολώνεται προς τον ιδεαλισμό. Καθώς παρεμβαίνει στις αντιφάσεις της επιστημονικής παραγωγής, πολώνεται προς τη "διανοητική εργασία" και αναλαμβάνει την ιδεολογική εκμετάλλευση της επιστήμης, είναι εύκολο η αυθόρμητη φιλοσοφία των φιλοσόφων, να πολώνεται προς τον ιδεαλισμό, να μετασχηματίζει τα ιδεολογικά εμπόδια στην επιστημονική αντικειμενικότητα σε φιλοσοφικούς και μεθοδολογικούς κανόνες. Γι' αυτό η μετατόπιση στο εσωτερικό της μορφής - φιλοσοφία για τον μαρξισμό, εμπεριέχει τον κίνδυνο του ιδεαλισμού. Άρα απαιτείται μια υλιστική ανασύνθεση της έννοιας του υλισμού: η διάκριση ανάμεσα σε φιλοσοφική κατηγορία και επιστημονική έννοια της ύλης, η αντίθεση σε κάθε υλιστική οντολογία, η έννοια της διαδικασίας χωρίς υποκείμενο και χωρίς τέλος, ο αντιμεταφυσικός, αντιτελεολογικός, χαρακτήρας της υλιστικής γραμμής, μπορούν να βοηθήσουν. Η εμμονή στην αντίθεση υλισμού - ιδεαλισμού ως καταστατική αντίθεση της φιλοσοφικής διαπάλης, όχι μόνο είναι η προϋπόθεση για να καταδειχθεί η διαπλοκή φιλοσοφικής διαπάλης και ταξικής σύγκρουσης, αλλά και δίνει τη δυνατότητα για μια ιστορία της φιλοσοφίας. Διατηρώντας την εμμονή ότι υπάρχει μια ειδικά φιλοσοφική εκδοχή λόγου, κατορθώνει να υπερβεί τα ερωτήματα που στοιχειώνουν τη συζήτηση για την ιστοριογραφία της φιλοσοφίας23: υπάρχει στην ιστορία ένα εξελικτικό σχήμα προς τις σωστές απαντήσεις, ή όσο περνούν οι αιώνες αναδεικνύονται τα σωστά ερωτήματα άρα η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η ιστορία της διάλυσης προβλημάτων που τη βασάνισαν (νήμα προσφιλές και στον κλασικό διαφωτισμό αλλά και στην αναλυτική φιλοσοφία), με ένα εξελικτικό σχήμα καταλήγει σε αυτές (σχήμα που ρητά διατυπώνει ο Χέγκελ, αλλά αναπαράγει η αναλυτική φιλοσοφία, μια που η τελική νίκη απέναντι στην μεταφυσική και ψευδοπροβλήματα είναι ο ίδιος ο εαυτός της). Ο ορισμός του Αλτουσέρ βρίσκεται στον αντίποδα των ορισμών της φιλοσοφίας που τη θεωρούν συμβατικό όνομα με διαφορετική χρήση κατά τους αιώνες που κάλυπτε μια σειρά από λογοτεχνικά είδη που σήμερα απλώς και μόνο περιγράφουμε. Επιμένει αντίθετα ότι υπάρχει ένα ειδικό πεδίο προβλημάτων, ερωτημάτων, πρακτικών λόγου που αντιστοιχούν στη φιλοσοφία, οι όροι δηλαδή και οι μορφές με τις οποίες αναπαράγεται η αντίθεση υλισμού και ιδεαλισμού. 2 Φιλοσοφική οντολογία; Σελίδα 10 / 22

11 Το ερώτημα όμως του υλισμού μας φέρνει αντιμέτωπους και με το ζήτημα μιας υλιστικής οντολογίας, όπως θα προβληθεί στην ιστορία του μαρξισμού ως το περιεχόμενο μιας μαρξιστικής φιλοσοφίας. Στα πλαίσια τέτοιων απόψεων διαμορφώνεται μια οντολογική ιεραρχία, μια προνομιμοποίηση μιας αντίληψης υλικότητας (και κύρια της φυσικής υλικότητας) που προβάλλεται ως κανονιστική Ο ιδεαλισμός της οντολογίας Κατά τη γνώμη μας, κάθε καθολική οντολογία αντιστρέφει την προτεραιότητα των συγκεκριμένων επιστημονικών γνώσεων, τον αναγκαστικά μερικό, κατά τάση χαρακτήρα τους. Μπορεί έτσι να λειτουργήσει σαν μήτρα ιδεαλιστικών κατευθύνσεων και να μην επιτρέψει να αναδεικνύονται συγκεκριμένες ειδικές υλικές διαδικασίες. Τα παραδείγματα είναι αρκετά: η νατουραλιστική αντίληψη της πάλης των τάξεων στη Β' Διεθνή δεν επέτρεπε να θεωρητικοποιείται ως μια ειδική υλική διαδικασία η ιδεολογία. Μηχανιστικά πρότυπα φυσικής αιτιότητας δύσκολα εσνωμάτωναν όψεις της νεώτερης φυσικής. Μια "υλιστική" βιολογίζουσα αντίληψη και πολεμική ενάντια στον θρησκευτικό ιδεαλισμό της "ψυχής" αρνήθηκε -και μέσα στους κόλπους του ιστορικού υλισμού- την υλικότητα του ασυνείδητου και την επιστημονικότητα της ψυχανάλυσης. Η αδυναμία μιας υλιστικής φιλοσοφίας να αποδεχθεί εκδοχές υλικότητας που νέες τομές αναδεικνύουν, οδηγεί σε μορφές παρεμπόδισης της επιστημονικής πρακτικής, δημιουργεί τους όρους ιδεαλιστικές απόψεις να καταλάβουν με την ευπλασία και την προσαρμοστικότητά τους χώρο και να ηγεμονεύσουν. Ένας στρεβλός υλισμός δημιουργεί πεδία παρέμβασης σε εκδοχές ιδεαλισμού. Για παράδειγμα στη συζήτηση για τη νέα φυσική, είναι χαρακτηριστικό το πως ιδεαλιστικές απόψεις έσπευσαν να καλύψουν κρίσιμο θεωρητικό χώρο24. Προσπάθειες από τη μεριά μαρξιστών να υπερασπιστούν την επιστημονικότητα του ιστορικού υλισμού μέσα από τη συγκρότηση μιας καθολικής οντολογίας της φυσικής ύλης οφείλουν να ειδωθούν και ως μορφή υποχώρησης απέναντι στην αστική ιδεολογία. Αντί να αναδείξουν αυτοτελώς την υλικότητα και επιστημονικότητα του αντικειμένου τους, απέναντι στη μυστικοποίηση των κοινωνικών αντιθέσεων που είναι το χαρακτηριστικό της κυρίαρχης ιδεολογίας, επέλεξαν να τοποθετηθούν στο έδαφος μιας μορφής επιστημονικότητας ως ένα βαθμό ενσωματώσιμης στα πλαίσια της κυρίαρχης ιδεολογίας (η αστική ιδεολογία μπορεί να αποδεχτεί την υλικότητα της φύσης, όχι όμως των πολιτικών και ιδεολογικών σχέσεων). Ένας καθολικός οντολογικός νατουραλισμός αποτέλεσε το υπόβαθρο για μια υποκατάσταση της πάλης των τάξεων από την ατέρμονη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ως εγγύηση της προόδου προς το σοσιαλισμό, γόνιμο έδαφος για έναν πολιτικό εξελικτισμό, και καθιστούσε αδύναμο το διαλεκτικό υλισμό απέναντι σε επιθέσεις που στηρίζονταν σε νεώτερα επιστημονικά επιτεύγματα. Η ιδεολογία της προόδου και της εξέλιξης, η εμμονή σε μια τεχνικιστική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης, η ιδέα της παραγωγής, όχι σαν πάλης των τάξεων, αλλά ως αγώνα για την κυριαρχία και την αξιοποίηση της φύσης, αποτελούν βασικούς τόπους της αστικής ιδεολογίας25. Άρα στην περίπτωση των καθολικών οντολογιών έχουμε μια διπλή διαλεκτική κίνηση: ιδεαλιστική παρέκκλιση, ηγεμόνευση από την αστική ιδεολογία. Η ιδεαλιστική παρέκκλιση, σαν αντιστροφή της σχέσης ανάμεσα σε επιστήμη και φιλοσοφία, υποτίμηση της ικανότητας του ιστορικού υλισμού να παρέχει ο ίδιος τα πρωτόκολλα της επιστημονικότητάς του και προσπάθεια αναζήτησης "οντολογικών" θεμελιώσεων, συνεπάγεται υποχώρηση σε θέσεις μολυσμένες από την αστική ιδεολογία. Οι τοποθετήσεις του Αλτουσέρ (διαδικασία χωρίς υποκείμενο και χωρίς τέλος, εσωτερικότητα των μηχανισμών κίνησης στο εσωτερικό κάθε υλικής διαδικασίας, ειδικότητα κάθε αντικειμένου και κάθε αντίφασης) αποτελούν αρνητικούς προσδιορισμούς για το πώς μια φιλοσοφική παρέμβαση υλιστικού προσανατολισμού μπορεί να συγκροτήσει μια φιλοσοφική αντίληψη της υλικότητας. Όχι θετικούς προσδιορισμούς για το αν είναι "ύλη", αλλά αρνήσεις ιδεαλιστικών αναδράσεων. Η υλιστική παρέμβαση δεν συγκροτεί ορισμούς της ύλης, αλλά επιτείνει τη διαχωριστική γραμμή με μορφές ιδεαλισμού στα αποτελέσματα των επιστημολογικών τομών. Η συγκρότηση της ύλης ως θεωρητικού αντικειμένου αποτελεί υπόθεση των επιστημών, όχι της φιλοσοφίας. Δεν χρειαζόμαστε μια "σωστή" οντολογία, αλλά να αποδιαρθρώσουμε μορφές οντολογίας που, ανεξάρτητα από το όποιο υλιστικό ή ιδεαλιστικό πρόσημό τους, φέρουν το χνάρι του ιδεαλισμού. Σελίδα 11 / 22

12 2.2. Διαλεκτική της φύσης; Αυτό μας φέρνει αντιμέτωπους με αυτό που στην ιστορία του μαρξισμού ορίστηκε ως διαλεκτική της φύσης26. Ως ερώτημα σε αρκετές περιπτώσεις αποτέλεσε μορφή φιλοσοφικής και ιδεολογικής υποχώρησης. Απέναντι σε μια συντονισμένη ιδεολογική αντεπίθεση στο σκάνδαλο μιας υλιστικής αντίληψης του κοινωνικού, επιλέγεται μια μετατόπιση σε ένα στοιχείο ενσωματώσιμο στην αστική ιδεολογία: την υλικότητα της φύσης. Αυτή η υπαγωγή της ιστορίας στη φύση έχει συγκεκριμένες συνέπειες: την παραγωγή μιας αντίστροφης μεταφυσικής, τη συγκρότηση αναγωγικών γενικεύσεων που επάγουν αντιφάσεις στο επίπεδο της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Αντιστρέφει τη σχέση ανάμεσα σε επιστήμη και φιλοσοφία, η φιλοσοφία ανάγεται σε μια υπερεπιστήμη. Κάθε προσπάθεια να αναχθεί η φιλοσοφία σε μηχανισμό που παρέχει γνώσεις για τις επιστήμες, φέρει το ίχνος της ιδεαλιστικής εκμετάλλευσης των επιστημών. Το ζήτημα αναδεικνύει το ερώτημα του τι σημαίνει υλιστική τοποθέτηση. Ο μαρξιστικός υλισμός υπερβαίνει τον αντισπιριτουαλισμό, που αποτέλεσε βασικό όπλο της αστικής τάξης στον αγώνα της απέναντι στη φεουδαρχία, την εκκλησία, το απολυταρχικό κράτος. Ο υλισμός δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στην υπεράσπιση του επιστημονικού πνεύματος. Η τάση για την επαναστατικοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί στοιχείο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και συνεπάγεται μια αντίληψη ελευθερίας της επιστημονικής έρευνας. Ο μαρξιστικός υλισμός φέρνει μια ευρύτερη αντίληψη για τον ιδεαλισμό από τον σπιριτουαλισμό και την θρησκευτική μεταφυσική: η ανάδειξη της πολεμικής σε κάθε τελεολογία, η ανάδειξη του ουμανισμού σε μορφή της αστικής ιδεολογίας, η προνομιμοποίηση της αντίθεσης σε κάθε μηχανιστική αντίληψη του κοινωνικού, επιτρέπουν ο υλισμός να είναι πιο μάχιμος φιλοσοφικά, πέρα από εξισώσεις του τύπου (διαλεκτικός υλισμός = νατουραλισμός + διαλεκτικές τριάδες), να εντοπίζει τις ιδεολογικές μετατοπίσεις, να χαράζει τις διαχωριστικές γραμμές με μορφές ιδεολογικής εκμετάλλευσης. Ποια φιλοσοφική, επιστημονική και πολιτική σημασία έχει μια θεώρηση του "ανθρώπου" ως σκεπτόμενης ύλης -ή κοινωνικά οργανωμένης ύλης-, ως ανώτερη μορφή του υλικού πεδίου; Αντίστοιχα τι σημαίνει να αποδείξουμε ότι οι ίδιοι νόμοι κίνησης της ύλης λειτουργούν και στο φυσικό και στο κοινωνικό επίπεδο27; Δεν υποτιμούμε τη σημασία που έχουν πολεμικές στη θρησκευτική ιδεολογία και κάθε μεταφυσική, ή η παραδοχή της φυσικότητας (βιολογικότητας) της ανθρώπινης ύπαρξης, της βιολογικής έδρασης των νοητικών λειτουργιών. Αλλά δεν αρκεί. Η βασική μορφή της αστικής ιδεολογίας δεν είναι μια θρησκευτική ή ανορθολογική μεταφυσική. Ο σκληρός πυρήνας της είναι ο ανθρωπισμός (η ανθρώπινη ουσία) και ο οικονομισμός (μια αντίληψη της παραγωγικής διαδικασίας χωρίς αντιθέσεις και συγκρούσεις, μια φετιχιστική αντίληψη των ανταλλακτικών σχέσεων). Η υλιστική αντιστροφή δεν είναι η απόδειξη της βιολογικής έδρασης των νοητικών λειτουργιών, αλλά η ανάδειξη των κοινωνικών σχηματισμών ως υλικής διαδικασίας, όπου οι "νόμοι κίνησης" δεν είναι αυτοί της βιολογίας, ή της φυσικής, αλλά η πάλη των τάξεων και οι παραγωγικές σχέσεις. Μια τοποθέτηση για τη συνέχεια ανάμεσα σε άνθρωπο, φύση και ύλη δεν αποτελεί επαρκή απάντηση στις μορφές που παίρνει η κυρίαρχη ιδεολογία. Η ιδεολογική απάντηση στην αστική ηγεμονία προϋποθέτει άλλα στοιχεία: ανάδειξη του ταξικού ανταγωνισμού, ιστορικότητα και αντιφατικότητα των τρόπων παραγωγής, πολεμική απέναντι σε σχήματα είτε εξέλιξης είτε "παγώματος" του ιστορικού χρόνου, απέναντι στον οικονομισμό, απόδειξη ότι δεν υπάρχει ο μύθος του ανθρώπου αλλά ιστορικά ασυνεχείς τρόποι παραγωγής και τα αποτελέσματά τους στο ιδεολογικό επίπεδο. Αυτό αναδεικνύεται στην αντίληψη για τη διαλεκτική: διατυπώθηκε η μαρξιστική διαλεκτική ως μεταγραφή του εγελιανού σχήματος, με την άρνηση της άρνησης. Ένα σχήμα εκφραστικής ολότητας και άρνησης της άρνησης, απομακρύνεται από τις ανάγκες αντιμεταφυσικής και αντιτελεολογίας που απαιτεί μια υλιστική αντίληψη της διαλεκτικής και μετατοπίζεται σε ένα σχήμα ουσίας -Υποκειμένου και εξελικτικής προόδου με μεσσιανικά στοιχεία. Ειδικά το δεύτερο στοιχείο δείχνει πως μια ανάγκη να προβληθεί η σημασία της αντίθεσης και της εξέλιξης, που έβρισκε μια σύμμαχη δύναμη στο ρηξικέλευθο κομμάτι της αστικής σκέψης (το εγελιανό σχήμα), είχε ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση της φιλοσοφικής παρέμβασης σε μορφές ανταγωνιστικές προς το υλιστικό φορτίο του ιστορικού υλισμού. Σελίδα 12 / 22