ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ι.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ι. ΤΣΙΑΝΑΚΑΣ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ «ΑΛΛΟΥ» ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

2 ii ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ι. ΤΣΙΑΝΑΚΑΣ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ «ΑΛΛΟΥ» ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Υποβλήθηκε στο Τµήµα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής Τοµέας Παιδαγωγικής Ηµεροµηνία Προφορικής Εξέτασης 19 Απριλίου 2007 Εξεταστική Επιτροπή Οµ. καθηγητής Παναγιώτης Ξωχέλλης, Επιβλέπων Καθηγητής Αχιλλέας Καψάλης, Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Επ. Καθ. Ελένη Χοντολίδου, Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Νικόλαος Τερζής, Εξεταστής Καθηγήτρια Ζωή Παπαναούµ, Εξετάστρια Καθηγητής Σωφρόνης Χατζησαββίδης, Εξεταστής Αν. Καθηγητής Κωνσταντίνος Μπίκος, Εξεταστής Επίκουρος Καθηγητής Κυριάκος Μπονίδης, Εξεταστής

3 iii Ευάγγελος Ι. Τσιανάκας Α.Π.Θ. «Η εικόνα του «άλλου» στα σύγχρονα τουρκικά Αναλυτικά Προγράµµατα και σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής της Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης» «Η έγκριση της παρούσης ιδακτορικής ιατριβής από το Τµήµα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

4 iv Στους δασκάλους µου

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εικόνα που έχουµε για τους άλλους λαούς και για εµάς τους ίδιους οφείλεται εν πολλοίς και στην ιστορία που µας έχουν αφηγηθεί, όταν ήµασταν παιδιά. Οι αφηγήσεις αυτές είναι δυνατόν να µας «σηµαδέψουν» για όλη µας τη ζωή. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια για τη µελέτη των σχολικών εγχειριδίων που χρησιµοποιούνται στα βαλκανικά κράτη, δεν είναι χωρίς εξήγηση. Τα χρόνια που προηγήθηκαν, ήταν γεµάτα ένταση εξαιτίας των πολιτικών γεγονότων, των αλλεπάλληλων βίαιων συγκρούσεων, της πολιτικής αστάθειας. Σε πολλά βαλκανικά κράτη έχουν συγκροτηθεί οµάδες ειδικών µε σκοπό να εξετάσουν τόσο τα «εθνικά» σχολικά εγχειρίδια όσο και αυτά των άλλων γειτονικών χωρών. Πιθανόν να έχουν ωριµάσει περισσότερο οι συνθήκες, ώστε να επιχειρήσουµε µια πιο ψύχραιµη και αντικειµενική επανεκτίµηση των περιεχοµένων των σχολικών εγχειριδίων. Η διερεύνηση του περιεχοµένου των τουρκικών εγχειριδίων Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής αναφορικά µε την εικόνα του «άλλου» αποτελεί το αντικείµενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής. Αφετηρία υπήρξε η περιέργεια και η επιθυµία µας να πληροφορηθούµε για τον τρόπο µε τον οποίο παρουσιάζονται οι άλλοι λαοί και ιδιαίτερα οι Έλληνες στα τουρκικά εγχειρίδια Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής. Με την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερµά τον καθηγητή µου κ. Παναγιώτη Ξωχέλλη για τις πολύτιµες συµβουλές του και για την καθοριστική καθοδήγηση που µου προσέφερε σ όλα τα στάδια µέχρι την επιτυχή ολοκλήρωση της µελέτης µου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω επίσης στους καθηγητές κκ. Αχιλλέα Καψάλη, Ελένη Χοντολίδου και Κυριάκο Μπονίδη για τα σχόλια, τις συµβουλές και την καλοπροαίρετη κριτική τους. Η εργασία αυτή δεν θα ήταν δυνατό να ολοκληρωθεί χωρίς τη συµβολή του κ. ηµήτρη Φραγκόπουλου, πρώην διευθυντή στο Ζωγράφειο, ο οποίος αναλάµβανε κάθε φορά χωρίς δεύτερη σκέψη να µου στέλνει από την Κωνσταντινούπολη την απαραίτητη βιβλιογραφία, του κ. İbrahim Kelağa Ahmet, διδάσκοντος στο Πανεπιστήµιο της Άγκυρας, ο οποίος απάντησε µε προθυµία στα διάφορα ερωτήµατά µου σχετικά µε το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστηµα, της κ. Μαρίας Χασαπίδου, που µε εξυπηρέτησε σε κάθε περίπτωση, αλλά και της κ. Αφροδίτης Μαντώ, η οποία έλεγξε την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των στατιστικών µεθόδων που εφαρµόστηκαν στην παρούσα εργασία αλλά και των δεδοµένων που προέκυψαν. Τέλος, θα ήταν παράλειψη, αν δεν ευχαριστούσα τους γονείς µου για την υλική και ηθική ενίσχυση και την αµέριστη συµπαράσταση τους σε όλη τη διάρκεια της κοπιαστικής εργασίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στη µητέρα µου, Ζωή Κωνσταντά-Τσιανάκα, για τις χρήσιµες υποδείξεις της κατά τη µετάφραση των τουρκικών κειµένων ως γνώστρια της τουρκικής γλώσσας. Τους ευχαριστώ θερµά όλους για το χρόνο που µου χάρισαν αφειδώς. Η ευθύνη, ωστόσο, για το τελικό αποτέλεσµα βαρύνει αποκλειστικά τον συγγραφέα. v

6 vi ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 Α ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ 1. ΤΟ Ι ΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΣ «ΕΑΥΤΟΣ» Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Η άνοδος του εθνικισµού στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και η δηµιουργία της τουρκικής εθνικής ταυτότητας Ο επίσηµος κεµαλικός εθνικισµός Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΟΜΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΟΜΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ ΓΕΝΙΚΑ ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ (ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ) ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Τα µαθήµατα της Ιστορίας και της Πολιτικής Αγωγής στο παρελθόν Το ισχύον Αναλυτικό Πρόγραµµα των µαθηµάτων των «Κοινωνικών Γνώσεων» και της «Αγωγής του Πολίτη και των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων»: στόχοι και περιεχόµενα µάθησης ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ Β ΜΕΡΟΣ: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ 3. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΙΕΘΝΩΣ Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός και υποθέσεις της έρευνας Το ερευνώµενο υλικό ΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 93

7 vii Η ερευνητική µέθοδος Ποσοτική Ανάλυση Περιεχοµένου Ποιοτική Ανάλυση Περιεχοµένου ΤΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ «ΕΑΥΤΟΣ»/«ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ» Ο ΕΘΝΙΚΟΣ «ΑΛΛΟΣ» Η εικόνα του Έλληνα Η εικόνα των υπόλοιπων «βαλκανικών λαών» Τουρκία και «Μεγάλες υνάµεις»: η εικόνα των Ευρωπαίων ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

8 viii

9 0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εκπαίδευση αποτελεί τον σηµαντικότερο ίσως ιδεολογικό µηχανισµό κάθε σύγχρονου κράτους, καθώς χρησιµοποιείται, για να διευκολύνει την ελεγχόµενη ενσωµάτωση της νεότερης γενιάς στο καθιερωµένο σύστηµα θεσµών, αξιών και αντιλήψεων. Τα εγχειρίδια Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής θεωρούνται από τα σηµαντικότερα µέσα για τη διαµόρφωση της εθνικής ταυτότητας και την απόκτηση ιστορικής και πολιτικής συνείδησης. Χάρη σε αυτά οι µαθητές σε µικρή ηλικία εφοδιάζονται µε εικόνες του έθνους τους, αναφορικά µε τη θέση του στην ιστορία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, καθώς επίσης και µε εικόνες του «άλλου», ειδικότερα των γειτονικών λαών. Εξαιτίας αυτής της πραγµατικότητας αποδίδεται στα µαθήµατα της Ιστορίας και της Πολιτικής Αγωγής ένας ι- διαίτερος ρόλος, ο οποίος ξεπερνά τους εκπαιδευτικούς στόχους, µετατρέποντάς τα σε σηµαντικό όργανο της κρατικής πολιτικής. Τα έθνη του κόσµου, που δη- µιουργούν κράτη, έχοντας ως πρότυπό τους το µοντέλο του έθνους-κράτους, «εφευρίσκουν» µια ορισµένη εικόνα του εαυτού τους µε έντονες αναφορές στο η- ρωικό παρελθόν τους, την παράδοσή τους 1, τον εθνικό πολιτισµό τους, την γλώσσα τους, τα έθιµά τους. Η επινόηση του επιθυµητού παρελθόντος από τα έ- θνη διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στον τύπο κοινωνικοποίησης των νέων ανθρώπων, καθώς µέσα από τη διαδικασία απόκτησης εθνικής συνείδησης και ι- στορικής µνήµης µπορεί να οδηγηθούν µελλοντικά οι νέοι άνθρωποι σε αντιπάθειες και συγκρούσεις µε τους γειτονικούς λαούς παρά σε ειρηνικές διευθετήσεις των διαφορών µέσω της αµοιβαίας κατανόησης. Οι βάσεις της εθνικής ταυτότητας 2 στα περισσότερα εγχειρίδια Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής τίθενται σιωπηρά µέσω του χειρισµού των ιστορικών γεγονότων. Προκειµένου να «αποδείξουν» οι λαοί τη συνεχή παρουσία τους στον χρόνο και στο χώρο, στον οποίο κατοικούν, κατασκευάζουν ένα ιστορικό παρελθόν σύµφωνο µε τους «εθνικούς» στόχους. Η επίδραση αυτής της διαδικασίας είναι εντονότερη, επειδή µε αυτόν τον τρόπο η φαινοµενικά ουδέτερη παρουσίαση ενός ιστορικού γεγονότος στα σχολικά εγχειρίδια αποκτά την «ισχύ» της αντικειµενικής γνώσης και της αλήθειας. Αντίθετα, η επιβολή µε προπαγανδιστικό τρόπο συγκεκριµένων απόψεων προκαλεί την αντίδραση των µαθητών, µειώνοντας έτσι τις πιθανότητες επιτυχίας. Στα εγχειρίδια των περισσότερων χωρών των 1 Βλ. σχετικά: Ε. Hobsbawm & T. Ranger (ed.) (1983), The Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge University Press. 2 Για τη σχέση της εθνικής ταυτότητας µε τα σχολικά εγχειρίδια βλ.: D. Stojanovic (2001), History Textbooks and the Creation of National Identity in C. Koulouri (ed.), Teaching History of Southeastern Europe, Thessaloniki: Center For Democracy And Reconciliation In Southeast Europe, σσ , Η. Schissler (2001), Beyond National Narratives. The Role of History Textbooks in C. Koulouri (ed.), Teaching History of Southeastern Europe, Thessaloniki: Center For Democracy And Reconciliation In Southeast Europe, σσ

10 Βαλκανίων για παράδειγµα δηµιουργείται η αίσθηση του «ιστορικού αλάθητου» του έθνους, καθώς υπάρχει η αίσθηση ότι οι πράξεις του συγκεκριµένου έθνους στο παρελθόν δεν έβλαψαν ποτέ τους γείτονές του. Συνεπώς, οι µαθητές δεν είναι σε θέση να αντιµετωπίσουν το παρελθόν του έθνους τους κριτικά αλλά ακόµη και το παρόν περισσότερο ρεαλιστικά. Οι ιστορικές στιγµές κατά τις οποίες ένα έθνος θα µπορούσε να κατηγορηθεί για ανεπιθύµητα γεγονότα είτε αγνοούνται εντελώς είτε παρουσιάζονται σκόπιµα ως λιγότερο σηµαντικές ή ακόµα στη δεδοµένη στιγµή υπεύθυνοι θεωρούνται οι «άλλοι». Αυτό δηµιουργεί µια εικόνα του έ- θνους του «πάντα δίκαιου», που θεωρεί ως ιστορική αδικία ο,τιδήποτε αντιτίθεται στις εθνικές επιδιώξεις. Επιπλέον, στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής των χωρών της νοτιοανατολικής Ευρώπης ο «εθνικός εαυτός» παρουσιάζεται ως το θύµα των περισσότερων γειτονικών λαών, οι οποίοι αναλαµβάνουν το ρόλο του θύτη. Τα ιστορικά γεγονότα στα εγχειρίδια ερµηνεύονται µε έναν τρόπο που δίνει την αίσθηση ότι οι περισσότεροι γειτονικοί λαοί χαρακτηρίζονται από αλυτρωτισµό. Με αυτόν τον τρόπο καθιερώνεται µια αυταρχική αντίληψη της ιστορίας κατά την οποία τα άτοµα του έθνους δεν φέρουν καµία ευθύνη, αντίθετα κύριοι υπεύθυνοι είναι οι «άλλοι» και οι ιστορικές συγκυρίες. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης και ιδιαίτερα των Βαλκανίων η προσέγγιση του παρελθόντος στα σχολικά εγχειρίδια παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία. Συνήθως, στα περιεχόµενα των εθνικών Αναλυτικών Προγραµµάτων Ιστορίας και των δύο βαθµίδων περιλαµβάνονται θεµατικές ενότητες που προκαλούν «εθνική υπερηφάνεια ή πόνο». Παρουσιάζεται αφενός το µυθικό παρελθόν του έθνους και αφετέρου περιγράφονται κατακτήσεις, νικηφόρες µάχες, πικρές ήττες και αιµατοχυσίες αλλά και η δηµιουργία µεγάλων αυτοκρατοριών µέχρι την τελική «γέννηση» των σύγχρονων εθνών. Τα περισσότερα εθνικά Αναλυτικά Προγράµµατα Ιστορίας στοχεύουν στην απόκτηση εθνικής συνείδησης µέσω της εθνικής ιστορικής µνήµης γι αυτό άλλωστε απαριθµούν τα σηµαντικότερα γεγονότα και συµβάντα αλλά και τις προσωπικότητες της εθνικής ιστορίας που οι µαθητές οφείλουν να γνωρίζουν. Η οικοδόµηση της ιστορικής γνώσης βασίζεται περισσότερο σε εκείνα τα στοιχεία που κατέστησαν το έθνος ή το κράτος µοναδικό, παρά σε εκείνα τα στοιχεία που µοιράστηκαν µε τους γείτονες ή µε άλλα έθνη, ακριβώς επειδή οι µαθητές διδάσκονται αποκλειστικά για τις εθνικές ιδιαιτερότητες, ακόµα κι όταν αυτές στην πραγµατικότητα χαρακτηρίζουν τα έθνη µιας ευρύτερης περιοχής ή ακόµα και όλου του κόσµου. Κατά συνέπεια οι µαθητές αποκτούν µια εσφαλµένη εικόνα του παρελθόντος εξαιτίας του τρόπου µε τον οποίο διδάσκεται η ιστορία, καθώς η παρουσίαση είναι επιλεκτική, εφόσον οι µαθητές ενηµερώνονται αφενός για τις εθνικές συµφορές και αφετέρου για ο,τιδήποτε ενισχύει την εθνική υπερηφάνεια. Αυτή η µονοµερής προσέγγιση της ιστορίας έχει ως θύµατα τους «άλλους» που µετά βίας χωράνε σε οποιοδήποτε Πρόγραµµα Σπουδών ή διδακτέα ύλη του µαθήµατος της Ιστορίας ακόµα και όταν οι τελευταίοι πρωταγωνιστούν. Τα ιστορικά στοιχεία, τα οποία αποτελούν µέρος της ιστορίας άλλων γειτονικών λαών, αλλά δεν έχουν άµεση σχέση µε την εθνική ιστοριογραφία, δεν παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον και 2

11 γι αυτό παραλείπονται. Εποµένως, τα περισσότερα κράτη του κόσµου, φροντίζουν συνήθως να µεταβιβάζονται στους µαθητές µόνον εκείνες οι γνώσεις και οι αξίες, οι οποίες ενισχύουν την καθεστηκυία τάξη και την εθνική ταυτότητα των µαθητών, και απαλείφουν κάθε άλλη γνώση και αξία που αντιβαίνει τα παραπάνω. Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, χαρακτηρίζουν τα περισσότερα έθνη στα Βαλκάνια. Ωστόσο, ο ρόλος της ιστορικής και πολιτικής εκπαίδευσης δεν είναι ακριβώς ο ίδιος σε όλες τις κοινωνίες. Σε κοινωνίες όπως η τουρκική, χαρακτηριστικά της οποίας είναι η προβληµατική οικονοµική ανάπτυξη, η αυταρχική κρατική δοµή και η ανύπαρκτη ουσιαστικά κοινωνία των πολιτών, είναι αναµενό- µενο η εκπαίδευση να µετατρέπεται σε µηχανισµό κοινωνικοπολιτικού ελέγχου και ιδεολογικής κατήχησης. Για το τουρκικό εκπαιδευτικό σύστηµα είναι χαρακτηριστικός ένας αυστηρός κρατικός έλεγχος, στενά συνδεδεµένος µε την άκα- µπτη γραφειοκρατία, που χαρακτηρίζει άλλωστε ολόκληρη την δηµόσια διοίκηση της χώρας, και τις σκοπιµότητες των διαφόρων κέντρων εξουσίας (στρατός, πολιτικά κόµµατα κ.ά.). Για να κατανοήσουµε, ωστόσο, την εκπαιδευτική φιλοσοφία ενός εκπαιδευτικού συστήµατος, είναι σηµαντικό να γνωρίζουµε στοιχεία από την ιστορία, την κοινωνική οργάνωση, καθώς και τις πολιτικές και οικονο- µικές συνθήκες που επικρατούν σε ένα κράτος. Η πολύ σύντοµη παρουσίαση των ιδιαίτερων συνιστωσών της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας κρίνεται απαραίτητη, προκειµένου να γίνουν κατανοητές στη συνέχεια οι τάσεις και οι ιδεολογικοί προσανατολισµοί των υπό έρευνα Αναλυτικών Προγραµµάτων και σχολικών εγχειριδίων. Άλλωστε, η γνώση του κοινωνικού και πολιτικού κλίµατος στο ο- ποίο συντελέστηκε η συγγραφή τους, δηλαδή της περιρρέουσας ατµόσφαιρας, βοηθά στην ανάλυση και στην καλύτερη ερµηνεία του υπό έρευνα υλικού. Γι αυτό το λόγο στη συνέχεια περιγράφονται σύντοµα µια σειρά από βασικά χαρακτηριστικά και δοµικά στοιχεία της σύγχρονης Τουρκίας. Η σύγχρονη Τουρκία χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα, που οφείλεται κυρίως στις πολλές φυσιογνωµίες-ταυτότητες του κράτους και του τουρκικού λαού, αλλά και στις έντονες εσωτερικές αντιθέσεις που επικρατούν στη χώρα (Ντόκος, 2002: 651). Συγκεκριµένα, η Τουρκία είναι µια µουσουλµανική χώρα που αποτελεί παράδειγµα εκσυγχρονισµού, εκκοσµίκευσης, αλλά και εκδηµοκρατισµού για τον µουσουλµανικό κόσµο. Ο Κεµαλισµός, πολύτιµη «παρακαταθήκη» του Κεµάλ Ατατούρκ στο τουρκικό έθνος, αποτελεί την κυρίαρχη ιδεολογία στην Τουρκία (Dodd, 1979). ύο βασικές αρχές του Κεµαλισµού παραµένουν σήµερα σε ισχύ: η εθνικοφροσύνη και η εκκοσµίκευση. Η έλλειψη διάθεσης για αναγνώριση των µειονοτήτων και η θεώρηση του πολιτικού Ισλάµ ως απειλής για τον κοσµικό χαρακτήρα του κράτους επηρεάζουν αρνητικά την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα του κράτους, την οµαλή λειτουργία της δηµοκρατίας και το σεβασµό των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Η εξωτερική και εσωτερική πολιτική του κράτους διαµορφώνονται ουσιαστικά από τις αποφάσεις κυρίως των στρατιωτικών, οι οποίοι έχουν τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στο Συµβούλιο Εθνι- 3

12 4 κής Ασφάλειας 3. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάµεις θεωρούνται ως ο «θεµατοφύλακας» και ο «προστάτης» των αρχών του Κεµαλισµού. Η επιρροή τους στο εσωτερικό της χώρας είναι καθοριστική, καθώς µπορούν να ελέγχουν την πολιτική ζωή. Η παρουσία, άλλωστε, των στρατιωτικών στην τουρκική πολιτική ζωή ήταν ανέκαθεν ιδιαίτερα έντονη (Heper & Evin, 1988, Hale, 1994). Ενώ τα πρώτα χρόνια της ύπαρξης της Τουρκικής ηµοκρατίας η επιρροή των στρατιωτικών εκδηλωνόταν κεκαλυµµένα, έπειτα από το πραξικόπηµα του 1960 οι παρεµβάσεις του στρατιωτικού κατεστηµένου στην πολιτική ζωή της χώρας ήταν περισσότερο α- προκάλυπτες (Ρόµπινς, 2004). Μια εξίσου σηµαντική παράµετρος του τουρκικού πολιτικού συστήµατος θεωρείται και το πολιτικό Ισλάµ. Η εµφάνιση του πολιτικού Ισλάµ στην Τουρκία πραγµατοποιείται στη δεκαετία του 50 µε την καθιέρωση της πολυκοµµατικής δηµοκρατίας. Μετά το 1980 οι στρατιωτικές κυβερνήσεις σφετερίζονται τη δυνα- µική του Ισλάµ για την εξυπηρέτηση των εθνικιστικών ιδεών (Τουρκοΐσλαµική Σύνθεση) 4. Όλο αυτό το διάστηµα οι ισλαµιστές και η ισλαµιστική ιδεολογία θα προσπαθήσουν και τελικά θα πετύχουν να διεισδύσουν σε στρατηγικής σηµασίας κρατικούς οργανισµούς. Ωστόσο, αυτή η γρήγορη άνοδος του πολιτικού Ισλάµ τα τελευταία χρόνια αποτελεί µια ακόµη πηγή εντάσεων και αιτία κοινωνικής αναταραχής για την κεµαλική Τουρκία (Toprak, 1981). Αν και η Τουρκία στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών έχει υποστεί σηµαντικές αλλαγές, οι οποίες επηρέασαν σε κάποιο βαθµό και την τουρκική κοινωνία, δεν κατάφερε να ξεπεράσει σοβαρά εσωτερικά προβλήµατα πολιτικής, οικονοµικής και κοινωνικής φύσης 5. Όσον αφορά στην ελευθερία της ατοµικής έκφρασης, αυτή πραγµατικά είναι περιορισµένη, αφού στους Τούρκους πολίτες δεν επιτρέπεται η έκφραση των απόψεών τους σε θέµατα εθνοτήτων και κυρίως σε ό,τι έχει σχέση µε το Κουρδικό Ζήτηµα. Σε πολλές περιπτώσεις έχουν καταδικαστεί Τούρκοι υπήκοοι και ξένοι σε εξαιρετικά αυστηρές ποινές, ακριβώς, επειδή εξέφρασαν διαφορετικές απόψεις από την επίσηµη. Η κοινωνία των πολιτών στη σηµερινή Τουρκία δεν έχει επιτευχθεί ακόµα σε ικανοποιητικό βαθµό, όπως υπάρχει στη ύση. εν θα ήταν υπερβολική η άποψη ότι η κοινωνία των πολιτών στην Τουρκία υπάρχει µόνο στα χαρτιά, καθώς εµποδίζεται η ανάπτυξη µιας κοινωνίας των πολιτών που θα µπορούσε να λειτουργήσει µε πλήρη ελευθερία. Οι πολίτες, ειδικά εκείνοι των λιγότερο οικονοµικά ευνοηµένων τάξεων και των µειονοτήτων, δεν έχουν πλήρη και ανεµπόδιστη ελευθερία εξαιτίας της καθεστωτικής κεµαλικής γραφειοκρατίας, µε αποτέλεσµα το κράτος να µην 3 Το Συµβούλιο Εθνικής Ασφαλείας (Milli Güvenlik Kurulu) ιδρύθηκε επισήµως µε νόµο το Μάρτιο του Εκτός από τον πρόεδρο, στο συµβούλιο συµµετέχουν ο πρωθυπουργός, οι υπουργοί Άµυνας, Εξωτερικών και Εσωτερικών, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου και οι αρχηγοί των τριών στρατιωτικών σωµάτων, καθώς και ο αρχηγός της αστυνοµίας. Το συµβούλιο διαθέτει τη δική του γραµµατεία και µια σειρά από τµήµατα. Το Συµβούλιο Εθνικής Ασφαλείας έχει εξελιχθεί σε έναν πανίσχυρο θεσµό, αντικαθιστώντας συχνά τους πολιτικούς στη λήψη αποφάσεων. 4 Βλ. υποσηµείωση Βλ. Finkel A. & Sirman N. (eds.) (1990), Turkish State, Turkish Society. New York: Routledge.

13 ανταποκρίνεται µε τον ίδιο τρόπο στα αιτήµατα που προέρχονται από διαφορετικά τµήµατα της κοινωνίας. Η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωµάτων υφίσταται ακόµα στην Τουρκία µε ένα «θεσµοποιηµένο» τρόπο. Έτσι, παρά το γεγονός ότι στη σηµερινή Τουρκία εµφανίζεται να υπάρχει µια κοινωνία των πολιτών σε ένα επιφανειακό επίπεδο µε την ύπαρξη ενός µεγάλου αριθµού µη κυβερνητικών οργανώσεων, εφόσον το κράτος επιτρέπει την ίδρυσή τους και την ενθαρρύνει επιπλέον, ωστόσο, η κοινωνία των πολιτών παραµένει υπανάπτυκτη και περιορισµένη (Karaman & Aras, 2000: 44). Τέλος, τα χρόνια προβλήµατα της τουρκικής οικονοµίας (τεράστια δηµοσιονοµικά ελλείµµατα, υψηλός πληθωρισµός, µεγάλο εξωτερικό χρέος) την καθιστούν εξαιρετικά εύθραυστη στις εξωτερικές αναταράξεις (Hale, 1981). Πέρα από αυτά υπάρχει µεγάλη ανισότητα στην κατανοµή του εισοδήµατος, η οποία (ανισότητα) είναι τόσο κοινωνική όσο και γεωγραφική µεταξύ Ανατολικής και υτικής Τουρκίας. Επιπλέον, η µεσαία τάξη της Τουρκίας εµφανίζεται συρρικνωµένη (20-25% του συνολικού πληθυσµού). Τα στοιχεία αυτά δείχνουν µια εικόνα της Τουρκίας που την κατατάσσει στις υπανάπτυκτες παρά στις αναπτυσσόµενες χώρες (Ντόκος, 2002: 656). Η ανισότητα στην κατανοµή του εισοδήµατος έχει ως αποτέλεσµα µεγάλο µέρος του πληθυσµού να ζει στα όρια της φτώχειας και το µορφωτικό επίπεδό του να χαρακτηρίζεται ως χαµηλό. Αυτές οι αιτίες συντελούν στην µετατροπή του εν λόγω πληθυσµού σε µια φθηνή και πειθαρχηµένη εργατική δύναµη (Καραφωτάκης, 2002: 50). Στην παρούσα εργασία ερευνάται το περιεχόµενο των σύγχρονων τουρκικών σχολικών εγχειριδίων των µαθηµάτων της Ιστορίας και της Πολιτικής Αγωγής, που χρησιµοποιούνται στο πλαίσιο της οκτάχρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης, καθώς και των Αναλυτικών Προγραµµάτων των αντίστοιχων µαθηµάτων. Σκοπός της µελέτης είναι να ανιχνεύσει τις αναπαραστάσεις του εθνικού «εαυτού» και των διαφόρων εθνικών «άλλων» στα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια και Αναλυτικά Προγράµµατα των µαθηµάτων της Ιστορίας και της Πολιτικής Αγωγής. Κατ επέκταση να διαπιστώσει το βαθµό εθνοκεντρισµού του τουρκικού εκπαιδευτικού συστήµατος, το οποίο αποτελεί προϊόν του ευρύτερου ιστορικού και κοινωνικο-πολιτισµικού πλαισίου, το οποίο διαµορφώθηκε στο πέρασµα του χρόνου. Η εργασία χωρίζεται σε δύο µέρη (θεωρητικό και ερευνητικό) και σε συγκεκριµένα κεφάλαια το καθένα: Στο πρώτο µέρος αναλύεται το κοινωνικο-πολιτικό κλίµα της Τουρκίας, το οποίο επηρεάζει άµεσα τα εν λόγω εγχειρίδια. Στο πρώτο κεφάλαιο (Το ιδεολογικό υπόβαθρο της τουρκικής εκπαίδευσης) παρουσιάζονται σύντοµα οι βασικοί όροι, οι οποίοι αφορούν στην πολυδιάστατη έννοια της εθνικής ταυτότητας και στον τρόπο διαµόρφωσης των εθνικών ταυτοτήτων, καθώς και οι πιο σηµαντικές θεωρίες για τον εθνικισµό ως ιδεολογία ή µορφή πολιτικής, αλλά και ως πολιτισµικό φαινόµενο. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά ειδικά στη γέννηση και διάδοση του τουρκικού εθνικισµού από τον 19 ο αιώνα µέχρι σήµερα και στα στοιχεία από τα 5

14 οποία αποτελείται η τουρκική εθνική ταυτότητα, προκειµένου να γίνουν κατανοητές συγκεκριµένες αναφορές στα σχολικά εγχειρίδια αλλά και για να κατανοηθεί ο ρόλος τους στην απόκτηση της τουρκικής εθνικής συνείδησης από τους µαθητές. Παρουσιάζονται, τέλος, οι απόψεις του Κεµαλισµού για την ιστορία, οι οποίες φθάνουν στο σηµείο να κατασκευάσουν ένα µυθικό παρελθόν σύµφωνα µε το οποίο οι Τούρκοι, προερχόµενοι από την Κεντρική Ασία, καθίστανται ρυθ- µιστές της παγκόσµιας ιστορίας και πρόγονοι του παγκόσµιου πολιτισµού. Οι απόψεις αυτές επηρέασαν και τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της εποχής (δεκαετία 30), ενώ ορισµένες επιβιώνουν και στα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια. Στο δεύτερο κεφάλαιο ( οµή και επίσηµες προδιαγραφές της τουρκικής εκπαίδευσης) περιγράφεται το σύγχρονο τουρκικό εκπαιδευτικό σύστηµα και γίνεται ιδιαίτερη µνεία στην υποχρεωτική εκπαίδευση µετά από την επέκτασή της σε οκτώ χρόνια. Ακολούθως, περιγράφονται οι προδιαγραφές της διδασκαλίας (Σχολικά Εγχειρίδια και Αναλυτικά Προγράµµατα) και γίνεται αναφορά στην παρουσία των µαθηµάτων της Ιστορίας και της Πολιτικής Αγωγής στα παλαιότερα και στα σηµερινά Αναλυτικά Προγράµµατα. Το δεύτερο µέρος περιλαµβάνει την παρουσίαση της µεθοδολογίας και των ερευνητικών δεδοµένων και αποτελεσµάτων. Συγκεκριµένα, στο τρίτο κεφάλαιο (Ανασκόπηση ερευνών για τα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια) γίνεται αναφορά στην έρευνα των σχολικών εγχειριδίων στην Τουρκία και διεθνώς και περιγράφονται οι πιο γνωστές έρευνες, οι οποίες έχουν δηµοσιευθεί κατά τα τελευταία χρόνια. Επίσης, γίνεται αναφορά στις ελληνικές έρευνες οι οποίες έχουν ως κύριο αντικείµενο την ανάλυση τουρκικών εγχειριδίων (µονογραφίες, άρθρα, ανακοινώσεις σε συνέδρια, διπλωµατικές εργασίες). Στο τέταρτο κεφάλαιο (Η ερευνητική διαδικασία) καταγράφονται ο σκοπός και οι υποθέσεις της έρευνας και περιγράφεται η δοµή των υπό έρευνα σχολικών εγχειριδίων και Αναλυτικών Προγραµµάτων. Επιπλέον, περιγράφεται εν συντοµία η µέθοδος της έρευνας, η επιλογή των υποδειγµάτων ανάλυσης, καθώς και η συγκρότηση του συστήµατος κατηγοριών. Τέλος, γίνεται αναφορά στην ποσοτική (επιλογή των µονάδων ανάλυσης) και στην ποιοτική ανάλυση περιεχοµένου. Στο πέµπτο κεφάλαιο (Τα δεδοµένα της έ- ρευνας) παρατίθενται τα ερευνητικά στοιχεία, καθώς και η ανάλυσή τους. Έτσι, τα δεδοµένα, τα οποία προέκυψαν από τις αναλύσεις, ποσοτικές και ποιοτικές, δίνουν την εικόνα των σχολικών εγχειριδίων της Ιστορίας και Πολιτικής Αγωγής καθώς και των Αναλυτικών Προγραµµάτων. Η έρευνα ολοκληρώνεται µε την διατύπωση των γενικών συµπερασµάτων (έκτο κεφάλαιο). 6

15 7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΩΝ: Ι ΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ, ΟΜΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ

16 8 1. ΤΟ Ι ΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ 1.1. ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΣ «ΕΑΥΤΟΣ» Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζεται η έννοια της εθνικής ταυτότητας και του εθνικισµού, δηλαδή αναλύονται σύντοµα οι ποικίλες εκδοχές του εθνικισµού, καθώς και µερικές από τις σχετικές θεωρίες, οι οποίες θα αποτελέσουν στη συγκεκριµένη εργασία το πλαίσιο για την ανάλυση της τουρκικής εθνικής ταυτότητας και του τουρκικού εθνικισµού. Η εθνική ταυτότητα και το έθνος αποτελούν σύνθετα δηµιουργήµατα, τα οποία περιλαµβάνουν εθνοτικά, πολιτισµικά, εδαφικά, οικονοµικά και νοµικοπολιτικά συστατικά. Έτσι, τα µέλη ενός έθνους ζουν και αναπτύσσουν τις δραστηριότητές τους µέσα σε ένα συγκεκριµένο κοινωνικό πλαίσιο και «ιστορικό» έδαφος. Ιδιαίτερα το «ιστορικό έδαφος» βοηθά στην τοποθέτηση ενός έθνους στο χρόνο και στο χώρο. Τα ίδια τα έθνη προσπαθούν να εγγυηθούν τον έλεγχο των πόρων του συγκεκριµένου εδάφους, ενθαρρύνουν την κινητικότητα αγαθών, καθώς και την κατανοµή των πόρων µεταξύ των µελών τους. Επιπλέον, η εθνική ταυτότητα είναι σε θέση να στηρίζει το κράτος και τα όργανά του ή ακόµη και τα προ-πολιτικά ισοδύναµά τους στην περίπτωση που κάποιο έθνος δεν έχει αποκτήσει δικό του κράτος. Από µια άποψη η εθνική ταυτότητα νοµιµοποιεί τα κοινά νοµικά δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τους συγκεκρι- µένους νόµους ενός κράτους, λαµβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες αξίες, το χαρακτήρα και τα ήθη και έθιµα ενός λαού (Smith, 2000: 32-33). Πέρα όµως από τις παραπάνω εξωτερικές λειτουργίες, τις οποίες επιτελούν οι εθνικές ταυτότητες, επιτελούν και άλλες εσωτερικές ή και προσωπικές λειτουργίες. Η πρώτιστη ίσως είναι αυτή της κοινωνικοποίησης των µελών ενός έθνους. Αυτό επιτυγχάνεται µέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης 6, η οποία αποσκοπεί στην απόκτηση µιας διακριτής, κοινής κουλτούρας αλλά και στην αφοσίωση στο έθνος (Gellner, 1983). Επιπλέον, η εθνική ταυτότητα υποδεικνύει στα µέλη ενός έθνους ένα σύνολο από κοινές αξίες, σύµβολα και παραδόσεις. Σύµβολα, όπως σηµαίες, εθνικοί ύµνοι, στολές, µνηµεία και τελετές, υπενθυµίζουν στα µέλη της κοινωνίας την κοινή κληρονοµιά και την πολιτιστική τους συγγένεια, αλλά 6 Πολλοί ερευνητές επισηµαίνουν το ρόλο, τον οποίο παίζει η εκπαίδευση στη δηµιουργία µιας συγκεκριµένης ταυτότητας. εν είναι τυχαίο ότι πολλά νεοσύστατα καθεστώτα, µεταξύ αυτών και το κεµαλικό, επιδόθηκαν µε ζήλο στην καταπολέµηση του αναλφαβητισµού και τη µόρφωση του λαού, προσέχοντας ιδιαιτέρως το περιεχόµενο της παρεχόµενης εκπαίδευσης. Στόχος της συγκεκριµένης εκπαίδευσης είναι να ωφελήσει τόσο το άτοµο όσο και το έθνος. Στην περίπτωση της Τουρκίας π.χ. δίνεται έµφαση στις υποχρεώσεις που έχει το άτοµο απέναντι στο κράτος και τις υπηρεσίες, που µπορεί να προσφέρει, για να θεωρείται και το ίδιο ευτυχισµένο. Για το ρόλο αυτό της δηµόσιας εκπαίδευσης βλέπε: L. Greenfeld (1992), Nationalism. Five Roads to Modernity, Cambridge: Harvard University Press, M. Teich & R. Porter (επιµ.) (1993), The National Question in Europe in Historical Context, Cambridge: Cambridge University Press.

17 9 και την ανάγκη υπεράσπισής τους σε περίπτωση που αισθάνονται ότι αυτά απειλούνται. Τέλος, η συνειδητοποίηση της εθνικής ταυτότητας βοηθά αποτελεσµατικά στον προσδιορισµό του εθνικού εαυτού σε σχέση µε τον υπόλοιπο κόσµο. Α- ποκτούµε έτσι τη δυνατότητα να ανακαλύψουµε «ποιοι είµαστε» (Smith, 2000: 34). Το νόηµα της λέξης «έθνος» έχει αλλάξει στην πορεία των αιώνων. Υπήρξαν π.χ. περιπτώσεις, όπως στην προεπαναστατική Γαλλία, που η συγκεκριµένη έννοια αφορούσε στην εσωτερική πολιτική, η οποία σχετιζόταν µε το συσχετισµό των δυνάµεων. ηλαδή η έννοια του «έθνους», εκτός από το βασιλικό οίκο και την αριστοκρατία, αναφερόταν σε ένα τµήµα µόνο της γαλλικής κοινωνίας. Πολύ αργότερα, κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέµων κατέληξε να ση- µαίνει το γαλλικό λαό, ο οποίος πλέον διακρινόταν από τους άλλους λαούς της Ευρώπης (Cobban, , Palmer, 1940: ). Στο ερώτηµα τι είναι έθνος, ο Mazzini πιστεύει ότι είναι «ένας όµιλος ελευθέρων και ίσων ανθρώπων που συνδέονται µεταξύ τους µε αδελφική οµόνοια» (Mazzini, 1966: 55-58). Ο ορισµός αυτός δεν απέχει και πολύ από τον ορισµό του Smith, ο οποίος θεωρεί ότι το έθνος είναι «µια ευρεία, κάθετα συνδεδεµένη και µεταβλητής επικράτειας οµάδα, η οποία έχει κοινά πολιτικά δικαιώµατα και αίσθηµα συλλογικότητας σε συνδυασµό µε ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά, τα οποία διαφοροποιούν τα µέλη της από τα µέλη άλλων ανάλογων οµάδων, µε τις οποίες διατηρούν συµµαχικές ή εχθρικές σχέσεις» (Smith, 1971: 175). Επιπλέον, ο ίδιος επισηµαίνει ότι ενώ η έννοια του «έθνους» είναι βασική για την ύπαρξη του «εθνικισµού», υπάρχουν «έθνη» τα ο- ποία δε διέπονται από «εθνικισµό» και το αντίστροφο (Smith, 1971: 28). Ο ίδιος ο εθνικισµός αποτελεί µια µορφή συλλογικής ταυτότητας. Ο Smith θεωρεί τον εθνικισµό ως το ιδεολογικό κίνηµα το οποίο στοχεύει στην επίτευξη και διατήρηση της αυτονοµίας, της συνοχής και της ιδιαιτερότητας µιας κοινωνικής οµάδας, η οποία θεωρείται από ορισµένα µέλη της ως υπαρκτό ή δυνάµει έθνος. Εποµένως, ο εθνικισµός είναι ταυτόχρονα και ιδεολογία και κίνηµα και µπορεί να σηµαίνει: «-το σύνολο της διαδικασίας σχηµατισµού και συντήρησης εθνών ή εθνικών κρατών, -τη συνείδηση του «ανήκειν» σε ένα έθνος, καθώς και τα αισθήµατα και τους πόθους που σχετίζονται µε την ασφάλεια και την ευηµερία του, -µια γλώσσα για το «έθνος» και το ρόλο του, -µια ιδεολογία που περιλαµβάνει ένα πολιτισµικό δόγµα για το έ- θνος και την εθνική βούληση, καθώς και την επιταγή της πραγµάτωσης των εθνικών πόθων και της εθνικής βούλησης, -ένα κοινωνικό και πολιτικό κίνηµα που αποσκοπεί στην επίτευξη των στόχων του έθνους και στην πραγµάτωση της εθνικής βούλησης» (Smith, 2000: ).

18 Ο Gellner υποστηρίζει ότι οι λαοί γίνονται εθνικιστές όχι για συναισθη- µατικούς λόγους αλλά εξαιτίας αντικειµενικών και πρακτικών αναγκών. Από αυτήν την άποψη, ο εθνικισµός χαρακτηρίζεται ως αποσχιστικό κίνηµα, που καθοδηγείται από τη διανόηση ενός έθνους και υποστηρίζεται από την αποκλεισµένη µάζα των ανειδίκευτων εργατών. Επιπλέον, ο Gellner υπερτονίζει το ρόλο της κουλτούρας και της εκπαίδευσης, κάνοντας τη διάκριση µεταξύ «υψηλής» και «χαµηλής» κουλτούρας. Η «υψηλή» κουλτούρα ταυτίζεται συνήθως µε την επίσηµη κουλτούρα ενός κράτους και των κυβερνώντων του, ενώ οι «χαµηλές» κουλτούρες, οι οποίες έχουν περιορισµένη τοπική εµβέλεια, αναφέρονται στον ευρύτερο πληθυσµό των παραδοσιακών κοινωνιών. Άρα, κατά τον Gellner, στην πραγµατικότητα, εθνικισµός είναι η επιβολή µιας συγκεκριµένης «υψηλής» κουλτούρας σε µια κοινωνία, στην οποία παλαιότερα οι «χαµηλές» κουλτούρες καθόριζαν τη ζωή της συγκεκριµένης κοινωνίας σε µεγάλο βαθµό (Gellner, 1983: 57). Κοντά στην «υψηλή» και στη «χαµηλή» κουλτούρα, πολλές φορές συνυπάρχει και ένας φανταστικός λαϊκός πολιτισµός, ο οποίος έχει κατασκευαστεί από τους διανοούµενους ενός έθνους και αποτελεί ένα πλήρως επινοηµένο παρελθόν, το οποίο ταιριάζει απόλυτα στις απόψεις και θέσεις των εθνικιστών διανοουµένων. Ο σκοπός ενός τέτοιου λαϊκού πολιτισµού δεν είναι άλλος από τη διαµόρφωση ή την ενίσχυση µιας κοινής ταυτότητας (Hobsbawm, 1983). Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι ο εθνικισµός είναι σχετικά σύγχρονο φαινόµενο, καθώς θεωρούν ότι εµφανίστηκε στην Ευρώπη στα τέλη του 18 ου ή στις αρχές του 19 ου αιώνα. Ως αφετηρία του θα µπορούσε να θεωρηθεί η Γαλλική Επανάσταση. Ενώ πριν από τη Γαλλική Επανάσταση π.χ. οι πόλεµοι διεξάγονταν µε τη βοήθεια ξένων µισθοφόρων, από τότε διεξάγονταν σχεδόν αποκλειστικά από τους εθνικούς στρατούς (Poulton, 2000: 15). Η εµφάνιση του εθνικισµού σχετίζεται άµεσα µε τη δηµιουργία του σύγχρονου κράτους, τη µαζική κινητοποίηση των πολιτών και τις ανάγκες της σύγχρονης οικονοµίας σε εξειδικευµένο εργατικό δυναµικό. Ουσιαστικά, ο εθνικισµός θεωρείται απότοκο της βιοµηχανικής κοινωνικής οργάνωσης. Η πρώιµη εκβιοµηχάνιση συνδέεται µε την πληθυσµιακή έκρηξη, τη ραγδαία αστικοποίηση, την εργατική µετανάστευση και τη διείσδυση µιας συγκεντρωτικής πολιτείας στις αποµονωµένες κοινότητες της προηγούµενης αγροτικής εποχής. Χάρη στον εθνικισµό το έθνος αποκτά πλέον υπέρτατη σηµασία, την οποία οφείλει σε έναν κοινό πολιτισµό βασισµένο στην εγγραµµατοσύνη. Το ίδιο το κράτος αναλαµβάνει τη συντήρηση και την εποπτεία αυτού του κοινού πολιτισµού και της µεγάλης κοινωνικής υποδοµής µέσω της οργανωµένης εκπαίδευσης (Gellner, 1983). Υπάρχουν διάφοροι γενεσιουργοί παράγοντες του εθνικισµού. Ένας τέτοιος παράγοντας είναι σύµφωνα µε τον Kedourie οι διανοούµενοι, οι οποίοι προέρχονται από µια µειονότητα και οι οποίοι µπορεί να γίνουν ενεργοί εθνικιστές, όταν αποκλειστούν από τη δυνατότητα κοινωνικής ανόδου, την οποία θα µπορούσαν να έχουν υπό άλλες συνθήκες (Kedourie, 1966: 44). Άλλος γενεσιουργός παράγοντας του εθνικισµού θεωρείται η οικονοµική δυσπραγία. Οι διανοούµενοι αντιδρούν σ αυτήν την κατάσταση αλλά και γενικότερα στην παρακµή 10

19 11 των κοινωνιών, αναζητώντας αποτελεσµατικές θεραπείες. Στην περίπτωση αυτή η πιο αποτελεσµατική θεραπεία µπορεί να θεωρηθεί η κινητοποίηση των µαζών. Η οικονοµική δυσπραγία αλλά και η παρακµή µιας κοινωνίας αποτελούν προϋποθέσεις για τη µετάβαση από έναν ήπιο σχετικά εθνικισµό σε έναν πιο ριζοσπαστικό εθνικισµό, ο οποίος µε τη σειρά του µπορεί να καταλήξει σε ρατσισµό ή φασισµό (Anderson, 1991: 149). Επίσης, µια κοινωνία της οποίας το βιοτικό επίπεδο θεωρείται πολύ χαµηλό µπορεί να λειτουργήσει ως αφετηρία για τη δη- µιουργία και ανάπτυξη του εθνικισµού. Στην περίπτωση αυτή ο εθνικισµός έρχεται να υποκαταστήσει το αίσθηµα εθνικής ντροπής, το οποίο αισθάνονται τα µέλη της συγκεκριµένης κοινωνίας και ιδίως οι διανοούµενοί της για το χαµηλό βιοτικό επίπεδο της κοινωνίας τους. Ένας άλλος παράγοντας, ο οποίος συµβάλλει στη δηµιουργία του εθνικισµού, είναι οι µικτές κοινότητες και οι πολύ-εθνικές κοινωνίες. Όταν µια συγκεκριµένη οµάδα ατόµων, η οποία έχει αποκτήσει την αίσθηση του «ανήκειν», ζει πολύ κοντά µε τους «άλλους» ή σε «µικτές» κοινότητες, τότε είναι πιθανόν να εκδηλωθεί ο εθνικισµός. Η αντίδραση σε αυτή την περίπτωση είναι η εκδήλωση ε- νός ανάλογου εθνικισµού από την άλλη πλευρά, η οποία οδηγεί σε ανταγωνισµούς µεταξύ των µελών των διαφόρων εθνοτικών κοινοτήτων 7. Ένα καλό παράδειγµα µικτών κοινοτήτων αποτελούν λιγότερο ή περισσότερο οι σύγχρονες κοινωνίες της υτικής Ευρώπης, στις οποίες έχει εισρεύσει µεγάλος αριθµός µεταναστών. Στην περίπτωση αυτή µπορεί να γεννηθεί ένας έντονος εθνικισµός, ο οποίος µπορεί να µεταβληθεί και σε ρατσισµό. Έχει άλλωστε επισηµανθεί από πολλούς ερευνητές ότι πολλές φορές οι ακραίοι εθνικιστές προέρχονται από παραµεθόριες περιοχές, είτε επειδή βρίσκονται κοντά στους «άλλους», είτε επειδή ανήκουν σε κάποια µειονότητα (Poulton, 2000: 21). Ο πόλεµος µε τη σειρά του συντελεί στην ανάπτυξη αλλά και στην αναζωπύρωση των εθνικισµών, πολύ περισσότερο στις µικτές κοινότητες. Η γιουγκοσλαβική τραγωδία µας παρέχει τέτοιου είδους παραδείγµατα στη Βοσνία- Ερζεγοβίνη αλλά και πιο πρόσφατα στο Κοσσυφοπέδιο. εν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι πολλοί λαοί επιλέγουν ως εθνικές τους εορτές πολεµικές επετείους. Σε ο- ρισµένες µάλιστα χώρες, όπως η Τουρκία, ο ρόλος του στρατού είναι βασικός στη διατήρηση της ενότητας του κράτους και στην εµφύσηση εθνικιστικών αξιών, καθώς ο στρατός αποτελεί το θεµατοφύλακα των εθνικών παραδόσεων. Ένας άλλος παράγοντας, ο οποίος υποβοηθά µια οµάδα ή ένα έθνος στη διαφοροποίησή του από τους άλλους, είναι η γλώσσα. Για τους Γερµανούς εθνικιστές και το «γερµανικό µοντέλο» 8 η γλώσσα αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του έθνους, δεδοµένου ότι η γλώσσα, η φυλή, ο πολιτισµός, αλλά µερικές 7 Για τα είδη των εθνοτικών κοινοτήτων βλέπε: A. D. Smith (2000), Εθνική Ταυτότητα, Αθήνα: Ο- δυσσέας, σσ Σύµφωνα µε το γερµανικό µοντέλο «η γλώσσα δεν είναι ένα άχρωµο όργανο, αλλά ένας θησαυρός αισθηµάτων και εσωτερικών εµπειριών, προϊόν µιας ιδιαίτερης ιστορίας και κληρονοµιά µιας ξεχωριστής παράδοσης» (Η συγκεκριµένη άποψη ανήκει στον Herder και περιλαµβάνεται στο βιβλίο του: «Πραγµατεία για την Προέλευση της Γλώσσας» [1772], Kedourie, 1966: 62).

20 12 φορές και η θρησκεία αποτελούν διαφορετικές όψεις του έθνους (Kedourie, 1966: 71-73). Από αυτή την αντίληψη απορρέει η άποψη ότι η ιδανικότερη πολιτική κατάσταση θα ήταν η δηµιουργία ενός κράτους για κάθε έθνος, το οποίο φυσικά θα µιλάει τη γλώσσα του. Γι αυτό το λόγο το γερµανικό µοντέλο θεώρησε τα πολυεθνικά κράτη ως «αφύσικα» και καταδικασµένα να αποτύχουν. Αντίθετα, τα µικρά οµόγλωσσα κράτη ήταν λογικό να ενωθούν και να συνυπάρχουν. Οι α- πόψεις αυτές των Γερµανών εθνικιστών δέχτηκαν αυστηρή κριτική, κυρίως διότι θεωρήθηκαν υπερβολικά στενές, καθώς λαµβάνουν υπόψη τους αποκλειστικά το γερµανικό εθνικισµό (Smith, 1971: 10). Ο εθνικισµός ωστόσο δεν αποτελεί ένα αδιαφοροποίητο σύνολο συγκεκριµένων χαρακτηριστικών. Εξετάζοντας τα διάφορα εθνικιστικά κινήµατα, διαπιστώνουµε ότι υπάρχουν σαφείς διαφορές ως προς τους στόχους τους. Έτσι, τα κύρια είδη των ιδεολογιών των εθνικιστικών κινηµάτων σχετίζονται µε την ιστορική περίοδο, τη γεωγραφική περιοχή, το επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης, τις φιλοσοφικές αντιλήψεις, το πολιτισµικό περιβάλλον και τις πολιτικές βλέψεις των ατόµων 9 (Smith, 2000: 120). Ο Anderson επισηµαίνει ότι στις παραδοσιακές κοινωνίες την αφοσίωση του ατόµου διεκδικούσε σχεδόν αποκλειστικά η κοινότητα του χωριού, η οποία ήταν πολύ µικρή και έτσι επέτρεπε σε όλα τα µέλη της να γνωρίζονται µεταξύ τους. Σε αυτού του είδους τις κοινωνίες το «προ-εθνικό κράτος» δεν απαιτούσε την αφοσίωση των υπηκόων του. Το ενδιαφέρον του επικεντρωνόταν κυρίως στην είσπραξη των φόρων και στη στρατολόγηση των νέων ανδρών. Επιπλέον, η κεντρική εξουσία εγκατέλειπε στην τύχη τους αυτές τις παραδοσιακές κοινότητες και σε πολλές περιπτώσεις σκόπιµα. Αντίθετα, τα «νέα έθνη» απαιτούσαν την αφοσίωση όλων των µελών τους σε ένα ευρύτερο σώµα πολύ µεγαλύτερο σε σχέση µε την τοπική κοινωνία ενός χωριού. Η αφοσίωση σε ένα ευρύτερο σώµα του οποίου τα µέλη δε γνωρίζονται µεταξύ τους, συµβάλλει στη δηµιουργία µιας «φαντασιακής κοινότητας» (Anderson, 1991: 36). Τέτοιου είδους «φαντασιακές κοινότητες» είχαν δηµιουργηθεί από τις θρησκευτικές κοινότητες πολύ πριν από την 9 Ο Smith αναφορικά µε τα είδη του εθνικισµού καταλήγει στις εξής δύο µεγάλες κατηγορίες: Εδαφικοί εθνικισµοί:πριν την ανεξαρτητοποίηση, τα κινήµατα, τα οποία στηρίζονται στην ιδέα του εδαφικού «έθνους του πολίτη» έχουν ως στόχο την εκδίωξη κάθε ξένης προς το έθνος εξουσίας και τη δηµιουργία ενός νέου έθνους-κράτους στα συγκεκριµένα εδάφη. Πρόκειται, κυρίως, για αντι-αποικιακούς εθνικισµούς. Μετά την ανεξαρτητοποίηση, τα κινήµατα, τα οποία συνεχίζουν να ασπάζονται την αντίληψη του έθνους θεµελιωµένη στον πολίτη και στο έδαφος, προσπαθούν να εντάξουν στο νέο κράτος-έθνος ανόµοιους εθνοτικά πληθυσµούς, ώστε να δηµιουργήσουν ένα νέο «εδαφικό έθνος». Πρόκειται, βασικά, για ενοποιητικούς εθνικισµούς. Εθνοτικοί εθνικισµοί: Πριν την ανεξαρτητοποίηση, τα κινήµατα, τα οποία ασπάζονται µια εθνοτική και γενεαλογική αντίληψη για το έθνος, επιδιώκουν την απόσχιση από µια ευρύτερη πολιτειακή µονάδα και τη δηµιουργία ενός ανεξάρτητου έθνους ή την ένωση µε τη θεωρούµενη εθνοτική πατρίδα. Πρόκειται για αποσχιστικούς εθνικισµούς ή τους εθνικισµούς της διασποράς. Μετά την ανεξαρτητοποίηση, τα κινήµατα, τα οποία βασίζονται σε µια κατά βάση εθνοτική και γενεαλογική αντίληψη, έχουν ως στόχο την επέκταση, ώστε να συµπεριλάβουν τα εδάφη, στα οποία διαβιούν εθνοτικά «συγγενείς» πληθυσµοί ή ακόµα και την ένωση µε άλλα πολιτισµικά και εθνοτικά κράτη. Πρόκειται για αλυτρωτικούς και κάθε είδους πανεθνικισµούς.

21 13 έλευση του εθνικισµού. Έτσι, υπήρξαν περιπτώσεις που η θρησκεία ταυτίστηκε µε το κράτος και χρησιµοποιήθηκε από τον εθνικισµό το ίδιο αποτελεσµατικά µε άλλους παράγοντες όπως π.χ. η γλώσσα. Ένα τέτοιο παράδειγµα αποτελούν οι χριστιανικοί λαοί της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στα τέλη του 19 ου αιώνα µε τη δηµιουργία αυτοκέφαλων εκκλησιών, γεγονός το οποίο υπήρξε καθοριστικής σηµασίας για την εµφάνιση εθνικισµών 10. Στον ισλαµικό κόσµο η κοινότητα των πιστών αποτελούσε και αποτελεί επίσης µια χαρακτηριστική «φαντασιακή κοινότητα». Θα πρέπει επίσης να επισηµανθεί ότι οι «εθνοτικοί» εθνικισµοί είναι «φαντασιακοί» (σύµφωνα µε τον ορισµό του Anderson) και είναι δυνατό να κατασκευαστούν. Οι εθνοτικοί εθνικισµοί χαρακτηρίζονται ως «φαντασιακοί» α- κριβώς επειδή προσεγγίζουν το έθνος σαν µια µεγάλη οικογένεια, η οποία χαρακτηρίζεται από κοινωνική ενότητα και από πνεύµα εθνικής αλληλεγγύης και α- δελφοσύνης. Το ίδιο το έθνος στην περίπτωση αυτή αλλά και η εθνική ταυτότητα θεωρούνται δηµιουργήµατα του εθνικισµού και των υποστηρικτών του. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι υπάρχουν διαφορετικές µορφές του εθνικισµού, όπως και διαφορετικές αναλύσεις από τους ειδήµονες για το θέ- µα αυτό. Οι αναφορές σε διαφορετικές θεωρίες κρίνονται σκόπιµες, προκειµένου να αντληθούν τα στοιχεία τα οποία θα βοηθήσουν στη σύνθεση του µοντέλου ανάλυσης του τουρκικού εθνικισµού και της κατασκευής της τουρκικής ταυτότητας. Για τους σκοπούς αυτής της εργασίας θα ορίσουµε τον εθνικισµό ως πολιτικό κίνηµα, το οποίο στοχεύει στη συνένωση του «έθνους» και στη διατήρηση της συνοχής του «εθνικού» κράτους, χρησιµοποιώντας ως υπόβαθρο έναν υποτιθέµενο κοινό πολιτισµό (όπως κι αν ερµηνεύεται αυτός), δηµιουργώντας ταυτόχρονα τα δικά του οράµατα για το «έθνος». Ο συγκεκριµένος ορισµός µπορεί να συµπεριλάβει διαφορετικές εκδοχές του εθνικισµού (εκσυγχρονιστικός, θρησκευτικός-αντιδραστικός, εδαφικός, εθνοτικός), οι οποίες εκφράζουν µεγάλα ή µικρά τµήµατα µιας κοινότητας. Το κοινό τους, ωστόσο, στοιχείο είναι η εχθρική στάση απέναντι σε ό,τι θεωρούν επικίνδυνο για την κοινότητα, αλλά και ο µεταξύ τους ανταγωνισµός στη διεκδίκηση του ίδιου έθνους. Στην περίπτωση, βέβαια, του τουρκικού έθνους, όπως θα δούµε και στη συνέχεια, ο ανταγωνισµός µεταξύ των διαφόρων εθνικιστικών εκδοχών βασίζεται στις διαφορετικές απόψεις για την ουσία και τη σύσταση του «τουρκικού έθνους». Για τη διαµόρφωση της «εθνοτικής» ταυτότητας µεγάλη σηµασία έχει η γλώσσα, αλλά επίσης και η θρησκεία και η ιστορία (συχνά έντονα παραποιηµένη), όπως και η αίσθηση του «άλλου». 10 Χαρακτηριστικό παράδειγµα «φαντασιακής θρησκευτικής κοινότητας» αποτελεί η Βουλγαρική Εξαρχία, η οποία λειτουργούσε µετά το 1870 ως ανεξάρτητος εκκλησιαστικός οργανισµός, συµβάλλοντας στην ενίσχυση της βουλγαρικής εθνικής ταυτότητας των σλαβόφωνων της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας.

22 Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Η άνοδος του εθνικισµού στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και η δηµιουργία της τουρκικής εθνικής ταυτότητας Είναι γνωστό ότι οι Τούρκοι πριν από τον 20 ο αιώνα δεν συνειδητοποιούσαν σχεδόν στο σύνολό τους την εθνική τους ταυτότητα 11. Η ταυτότητα η οποία αναγνωριζόταν σε όλο αυτό το διάστηµα ήταν η κυρίαρχη «ισλαµική» και πέραν αυτής οι τοπικές ταυτότητες, οι οποίες παρέπεµπαν στη συγγένεια, στο χωριό και στην ευρύτερη περιοχή (Smith, 2000: 39). Η λέξη «Τούρκος» είχε µειωτική έννοια και ήταν συνώνυµη µε τις λέξεις: αγράµµατος, χωρικός, άξεστος (Μήλλας, 2001: 23). Η διαδικασία της τουρκικής «εθνογένεσης» στηρίχτηκε στο γεγονός ότι πραγµατοποιήθηκαν ορισµένες γεωπολιτικές και κοινωνικές αλλαγές στο οθω- µανικό κράτος, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες της ύπαρξής του. Οι Τούρκοι αποτελούσαν την κυρίαρχη εθνοτική κοινότητα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, η οποία στα τέλη του 19 ου αιώνα και ιδιαίτερα στις αρχές του 20 ου αιώνα βρισκόταν ένα βήµα πριν από τη διάλυση. Ήδη από τα τέλη του 18 ου αιώνα και µέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα οι εκάστοτε οθωµανικές κυβερνήσεις επιχείρησαν να αναµορφώσουν τις δοµές της Αυτοκρατορίας χωρίς ωστόσο ιδιαίτερη επιτυχία 12. Το σύστηµα των εθνοτήτων (Millet), σύµφωνα µε το οποίο ο σουλτάνος διοικούσε τις διάφορες εθνότητες της Αυτοκρατορίας, δεν ήταν σε θέση πια να αντιµετωπίσει τις συγκρουόµενες εθνικές επιδιώξεις των χριστιανικών κυρίως εθνοτήτων. Ωστόσο, σηµαντικό ρόλο στη γένεση και στη διάδοση του τουρκικού εθνικισµού στην Οθωµανική Αυτοκρατορία διαδραµάτισαν οι Τούρκοι διανοούµενοι, οι οποίοι αποτελούσαν µειονότητες σε άλλες χώρες, σε αντίθεση µε τους 11 Για την διαµόρφωση της τουρκικής ταυτότητας βλέπε: T. Akçam (1993), Türk Ulusal Kimliği ve Ermeni Sorunu [Η τουρκική εθνική ταυτότητα και το αρµενικό ζήτηµα], İstanbul: İletişim, T. Timur (1994), Osmanlı Kimliği [Η οθωµανική ταυτότητα], İstanbul: Hil, Η. Millas (1995), Türk Kimliği ve Tarihinin Kaynakları [Η τουρκική ταυτότητα και οι πηγές της Ιστορίας], Toplumsal Tarih [Κοινωνική Ιστορία], τευχ. 15, σσ.20-21, G. Bozkurt (1995), Türk Kimliği [Η τουρκική ταυτότητα], İstanbul: Remzi Kitabevi, S. Boğdoğan & R. Kasaba (επιµ.) (1997), Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, London: University of Washington Press. 12 Η πιο σηµαντική προσπάθεια αναµόρφωσης των δοµών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας υ- πήρξε το κίνηµα του Τανζιµάτ ( ). Σχετικά µε τις µεταρρυθµίσεις στην περίοδο του Τανζιµάτ βλέπε: R. H. Davison (1963), Reform in the Ottoman Empire, , Princeton University Press, F. E. Bailey (1970), British Policy and the Turkish Reform Movement: a Study in Anglo- Turkish Relations, , New York: Howard Fertig, N. Berkes (1973), Türkiye de Çağdaşlaşma [Ο εκσυγχρονισµός στην Τουρκία], Ankara: Bilgi Basımevi, A. Akyıldız (1993), Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform ( ) [Η µεταρρύθµιση στην οθωµανική κεντρική οργάνωση στην περίοδο του Tanzimat ( ), İstanbul: Eren Yayıncılık.

23 15 Τούρκους διανοουµένους της οθωµανικής επικράτειας, οι οποίοι αισθάνονταν ακόµη ασφαλείς, ανήκοντας στην κυρίαρχη εθνοτική οµάδα της χώρας τους. Ουσιαστικά ο τουρκικός εθνικισµός έκανε την εµφάνισή του πρώτα στην τσαρική Ρωσία, στην Κριµαία και στον Καύκασο, όπου ζούσαν τουρκογενείς πληθυσµοί. Η τουρκική εθνική αφύπνιση στη Ρωσία ξεκίνησε µε το εκσυγχρονιστικό κίνηµα «Cadidism», το οποίο είχε ως αίτηµα την αναµόρφωση του εκπαιδευτικού συστήµατος, προκειµένου να προαχθούν σε επίσηµες γλώσσες κάποιες τοπικές διάλεκτοι. Κέντρο του κινήµατος υπήρξε το Καζάν και ηγέτης του ο Ι- σµαήλ Γκασπρίνσκι (İsmail Gasbrinski, ), Τάταρος στην καταγωγή, από την περιοχή της Κριµαίας (Kushner, 1977: 12). Βασική αιτία εµφάνισης του συγκεκριµένου κινήµατος ήταν η απειλή αφοµοίωσης των Τατάρων από τους Ρώσους στα τέλη του 19 ου αιώνα. Το πρόσωπο όµως το οποίο άσκησε µεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισµού ήταν ο Γιουσούφ Ακτσουρά (Yusuf Akçura) (Akçura, 1990, Georgeon, 1980). Αυτός καταγόταν από την πόλη Σι- µπίρσκ της περιοχής του Βόλγα. Μετανάστευσε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 1883 και, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1897, ξεκίνησε τη συγγραφική του δράση, για την οποία εξορίστηκε από το καθεστώς του Αµπντούλ Χαµίτ B (Abdülhamit ΙΙ) 13. Το 1904 εξέδωσε στο Κάιρο ένα φυλλάδιο µε τίτλο: «Τα τρία είδη πολιτικής» (Üç Tarzi Siyaset). Το συγκεκριµένο έργο αποτελεί µανιφέστο του τουρκικού εθνικισµού, καθώς περιγράφει διεξοδικά τρεις πολιτικές ιδέες: α) την ιδέα ενός οθωµανικού έθνους (Οθωµανισµός), β) την ιδέα ενός κράτους µε µουσουλµάνους υπηκόους (Ισλαµισµός) και γ) την ιδέα ενός κράτους βασισµένου στην τουρκική φυλή (Τουρκισµός) (Poulton, 2000: 99). Όταν ο Ακτσουρά στα τέλη του 19 ου αιώνα περιέγραφε στο έργο του αυτό («Τα τρία είδη πολιτικής») τον «Οθωµανισµό» και τον «Ισλαµισµό», είχε υπόψη του ότι οι δύο αυτές πολιτικές ιδέες έγινε προσπάθεια να εφαρµοστούν στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, όπως θα δούµε και στη συνέχεια. Ο «Oθωµανισµός» (Osmanlılık) αναφέρεται στην απόπειρα ορισµένων κύκλων διανοουµένων της Κωνσταντινούπολης, οι οποίοι επιθυµούσαν να ενώσουν τους υπηκόους της Αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτως θρησκευτικών και φυλετικών διαφορών, στο πρότυπο των δυτικών πολυεθνικών κρατών (όπως π.χ. των Η.Π.Α.). Οι Νέοι Οθωµανοί 14 κατέφυγαν στην έννοια του «Οθωµανισµού», προ- 13 O Abdülhamıt ΙΙ ( ) υπήρξε ο τριακοστός τέταρτος Οθωµανός σουλτάνος και δεύτερος γιος του σουλτάνου Abdülmecit. Κυβέρνησε το οθωµανικό κράτος από το 1876 µέχρι το Το 1876 διαδέχτηκε τον αδελφό του Murat V, όταν ο τελευταίος θεωρήθηκε ψυχοπαθής. Παραχώρησε σύνταγµα και κοινοβούλιο την ίδια χρονιά, αλλά σε λιγότερο από δύο έτη τα κατήργησε και τα δύο. Θέσπισε αυταρχικούς νόµους, οι οποίοι έγιναν βαθµιαία πιο καταπιεστικοί από το 1880 και µετά. Υποστήριξε το κίνηµα του Πανισλαµισµού ή Ισλαµισµού. Παρέµεινε στο θρόνο για εννέα µήνες µετά από τη επανάσταση του 1908, αλλά καθαιρέθηκε µετά από την αποτυχία της α- ντεπανάστασης τον Απρίλη του Οι «Νέοι Οθωµανοί» εµφανίστηκαν στο προσκήνιο την τελευταία περίοδο του Τανζιµάτ, µεταξύ 1867 και 1878, και ήταν η πρώτη ουσιαστική αντίδραση απέναντι στην οθωµανική διανόηση. Ε- πηρεάστηκε από τις ιδέες του ιαφωτισµού, επιχειρώντας την ανανέωση της ισλαµικής θρησκείας. Οι περισσότεροι από τους Νέους Οθωµανούς, καθώς και ο βασικός τους θεωρητικός, ο Ναµίκ

24 16 κειµένου να δηµιουργήσουν µια ανώτερη ταυτότητα και να περιλάβουν όλους τους λαούς της Αυτοκρατορίας ενάντια στους εθνικισµούς που αναπτύχθηκαν στα Βαλκάνια. Με αυτόν τον τρόπο όλοι οι πολίτες της Αυτοκρατορίας θα παρέ- µεναν πιστοί στην κοινή πατρίδα και επιπλέον θα σχηµατιζόταν ένα θρησκευτικά ανεκτικό οθωµανικό έθνος. Η ιδέα του «Οθωµανισµού» 15, η οποία µεσουράνησε την περίοδο του Τανζιµάτ 16, καθυστέρησε την εµφάνιση του τουρκικού ε- θνικισµού, σε µια εποχή που ήταν ορατά τα σηµάδια της κατάρρευσης του πολυεθνικού οθωµανικού µοντέλου µε τις συνεχείς αποσπάσεις εδαφών από διάφορες χώρες 17. Αντίθετα, ο σουλτάνος Αµπντούλ Χαµίτ στηρίχτηκε στον «Ισλαµισµό» (İslamcılık) 18, για να ενδυναµώσει την ισλαµική ταυτότητα των µουσουλµάνων της Αυτοκρατορίας, προωθώντας ταυτόχρονα τα συµφέροντά τους σε βάρος των υπολοίπων υπηκόων. Ο σουλτάνος χρησιµοποίησε τον πανισλαµισµό, καταρχήν, για να ενδυναµώσει το ρόλο του ως ηγέτη όλων των µουσουλµάνων, αλλά και για να αντιµετωπίσει τον ανερχόµενο αραβικό εθνικισµό. Σε αυτό πίστευε ότι θα συνέβαλλε και η ανάπτυξη του κρατικού εκπαιδευτικού συστήµατος. Επιπλέον, ο «Ισλαµισµός» αποτελούσε την αντίδραση στην εισβολή ξένων προτύπων και κυρίως δυτικών, τα οποία απειλούσαν την ισλαµική-οθωµανική κουλτούρα και παράδοση (Kushner, 1977). Την ίδια περίοδο εντάθηκε και το ενδιαφέρον για τους Τούρκους οι οποίοι ζούσαν εκτός των ορίων της Αυτοκρατορίας καθώς και για την κοιτίδα των τουρκικών φυλών, που δεν ήταν άλλη από την Κεντρική Ασία (το «Τουράν») (Mardin, 1989). Ο Ακτσουρά πίστευε ότι οι ιδέες του «Οθωµανισµού» και του «Ισλαµισµού» ήταν δυτικοευρωπαϊκής προέλευσης και γι αυτό το λόγο αποτελούσαν ανέφικτα ιδεώδη. Οι εσφαλµένες αντιλήψεις, οι οποίες υπήρχαν την εποχή του Τανζιµάτ, έκαναν ορισµένους διανοούµενους (Νέοι Οθωµανοί) να πιστέψουν στη δυνατότητα δηµιουργίας ενός έθνους βασισµένου στην φιλία και στην αµοι- Κεµάλ, προέρχονταν από τη µεταφραστική υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών, γεγονός, το οποίο εξηγεί την επιρροή τους από τη «ύση» και τη δυτική διανόηση. 15 Για τον Οθωµανισµό βλέπε: R. Devereux (1963), The First Ottoman Constitutional Period: a Study of the Midhat Constitution and Parliament, Baltimore: John Hopkins University Press, N. Berkes (1964), The development of secularism in Turkey, Montreal: McGill University Press, Ş. Mardin (1965), The Genesis of Young Ottoman Thought: a Study of the Modernisation of Turkish Political Ideas, Princeton: Princeton University Press. 16 Tanzimat: η λέξη σηµαίνει «αναδιοργάνωση» και αναφέρεται στις κοινωνικές και πολιτικές µεταρρυθµίσεις της περιόδου , που πραγµατοποιήθηκαν στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. 17 Για τις εδαφικές απώλειες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας βλέπε: K. Karpat (1972), The Transformation of the Ottoman State, στο International Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 3, σσ , A. Palmer (1992), The Decline and Fall of the Ottoman Empire, London: John Murray. 18 Ο «Ισλαµισµός» βασιζόταν στην ιδέα ενός κράτους, στο οποίο το Ισλάµ θα αποτελούσε το κριτήριο υπηκοότητας, στην πραγµατικότητα ενός κράτους όλων των ισλαµικών λαών. Η ιδέα αυτή εγκαταλείφτηκε γρήγορα µετά την εθνική αφύπνιση των Αλβανών και των Αράβων (Βλ. S. Haim (ed.) (1962), Arab Nationalism: an Anthology, Berkeley: University of California Press, S. Skendi (1967), The Albanian National Awakening , Princeton University Press).