ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η διαμόρφωση της ημερήσιας θεματολογίας (agenda setting) κατά την περίοδο και στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015» Αναστάσιος Κεσόγλου (Α.Ε.Μ. 167) Επιβλέπων Καθηγητής: Θεόδωρος Χατζηπαντελής Δεκέμβριος 2015, Θεσσαλονίκη

2 Στους Γονείς μου και στην Οικογένεια μου, 2

3 Ευχαριστίες Η εκπόνηση μιας διπλωματικής εργασίας είναι κατά γενική ομολογία μια μακρά και επίπονη διαδικασία στην οποία για να την φέρει κανείς εις πέρας θα πρέπει να έχει γερά στηρίγματα δίπλα του. Έτσι λοιπόν θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για όλη την συμπαράσταση και υπομονή που μου προσέφεραν όλον αυτόν τον καιρό συγγραφής της παρούσας εργασίας. Είναι προφανές πως χωρίς αυτούς δεν θα μπορούσα να ολοκληρώσω με επιτυχία την εκπόνηση της εργασίας μου. Σε ακαδημαϊκό επίπεδο, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον καθηγητή κ. Θεόδωρο Χατζηπαντελή για την καθοδήγηση, στήριξη και υπομονή που επέδειξε κατά την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας, καθώς επίσης και τα μέλη της τριμελούς επιτροπής, τον επίκουρο καθηγητή κ. Αντώνιο Σκαμνάκη και την λέκτορα κα. Ευτυχία Τεπέρογλου για τις σημαντικές παρατηρήσεις τους στην εργασία. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επίκουρο καθηγητή κ. Ιωάννη Παπαγεωργίου που με την ακαδημαϊκή βοήθεια του, τις συμβουλές του και την φιλοξενία του με βοήθησε κι αυτός από την μεριά του στην ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής εργασίας. 3

4 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή Κόμματα και διαδικασία επιλογής θεμάτων (Policy Agenda) Οι προτεραιότητες των κομμάτων κατά την περίοδο των εκλογών Θεματική Κυριότητα των κομμάτων (Issue Ownership) Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και διαδικασία επιλογής θεμάτων (Media Agenda) Κοινή γνώμη και επιλογή θεμάτων (Public Agenda) Η διαδικασία της Ημερήσιας Θεματολογίας (Agenda Setting) Πρώτο επίπεδο Ημερήσιας Θεματολογίας (First level Agenda Setting) Δεύτερο Επίπεδο Ημερήσιας Θεματολογίας (2 nd Level Agenda Setting) Διαδικασία Ιεράρχησης Κριτηρίων Αξιολόγησης (Priming) Διαδικασία Πλαισίωσης ενός μηνύματος (Framing) Μεθοδολογία Έρευνας Πολιτική Συγκυρία περιόδου και εκλογών Ιανουαρίου Ημερήσια Θεματολογία κατά την περίοδο Η θεματολογία των κομμάτων Η θεματολογία των Εφημερίδων Η θεματολογία του κοινού Συσχετίσεις θεματολογίων μεταξύ κομμάτων εφημερίδων και κοινής γνώμης Καθορισμός Θεματολογίας κατά την προεκλογική περίοδο Ιανουαρίου Το θεματολόγιο των Κομμάτων κατά την προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου Το θεματολόγιο των εφημερίδων κατά την προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου Η θεματολογία του κοινού κατά την προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου Συσχετίσεις θεματολογίων μεταξύ κομμάτων, εφημερίδων και κοινής γνώμης κατά την προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

5 1. Εισαγωγή Στο ξεκίνημα του 21 ου αιώνα, η πρόσβαση στην πληροφορία και στην ενημέρωση για τα όσα συμβαίνουν γύρω μας αλλά και στην άλλη άκρη του κόσμου έχει αυξηθεί δραματικά σε σχέση με το παρελθόν. Σήμερα, με την διαμεσολάβηση των μέσων ενημέρωσης, οι πολίτες είναι περισσότερο ενημερωμένοι από ποτέ για τα σημαντικά ζητήματα, ενώ παράλληλα έχουν την δυνατότητα να επιλέξουν οι ίδιοι τον τρόπο και τα μέσα που θα χρησιμοποιήσουν για την ενημέρωσή τους. Η ευρεία και ποιοτικότερη ενημέρωση είναι προφανές πως αποτελεί σημαντικό στοιχείο εδραίωσης της δημοκρατίας μέσα σε μια κοινωνία, εφόσον όσο περισσότερο ενήμεροι είναι οι πολίτες για αυτά που συμβαίνουν, τόσο πληρέστερη άποψη σχηματίζουν για την ίδια την κοινωνία. Ο πρωτοφανής όγκος της πληροφορίας ωστόσο απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια από πλευράς του πολίτη για την διαλογή, την επιλογή και την κατανόηση αυτής της πληροφορίας. Ο όγκος αυτός σημαίνει ότι η ιεράρχηση της πληροφορίας παίζει ακόμα καθοριστικότερο από ό, τι στο παρελθόν ρόλο. Η σειρά ως εκ τούτου, και ο τρόπος με τον οποίο η πληροφορία αυτή παρουσιάζεται είναι κρίσιμος. Και στο πλαίσιο αυτό, τα μέσα ενημέρωσης αναδεικνύονται ως βασικοί διαμεσολαβητές της κατανόησης και επίγνωσης της πληροφορίας. Το μέσα ενημέρωσης έχουν χαρακτηριστεί ως η «τέταρτη εξουσία», μιας που παρεμβαίνουν, καθοριστικά μερικές φορές, στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι πολίτες την πραγματικότητα, διαμορφώνοντας συχνά τις απόψεις τους ακόμα και επηρεάζοντας και την αντίληψή τους για την πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον McQuail (1994), «η συνολική μελέτη σχετικά με την επικοινωνία των μέσων ενημέρωσης βασίζεται στην αντίληψη πως τα μέσα ενημέρωσης επηρεάζουν αποτελεσματικά το κοινό». Το κοινό αντιλαμβάνεται θετικά τα μέσα ενημέρωσης διότι μέσω αυτών πληροφορείται το τι συμβαίνει ανά τον κόσμο και διαμορφώνει έτσι την δική του άποψη. Αυτό ωστόσο είναι, εν πολλοίς, ανάλογο και με τον τρόπο προβολής του κάθε θέματος. Η επίδραση επομένως των μέσων ενημέρωσης στην κοινή γνώμη είναι πολύ σημαντική και στηρίζεται στην μεταφορά τρόπων σκέψης και εν τέλει συνειδήσεων προς όλη την κοινωνία. Είναι προφανές πως τα μέσα ενημέρωσης δεν είναι, ακόμα και πρακτικά, σε θέση να πληροφορούν τους πολίτες για όλα τα ζητήματα τα οποία ανακύπτουν σε μια 5

6 συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Τα διάφορα θέματα με τα οποία ασχολούνται τα μέσα ενημέρωσης είναι κατά κύριο λόγο αυτά που χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά προβλήματα, θεωρούνται ως δυνάμει συγκρουσιακά και κρίνονται άξια προβολής από τα τελευταία. Συνεπώς τα μέσα ενημέρωσης προβαίνουν, σε κάθε στιγμή, μια συγκεκριμένη επιλογή των θεμάτων στα οποία θα δώσουν την μεγαλύτερη προσοχή και θα τα αναδείξουν αναλόγως. Το σύνολο αυτών των θεμάτων τα οποία αναδεικνύονται από τα μέσα ενημέρωσης σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο ονομάζεται θεματολόγιο (agenda) και περιλαμβάνει ακριβώς όλες εκείνες τι πληροφορίες που αναδεικνύονται και ιεραρχούνται βάσει της αποδιδόμενης σημασίας τους σε μια χρονική στιγμή. Επειδή ακριβώς τα θέματα τα οποία θα αναδειχτούν από τα μέσα ενημέρωσης επηρεάζουν και την αντίληψη του κοινού, η διαδικασία με την οποία δομείται το θεματολόγιο μετατρέπεται σε σημαντική παράμετρο της πολιτικής επικοινωνίας, εφόσον μπορεί να κρίνει και να καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το τελικό αποτέλεσμα της ενημέρωσης από τα μέσα. Τα πολιτικά κόμματα είναι μεταξύ των κύριων φορέων που ενδιαφέρονται για αυτή τη διαδικασία και αποσκοπούν στο να διαδραματίσουν ρόλο σε αυτή. Τα κόμματα, ως φορείς έκφρασης διαφόρων συμφερόντων εντός της κοινωνίας επιθυμούν να χρησιμοποιούν τα μέσα ενημέρωσης για να αναδεικνύουν τις δικές τους προτεραιότητες και να προβάλλουν τις δικές τους θέσεις στα διάφορα προβλήματα. Παράλληλα και ταυτόχρονα όμως, τα κόμματα χρησιμοποιούν τα μέσα ενημέρωσης και για να ενημερώνονται σε σχέση με τα θέματα και τα γεγονότα που απασχολούν τους πολίτες, ούτως ώστε να μπορούν να αντιδρούν σε αυτά και να τοποθετούνται πάνω σε αυτά κάθε φορά. Όλη αυτή η διαδικασία τελικό στόχο έχει τους πολίτες που είναι οι τελικοί αποδέκτες των μηνυμάτων που λαμβάνουν από τα μέσα ενημέρωσης και που τους επιτρέπουν να σχηματίζουν άποψη. Η παρούσα διπλωματική εργασία εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο σχηματίζεται η ημερήσια θεματολογία στα μέσα ενημέρωσης και την επίδρασή της τόσο στα κόμματα όσο και στην κοινή γνώμη και αναλύει την αλληλεπιδραση που διαμορφώνεται ανάμεσα στους τρεις αυτούς παράγοντες. Για το σκοπό αυτό προτείνει και θα αποδείξει με την έρευνά της την ακόλουθη βασική υπόθεση εργασίας: υπάρχει σημαντική διακύμανση στην επιρροή που ασκούν τα μέσα ενημέρωσης μεταξύ προεκλογικών και μη προεκλογικών περιόδων. Τα μέσα ενημέρωσης σε μη προεκλογικές περιόδους επηρεάζουν με τις αναφορές τους τόσο την κοινή γνώμη με το να συσχετίζουν τις 6

7 προτεραιότητες που θέτουν οι πολίτες με εκείνες των ίδιων των μέσων ενημέρωσης, όσο και τα κόμματα τα οποία με την σειρά τους δομούν το πολιτικό τους θεματολόγιο κατά τον θεσμικό ρόλο τους μέσω της διαδικασίας κοινοβουλευτικού ελέγχου. Αντίθετα, κατά τη διάρκεια των προεκλογικών περιόδων, η συσχέτιση ανάμεσα στο θεματολόγιο των μέσων ενημέρωσης και των κομμάτων είναι πολύ μικρή, γεγονός που τα καθιστά ανεξάρτητες μεταβλητές, ενώ παράλληλα η συσχέτιση ανάμεσα σε κόμματα και κοινή γνώμη είναι αυξημένη. Επί μέρους ερευνητικά ερωτήματα της διπλωματικής είναι ο τρόπος με τον οποίο το κόμματα επιλέγουν τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθούν, ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στα κόμματα που είναι στην εξουσία και σε αυτά που είναι στην αντιπολίτευση και πως δομούν τα κόμματα τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθούν κατά την περίοδο των εκλογών. Περαιτέρω, η διπλωματική εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο καθορίζουν τα μέσα ενημέρωσης ποια θέματα θα είναι αυτά που θα αναδείξουν και θα δώσουν την περισσότερη προβολή καθώς και ποια είναι τα χαρακτηριστικά τα οποία εμπεριέχονται στα προς ανάδειξη θέματα. Επίσης, αναφορικά με την κοινή γνώμη, ποιοι είναι οι λόγοι που συντελούν στον επηρεασμό του κοινού από τα μέσα ενημέρωσης, τι προσδοκά το κοινό μέσω αυτών και πως χρησιμοποιούνται τα μέσα ενημέρωσης από τους πολίτες. Τέλος, σχετικά με την διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας, πώς ένα θέμα λαμβάνει την αρμόζουσα σπουδαιότητα (salience) από τα μέσα ενημέρωσης, διοχετεύεται στις συνειδήσεις του κόσμου και αυτό επιφέρει την πολίτική προσοχή πάνω στο συγκεκριμένο θέμα καθώς επίσης και τα στάδια σύμφωνα με τα οποία πραγματώνεται αυτή η διαδικασία. Προκειμένου να αποδειχθεί η υπόθεση εργασίας και να διερευνηθούν τα ερευνητικά ερωτήματα, η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν σε πρώτο στάδιο μια διεξοδική διερεύνηση του θεωρητικού πλαισίου σχετικά με τη διαμόρφωση της ημερήσιας θεματολογίας τόσο σε επίπεδο κομμάτων και μέσων ενημέρωσης όσο και σε επίπεδο κοινής γνώμης. Η μελέτη βασίστηκε κυρίως σε διεθνή βιβλιογραφία, και δευτερευόντως σε ελληνική, δεδομένου πως υπάρχει σχετικά περιορισμένη σχετική βιβλιογραφία στην ελληνική γλώσσα για το συγκεκριμένο αντικείμενο. Στη συνέχεια, για το πρακτικό μέρος, η έρευνα για τον καθορισμό της ημερήσιας θεματολογίας στηρίχτηκε κυρίως στην μελέτη των αναφορών εφημερίδων αφενός για την περίοδο και αφετέρου για την προεκλογική περίοδο του Αναφορικά με τα κόμματα, οι αναφορές που χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να αναδειχτεί η σχέση της 7

8 θεματολογίας τους με τα μέσα ενημέρωσης είναι για την περίοδο οι επίκαιρες ερωτήσεις βουλευτών στη Βουλή, ενώ για την προεκλογική περίοδο του 2015 τα επίσημα δελτία τύπου του κάθε κόμματος. Εν σχέσει με την κοινή γνώμη και τα θέματα που θεωρούνται ως πιο σημαντικά από αυτή, κύρια πηγή της έρευνας αποτελούν τα επίσημα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου όπως αυτά δημοσιεύονταν σε εξαμηνιαία βάση για τα έτη 2012 έως και Η δομή της εργασίας αποτελείται από το θεωρητικό πλαίσιο και την εμπειρική ανάλυση. Πιο συγκεκριμένα, στο θεωρητικό πλαίσιο αναλύονται οι τρόποι καθορισμού των θεματολογίων των κομμάτων, των μέσων ενημέρωσης και της κοινής γνώμης, προκειμένου να γίνουν κατανοητοί σε θεωρητικό επίπεδο, οι λόγοι που συντελούν σε αυτήν την διαδικασία. Ακολούθως, γίνεται εκτενής αναφορά στην ίδια την διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας, στα διάφορα επίπεδά της καθώς και στην αλληλεπίδραση ανάμεσα σε αυτούς τους παράγοντες. Επιπλέον, παρουσιάζεται αναλυτικά η μεθοδολογία της έρευνας προκειμένου να στηριχτεί υπόθεση εργασίας καθώς και ο τρόπος ανάλυσης των δεδομένων. Τέλος, τα τελευταία δύο κεφάλαια (7 και 8) της εργασίας περιγράφουν εκτενώς την εμπειρική έρευνα, τόσο κατά την περίοδο όσο και την περίοδο Στο τμήμα αυτό γίνεται αναλυτική παρουσίαση των θεματολογίων όλων των εφημερίδων, των κομμάτων και της κοινής γνώμης, οι συσχετίσεις που αναδεικνύονται κάθε φορά ανάμεσα τους ενώ κατακλείδα της εργασίας αποτελούν τα συμπεράσματα της εργασίας με τα οποία τεκμηριώνεται η αρχική υπόθεση εργασίας. 8

9 2. Κόμματα και διαδικασία επιλογής θεμάτων (Policy Agenda) Τα κόμματα είναι γεγονός πως αποτελούν ένα από τα βασικότερα στοιχεία της δημοκρατίας σε μια κοινωνία, μιας που αποτελούν έκφραση των συμφερόντων των πολιτών μέσα σε αυτή. Μέσω των κομμάτων και της ανάδειξης από αυτά συγκεκριμένων θεμάτων που απασχολούν την κοινωνία, τα κόμματα λειτουργούν ως φορείς διαμεσολάβησης των αιτημάτων των πολιτών προς την κυβέρνηση προκειμένου αυτά να τύχουν της ανάλογης προσοχής και διευθέτησης. (Roskin et al. 2008: 330) Έτσι επομένως το κάθε πολιτικό κόμμα θεμελιώνεται επί τη βάσει δύο συγκεκριμένων εννοιών που το καθιστά φορέα κοινωνικών αιτημάτων: α) των σχέσεων εκπροσώπησης, που αφορά την εκπροσώπηση κοινωνικών ομάδων ανάλογα με τις εκάστοτε ιστορικές και κοινωνικές διαιρέσεις, και β) των σχέσεων νομιμοποίησης που αφορά την θεσμική ένταξη του κόμματος στο κράτος, είτε με την μετατροπή του προγράμματος του σε κυβερνητική πολιτική, είτε λειτουργώντας ως φορέας νομιμοποίησης των κρατικών πρακτικών. (Βερναρδάκης, 2011: 185) Σύμφωνα με τους Ball & Peters(2001), τα κόμματα παρουσιάζουν τις δικές τους πολιτικές ιδέες και θεματικές με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών και εν γένει τη βελτίωση της κοινωνίας, υπό το πρίσμα βέβαια της ιδεολογίας τους. Τα κόμματα επομένως ιεραρχούν ένα σύνολο θεμάτων τα οποία αναδεικνύουν στην κοινωνία, προτείνοντας εναλλακτικές πολιτικές. (Ball & Peters, 2001: 161) Ως πολιτικά θέματα ορίζονται συγκεκριμένες θέσεις οι οποίες ανήκουν σε ένα ευρύτερο φάσμα πολιτικής δράσης και έχουν αναφορά σε συγκεκριμένες διαιρετικές τομές. (Bleck & Walle, 2012: 1397) Για παράδειγμα, η διαφοροποίηση ανάμεσα στα αριστερά και τα δεξιά κόμματα πάνω σε ένα θέμα όπως είναι η οικονομία είναι εμφανής, με τα πρώτα να είναι υπέρ μιας εντονότερης κρατικής παρέμβασης στην οικονομία ενώ τα δεύτερα να είναι υπέρ μιας πιο ανοιχτής οικονομίας. Με τον τρόπο αυτό τα κόμματα, ανάλογα με την ιδεολογία τους, διαμορφώνουν ένα σύνολο από διάφορα θέματα πολιτικής με τα οποία ασχολούνται και που επιδιώκουν να αναδείξουν στην κοινωνία προκειμένου να πείσουν τους πολίτες ότι μπορούν τα ίδια να τα διαχειριστούν και να τα επιλύσουν καλύτερα. Αυτού του είδους τα θέματα χωρίζονται σε δυο κατηγορίες: α) τα θέματα τοποθέτησης (position issues) και β) τα συναινετικά ισχυρά θέματα (valence issues). Τα θέματα τοποθέτησης αποτελούν μια συγκεκριμένη κατηγορία των θεμάτων πολιτικής. Η ειδοποιός διαφορά αυτών είναι 9

10 πως κατά τον εκλογικό ανταγωνισμό χωρίζουν τους ψηφοφόρους σε «συμμάχους» και «αντιπάλους», οι οποίοι έχουν διαφορετική άποψη για τους στόχους που θα πρέπει να επιτευχθούν. (Aardal & Van Wijnen, 2005: 196) Αυτού του είδους τα θέματα των κομμάτων έχουν να κάνουν με την υπεράσπιση των κυβερνητικών δράσεων, δεδομένου ότι η μια από τις δύο πλευρές είναι σε θέση εξουσίας, έναντι των εναλλακτικών λύσεων των άλλων κομμάτων, στην οποία ο χωρισμός των προτιμήσεων των ψηφοφόρων θεωρείται δεδομένη (Stokes, 1963: 373) Επί της ουσίας τα θέματα αυτά τοποθετούνται και χωρίζουν τους ψηφοφόρους στον άξονα φιλελεύθεροςσυντηρητικός, στον οποίο όλοι οι εμπλεκόμενοι στις εκλογές (ψηφοφόροι, υποψήφιοι, κόμματα) μπορούν και τοποθετούνται. (Stone & Simas, 2010:373) Τα συγκεκριμένα θέματα επομένως είναι αυτά που δίνουν την ταυτότητα και τις θέσεις ενός κόμματος πάνω στην κοινωνική και πολιτική δράση, και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο τα συναντάμε περισσότερο κατά τις εκλογικές διαδικασίες. Από την άλλη, τα συναινετικά ισχυρά θέματα είναι θέματα τα οποία τυγχάνουν ευρείας αποδοχής, όπως για παράδειγμα η ανάγκη για μείωση της ανεργίας, η απαίτηση για καθαρό περιβάλλον κτλ, στα οποία η οποιαδήποτε διαφωνία μεταξύ των κομμάτων δεν σχετίζεται με το αντικείμενο της πολιτικής, για το οποίο όλοι συμφωνούν, αλλά αντίθετα με το πως θα μπορέσουν να επιτευχθούν καλύτερα ή ταχύτερα οι επιδιωκόμενοι στόχοι και βεβαίως με το ποιος είναι ο καταλληλότερος για να τους πετύχει. (Bleck & Van de Walle, 2012: 1397) Πολλές φορές μάλιστα τα θέματα οικουμενικής αξίας υποβαθμίζονται συστηματικά προκειμένου να αναβαθμίζονται τα θέματα τοποθέτησης στα οποία μπορεί πιο εύκολα να διακριθεί ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφόρων κομμάτων (Stokes, 1963: 373). Τέλος, αυτού του είδους την κατηγορία των θεμάτων την βρίσκουμε συχνότερα σε πελατειακά πολιτικά συστήματα στα οποία οι πολιτικοί θέλουν να χαρακτηρίζουν τους εαυτούς τους μέσα από την ικανότητα τους να παρέχουν ιδιαίτερες διευκολύνσεις στους ψηφοφόρους. (Kitschelt, 2007: 529) Τα θέματα αυτά είναι ιεραρχημένα στο θεματολόγιο του κάθε κόμματος φανερώνοντας έτσι τις προτεραιότητες του για τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα, ενώ ανάλογα με τον καθορισμό αυτού του θεματολογίου διαφαίνεται η ενεργή πολιτική συμμετοχή στα επίκαιρα ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία. (Berger, 2001: 92) Η ομάδα αυτή των θεμάτων με τα οποία ασχολείται ένα κόμμα ονομάζεται πολιτική θεματολογία (policy agenda) και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί αντανάκλαση των 10

11 θεμάτων που αναδεικνύονται από τα μέσα ενημέρωσης καθώς και των εμφανών και αδιαμφισβήτητων κοινωνικών προβλημάτων. (Dearing & Rogers, 2005: 27) Μέσω της διαμόρφωσης πολιτικής θεματολογίας τα πολιτικά κόμματα επιχειρούν να μεταφράσουν τα εκάστοτε κοινωνικά προβλήματα σε ζητήματα πολιτικής, αναδεικνύοντας θέματα τα οποία αφενός τα ίδια να μπορούν να υποστηρίξουν και να ταυτιστούν μαζί τους και αφετέρου να βρίσκουν σημαντικό έρεισμα στην κοινωνία. (Cobb & Elder, 1971: 209) Καταλαβαίνουμε επομένως πως η διαμόρφωση του πολιτικού θεματολογίου δεν αποτελεί εύκολη ή τυχαία διαδικασία αλλά αντιθέτως προϋποθέτει μια συγκεκριμένη πολιτική και κομματική στρατηγική. Πρόκειται για μια ανταγωνιστική διαδικασία μεταξύ των διαφόρων πολιτικών δρώντων, οι οποίοι αποφασίζουν ενσυνείδητα και μέσα από μια γνωσιακή διαδικασία τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθούν και θα τα αναδείξουν στην κοινή γνώμη. (Walgrave & Van Aelst, 2006: 99) Παρόλο δηλαδή που είναι σχετικά εύκολο ένας πολίτης να αλλάξει την γνώμη του ως προς ένα θέμα χωρίς αυτό να απαιτεί κάποια περαιτέρω διαδικασία, η αλλαγή στάσεων και απόψεων των κομμάτων δεν είναι εύκολη αφού τις περισσότερες φορές θα συνεπάγεται ριζικές αλλαγές στο εσωτερικό τους. Τα μέσα ενημέρωσης διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στις αποφάσεις των κομμάτων κατά την διαδικασία επιλογής και συγκρότησης του πολιτικού θεματολογίου. Αυτό κυρίως έχει να κάνει με την δεδομένη άποψη πως τα θέματα που λαμβάνουν τη σχετική κάλυψη των μέσων ενημέρωσης, αντικατοπτρίζουν και την ίδια την κοινή γνώμη. Τα κόμματα και οι πολιτικοί δρώντες θεωρούν πως τα μέσα ενημέρωσης είναι αυτά που καθορίζουν τις προτεραιότητες των πολιτών: συνεπώς το αν η κάλυψη των μέσων ενημέρωσης θεωρείται η επακόλουθη συνέπεια της προσοχής της κοινής γνώμης ή αν το κοινό δίνει προσοχή σε ορισμένα θέματα λόγω της προβολής των από τα μέσα ενημέρωσης, δεν έχει κάποιο ιδιαίτερη σημασία. Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι να λαμβάνονται τα θέματα ως ένας δείκτης των αναγκών και των επιθυμιών του κοινού.(walgrave & Van Aelst, 2006: 100) Όσο εντονότερη επομένως είναι η αντίληψη περί κυριαρχίας των μέσων ενημέρωσης στον καθορισμό των θεμάτων, τόσο περισσότερο τα κόμματα θα τα παρακολουθούν σε αυτά που αναδεικνύουν ως προτεραιότητες. Πολλές φορές μάλιστα έχει αποδειχτεί πως τα κόμματα και οι πολιτικοί δρώντες θεωρούν ότι τα μέσα ενημέρωσης είναι οι φορείς που κατευθύνουν τις προτεραιότητες 11

12 του κοινού ενώ παράλληλα οι πολιτικοί αντιλαμβάνονται τις απαιτήσεις των πολιτών μέσα από την προβολή των διαφόρων θεμάτων των μέσων ενημέρωσης. (Cook. et al., 2015: 2628) Από τη στιγμή λοιπόν που γίνεται αποδεκτή η άμεση σύνδεση μέσων ενημέρωσης και κοινής γνώμης, είναι φυσιολογική εξέλιξη για τα κόμματα και τους πολιτικούς που θέλουν να αντιπροσωπεύουν τις ανάγκες της κοινωνίας να αποδέχονται και να ασχολούνται με τα θέματα που προβάλλονται από τα μέσα ενημέρωσης. Πέραν της ενασχόλησης των κομμάτων με τα θέματα που εμφανίζονται στα μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιώντας τα ως ευκαιρία ανάδειξης των δικών τους θέσεων για αυτά, ένα επιπλέον κίνητρο ενασχόλησης αποτελεί το γεγονός ότι βάσει της προβολής αυτών των θεμάτων διαμορφώνεται η άποψη των πολιτών για τον τρόπο με τον οποίο θα αξιολογήσουν εν τέλει τα κόμματα και τους πολιτικούς. Η άμεση παρέμβαση ενός κόμματος σε ένα ζήτημα, με προτάσεις συγκεκριμένων λύσεων, είτε είναι εφικτές είτε έχουν μάλλον συμβολικό χαρακτήρα, αναδεικνύουν το ίδιο το κόμμα ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται και ο χρόνος προβολής τους από τα μέσα ενημέρωσης, γεγονός που συνεπάγεται πιο άμεση επίδραση προς το κοινό. (Walker, 1977: ) Θα πρέπει βέβαια να επισημάνουμε μια διαφορά ανάμεσα στην αντίδραση των κομμάτων που βρίσκονται στην κυβέρνηση και σε αυτά που είναι στην αντιπολίτευση αναφορικά με την αντίδραση τους στα αναδεικνυόμενα θέματα από τα μέσα ενημέρωσης. Η κυβέρνηση οφείλει, κατ αρχήν, να επηρεάζεται από οποιαδήποτε θέματα προβάλλουν τα μέσα ενημέρωσης, δείχνοντας πως αυτή έχει τον έλεγχο και ασκεί μια συνετή και με πρόγραμμα πολιτική που δεν παρεκκλίνει από τους κεντρικούς της στόχους ανάλογα με την θεματολογία των μέσων ενημέρωσης. (Walgrave & Van Aelst, 2006: ) Από την άλλη, τα κόμματα της αντιπολίτευσης προσπαθούν να εκμεταλλεύονται την δημοσιότητα που λαμβάνουν διάφορα θέματα από τα μέσα ενημέρωσης και να τα χρησιμοποιούν ως μέσα αναζήτησης κοινωνικών προβλημάτωνζητημάτων, προκειμένου να πλήξουν την κυβέρνηση, κατηγορώντας την για ανεπάρκεια και εν τέλει να την αποσταθεροποιήσουν. (CaseroRipollés & López Rabadán, 2014: 860) Μπορούμε επομένως να εξάγουμε το συμπέρασμα πως όσο περισσότερο τα κόμματα της αντιπολίτευσης έχουν ανάγκη για προσανατολισμό σχετικά με τα θέματα που θα αναδεικνύουν, τόσο ισχυρότερος μπορεί να θεωρηθεί και ο επηρεασμός τους από τα μέσα ενημέρωσης. 12

13 2.1 Οι προτεραιότητες των κομμάτων κατά την περίοδο των εκλογών Η περίοδος των εκλογών σίγουρα αποτελεί μια από τις σημαντικότερες διαδικασίες για τα κόμματα, ως προς τον εκλογικό ανταγωνισμό, στη βάση ότι προσπαθούν όλα τα κόμματα να εκθέσουν τις θέσεις τους προς το εκλογικό σώμα και να κερδίσουν προβολή στα μέσα ενημέρωσης με απώτερο στόχο φυσικά να πείσουν και να κερδίσουν τους ψηφοφόρους. Μέσω της προεκλογικής περιόδου, τα κόμματα προσπαθούν, κατά συνέπεια, να θέσουν τα δικά του θέματα το καθένα στην εκλογική θεματολογία ούτως ώστε να επηρεάσουν τα κριτήρια με τα οποία θα ψηφίσουν οι ψηφοφόροι. (Abbe, Goodliffe, Herrnson, & Patterson, 2003: 420) Τα μέσα ενημέρωσης συμβάλλουν σε αυτήν την διαδικασία ιδίως επειδή η προεκλογική περίοδος αποτελεί σημαντικό θέμα δημοσιογραφικής κάλυψης. Η εκλογική διαδικασία αποτελεί μια προσπάθεια καθορισμού και επανακαθορισμού των τοποθετήσεων των κομμάτων πάνω στα διάφορα θέματα που θεωρούν οι πολίτες ως πιο σημαντικά. Μέσω της προεκλογικής εκστρατείας, τα κόμματα επιχειρούν να εστιάσουν στα προβλήματα και στις επακόλουθες λύσεις που προτείνουν σε θέματα τα οποία μπορούν να χειριστούν καλύτερα βάσει ιδεολογικού τους προσανατολισμού ή προσπαθούν να παρουσιάσουν με τον δικό τους τρόπο τα θέματα τα οποία έχουν κυριαρχήσει στον προεκλογική περίοδο ακόμα και αν δεν μπορούν να τα υποστηρίξουν πλήρως. Καταβάλλεται έτσι μια προσπάθεια επανατοποθέτησης της θεματολογίας που θα κυριαρχήσει προεκλογικά σε ζητήματα που θα είναι ευνοϊκά για το κάθε κόμμα. Το ζητούμενο επομένως για το κάθε κόμμα είναι να παρουσιαστεί στην προεκλογική εκστρατεία δίνοντας προτεραιότητα σε κάποιο/α θέμα/τα των οποίων η σημασία κρίνεται σημαντική για την τελική έκβαση. Ένα θέμα προκειμένου να μπορέσει να αποτελέσει τον καταλύτη στην προεκλογική εκστρατεία θα πρέπει να έχει δύο βασικά στοιχεία: α) να είναι εκ των προτέρων σημαντικό ως κοινωνικό ζήτημα και να έχει εμπεδωθεί τούτο στις αντιλήψεις των ψηφοφόρων, και β) να υπάρχει επαρκής υποστήριξη ή συμφωνία των ψηφοφόρων προς μια εναλλακτική πολιτική πρόταση επί του θέματος. (Colomer & Llavador, 2012: 74) Συνεπώς, η ενασχόληση των κομμάτων με θέματα που θα έχουν θετικό αντίκτυπο για εκείνα, ή τουλάχιστον λιγότερο αρνητικό σε σχέση με τα άλλα κόμματα, αποτελεί βασική επιδίωξη κατά την προεκλογική περίοδο. 13

14 Παράλληλα βέβαια, τα θέματα που επιλέγουν τα κόμματα για να αναδείξουν κατά την προεκλογική περίοδο καθώς και ο βαθμός συμφωνίας ανάμεσά τους για τα θέματα αυτά, κρίνουν εν πολλοίς και το βαθμό πόλωσης της προεκλογικής περιόδου. Όταν τα κόμματα δίνουν προτεραιότητα σε ίδια θέματα θα πρέπει να διατυπώνουν ξεκάθαρη θέση επ αυτών. Η προεκλογική όξυνση συνεπώς μπορεί να είναι εντονότερη εφόσον κάθε κόμμα θα έχει αντιτιθέμενες απόψεις. Αντίθετα, εάν τα θέματα που αναδεικνύονται δεν είναι τα ίδια για όλα τα κόμματα, είναι προφανές πως θα επικρατήσει μια πιο ήπια προεκλογική διαμάχη μεταξύ των κομμάτων. Μια επιτυχημένη προεκλογική εκστρατεία καθορίζεται και από τον βαθμό που τα κόμματα μπορούν να επηρεάσουν την θεματολογία των μέσων ενημέρωσης προκειμένου τα δικά τους θέματα να συζητιούνται περισσότερο. (Asp, 1983: 341) Τέλος, τα κόμματα κατά την προεκλογική περίοδο χρησιμοποιούν ιδιαίτερα τα δελτία τύπου πάνω στα θέματα που ανακύπτουν, προκειμένου να εκφράζουν τις απόψεις τους. Μέσα από τα δελτία τύπου τα κόμματα επιχειρούν να επηρεάσουν τα μέσα ενημέρωσης διεκδικώντας μεγαλύτερη κάλυψη και προβολή από αυτά και επομένως ταυτόχρονη μείωση της προβολής των υπολοίπων κομμάτων.(hopmann, ElmelundPraestekaer, Albaek, Vliegenthart, & Vreese, 2012: 178) Από την άλλη όμως, όλα τα κόμματα υποχρεώνονται να εκδίδουν δελτία τύπου και να απαντούν στις θέσεις των υπολοίπων κομμάτων πάνω σε συγκεκριμένα θέματα παρουσιάζοντας με τον δικό τους τρόπο και επιχειρήματα για αυτά, ακόμα και όταν τα θέματα αυτά δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκά γι αυτά. (Sides, 2007: ) Η ύπαρξη αντιλόγου άλλωστε είναι καλύτερη από την απουσία οποιασδήποτε αντίδρασης για το θέμα που ανακύπτει, γεγονός που θα ευνοούσε τα υπόλοιπα κόμματα στις αναφορές που θα έκαναν τα μέσα ενημέρωσης για αυτά. 2.2 Θεματική Κυριότητα των κομμάτων (Issue Ownership) Η προεκλογική εκστρατεία, όπως διαπιστώσαμε και παραπάνω, αποτελεί μια πολλή σημαντική διαδικασία προκειμένου ένα κόμμα να καθορίσει και να αναδείξει τις θέσεις του, με έναν ανταγωνιστικό τρόπο σε σχέση με τα υπόλοιπα κόμματα, και να πείσει τους ψηφοφόρους. Όλο και περισσότερες μελέτες αποδεικνύουν ότι στον εκλογικό ανταγωνισμό τα θέματα διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο κατά την τελική επιλογή των ψηφοφόρων, μιας που τόσο η κομματική ταύτιση όσο και η ιδεολογική έχουν παύσει 14

15 να αποτελούν έντονες μεταβλητές επιλογής ψήφου. (Borre, 2001, Thomassen, 2005 κ.α.) Συνεπώς καθίσταται εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας η επιλογή των θεμάτων που θα αναδείξει το κάθε κόμμα την προεκλογική εκστρατεία, δίνοντας έμφαση και προτεραιότητα σε θέματα που μπορεί να χειριστεί καλύτερα και κατά κάποιον τρόπο του «ανήκουν». Σύμφωνα με την θεωρία, όταν σ ένα κόμμα «ανήκει» ένα συγκεκριμένο θέμα, δηλαδή στη σκέψη των πολιτών είναι σε θέση να το διαχειριστεί καλύτερα από ότι τα άλλα κόμματα, τότε, εάν αυτό το θέμα αναδειχτεί ως το κύριο ή από τα κύρια της προεκλογικής περιόδου, τότε οι πιθανότητες να κερδίσει είναι μεγαλύτερες. (Stubager & Slothuus, 2013: 568) Η πρακτική αυτή ονομάζεται θεματική κυριότητα (issue ownership) και αποτελεί σημαντική προσέγγιση του τρόπου ανάδειξης των θεμάτων κατά την προεκλογική περίοδο κυρίως δε για τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, όπου η θεματική ψήφος συνεχώς και αυξάνεται 1. Σύμφωνα με τον Petrocik (1996), ο οποίος θεωρείται ένας από τους κυριότερους αναλυτές αυτού του φαινομένου, η θεματική κυριότητα είναι η αντίληψη ανάμεσα στους ψηφοφόρους ότι ένα συγκεκριμένο κόμμα ή υποψήφιος είναι ικανότερος να διαχειριστεί και να επιλύσει ένα ή κάποια συγκεκριμένα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα από ό, τι τα αντίπαλα κόμματα 2. Η αντίληψη αυτή για τις πολιτικές και τα ενδιαφέροντα των κομμάτων εδράζεται στην ιστορική συνέχεια ενός κόμματος και την σύνδεσή του με την έμφαση που δίνει σε ένα συγκεκριμένο θέμα καθώς και με τις πρωτοβουλίες και τις καινοτόμες ιδέες που αναλαμβάνει σε σχέση με αυτά τα προβλήματα, γεγονός που οδηγεί τους ψηφοφόρους να θεωρούν πως διαθέτει μια διαχρονικότητα και άρα συνέπεια για να τα διαχειριστεί. (Petrocik, 1996: 826) Παράλληλα όμως, είναι απαραίτητες και οι συνεχείς αναφορές του κόμματος στο συγκεκριμένο θέμα καθώς επίσης και η ανάδειξη των μελλοντικών 1 Συχνά, το περιεχόμενο των προεκλογικών εκστρατειών των κομμάτων είναι σε θέση να επηρεάζει και τον βαθμό αντιπαράθεσης των κομμάτων ανάμεσα στα θέματα (υψηλό ή χαμηλό ανάλογα με το θέμα) γεγονός που εν πολλοίς οφείλεται και στο διαφορετικό επίπεδο issue ownership του κάθε κόμματος. (ElmelundPraestekaer, 2011: 210) 2 Πολλές φορές η διαδικασία αυτή έχει θεωρηθεί και ως «παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος» (zero sum game) υπό την έννοια ότι ένα κόμμα μπορεί να έχει καλή φήμη, επειδή απλά έχει αρνητική φήμη ένα άλλο κόμμα πάνω στο θέμα. Για παράδειγμα, θεωρούν το κόμμα Α ότι δεν είναι ικανό να διαχειριστεί το θέμα της παιδείας, οπότε ενδεχομένως το κόμμα Β να χαρακτηρισθεί αυτομάτως ως πιο κατάλληλο σε αυτό το θέμα, ακόμα και αν δεν του έχει δώσει ιδιαίτερη έμφαση κατά την προεκλογική εκστρατεία. Η συγκεκριμένη λογική είναι προφανές πως λειτουργεί καλύτερα σε δικομματικά και λιγότερο σε πολυκομματικά πολιτικά συστήματα μιας που στην δεύτερη περίπτωση υπάρχουν περισσότερες επιλογές κομμάτων που θα αναδείξουν με το δικό τους τρόπο το συγκεκριμένο θέμα. (Walgrave et al., 2009) 15

16 του πολιτικών, ώστε να δομήσει έτσι το δικό του ξεχωριστό πολιτικό θεματολόγιο για το συγκεκριμένο θέμα 3. (ElmelundPraestekaer, 2011: 212) Επίσης, εμφανής πηγή της θεματικής κυριότητας αποτελεί και ο βαθμός κομματικής ταύτισης των ψηφοφόρων, μιας που αυτή είναι σε θέση να λειτουργήσει ως ένα «καθοδηγητικό πλαίσιο» μέσα από το οποίο οι ψηφοφόροι αντιλαμβάνονται και κρίνουν τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα. (Stubager & Slothuus, 2013: 569) Πολλοί ψηφοφόροι τείνουν έτσι να θεωρούν πως τα κόμματα που υποστηρίζουν είναι αυτά που μπορούν να διαχειριστούν καλύτερα τα θέματα που αναδεικνύουν, μόνο και μόνο λόγω της ενασχόλησης τους με τα συγκεκριμένα. Η κομματική ταύτιση επομένως θα πρέπει να θεωρείται σημαντική μεταβλητή σε σχέση με το ποια θέματα θεωρούν οι ψηφοφόροι ότι μπορούν να διαχειριστεί καλύτερα ένα κόμμα. Από την άλλη μεριά βέβαια, δεδομένου του ότι όλο και περισσότερο οι πολίτες ψηφίζουν βάσει των θεμάτων και λιγότερο βάσει των ιδεολογικών τους ή κομματικών τους ταυτίσεων, είναι πιθανό κάποιος να αποσκιρτήσει από το κόμμα του όταν θεωρήσει ότι κάποιο αντίπαλο κόμμα είναι σε θέση να διαχειριστεί καλύτερα το συγκεκριμένο πρόβλημα. (Herrnson & Curry, 2011: ) Συνεπώς, όσο ασθενέστερη είναι η κομματική ταύτιση κάποιου με ένα κόμμα, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα να ψηφίσει κάποιο άλλο κόμμα. Ακόμα, στην διαδικασία της θεματικής κυριότητας γίνεται διάκριση ανάμεσα στην καταλληλόλητα και στην σύνδεση μεταξύ κόμματος και θέματος. Σύμφωνα με τον Petrocik (1996), η καταλληλότητα ενός θέματος συνδέεται με την κομματική ταύτιση μιας που αυτοί που στρέφονται προς ένα κόμμα, πιστεύουν ότι αυτό είναι το καταλληλότερο να χειριστεί το ζήτημα. (Petrocik, 1996: 845) Η «απλή σύνδεση» ανάμεσα σε κόμμα και θέμα είναι η αυθόρμητη σύνδεση ανάμεσα σε θέμα και κόμμα, η οποία έχει προέλθει από την ιστορική ενασχόληση ενός κόμματος με το συγκεκριμένο θέμα και αποτελεί ένα δείκτη της ικανότητας του κόμματος να θέτει με πειστικό τρόπο τις πολιτικές του προτεραιότητες πάνω σε θέματα καθώς και εν γένει το πρόγραμμα του προκειμένου να το θεωρούν οι ψηφοφόροι ως το κόμμα που μπορεί να διαχειριστεί το συγκεκριμένο θέμα. (Petrocik, Benoit, & Hansen, 2015: 601) Κατά 3 Σύμφωνα με τους Sheafer & Weimann, η διαδικασία του Issue ownership έχει κοινά χαρακτηριστικά με την διαδικασία υιοθέτησης ιεραρχημένων κριτηρίων (priming): α) τα κόμματα προσπαθούν να θέσουν τα θέματα που τους «ανήκουν» στην θεματολογίας των μέσων ενημέρωσης, β) τα μέσα ενημέρωσης δίνουν έμφαση σε συγκεκριμένα θέματα, και όχι σε άλλα και γ) τα θέματα που λαμβάνουν την μεγαλύτερη προσοχή των μέσων ενημέρωσης επηρεάζουν τα κριτήρια επιλογής ψήφου των ψηφοφόρων. (Sheafer & Weimann, 2005: 352) 16

17 συνέπεια, το συνδεδεμένο αυτό issue ownership ενεργοποιεί την διαδικασία της προσβασιμότητας, της πληροφοριακής διαδικασίας δηλαδή η οποία προϋποθέτει την εύκολη ανάκτηση πληροφοριών στο μυαλό των ψηφοφόρων, συνδέοντας τα ανάλογα κόμματα με τα αντίστοιχα θέματα. (Walgrave, Lefevere, & Tresch, 2012: 773) Έτσι λοιπόν, είναι προφανές πως ανάλογα με την σύνδεση κόμματος θέματος που θα προκύψει, θα δημιουργηθούν γνωστικές επιδράσεις και κρίσεις στους πολίτες οι οποίες θα αποτελέσουν και σημαντική παράμετρο για την εκλογική διαδικασία. (Aalberg & Jenssen, 2007: 118) Παρ όλα αυτά, η διαδικασία της θεματικής κυριότητας ενέχει μια δυναμική για τα κόμματα η οποία μπορεί να αλλάξει ή να επιβεβαιωθεί ως προς ένα κόμμα, ανάλογα με τις συνθήκες. Εάν δηλαδή οι πρόσφατες επιδόσεις ενός κόμματος πάνω σε ένα θέμα για το οποίο έχει ιστορική συσχέτιση μαζί του, δεν είναι πολύ καλές, τότε είναι πιθανό να ξεχαστεί η διαχρονική καλή παρουσία του πάνω στο θέμα και να ευνοηθεί κάποιο άλλο κόμμα το οποίο να είναι σε θέση να πείσει για την ορθή του διαχείριση στο ζήτημα. (Sides, 2007: 466) Κατά τον Petrocik, η ιδιοκτησία ενός θέματος από ένα κόμμα ίσως να είναι «μικρής διάρκειας ενοίκιο» θεωρώντας πως οι ψηφοφόροι αξιολογούν την επίδοση εμφάνιση την εμφάνιση των κομμάτων που κυβερνούν, και αναλόγως τις συνθήκες και τα αποτελέσματα εμπιστεύονται το κάθε κόμμα. 4 (Petrocik, 1996: 827) Τέλος, το να ασχοληθούν τα κόμματα και οι υποψήφιοι με θέματα που είναι επιζήμια για τους ίδιους και ευνοϊκά για τους αντιπάλους τους, αποτελεί εσφαλμένη στρατηγική κατά την προεκλογική περίοδο. (Herrnson & Curry, 2011: 285) Σύμφωνα και πάλι με τον Petrocik, όταν ένα κόμμα δεν είναι δυνατόν να αποφύγει να ασχοληθεί με κάποιο θέμα που έχει αναδείξει αντίπαλο κόμμα, τότε η καλύτερη πρακτική είναι η παρουσίαση του θέματος αυτού με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να υπογραμμίσει χαρακτηριστικά του θέματος στα οποία να φαίνεται η ανωτερότητα του έναντι του αντιπάλου 5. (Petrocik, 1996: 829) Πολλές φορές βέβαια, κυρίως προς το τέλος της 4 Τα θέματα αυτά ο Petrocik τα ονομάζει «θέματα επίδοσης» (performance issues) μιας που ανάλογα με τον τρόπο που θα τα διαχειριστούν, θα κριθεί εάν θα τους εμπιστευτούν και πάλι οι ψηφοφόροι. 5 Ο Holian (2004) απέδειξε στην έρευνα που διεξήγε πως ο B. Clinton, κατά την περίοδο της προεδρίας του, κατάφερε να μιλήσει και να πείσει τους Αμερικανούς πολίτες για το θέμα της εγκληματικότητας, ένα καθαρά ρεπουμπλικανικό θέμα, αλλάζοντας το πλαίσιο συζήτησης από την τιμωρία του εγκλήματος, στα μέσα πρόληψης αυτού, δίνοντας έτσι π.χ. έμφαση στην αύξηση των αστυνομικών στους δρόμους, επηρεάζοντας παράλληλα τον ευρύτερο τρόπο συζήτησης του συγκεκριμένου θέματος σε μέσα ενημέρωσης και κοινή γνώμη. (Holian, 2004) 17

18 προεκλογικής περιόδου, τα κόμματα έχοντας ανακτήσει τις παλιές τους ιδιοκτησίες πάνω σε συγκεκριμένα θέματα και συνεπώς έχουν συσπειρώσει τους ψηφοφόρους τους, τα κόμματα δεν μπορούν να προσβλέπουν σε πιθανή αύξηση των ψήφων τους απλά και μόνο αν μένουν σε αυτά τα θέματα. Έτσι επομένως, στο τέλος της περιόδου δίνεται κίνητρο στα κόμματα να τοποθετηθούν και σε άλλα θέματα, που δεν αποτελούν ιδιοκτησία, θέλοντας έτσι να προσελκύσουν και ψηφοφόρους άλλων κομμάτων (issue trespassing). (Walgrave, Lefevere, & Nuytemans, 2009: 170) Η διαδικασία αυτή αποτελεί επιτυχημένη στρατηγική ιδίως για τα μεγάλα κόμματα στην πορεία προς την λήξη της προεκλογικής περιόδου. 3. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και διαδικασία επιλογής θεμάτων (Media Agenda) Τα μέσα ενημέρωσης αποτελούσαν ανέκαθεν την κύρια πηγή πληροφόρησης των πολιτών σε μια δημοκρατική κοινωνία, για τα διάφορα ζητήματα τα οποία ανέκυπταν σε αυτήν. Ο ρόλος της ενημέρωσης, και η συνεχής διάρκειά της άλλωστε, αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία της δημοκρατίας, μιας που οι ίδιοι οι πολίτες θα πρέπει να ενδιαφέρονται να έχουν συνεχή πληροφόρηση και να εκφράζουν τις απόψεις τους για τα διάφορα θέματα και προβλήματα που δημιουργούνται. (Kaitatzi Whitlock, 2005: 45) Παράλληλα, τα μέσα ενημέρωσης ιστορικά έχουν λειτουργήσει ως φορέας ευρύτερων πολιτικών ιδεών και αιτημάτων της κοινωνίας, κυρίως προς την κατεύθυνση των κοινωνικών δικαιωμάτων και της προόδου προκειμένου να υπάρξει μια ευρύτερη συναίνεση σε βασικές ανθρώπινες ελευθερίες. (Καιτατζή Γουιτλοκ: 2010: 277) Όπως έχει σημειώσει ο McNair, τα μέσα ενημέρωσης επιτελούν πέντε βασικές λειτουργίες σε έναν «ιδεατό τύπο» των δημοκρατικών κοινωνιών: α) πληροφορούν τους πολίτες για το τι συμβαίνει καθημερινά (λειτουργία «παρακολούθησης» ή «επιτήρησης», β) παρέχουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα γεγονότα, αναδεικνύοντας έτσι την σπουδαιότητα και την σημασία των θεμάτων, γ) παρέχουν το πλαίσιο προκειμένου να διευκολύνεται η δημόσια πολιτική συζήτηση ενημερώνοντας έτσι την κοινή γνώμη, δ) δίνουν δημοσιότητα σε κυβερνητικούς και πολιτικούς θεσμούς προκειμένου να ενημερωθούν οι πολίτες, και ε) λειτουργούν ως δίαυλοι 18

19 έκφρασης και υπεράσπισης των πολιτικών απόψεων. (McNair, 1998: 44) Έτσι, ο διαμεσολαβητικός χαρακτήρας των μέσων ενημέρωσης προσφέρει στους πολίτες την αναγκαία πληροφόρηση για τα θέματα που βρίσκονται στην επικαιρότητα, επιτρέποντας έτσι στους πολίτες να διαμορφώνουν σκέψεις, απόψεις και κρίσεις για ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Σύμφωνα με τον Cohen, τα μέσα ενημέρωσης ενδεχομένως να μην είναι σε θέση να επιβάλλουν στους ανθρώπους «τι να σκέφτονται», αλλά μπορούν να επηρεάσουν «τον τρόπο με τον οποίο θα σκέφτονται», εφόσον η αντίληψη που θα έχουν οι πολίτες για τα γεγονότα εξαρτάται εν πολλοίς από τα μέσα ενημέρωσης τα οποία επιλέγουν να παρακολουθήσουν. (Cohen, 1963: 13) Στην περίπτωση αυτή είναι προφανές πως οι πρωταρχικές πηγές μέσα από τις οποίες σκέφτονται και επικοινωνούν οι άνθρωποι μεταξύ τους είναι τα μέσα ενημέρωσης και επομένως η επιρροή αυτών τόσο στους τομείς της δημόσιας ζωής σε μια κοινωνία όσο και στην ατομική ψυχολογική και κοινωνική συνείδηση είναι ιδιαιτέρως ισχυρή. (Shaw, 1979: 36) Κατά τον Lippmann, tα μέσα ενημέρωσης αποτελούν την πρωταρχική πηγή των εικόνων που είναι δυνατόν να εντυπωθούν στο μυαλό των πολιτών σχετικά με τα διάφορα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο, αφού δεν είναι εύκολο να παρακολουθούν όλες τις εξελίξεις. (Lippmann, 1922: 29) Συνεπώς, είναι προφανές πως τα μέσα ενημέρωσης, αναλόγως με τα θέματα που θα επιλέξουν να προβάλουν στο κοινό, είναι σε θέση να καθορίσουν και τα ζητήματα με τα οποία θα ασχολείται η κοινή γνώμη. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται ως «δόμηση της θεματολογίας» (agenda building) και αναφέρεται ακριβώς στην συνολική διαδικασία δημιουργίας της θεματολογίας των μέσων ενημέρωσης. (Berkowitz & Adams, 1990: 723) Η διαδικασία αυτή είναι αμοιβαίως επηρεαζόμενη τόσο από τα μέσα ενημέρωσης όσο και από τους πολιτικούς δρώντες, οι οποίοι προσπαθούν να θέσουν τα δικά τους ζητήματα. Οι Lang & Lang, ερευνώντας τον ρόλο των μέσων ενημέρωσης στο σκάνδαλο του Watergate στις ΗΠΑ, κατάρτισαν ένα μοντέλο με βάση το οποίο τα μέσα ενημέρωσης είναι σε θέση να παρουσιάζουν ένα θέμα δίνοντας του υψηλή σημαντικότητα και κρατώντας το συνεχώς στην κορυφή της θεματολογίας. Το μοντέλο αυτό αποτελούνταν από τέσσερα στάδια: πρώτον, τα μέσα ενημέρωσης επισημαίνουν κάποια γεγονότα, δραστηριότητες, άτομα κτλ τα οποία θεωρούν ότι είναι σε θέση να κεντρίσουν το ενδιαφέρουν του κοινού, 19

20 δεύτερον, αυτά τα στοιχεία τα οποία εν δυνάμει μπορούν να λειτουργήσουν και ως συγκρουσιακά, διαμάχης συνδυάζονται σε ένα κοινό πλαίσιο ή στην περιγραφή κάποιων προβλημάτων ή ανησυχιών, τρίτον, το θέμα αυτό πλαισιώνεται με ευρύτερα σύμβολα τα οποία το αναδεικνύουν σε πολιτικό θέμα, και τέλος τέταρτον, οι παρουσιαστές και οι ειδικοί που σχολιάζουν τα θέματα προσπαθούν να κρατήσουν το ενδιαφέρον του κοινού πάνω σε αυτό το θέμα με σχολιασμούς και κριτικές ούτως ώστε να του δίνουν συνεχώς νέα έμφαση. (Lang & Lang, 1981: 457) Τα μέσα ενημέρωσης επομένως σε αυτήν την διαδικασία διαδραματίζουν, από κοινού με τον πολιτικό παράγοντα, καταλυτικό ρόλο στην πρωταρχική επιλογή ενός θέματος καθώς και την διατήρηση ή ακόμα και αύξηση της σημαντικότητας που ένα θέμα θα λάβει στην ίδια τη θεματολογία των μέσων ενημέρωσης και θα εμπεδωθεί σε επόμενη φάση στην κοινή γνώμη. Η ανάδειξη όμως και η συνεχής επικράτηση ενός θέματος στην θεματολογία των μέσων ενημέρωσης (media agenda) και η συνεπαγόμενη βεβαίως επίδραση, δεν είναι κάτι το αυτονόητο ούτε είναι δυνατόν να συμβεί από ένα μόνο μέσο. Μόνο λοιπόν εάν όλα τα μέσα ενημέρωσης, ή μεγάλο μερος τους έχουν εστιάσει πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα (focusing), το πλαισιώνουν και το σχολιάζουν με τον ίδιο τρόπο και χαρακτηριστικά (consonance) και ταυτόχρονα το κάνουν αυτό με επιμονή και για μεγάλη χρονική διάρκεια (persistence), είναι πιθανή μια σημαντική επίδραση των μέσων ενημέρωσης τόσο στους πολίτες όσο και στους πολιτικούς δρώντες για ένα συγκεκριμένο θέμα 6 (Walgrave & Van Aelst, 2006: 93) Αυτό βέβαια, από την άλλη, είναι πολλές φορές δύσκολο να συμβεί μιας που η έμφαση του θέματος δεν λαμβάνει την δέουσα προσοχή ανάμεσα στις διάφορες αναφορές, η κάλυψη ενός θέματος από τα μέσα ενημέρωσης είναι εφήμερη και μικρής διάρκειας και επιπρόσθετα δεν πλαισιώνουν όλα τα μέσα με τον ίδιο τρόπο το συγκεκριμένο θέμα. 6 Στην περίπτωση αυτή, έχουμε το φαινόμενο που ονομάζεται intermedia agenda setting, το οποίο σημαίνει πως οι εφημερίδες μεταξύ τους συμπίπτουν ως προς τα θεματολογία τους και υπάρχει ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα τους. Παράλληλα, πολλές έρευνες έχουν διεξαχθεί πάνω στο intermedia agenda setting, προκειμένου να καθοριστεί η σχέση που υπάρχει στις αναφορές ανάμεσα σε τοπικά και εθνικά μέσα ενημέρωσης ή εφημερίδων και τηλεόρασης. (Vliegenthart & Walgrave, 2008). 20

21 Ως εκ τούτου έχει διαπιστωθεί πως τα μέσα ενημέρωσης εστιάζουν κυρίως σε θέματα τα οποία μπορούν να απεικονιστούν ως εκτεταμένες καταστάσεις προκειμένου έτσι να υπάρχουν συνεχείς και εν εξελίξει αναφορές πάνω στο θέμα. (Paletz, 1998: 219) Προφανώς βέβαια, ούτε οι δημοσιογράφοι είναι σε θέση να μετατρέψουν όλα τα θέματα σε κρίσεις ούτως ώστε να προσελκύουν τον ενδιαφέρον του κοινού. Για παράδειγμα, μια θεαματική κατάληψη ή κλείσιμο ενός εργοστασίου είναι πιθανόν να κερδίσει περισσότερη δημοσιογραφική κάλυψη από μια γενική αύξηση της ανεργίας. Αυτού του είδους τα γεγονότα αναφέρονται ως «εστιασμένα γεγονότα» (focusing events) μιας που είναι αιφνίδια, σχετικά ασυνήθιστα, μπορούν να θεωρηθούν ή να φανούν ως επικίνδυνα για το παρόν ή το μέλλον και συνήθως αφορούν μια γεωγραφική περιοχή ή μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, ενώ η απουσία τους επιφέρουν μη ενασχόληση των μέσων ενημέρωσης με ένα συγκεκριμένο θέμα και κατ επέκταση μη απασχόληση του κοινού με αυτό, ακόμα και αν αποτελεί πολύ σημαντικό κοινωνικό ζήτημα 7. (Birkland, 1998: 54) Από την άλλη, θα πρέπει να σημειωθεί πως τα μέσα ενημέρωσης τις περισσότερες φορές ασχολούνται με αυτά τα θέματα λίγο πριν την αντίστοιχη πολιτική παρέμβαση και άρα στο τέλος της διαδικασίας λήψης απόφασης και όχι από την αρχή. Ακόμα, σημαντική πηγή ανάδειξης και προβολής θεμάτων από τα μέσα ενημέρωσης αποτελούν οι αντικειμενικοί δείκτες της πραγματικότητας. Όταν τα στατιστικά δεδομένα ενός κοινωνικού προβλήματος παρουσιάζουν αύξηση ή μείωση σε θεαματικό βαθμό, είναι πολύ πιθανό τα μέσα ενημέρωσης να ασχοληθούν με αυτό και να το ιεραρχήσουν υψηλά στην θεματολογία 8. (Sheafer & Weimann, 2005: 349) Πολύ συχνά, όταν σε ένα γεγονός υπάρχει η εμπλοκή κάποιού θεσμικού οργάνου μπορεί να στρέψει το ενδιαφέρον των ΜΜΕ με μεγαλύτερη ευκολία. Όσο πιο ξεκάθαρη είναι η ευθύνη που έχει ένας θεσμικός ή πολιτικός δρών πάνω σε ένα θέμα, τόση μεγαλύτερη πιθανότητα υπάρχει αυτό το θέμα να καλυφθεί από τα ΜΜΕ με περισσότερη έμφαση έναντι των υπολοίπων. ( Pritchard, 1992: 107) Επιπλέον, τα μέσα ενημέρωσης δίνουν πολλές φορές περισσότερη έμφαση σε θέματα που αναδεικνύονται από κόμματα τα 7 Είναι προφανές πως η έλλειψη τέτοιων γεγονότωνκρίσεων κάνουν τα μέσα ενημέρωσης να μην δρουν ενιαία ως προς την κάλυψη των γεγονότων, αναδεικνύοντας το καθένα τα δικά του θέματα και άρα η συνολική επίδραση προς το κοινό δεν καθίσταται τόσο σημαντική. 8 Για παράδειγμα, οι Behr & Iyengar, σε έρευνα που διεξήγαγαν για την περίοδο στις ΗΠΑ, απέδειξαν πως η δημοσιογραφική κάλυψη είχε επηρεαστεί ιδιαίτερα από τις συνθήκες της εθνικής οικονομίας στους τομείς της ενέργειας, της ανεργίας και του πληθωρισμού. (Behr L. Roy & Iyengar S., 1985: 45) 21

22 οποία μπορούν να διαδραματίσουν έναν σημαντικότερο θεσμικό ρόλο από αυτόν απλά της αντιπολίτευσης, είτε δηλαδή με κόμματα που μπορούν να λειτουργήσουν ως κυβερνητικοί εταίροι σε έναν συνασπισμό είτε κόμματα που παίζουν τον ρόλο του «εκβιαστή» 9 (Hopmann, et al., 2012: 177). Η προσοχή επομένως των μέσων ενημέρωσης εύκολα έλκεται από «ειδησεογραφικές ευκαιρίες» που προέρχονται από κόμματα που μπορούν να προκαλέσουν θεσμικές και πολιτειακές ανατροπές, και λιγότερο από κόμματα τα οποία τα οποία έχουν σταθερή άποψη και δεν είναι πρόθυμα να επιτελέσουν κάποιον επιπλέον θεσμικό ρόλο. Σημαντικό γεγονός προφανώς για τα μέσα ενημέρωσης από το οποίο είναι σε θέση να εξάγουν αρκετές ειδήσεις είναι προφανώς η περίοδος των εκλογικών αναμετρήσεων. Τα μέσα ενημέρωσης χειρίζονται την προεκλογική περίοδο σαν το «κύριο αφήγημα», αναδεικνύοντας έτσι την ημέρα των εκλογών ως τον τελικό στόχο, και έτσι οτιδήποτε διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας τυγχάνει προσοχής μόνο εφόσον αναφέρεται στην προσπάθεια των πολιτικών να φτάσουν στον τελικό τους στόχο. (Lawrence, 2000: 96) Κάθε επομένως καθημερινή αναφορά της εκλογικής ιστορίας, κάθε παράλειψη ή αποκάλυψη αποκτά ιδιαίτερη σημασία αφού συνθέτουν όλα μαζί τα διαφορετικά κομμάτια του παζλ της τελικής εκλογικής επικράτησης. Παράλληλα βέβαια, τα μέσα ενημέρωσης προσπαθούν να καλύπτουν σε πλήρη ανάπτυξη τις προεκλογικές εκστρατείες των κομμάτων. Έτσι λοιπόν δημοφιλείς υποψήφιοι που μπορούν να κεντρίσουν με τις θέσεις τους το κοινό 10, ή συνέδρια και ομιλίες ή ακόμα και τηλεμαχίες (debates) μεταξύ των υποψηφίων που στον απόηχο τους θα προκαλέσουν σχολιασμούς για τις επιδόσεις των υποψηφίων, είναι προφανές πως αποτελούν βασικές πηγές ειδήσεων για τα μέσα ενημέρωσης (Hayes, 2008: 380) Επίσης, σε περιόδους εκλογών υπάρχει η αντίληψη πως τα μέσα ενημέρωσης προσπαθούν να είναι όσο πιο αντικειμενικά γίνεται και να παρουσιάζουν όλες τις απόψεις όλων των κομμάτων, δημιουργώντας έτσι πολιτική ισορροπία ως προς την κάλυψη τους. (Hopmann et al., 2012: 178) Για παράδειγμα, όταν έναν κόμμα εκδίδει 9 O Sartori, αναλύοντας τα κομματικά συστήματα, διακρίνει τα κόμματα σε relevant και irrelevant κόμματα, όπου relevant κόμματα αναφέρει τα κόμματα με πιθανότητα σχηματισμού κυβέρνησης συνασπισμού (είτε κόμματα συμμαχίας είτε κόμματα εκβιασμού) ενώ ως irrelevant αναφέρει τα κόμματα τα οποία δεν έχουν καμιά πιθανότητα σχηματισμού κυβέρνησης με άλλα κόμματα και έχουν μια ανεξάρτητη πορεία εντός βουλής. (Sartori, 2005) 10 Μια περίπτωση δημοφιλών υποψηφίων είναι αυτοί που είναι περισσότερο λαοπρόβλητοι. Για παράδειγμα, κατά την προεκλογική περίοδο του 2003 στο Βέλγιο, αποδείχτηκε πως οι υποψήφιοι οι οποίοι είχαν μια προγενέστερη προβολή και δημοσιότητα πριν κατέβουν στις εκλογές, όπως π.χ. δημοσιογράφοι, αθλητές και προσωπικότητες τις τηλεόρασης λάμβαναν περισσότερη προσοχή από τα μέσα ενημέρωσης σε σχέση με συνυποψήφιους τους. (van Aelst, Maddens, Noppe, & Fiers, 2008) 22

23 κάποιο δελτίο τύπου σχετικά με κάποιο θέμα της προεκλογικής εκστρατείας και αναδεικνύεται από τα μέσα ενημέρωσης, αναμένουμε τα μέσα να απευθυνθούν και σε άλλα κόμματα προκειμένου να ζητήσουν τις απόψεις τους πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα. Παράλληλα, τα μέσα ενημέρωσης στην προσπάθεια τους να βρουν θέματα και γεγονότα που θα διεγείρουν το κοινό τους, ξεφεύγουν σε κάποιες περιπτώσεις από την ουσία της ενημέρωσης που αποσκοπεί στην ορθή πληροφόρηση του κοινού. Αντ αυτής, αντιμετωπίζουν αρκετές φορές την πολιτική ως ένα «παιχνίδι» (game schema) μεταξύ των υποψηφίων και των κομμάτων για το ποιος θα βρεθεί σε πλεονεκτικότερη θέση. (Patterson, 1994: 5758) Έτσι, ενώ οι δημοσιογράφοι ασχολούνται με τις τάσεις των δημοσκοπήσεων και τις διάφορες πολιτικές δηλώσεις ένθεν κακείθεν, δεν δίνεται η απαραίτητη προσοχή στα σημαντικά θέματα και πολιτικά προβλήματα που αφορούν τον κόσμο, κάτι που ενδέχεται να υπονομεύσει την σωστή ενημέρωση των πολιτών και ενέχει παράλληλα τον κίνδυνο του την αποξένωση και αποστροφή των πολιτών για την ίδια την πολιτική. (Lawrence, 2000: 58) Από την άλλη μεριά, βέβαια, τα μέσα ενημέρωσης αναμένεται να μην είναι πάντα αντικειμενικά και ισορροπημένα ως προς την κάλυψη των διαφόρων ειδήσεων και θεμάτων. Έτσι, πολλές φορές υπάρχει μια προδιάθεση προκατάληψη ή μεροληψία πιο σωστά των μέσων (bias) ως προς την κάλυψη τους 11, είτε υπέρ ενός κόμματος είτε υπέρ ενός υποψηφίου, η οποία αναφέρεται στο περιεχόμενο των μέσων ενημέρωσης, μέσω μη αναλογικής αναφοράς όλων των παραγόντων, είτε υποστηρίζοντας την μια πλευρά περισσότερο, είτε χρησιμοποιώντας περισσότερο χρόνο στο να επιτίθενται στους αντιπάλους. (Brandenburg, 2006: 161) Παρ όλα αυτά, προκειμένου τα μέσα ενημέρωσης να μένουν πιστοί στον κανόνα της αντικειμενικής ενημέρωσης χωρίς να θέλουν να δείξουν την εμφανή προδιάθεση τους σε κάτι, μπορούν να δημιουργήσουν «δραματικές» ιστορίες, τις οποίες να παρουσιάζουν με μη ισορροπημένο τρόπο, αναδεικνύοντας την σοβαρότητα του θέματος. Κατ αυτόν τον τρόπο, οι δημοσιογράφοι και τα μέσα ενημέρωσης προσπαθούν να απομονώσουν τους εαυτούς 11 Πολλές φορές μάλιστα έχει αποδειχτεί πως τα κύρια άρθρα (editorial) των εφημερίδων είναι σε θέση να προκαταβάλουν την θέση όλων των υπολοίπων αναφορών μιας εφημερίδας δίνοντάς τους έτσι μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και προσανατολισμό. (Kahn & Kenney, 2002: 392) 23

24 τους από οποιαδήποτε ηθελημένη προσπάθεια προκατάληψης υπέρ μιας θέσης, με τον ισχυρισμό ότι είναι απλοί φορείς των αντικειμενικών γεγονότων. (Hayes, 2008: 379) Οι πολίτες με την σειρά τους, βρίσκουν χρήσιμες και σχετικές τις αναφορές αυτές των μέσων ενημέρωσης πάνω στα συγκεκριμένα θέματα προκειμένου να σχηματίσουν μια ολοκληρωμένη αντίληψη ενώ ταυτόχρονα υιοθετούν τις προτεραιότητες των μέσων ενημέρωσης για τα θέματα της ημέρας. (McCombs, 2002: 11) Πολλές φορές μάλιστα οι πληροφορίες που διαχέονται από τα μέσα ενημέρωσης προς τους πολίτες είναι για πολλούς η μόνη επαφή που μπορούν να έχουν με την πολιτική επικαιρότητα μιας που οι πολίτες έρχονται σε επαφή με τις θέσεις και την ρητορική των κομμάτων κατά την προεκλογική περίοδο πριν κάνουν την τελική τους επιλογή. Σκοπός λοιπόν των δημοσιογράφων είναι να θέτουν αυτά τα θέματα στο κοινό και να εξασφαλίζουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερη προβολή τους από τους πολίτες. Προκειμένου να φτάσουν σε αυτό το αποτέλεσμα, οι δημοσιογράφοι πρέπει να είναι ικανοί να παρουσιάζουν τα ζητήματα ως μέρη ενός μεγαλύτερου θέματος δίνοντας έτσι συνεχώς την απαιτούμενη συνεχή ροή και πλοκή στο θέμα. (Cook, 1996: 474) 24

25 4. Κοινή γνώμη και επιλογή θεμάτων (Public Agenda) Σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, βασική αρχή αποτελεί η προάσπιση και ανάδειξη του ατόμου σε σχέση με το σύνολο, γεγονός που εφαρμόζεται σε όλες τις πτυχές της κοινωνίας. Παρ όλα αυτά, η πολιτική διαδικασία προϋποθέτει την συλλογική δράση των ατόμων μέσα στην κοινωνία την οποία ζουν, εφόσον βέβαια εξασφαλίζεται η ανεμπόδιστη και ελεύθερη συλλογική δράση τόσο σε επίπεδο γνώμης όσο και τύπου, προκειμένου να λάβουν σχετικές αποφάσεις αναφορικά με την διακυβέρνηση (Pusey, 2002: 89). Έτσι, η εκάστοτε πολιτική βούληση του καθενός μετατρέπεται σε κοινή γνώμη του συνόλου των πολιτών, γεγονός που επηρεάζει άμεσα τις προθέσεις και την συμπεριφορά των πολιτικών δρώντων, μιας που αντιμετωπίζεται ως ο βασικότερος παράγοντας για οποιαδήποτε ενέργεια. Οι πολίτες, προκειμένου να καταλήξουν σε συγκεκριμένες αποφάσεις που σχετίζονται με τα πολιτικά δρώμενα της κοινωνίας, έχουν ανάγκη από πληροφόρηση η οποία θα τους παρέχει τα επαρκή στοιχεία ούτως ώστε να είναι σε θέση να διαμορφώσουν τις απόψεις τους. Διάφορα θέματα, γεγονότα, γνώμες κτλ αποτελούν την «δημόσια σφαίρα», έναν επικοινωνιακό θεσμό της κοινωνίας, μέσα στον οποίο κυκλοφορούν όλες οι απόψεις για τα διάφορα ζητήματα, και με τη βοήθεια των μέσων ενημέρωσης που τα αναδεικνύουν δομείται ένα κοινό απόθεμα γνώσης. (McNair, 1998: 44) Βέβαια, το αν ένα ζήτημα αποτελέσει πρόβλημα για την κοινωνία ή όχι εξαρτάται επί της ουσίας από το εάν σημαντικό μέρος του κοινού το διαισθάνεται ως τέτοιο, μιας που πολλές φορές η άγνοια των πολιτών για ορισμένες πολύ σημαντικές καταστάσεις που μπορεί να είναι καταστροφικές είναι η αιτία για την οποία ενδέχεται να μην προσληφθούν ως προβλήματα. (Murray, 1999: 71) Είναι προφανές πως το κοινό των μέσων ενημέρωσης δεν αποτελείται από παθητικούς δέκτες μηνυμάτων στα οποία εκτίθενται,. Αντίθετα οι πολίτες είναι αυτοί οι οποίοι επιλέγουν το περιεχόμενο που θα παρακολουθήσουν, ανάλογα βέβαια με τις ανάγκες και του τι τους ευχαριστεί. (Shaw, 1979: 98) Αυτού του είδους η προσέγγιση ονομάζεται προσέγγιση χρήσεων και ικανοποιήσεων (uses and gratifications approach) η οποία στηρίζεται στην αρχή ότι ο άνθρωπος ικανοποιεί τις εσωτερικές του ανάγκες με την υιοθέτηση του περιεχομένου των μέσων ενημέρωσης (ψυχαγωγικό, 25

26 ενημερωτικό κτλ), προσδοκώντας ότι θα αποκομίσει για τον ίδιο κάποια προσωπική ικανοποίηση (gratification) 12 (Maletzke, 1991: 47). Μια τέτοιου είδους ικανοποίηση καλύπτεται είτε από τα άτομα τα οποία επιμελώς ενημερώνονται για τα κοινωνικά προβλήματα και γεγονότα αναζητώντας μεγαλύτερη πρόσβαση στην ενημέρωση και που έτσι χρησιμοποιούν τα μέσα ενημέρωσης για επιπρόσθετες πληροφορίες και ενημέρωση, είτε από άτομα που δεν έχουν την δυνατότητα για αλληλεπίδραση με άλλα άτομα και προσπαθούν να ενημερωθούν από τα μέσα ενημέρωσης. (McQuail& Windahl, 1991 : 138) Σύμφωνα με τους Donohew & Tipton, μια από τις κύριες υποθέσεις τις οποίες ανέπτυξαν σχετικά με την αναζήτηση, αποφυγή και επεξεργασία των πληροφοριών είναι πως τα άτομα έχουν την τάση να απωθούνται από ενημερωτικά μηνύματα τα οποία έρχονται σε σύγκρουση με ότι αυτά πιστεύουν και την σχηματισμένη εικόνα που διαθέτουν για την πραγματικότητα, ακριβώς διότι θεωρούν ότι απειλούνται. (Donohew & Tipton, 1973) Συνεπώς, οι πολίτες είναι πιθανόν να ελέγχουν, να απορρίπτουν ακόμα και να αντιστέκονται σε πιθανά μηνύματα των μέσων τα οποία δεν τους ικανοποιούν, και άρα να μην έχουν καμία επίδραση σε αυτούς. Τα δημόσια θέματα τα οποία τα μέσα ενημέρωσης θα επιλέξουν να αναμεταδώσουν αποτελούν τις περισσότερες φορές μια ερμηνευμένη εικόνα της πραγματικότητας, στη οποία το κοινό δεν είναι συμμετοχικό αλλά παραμένει σε ρόλο παρατηρητή ως προς την κατάσταση που επικρατεί μέσα στην κοινωνία όπου ζει. (Murray, 1999: 76) Τα θέματα αυτά επομένως αποτελούν την δημόσια θεματολογία του κοινού (public agenda) και αφορούν ακριβώς στην ιεράρχηση των θεμάτων που το κοινό θεωρεί πιο σημαντικά για την κοινωνία σε μια χρονική στιγμή καθώς και η διαχρονικότητα παραμονής ενός θέματος σ αυτήν. (Dearing & Rogers, 2005: 81) Δεδομένης της μικρής χρονικής διάρκειας που ένα θέμα μπορεί να μείνει στην επικαιρότητα και του περιορισμένου αριθμού θεμάτων που το κοινό είναι σε θέση να συγκρατήσει είναι προφανές πως θα πρέπει να υπάρχει μια σχετική συμφωνία ανάμεσα στους πολιτικούς δρώντες, τα μέσα ενημέρωσης αλλά και το κοινό για τα ποια ζητήματα θα είναι αυτά 12 Για παράδειγμα, το κάθε άτομο έχει μια εγγενή ανάγκη για κοινωνική αλληλεπίδραση, την οποία προσδοκά ότι θα μπορέσει να εκπληρώσει σε κάποιον βαθμό παρακολουθώντας και συμβαδίζοντας με τα μέσα ενημέρωσης. Το γεγονός αυτό, οδηγεί τα άτομα να παρακολουθούν τηλεοπτικά προγράμματα, περιεχόμενο εφημερίδων κτλ που πιστεύουν ότι είναι σε θέση να καλύψουν αυτή την ανάγκη τους. Από την άλλη βέβαια, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της εξάρτησης των πολιτών από τα μέσα ενημέρωσης. 26

27 που θα αναδεικνύονται 13. (LopezEscobar, Llamas, & McCombs, 1998: 335) Εν γένει πάντως έχει αποδειχτεί μια σχέση αιτίουαιτιατού μεταξύ των θεμάτων που αναδεικνύονται από τα μέσα ενημέρωσης και τη δημόσια θεματολογία, ενώ παράλληλα οι δημοσιογράφοι αποτελούν βασικούς συντελεστές στον επηρεασμό της ερμηνείας του κόσμου από το κοινό. (Camaj, 2010: 272) Παρ όλο που η επίδραση της θεματολογίας των μέσων ενημέρωσης είναι σε θέση να αποτελέσει καθοριστικό στοιχείο για την συγκρότηση της δημόσιας θεματολογίας, διάφορες πληροφορίες και αντιλήψεις που παρουσιάζονται από τα μέσα ενημέρωσης απέχουν, εν τούτοις, από το να θεωρηθούν ότι από μόνες τους μπορούν να επηρεάσουν. Για να γίνουμε πιο σαφείς, οι άνθρωποι είναι δυνατόν να χειριστούν τα θέματα και τα χαρακτηριστικά που θέτουν τα μέσα ενημέρωσης, ενώ η επίδρασή τους προέρχεται μόνον εφόσον το κοινό θεωρεί ότι τα θέματα που αναδεικνύονται είναι σχετικά με τις δικές τους απόψεις. (McCombs, 2002: 8) Ο Trumbo υποστήριξε πως εάν θεωρήσουμε ότι το κοινό είναι ενεργός δρών σε όλη αυτή τη διαδικασία, τότε είναι παραπλανητική η γνωστή διαδικασία περί καθορισμού της θεματολογίας βάσει της σπουδαιότητας που λαμβάνει ένα θέμα, μιας που σε αυτή τη διαδικασία ενυπάρχει η αξιολόγηση των θεμάτων από πλευράς των πολιτών. (Trumbo, 1995: 3840) Επιπλέον, σημαντικό ρόλο στον επηρεασμό του κοινού κατέχει η προσωπική εμπειρία που έχουν όσοι παρακολουθούν την παρουσίαση ενός θέματος με το ίδιο το θέμα. Έχει αποδειχτεί πως η αυξημένη εξοικείωση ενός ατόμου με ένα ζήτημα λειτουργεί ανασταλτικά στην επίδραση των μέσων ενημέρωσης σχετικά με την σημαντικότητα και τα χαρακτηριστικά αυτού του θέματος 14. (Dearing & Rogers, 2005: 99) Από την άλλη βέβαια, η προσωπική εμπειρία του κοινού πάνω σε ένα θέμα, είναι σε θέση να στρέψει τα μέσα ενημέρωσης με τέτοιο τρόπο πάνω στο θέμα, ούτως ώστε να προβούν σε ακόμα μεγαλύτερη διερεύνηση και με ακόμα περαιτέρω λεπτομέρειες και ανάλυση, προκειμένου η ανάγκη για πληροφόρηση των πολιτών να εκπληρωθεί. 13 Οι Shaw και Martin σε έρευνα που διεξήγαν για τους πολίτες της Β. Καρολίνας, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως υπήρχε μια ευρεία συσχέτιση στην δημόσια θεματολογία ανάμεσα σε δημογραφικές ομάδες οι οποίες είχαν μεγαλύτερη έκθεση στην κάλυψη των μέσων ενημέρωσης. Η έρευνα αφορούσε πέντε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, οι οποίες καθορίζονταν από την ηλικία, το γένος, τη φυλή, το εισόδημα και την εκπαίδευση, προκειμένου να μετρηθεί η συσχέτιση που υπήρχε ανάμεσα στις θεματολογίες της κάθε ομάδες σε σχέση με τα μέσα ενημέρωσης. (Shaw & Martin, 1992) 14 Γι αυτόν τον λόγο αναμένεται η επίδραση των θεμάτων των μέσων ενημέρωσης να είναι ισχυρότερη σε θέματα που αφορούν την εξωτερική πολιτική, δεδομένου της μη προσωπικής εμπλοκής των πολιτών με το θέμα, παρά με τα εσωτερικά θέματα. 27

28 Τέλος, οι ειδήσεις οι οποίες προωθούνται από τα μέσα ενημέρωσης προς το κοινό έχουν απήχηση μόνο σε ένα περιορισμένο αριθμό πολιτών που συστηματικά ενδιαφέρονται για την ενημέρωση τους σχετικά με τα γεγονότα. Το μεγαλύτερο μέρος του κοινού είτε αντιστέκεται στην ενημέρωση είτε προσέχει κατά περιόδους, αναλόγως του πόσο σημαντικές θεωρεί τις περιστάσεις και άρα την ανάγκη του για ενημέρωση, γεγονός που αποδεικνύει μια γενικότερη πολιτική απάθεια ως προς το πολιτικό γίγνεσθαι. (Murray, 1999: 72) Το ίδιο συμβαίνει και στις περιπτώσεις των εκλογών. Οι ψηφοφόροι συνήθως δεν έχουν επαρκή πληροφόρηση για τα διακυβεύματα των εκλογών κατά το στάδιο της επιλογής τους, και έτσι υπάρχει μια γενικευμένη κινητοποίηση από τα μέσα ενημέρωσης, τους πολιτικούς και τους διαφόρους φορείς προκειμένου να ενημερώσουν και να επηρεάσουν το κοινό με τις θέσεις τους προκειμένου να επιλέξουν τι θα ψηφίσουν. (Codefroy & PerezRichet, 2013: 222) Είναι άλλωστε γνωστό πως βασικό ανθρώπινο ψυχολογικό χαρακτηριστικό είναι η ανάγκη να μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, και συνεπώς ακόμα περισσότερο όταν αυτό έχει να κάνει με την κοινωνία και τις εκλογές όπου οι πολίτες έρχονται αντιμέτωποι με υποψηφίους και κόμματα για τα οποία ενδέχεται να μην έχουν πλήρη άποψη. (McCombs, 2002: 9) Η ανάγκη για προσανατολισμό (need for orientation) όπως ανέπτυξαν οι Mccombs &Weaver συνιστά σημαντική διεργασία προκειμένου να γίνει κατανοητό και να ελέγξει το κοινό το πληροφοριακό του περιβάλλον ώστε να σχηματίσει άποψη. (McCombs & Weaver, 1973: 4) 28

29 Σχήμα 1: Διαδικασία Ανάγκης για Προσανατολισμό 15 Όπως βλέπουμε στο παραπάνω σχήμα, ο καθορισμός της ανάγκης για προσανατολισμό έγκειται εν πολλοίς στο κατά πόσο είναι σχετικό το θέμα με τις απόψεις του κοινού. Έτσι επομένως μια χαμηλή σχετικότητα στις προτιμήσεις του κοινού για το συγκεκριμένο θέμα, είναι προφανές πως θα επιφέρει χαμηλή ανάγκη για προσανατολισμό και άρα επί της ουσίας δεν θα δοθεί ιδιαίτερη αναφορά από τα μέσα ενημέρωσης προς αυτό το θέμα για να ενημερώσουν τον κόσμο. Αντίθετα, εάν η σχετικότητα του θέματος είναι υψηλή, τότε δημιουργείται το ζήτημα της αβεβαιότητας σχετικά με το ζήτημα, δηλαδή πόσο καλά ενημερωμένος είναι ένας πολίτης πάνω σε αυτό. Αν επομένως η αβεβαιότητα είναι υψηλή, τότε υπάρχει η ανάγκη για περισσότερο προσανατολισμό του ατόμου, γεγονός που θα οδηγήσει σε περισσότερη αναζήτηση πληροφοριών από τα μέσα ενημέρωσης προκειμένου να μπορέσει να σχηματίσει την δική του άποψη, ενώ αντίθετα, αν η αβεβαιότητα είναι χαμηλή τότε υπάρχει η ανάγκη για μέτριο προσανατολισμό, γεγονός που θα μετριάσει και την ανάγκη αναζήτησης πληροφοριών από τα μέσα ενημέρωσης. Είναι εμφανές πάντως πως η μεγαλύτερη έκθεση στα μέσα ενημέρωσης θα δημιουργήσει με τη σειρά της ακόμα ισχυρότερες επιρροές στον καθορισμό της ημερήσιας θεματολογίας. (Dearing & Rogers, 2005: 98) 15 Πηγή: McCombs, M., & Weaver, D. (1973). Voters' Need for Orientation and Use of Mass Communication. pp. 5 29

30 5. Η διαδικασία της Ημερήσιας Θεματολογίας (Agenda Setting) Στα πλαίσια της πολιτικής επικοινωνίας, η διαμόρφωση της ημερήσιας θεματολογίας των ΜΜΕ αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πεδία έρευνας σχετικά με την ανίχνευση του τρόπου επιρροής της κοινής γνώμης από τα μέσα ενημέρωσης. Από την άλλη, τα μέσα ενημέρωσης δεν αποτελούν βέβαια την μοναδική πηγή διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Τόσο τα κόμματα για να προωθήσουν την δική τους θέση, όσο και η ίδια η κοινωνία, αγωνίζονται προκειμένου να θέσουν τις δικές τους προτεραιότητες στην ημερήσια θεματολογία. Συνεπώς, ο τρόπος σχηματισμού της ημερήσιας θεματολογίας είναι μια διαδικασία στην οποία εμπλέκονται αρκετοί παράγοντες, ακριβώς διότι ο τρόπος με τον οποίο θα σχηματιστεί εν τέλει η αντίληψη της κοινής γνώμης θα αποτελέσει καθοριστικό κριτήριο για σημαντικές επιλογές ή λήψη αποφάσεων. Επί της ουσίας, η διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας ορίζεται ως η αιτιώδης σχέση μεταξύ της σχετικής σημασίας που δίνουν τα μέσα ενημέρωσης σε κάποια δημόσια θέματα πολιτικής και της αντίληψης των πολιτών ως προς ποια θέματα της επικαιρότητας χρήζουν προσοχής και ποια όχι. (Δεμερτζής, 2002: 100) Η διαδικασία αυτή αναφέρεται στην ιδέα ότι υπάρχει μια ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στην έμφαση που δίνουν τα μέσα ενημέρωσης σε κάποια θέματα (πχ ανάλογα με την θέση που τίθεται το κάθε θέμα και την ποσότητα κάλυψη που δέχεται) και στην ανάλογη αποδοχή και σημασία που δέχονται από το ευρύ κοινό. (Scheufele & Tewksbury, 2007: 11) Έτσι λοιπόν η συγκριτική υπεροχή (salience) που δίνεται σε κάποια θέματα στο θεματολόγιο των μέσων ενημέρωσης έναντι άλλων επηρεάζει και την συγκριτική υπεροχή των θεμάτων στην κοινή γνώμη. Δεδομένου λοιπόν αυτής της αντίληψης δεν είναι καθόλου τυχαίο που τα πολιτικά κόμματα προσπαθούν να ελέγξουν ή τουλάχιστον να επηρεάσουν το θεματολόγιο των μέσων ενημέρωσης. (Hopmann et al., 2012: 175) Ο όρος «ημερήσια θεματολογία» (agenda setting) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους McCombs και Shaw σε μια έρευνα που διεξήγαγαν για τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 1968 στην πανεπιστημιούπολη του Chapel Hill της Β Καρολίνας. Οι ερευνητές απέδειξαν πως τα θέματα που θεωρούσαν οι ψηφοφόροι ως τα κύρια και πιο σημαντικά για τα οποία θα έπρεπε να βρεθούν λύσεις από την κυβέρνηση ήταν σε ευθεία αντιστοίχιση με τον τρόπο ιεράρχησης των θεμάτων στα 30

31 μέσα ενημέρωσης. (McCombs & Shaw, 1972) Με άλλα λόγια δηλαδή, αποδείχτηκε από την έρευνα σημαντική επίδραση των μέσων ενημέρωσης στην κρίση των ψηφοφόρων και της έμφασης που έδιναν τα μέσα αυτά σε διαφορετικά θέματα της εκστρατείας και της ανάλογης σπουδαιότητας που οι ψηφοφόροι έδιναν σε αυτά. Η διαδικασία του σχηματισμού της ημερησίας θεματολογίας έχει χαρακτηριστεί και ως ένα είδος πολιτικής συμμετοχής από την άποψη ότι σε αυτήν μετέχουν διάφοροι δρώντες οι οποίοι προσπαθούν να θέσουν τα δικά τους θέματα στην ημερήσια θεματολογία και μέσα από αυτήν την ανάδειξη να επηρεάσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. (Berger, 2001: 97) Οι Dearing και Rogers διαπίστωσαν ότι η διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας περιλαμβάνει τρία υπομέρη: την θεματολογία των μέσων ενημέρωσης (media agenda), την δημόσια θεματολογία (public agenda) και την πολιτική θεματολογία (policy agenda) καθώς βεβαίως και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις (Σχήμα 1). Στην διαδικασία αυτή, η θεματολογία των μέσων ενημέρωσης περιλαμβάνει ως εξαρτημένη μεταβλητή τη σημασία που έχει ένα θέμα στην ημερήσια διάταξη των μέσων ενημέρωσης, ενώ από την άλλη η δημόσια θεματολογία περιέχει ως εξαρτημένη μεταβλητή τη σημασία των θεμάτων στην κοινή γνώμη. Τέλος, η πολιτική θεματολογία δίνει έμφαση στις συνεπακόλουθες πολιτικές δράσεις και πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται για ένα θέμα εν μέρει ή και σε μεγάλο βαθμό, είτε σε κομματικό, είτε σε κυβερνητικό ή κοινοβουλευτικό επίπεδο, λόγο της σημαντικότητας που έχει λάβει στις θεματολογίες των μέσων ενημέρωσης και του κοινού. (Dearing & Rogers, 2005: 26) Σχήμα 1. Διαδικασία καθορισμού Ημερήσιας Θεματολογίας Πηγή: Dearing, J. W. & Rogers, E. M. (2005), «Ορίζοντας τα θέματα», Αθήνα: Παπαζήση, σ.25 31

32 Η όλη διαδικασία επομένως αποτελεί μια αλληλεπίδραση των μέσων ενημέρωσης, του κοινού και των πολιτικών δρώντων με το κοινό εξωτερικό τους περιβάλλον. Κατά τη διαδικασία αυτή, η κάθε θεματολογία έχει μια εσωτερική δυναμική η οποία είναι συνδεδεμένη με τις υπόλοιπες μέσω πληροφοριακών, συμπεριφοριστικών και θεσμικών συνδέσεων. (Harris et al. 2001: 1118) Όπως ακριβώς διατυπώνουν οι Dearing και Rogers, η διαδικασία καθορισμού της ημερήσιας θεματολογίας «είναι ένας εν εξελίξει ανταγωνισμός μεταξύ των υποστηρικτών μιας ομάδας θεμάτων προκειμένου να ελκύσουν την προσοχή των επαγγελματιών των ΜΜΕ, του κοινού και των πολιτικών ελίτ» (Dearing & Rogers, 2005: 26) Προφανώς, ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης σε όλη αυτήν την διαδικασία είναι πολύ σημαντικός. Μέσω των ΜΜΕ, οι άνθρωποι παραμένουν ενήμεροι για κάποια θέματα ενώ για κάποια άλλα όχι, δίνουν ιδιαίτερη προσοχή σε κάποια ενώ άλλα τα απορρίπτουν και έτσι πολλές φορές καταλήγουμε στο συμπέρασμα οι πολίτες να συμπεριλαμβάνουν ή να αποκλείουν από τις απόψεις τους θέματα ανάλογα με το αν αυτά έχουν τύχει ή όχι της ανάλογης δημοσιότητας από τα μέσα ενημέρωσης. (Shaw, 1979: 96) Παρ όλα αυτά, δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε το γεγονός ότι, πέρα από την επίδραση των μέσων ενημέρωσης στην προβολή του κάθε θέματος, σημαίνοντα ρόλο έχουν και οι προσωπικές εμπειρίες των ανθρώπων καθώς και οι αντικειμενικοί δείκτες του πραγματικού κόσμου. Στην μεν πρώτη περίπτωση, υποστηρίζεται ότι η διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας θα ήταν πιο αδύναμη όταν οι άνθρωποι έχουν άμεση εμπειρία πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα και ως εκ τούτου δεν θα ενστερνίζονται εν πολλοίς τις απόψεις των μέσων ενημέρωσης (Sheafer & Weimann, 2005: 349), ενώ στην δεύτερη περίπτωση οι συνθήκες του πραγματικού κόσμου επηρεάζουν την κοινή γνώμη για τα θέματα που θεωρεί πιο σημαντικά και θα αποτελούσε εσφαλμένη μεθοδολογική προσέγγιση το να μην λαμβάνονται υπ όψιν (Behr & Iyengar, 1985: 53). Τέλος, στην πλειονότητα των μελετών, το κεντρικό στοιχείο της ανάλυσης κάθε θεματολογίας είναι ένα δημόσιο θέμα το οποίο αποτελείται από πολλά επιμέρους χαρακτηριστικά που σκιαγραφούν την εικόνα που θα έχει η κοινή γνώμη για το συγκεκριμένο θέμα. Η διαφορά ανάμεσα στα θέματα είναι σαφώς η σημαντικότητα και τα χαρακτηριστικά που τους δίνονται. Γι αυτό ακριβώς τον λόγο, η διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας χωρίζεται σε δύο επίπεδα, το πρώτο επίπεδο (first level agenda setting) το οποίο μελετά την μεταφορά σημαντικότητας σε ένα θέμα, και το 32

33 δεύτερο επίπεδο (second level agenda setting) το οποίο μελετά την μεταφορά των διαφόρων χαρακτηριστικών στα διάφορα θέματα. 5.1 Πρώτο επίπεδο Ημερήσιας Θεματολογίας (First level Agenda Setting) Όπως αναφέραμε και παραπάνω, η διαδικασία σχηματισμού της ημερήσιας θεματολογίας αποτελεί μια διαρκή και συνεχόμενη προστριβή μεταξύ των διαφόρων παραγόντων για το ποιος θα καταφέρει να «επιβάλει» τα θέματα που θεωρεί ο ίδιος πιο σημαντικά προκειμένου να επηρεαστεί η κοινή γνώμη. Είναι προφανές πως πολλά θέματα μπορούν εν δυνάμει να λάβουν την σχετική προβολή από τα μέσα ενημέρωσης και άρα να αναρριχηθούν και στην σκέψη των πολιτών, ανάλογα με την χρονική περίοδο και την έκταση της δημοσιογραφικής κάλυψης που μπορούν να προκαλέσουν. Η βασική θεωρία του πρώτου επιπέδου της ημερήσιας θεματολογίας περιλαμβάνει την ικανότητα των μέσων ενημέρωσης να επιδρούν στην μεταφορά της σημαντικότητας των θεμάτων προς την κοινή γνώμη, εστιάζοντας στην γνωστική επίδραση και όχι στην αλλαγή των συνηθειών. (Kiousis, 2010: 361) Σκοπός των μέσων ενημέρωσης στην διαδικασία αυτή είναι να δομηθεί μια πρακτική προσέγγιση των διαφόρων δημοσίων θεμάτων περιορίζοντας τα σε αριθμό και ιεραρχώντας τα ανάλογα με την σχετική σημαντικότητα που τους προσδίδεται προκειμένου η κοινωνία να εστιάζει σε συγκεκριμένες κυβερνητικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Με αυτόν τον τρόπο η κοινωνία έχει ένα δομημένο και συνεκτικό σύνολο θεμάτων κατά προτεραιότητα χωρίς να διασπάται η προσοχή της κοινής γνώμης σε πάρα πολλά θέματα. (LopezEscobar et al., 1998: 335) Προφανώς, η διαδικασία αυτή δεν κατηγορεί τα μέσα ενημέρωσης για καθοδηγητικό ή υπερασπιστικό ρόλο. Αντίθετα, οι όποιες επιδράσεις συμβαίνουν στο κοινό είναι ιδωμένες ως το αποτέλεσμα της καθημερινής επαφής των μέσων επικοινωνίας με τους πολίτες και της ενημέρωσής τους για όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους. Με τον τρόπο δε που τα παρουσιάζουν ουσιαστικά δίνουν και το πλαίσιο με βάση το οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται τον κόσμο. (Shaw, 1979: 96) Η σπουδαιότητα ενός θέματος που παρουσιάζεται από τα μέσα ενημέρωσης είναι σημαντικά διαφοροποιημένη από την υπάρχουσα αντίληψη του ατόμου και συνεπώς το ατομικό επίπεδο προσανατολισμού του καθενός. (McCombs, 2005: 551) 33

34 Σύμφωνα με τους Kiousis κ. α, η αυξανόμενη σημαντικότητα που δίδεται στα διάφορα θέματα αποτελεί ένα από τα πρώτα βήματα προκειμένου οι πολίτες να είναι ενήμεροι, γεγονός που συμβάλλει στην ευρύτερη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης των ίδιων των πολιτών. (Kiousis et al., 2005: 756) Το μοντέλο αυτό δίνει έμφαση στο ρόλο της διαπροσωπικής επίδρασης μεταξύ των ατόμων 17 ούτως ώστε να μπορέσει να καθοριστεί η απόλυτη επίδραση των μέσων ενημέρωσης προς τους πολίτες. (Shaw, 1979: 97) Με άλλα λόγια, προκειμένου η διαδικασία καθορισμού της ημερήσιας θεματολογίας να μπορεί να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις των πολιτών, πρέπει στηρίζεται εν πολλοίς και στις αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν μεταξύ των ανθρώπων στον μεταξύ τους σχολιασμό των θεμάτων που αναφέρονται στα μέσα ενημέρωσης. 18 Ο βαθμός της συγκριτικής υπεροχής του εκάστοτε θέματος στην αντίληψη των πολιτών είναι αναμενόμενο να συνδέεται με την κοινωνική δυσαρέσκεια προς την υφιστάμενη κυβερνητική πολιτική, γεγονός που σημαίνει πως η μέτρηση της σπουδαιότητας ενός θέματος αναφέρεται ουσιαστικά στην υποστήριξη ή απόρριψη της εφαρμοζόμενης πολιτικής. (Colomer & Llavador, 2012:77) Η διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας έχει χαρακτηριστεί ως ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος (zero sum game) υπό την έννοια πως κάθε θέμα που καταφέρνει να λάβει μεγαλύτερη προσοχή και περισσότερες αναφορές από τα μέσα ενημέρωσης, εξ αντικειμένου συμπιέζει τα υπόλοιπα με λιγότερες αναφορές και συνεπώς χαμηλότερη προβολή σε αυτά. (Sheafer & Weimann, 2005: 351) Προκειμένου λοιπόν, να μετρηθεί και να αποτυπωθεί η συγκριτική υπεροχή των θεμάτων στην κοινή γνώμη χρησιμοποιούμε την μέθοδο των δημοσκοπήσεων θέτοντας την ερώτηση: «Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το σοβαρότερο πρόβλημα το οποίο αντιμετωπίζει η κοινωνία στις μέρες μας», επιλέγοντας συγκριμένες κατηγορίες θεμάτων. 17 Πολλή σημαντική επίδραση ως προς την μεταφορά σπουδαιότητας σε διαπροσωπικό επίπεδο έχει βρεθεί στη σχέση μεταξύ των μελών μιας οικογένειας. Έτσι λοιπόν αναμένεται τα παιδιά μιας οικογένειας να έχουν εν πολλοίς την γνώμη των γονιών τους για τα εκάστοτε θέματα και να συστοιχίζονται με την σημαντικότητα και τον τρόπο ανάλυσης των θεμάτων αυτών. Για περαιτ. βλ. Tedin, K. L. (1974) The influence of parents on the political attitudes of adolescents. American Political Science Review, vol. 68, pp Η αρχική έκδοση του μοντέλου έδινε ιδιαίτερη σημασία και στην καθοριστική συμβολή των καθοδηγητών γνώμης (opinion leaders) οι οποίοι δρούσαν με καταλυτικό ρόλο στην μετάδοση των πληροφοριών από τα μέσα ενημέρωσης. Η ραγδαία όμως αύξηση των πολιτών σε πρόσβαση στα διάφορα είδη των μέσων ενημέρωσης (εφημερίδες, ραδιόφωνο, τηλεόραση) περιόρισε σημαντικά αυτήν τους την επίδραση. 34

35 5.2 Δεύτερο Επίπεδο Ημερήσιας Θεματολογίας (2 nd Level Agenda Setting) Πέρα από την κλασσική θεωρία της ημερήσιας θεματολογίας, αναφορικά με την μεταφορά της σχετικής σημαντικότητας σε διάφορα κοινωνικά θέματα τα οποία είναι πιθανό να ανακύψουν από τα μέσα ενημέρωσης, υπάρχει και ένα επόμενο επίπεδο το οποίο καθορίζεται από τα διάφορα χαρακτηριστικά που είναι πιθανόν να λάβει ένα θέμα. Καθένα θέμα το οποίο αναδεικνύεται στην ημερήσια θεματολογία αποτελείται από διάφορα χαρακτηριστικά και ιδιότητες τα οποία συμπληρώνουν την εικόνα του.(lopezescobar et al., 1998: 226). Έτσι, όπως ακριβώς τα διάφορα θέματα διαφοροποιούνται αναλόγως με την σημαντικότητα τους, το ίδιο συμβαίνει με τα χαρακτηριστικά του κάθε θέματος. Είναι προφανές πως η επιλογή συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τα οποία θα αναδειχτούν έναντι άλλων υπηρετούν συγκεκριμένους ρόλους στην διαδικασία δόμησης της θεματολογίας. Τα χαρακτηριστικά αυτά, όπως ακριβώς και τα θέματα αποτελούν μια επιπλέον ομάδα που βασίζεται στην σπουδαιότητά τους και εν γένει ένα δεύτερο επίπεδο στην όλη διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας (second level agenda setting). (Tan & Weaver, 2010: 413) Το δεύτερο επίπεδο ερευνά ακριβώς τον τρόπο με τον οποίον τα μέσα ενημέρωσης δίνουν έμφαση σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά θεμάτων και στην τελική σημαντικότητα που τα χαρακτηριστικά αυτά τελικώς επιδρούν στην κοινή γνώμη. (Balmas & Sheafer, 2010: 205) Η περισσότερη βιβλιογραφία αναφορικά με το δεύτερο επίπεδο της ημερήσιας θεματολογίας εστιάζει στα χαρακτηριστικά των θεμάτων και των υποψηφίων που έχουν να κάνουν με πολιτικές ιδεολογίες, προσόντα και βιογραφικά δεδομένα, προσωπικότητα, αξιολογικές κρίσεις, ακεραιότητα κτλ. (Tan & Weaver, 2010: 414) Η βασική εφαρμογή του επιπέδου αυτού σε όλη την διαδικασία αποτυπώνεται καλύτερα με όρους εικόνας του πολιτικού υποψηφίου. Για παράδειγμα, εάν η κάλυψη κάποιου πολιτικού από τα μέσα ενημέρωσης περιλαμβάνει έναν συγκεκριμένο αριθμό χαρακτηριστικών, λχ την αξιοπιστία, αυτά τα χαρακτηριστικά αναμένεται να προσέχουν και οι ίδιοι οι πολίτες για τον συγκεκριμένο υποψήφιο 19. Η εικόνα που προβάλλει ο κάθε υποψήφιος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι κάθε σύγχρονης προεκλογικής εκστρατείας, ενώ πολλές φορές μάλιστα αναφέρεται ότι οι πολίτες 19 Συνήθη χαρακτηριστικά τα οποία παρουσιάζονται για την περιγραφή ενός υποψηφίου αφορούν την καταλληλόλητα, την ηγεσία, τη δύναμη, την εξυπνάδα, την αξιοπιστία και την ηθική του εκάστοτε υποψηφίου. 35

36 ψηφοφόροι ενδιαφέρονται περισσότερο για τα χαρακτηριστικά των υποψηφίων παρά για συγκεκριμένα θέματα, ενώ είναι πιθανόν να ψηφίσουν με βάση την εικόνα του υποψηφίου. (Miller et al., 1985: 523) Είναι επίσης πιθανό η αντίληψη που έχουν οι πολίτες για τον υποψήφιο κάποιου κόμματος με βάση τα χαρακτηριστικά τα οποία αναδεικνύονται από τα μέσα ενημέρωσης, να επηρεάσουν επακόλουθα ακόμα και την φήμη που έχει το ίδιο το κόμμα. (Stokes, 1996: 24) Μέσα λοιπόν από αυτά τα χαρακτηριστικά των αντιλήψεων των υποψηφίων και τις επακόλουθες θέσεις τους, οι πολίτες μπορούν και κατανοούν πληρέστερα τις καθημερινές πληροφορίες για τα διάφορα πολιτικά θέματα. Αυτό συμβαίνει διότι τα χαρακτηριστικά ενός υποψηφίου που του πιστώνονται είναι απόρροια μεγάλης χρονικής διάρκειας και έτσι οι πολίτες με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά είναι σε θέση να προβλέψουν την αντίδραση των υποψηφίων στις μελλοντικές τους κυβερνητικές απαιτήσεις. (Balmas & Sheafer, 2010: 207) Σύμφωνα με τον Sears, οι ψηφοφόροι αντιδρούν με μεγαλύτερη έφεση προς τις προσωπικές αντιλήψεις του εκάστοτε υποψηφίου παρά στην αντικειμενική αλήθεια. Συνήθως οι ψηφοφόροι προτιμούν γενικώς υποψηφίους που εκφράζουν θετικές αξιολογήσεις για τα υπάρχοντα προβλήματα παρά αυτούς που προβάλλουν τις θέσεις τους με έναν αρνητικό τρόπο. (Sears, 1983: 235) Η πιο συνήθης ερώτηση που τίθεται προς το κοινό προκειμένου να καθοριστούν αυτά τα χαρακτηριστικά σε ανάλογες έρευνες είναι ότι «Φανταστείτε ότι έχετε έναν φίλο που δεν γνωρίζει τίποτα για τους υποψηφίους του Κοινοβουλίου. Τι θα λέγατε στον φίλο σας για (κάθε υποψήφιο)» Σύμφωνα με τους EscobarLorez et al. τα χαρακτηριστικά αυτά που αναφέρονται στην εικόνα του υποψηφίου διαχωρίζονται σε δύο διαστάσεις: α) στην συναισθηματική (affective) διάσταση, και β) στην ουσιαστική (substantive) διάσταση. Στην πρώτη διάσταση, αναφέρονται χαρακτηριστικά των υποψηφίων σε σχέση με την γενικότερη εικόνα που παρουσιάζουν και κατηγοριοποιούνται ως «θετική», «αρνητική» ή «ουδέτερη» και μελετάμε κατά πόσο μπορεί να είναι επιτυχημένη η συμβολή των μέσων ενημέρωσης στην εκτίμηση των υποψηφίων από το κοινό, ακόμα και σε άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές οι ιδεολογικές ομάδες. Από την άλλη, η δεύτερη διάσταση των χαρακτηριστικών περιλαμβάνει τρεις υποκατηγορίες χαρακτηριστικών οι οποίες αναφέρονται α) στην ιδεολογία και τις θέσεις του υποψηφίου πάνω στα θέματα, β) στα αντικειμενικά προσόντα και την εμπειρία του και γ) στα προσωπικά χαρακτηριστικά και την προσωπικότητά του και εστιάζουν 36

37 περισσότερα στα χαρακτηριστικά που θεωρεί το κοινό ότι είναι απαραίτητο να έχουν τα άτομα τα οποία πρόκειται να καταλάβουν θέσεις εξουσίας. (LopezEscobar et al., 1998: 339) Πέρα όμως από την ομάδα των χαρακτηριστικών για τους υποψηφίους, πολλές φορές γίνεται λόγος επιπλέον και για τα θέματα και τα χαρακτηριστικά που τα πλαισιώνουν. Σε αυτήν την περίπτωση, οι δύο κατηγορίες παραμένουν ίδιες (συναισθηματικήουσιαστική) με την διαφορά ότι στην μεν πρώτη περίπτωση μελετάμε τον τόνο παρουσίασης που δίνουν τα μέσα ενημέρωσης (πχ. Θετική Αρνητική Ουδέτερη), ενώ από την άλλη η δεύτερη διάσταση αναφέρεται στην περιγραφή του συγκεκριμένου θέματος αποτελούμενη με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. 20 (Sheafer, 2007: 23) Για παράδειγμα, αν τα μέσα ενημέρωσης παρουσιάζουν ένα θέμα της οικονομίας, στην συναισθηματική διάσταση βλέπουμε κατ αρχάς αν η κάλυψη έχει θετικό, αρνητικό ή ουδέτερο τόνο και το καταγράφουμε. Στη συνέχεια, μελετάμε κατά πόσο ο τρόπος παρουσίασης του θέματος αναφέρει χαρακτηριστικά που προσδίδουν λ.χ. αύξηση ή μείωση της οικονομίας ή οτιδήποτε άλλα χαρακτηριστικά του θέματος. Η αλήθεια βέβαια είναι πως πολλές φορές ο εμπειρικός διαχωρισμός αυτών των δύο δεν είναι πάντα καθαρός. Είναι προφανές πως τα χαρακτηριστικά που είναι πιθανόν να περιβάλλουν ένα θέμα δεν λαμβάνουν την ίδια σημαντικότητα από τα μέσα ενημέρωσης και από το ίδιο το κοινό και ούτε βεβαίως επηρεάζουν με τον ίδιο τρόπο. Σύμφωνα με τον McCombs, είναι πιθανό κάποια χαρακτηριστικά των θεμάτων να εμφανιστούν στο κοινό με τέτοιο τρόπο που να αποτελέσουν «ακαταμάχητα επιχειρήματα» (compelling argument) για το θέμα, προσδίδοντας έτσι ευθέως περαιτέρω σημαντικότητα, και εν τέλει να το αναδείξουν σε σημαντικό ζήτημα. (McCombs, 2004: 52) Με άλλα λόγια, όταν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό ενός θέματος λαμβάνει μεγαλύτερη προβολή από τα μέσα ενημέρωσης, υπάρχει μια άμεση επίδραση στην σημαντικότητα του ίδιου του θέματος στην κοινή γνώμη. Η προσβασιμότητα του θέματος στην αντίληψη του κοινού 20 Σύμφωνα με την μελέτη που διενήργησαν οι Schoenbach και Semetko για τις εθνικές εκλογές της Γερμανίας του 1990, τα αρνητικά χαρακτηριστικά των θεμάτων αυξάνουν την σημαντικότητα των θεμάτων στην αντίληψη του κοινού, ενώ αντίθετα η θετική κάλυψη σε ένα θέμα μειώνει την προσλαμβανόμενη σημαντικότητα του θέματος και δεν αναμένεται να έχει την ίδια επιρροή. Για περαιτ. βλ. Schoenbach, K., & Semetko, H. A. (1992), «Agendasetting, agendareinforcing or agendadeflating? A study of the 1990 German national election» Journalism & Mass Communication Quarterly, vol. 69, pp

38 αλλάζει χάρις στο χαρακτηριστικό αυτό. Αυτή ακριβώς είναι η επίδραση του δευτέρου επιπέδου πάνω στο πρώτο επίπεδο ημερήσιας θεματολογίας. (Sheafer, 2007: 22) Σχήμα 2. «Ακαταμάχητο Επιχείρημα»: ένας άλλος τρόπος για την μεταφορά της σημαντικότητας ανάμεσα στα μέσα ενημέρωσης και το κοινό 21 Στο παραπάνω σχήμα (Σχήμα 2) απεικονίζονται παραστατικά τόσο το πρώτο επίπεδο όσο και το δεύτερο επίπεδο της διαδικασίας της ημερήσιας θεματολογίας και συνδέεται η θεματολογία των μέσων ενημέρωσης με την θεματολογία του κοινού με μια ευθεία σχέση στην κάθε περίπτωση. Παράλληλα, το διαγώνιο βέλος προσθέτει στην διαδικασία μια επιπρόσθετη σύνδεση, συνδέοντας την σημαντικότητα των χαρακτηριστικών που αναδεικνύονται από τα μέσα ενημέρωσης με την σημαντικότητα του θέματος στην κοινή γνώμη. Ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται η παραπάνω διαδικασία είναι μέσω των ακαταμάχητων επιχειρημάτων. Για παράδειγμα, η Ghanem (1996), μελετώντας την κάλυψη της εγκληματικότητας από τα μέσα ενημέρωσης στο Τέξας των ΗΠΑ στις αρχές του 1990, διαπίστωσε πως η εκτενής και συνεχής αναφορά των μέσων ενημέρωσης στο θέμα της εγκληματικότητας έκανε τους πολίτες να θεωρούν το ζήτημα αυτό ως το πιο σημαντικό πρόβλημα. Όπως βρέθηκε, δύο ζητήματα είχαν κατά βάση προκαλέσει τις ανησυχίες των πολιτών: η εγκληματικότητα στην καθημερινότητα του απλού πολίτη και η εγκληματική δραστηριότητα που περιγραφόταν από τα μέσα ενημέρωσης. Ενώ δηλαδή οι κάτοικοι του Τέξας δεν ανησυχούσαν για τα σοβαρά εγκλήματα και τις συμμορίες που κάλυπταν 21 Πηγή: McCombs, M. (2014), Setting the Agenda. The Mass media kai the public Opinion. Second Edition, σελ.52, Cambridge: Polity Press 38

39 κατά κύριο λόγο τα μέσα ενημέρωσης, ανησυχούσαν κυρίως για τους τσακωμούς στους δρόμους τις ένοπλες ληστείες και το τοπικό έγκλημα. Ειδικότερα, η αντίληψη του εγκλήματος στους κατοίκους του Τέξας ως του πιο σημαντικού προβλήματος ήταν σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με την συχνότητα των ρεπορτάζ στις εφημερίδες για την εγκληματικότητα: ο μέσος άνθρωπος αισθανόταν φόβο για τις κατηγορίες εγκλημάτων που ανέφεραν τα μέσα και όχι για τα εγκλήματα που πράγματι συνέβαιναν στο Τέξας. Κάθε ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά εξηγούν την σημαντικότητα του εγκλήματος ίσως κι όλας ακόμα καλύτερα από την συσσωρευμένη κάλυψη των μέσων ενημέρωσης σχετικά με το έγκλημα εκείνη την περίοδο. Αυτά τα χαρακτηριστικά αποτέλεσαν τα «ακαταμάχητα» επιχειρήματα για την σπουδαιότητα του εγκλήματος. 5.3 Διαδικασία Ιεράρχησης Κριτηρίων Αξιολόγησης (Priming) Η διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας όπως είδαμε παραπάνω επικεντρώνεται στην μεταφορά σχετικής σημαντικότητας αντικειμένων (είτε θέματα είτε χαρακτηριστικά) από τα μέσα ενημέρωσης προς το κοινό, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα τον επηρεασμό της κοινής γνώμης. Αποτέλεσμα αυτού του επηρεασμού είναι να θεωρούν οι πολίτες συγκεκριμένα αντικείμενα ως σημαντικά, ενώ άλλα να τα παραβλέπουν σχηματίζοντας έτσι την προσωπική τους άποψη για την πραγματικότητα. Σύμφωνα με μελέτες, τα μέσα ενημέρωσης μέσω αυτής της διαδικασίας είναι σε θέση να προκαλέσουν αλλαγή συμπεριφοράς ή γνώμης των πολιτών, όχι επειδή τροποποιούν οι πολίτες τις απόψεις και τις αξιολογήσεις τους για τα συγκεκριμένα ζητήματα και υιοθετούν αυτά που προσλαμβάνουν, αλλά γιατί, αντίθετα, λόγω της αλλαγής της σχετικής σημασίας που δίδεται στα διάφορα αντικείμενα διαμορφώνεται μια διαφορετική εν γένει συνολική αποτίμηση των γεγονότων. (Mendelsohn, 1996: 113) Αρχικά, μέσω της σχετικής σημαντικότητας που δίνεται στα διάφορα θέματα της επικαιρότητας, αυξάνεται η πιθανότητα μιας επιλεγμένης προσοχής σε ζητήματα τα οποία θα ενεργοποιήσουν τις πληροφορίες που σχετίζονται με αυτά επηρεάζοντας τις επακόλουθες ερμηνείες και κρίσεις επί του ζητήματος από το κοινό. (Scheufele & Tewksbury, 2007: 11) Σύμφωνα με τους Iyengar και Kinder, με το να δίνουν τα μέσα ενημέρωσης προσοχή σε συγκεκριμένα θέματα αγνοώντας κάποια άλλα, επηρεάζουν τα πρότυπα με τα οποία η κυβέρνηση, οι υποψήφιοι, τα κόμματα κτλ κρίνονται από τους πολίτες. (Iyengar and Kinder, 2010: 63) Έτσι επομένως, τα θέματα που λαμβάνουν την μεγαλύτερη σημαντικότητα μετατρέπονται σε μια συγκεκριμένη αξιολογική βάση 39

40 για τους πολίτες σύμφωνα με την οποία προχωρούν στις αντίστοιχες κρίσεις τους 22. Η διαδικασία αυτή στην πολιτική επικοινωνία ονομάζεται ως ιεράρχηση κριτηρίων αξιολόγησης (priming) και αναφέρεται στις αλλαγές των προτύπων που οι άνθρωποι συνηθίζουν να κάνουν τις πολιτικές αξιολογήσεις. Η διαδικασία της ιεράρχησης κριτηρίων αξιολόγησης ανατρέχει στο μοντέλο της ανάκτησης της πληροφοριακής διαδικασίας που θεωρεί ότι σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή υπάρχουν συγκεκριμένα κομμάτια πληροφοριών που είναι προσβάσιμα στο μυαλό του ανθρώπου, και με βάση αυτά καταλήγει στις τελικές του θεωρήσεις. (Scheufele, 2000: 297) Σύμφωνα με τους Hwang et al., (2007), η διαδικασία αυτή αποτελείται από τα εξής βήματα : α) ένα άτομο πρέπει να λαμβάνει τα ανάλογα σήματα (διαθεσιμότητα) σε σχέση με το μήνυμα που θα χρησιμοποιηθεί για την αξιολόγηση (εφαρμοστικότητα) προκειμένου να επηρεάσουν. Δεύτερον, το μήνυμα που χρησιμοποιείται στην αξιολόγηση ενεργοποιεί αυτά τα σήματα, κάνοντας τα περισσότερο εύκολα να ανακτηθούν για τις μελλοντικές γνωστικές διαδικασίες (προσβασιμότητα). Τρίτον, τα συγκεκριμένα σήματα που ενεργοποιήθηκαν μέσω της εφαρμοστικότητας και της προσβασιμότητας πρέπει να είναι σχετικά ή κατάλληλα ούτως ώστε να είναι σε θέση να χρησιμοποιηθούν σε επόμενες κρίσεις ή γνωστικές διεργασίες (χρησιμότητα). (Hwang et al., 2007: 42) Εφόσον λοιπόν οι προϋποθέσεις αυτές ισχύουν, τότε οι επιδράσεις της διαδικασίας των κριτηρίων αξιολόγησης μπορεί να συμβεί. Κατ αυτόν τον τρόπο, τα μέσα ενημέρωσης είναι σε θέση να επηρεάσουν την σημαντικότητα ή την προσβασιμότητα ορισμένων θεμάτων (ανάλογα με την ένταση προβολής) με αποτέλεσμα αυτά να μπορούν με μεγαλύτερη ευκολία να ανακαλούνται στην μνήμη των πολιτών μέσω της διαδικασίας της ημερήσιας θεματολογίας. (Kim et al. 2002: 9) Οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους δεν είναι σε θέση να δίνουν προσοχή σε όλα τα ζητήματα τα οποία ανακύπτουν στην επικαιρότητα και να μπορούν να έχουν αξιολογική κρίση πάνω σε αυτά. Αντίθετα, οι πολίτες που εκτίθενται στα μέσα ενημέρωσης που προσφέρουν μια ολοκληρωμένη ανάλυση των γεγονότων με σκοπό 22 Κατά τον ίδιο τρόπο, και τα χαρακτηριστικά των υποψηφίων που λαμβάνουν την μεγαλύτερη σημαντικότητα στην κοινή γνώμη γίνονται κριτήρια αξιολόγησης των ίδιων των υποψηφίων. Θα πρέπει να σημειωθεί πως η σημαντικότητα των χαρακτηριστικών των υποψηφίων στην κοινή γνώμη αποτελεί την εξαρτημένη μεταβλητή στην θεωρία του δευτέρου επιπέδου της διαδικασίας της ημερήσιας θεματολογίας, γίνεται η ανεξάρτητη μεταβλητή στην περίπτωση της διαδικασία υιοθέτησης ιεραρχημένης κριτηρίων αξιολόγησης, ενώ η αξιολόγηση για τους υποψηφίους για το εκάστοτε αξίωμα είναι η εξαρτημένη μεταβλητή στην διαδικασία των κριτηρίων. (Balmas & Sheafer, 2010: 208) 40

41 την πρόσληψη και αποθήκευση πληροφοριών από τους πολίτες, δομούν τις αντιλήψεις τους πάνω σε αυτές τις πληροφορίες και την στιγμή που θα πρέπει να προβούν σε αντίστοιχες κρίσεις (π.χ. εκλογές, δημοψηφίσματα, δημοσκοπήσεις κτλ) μπορούν να τις επαναφέρουν πιο εύκολα. (McCombs, 2002: 12) Αυτού του είδους το μοντέλο θεωρεί πως οι άνθρωποι, όταν είναι να λάβουν μια απόφαση, σχηματίζουν την θέση τους βάσει των σκέψεων που κάνουν για τα πιο σημαντικά ( ή πιο προσβάσιμα 23 ) θέματα. Με άλλα λόγια, όπως αναφέρουν οι Tversky & Kahneman, οι κρίσεις και ο σχηματισμός της συμπεριφοράς των ανθρώπων είναι απευθείας συσχετισμένες με «την ευκολία με την οποία παραδείγματα ή συγκεκριμένες συνθήκες μπορούν να ανακληθούν στη μνήμη τους» (Tversky & Kahneman, 1973:208) Έτσι επομένως το συγκεκριμένο μοντέλο δίνει έμφαση στην δημιουργία αξιολογήσεων μέσα από ένα μικρό σύνολο αναφορών που είναι δυνατό να υπάρξουν για το κάθε θέμα, τα οποία προβάλλονται από τα μέσα ενημέρωσης 24 και μπορούν να επανακτηθούν από την μνήμη των ανθρώπων χωρίς συνειδητή και ιδιαίτερα προσεκτική προσπάθεια. (Krosnick & Kinder, 1990: 499) Συνεπώς, οι πολίτες εμπιστεύονται για τις τελικές τους κρίσεις την ομάδα θεμάτων και χαρακτηριστικών που έχει εμπεδωθεί στο μυαλό τους, η οποία βέβαια έχει σχηματιστεί εν πολλοίς από τα μέσα ενημέρωσης. Για παράδειγμα, εάν το θέμα της οικονομίας είναι από αυτά που δέχονται την μεγαλύτερη προβολή, θα αποτελέσει και βάση αξιολόγησης της κυβέρνησης και των κομμάτων ευρύτερα. Οι αξιολογήσεις των ψηφοφόρων βασίζονται σε κάποιο βαθμό και στον τρόπο προβολής των μέσων ενημέρωσης σχετικά με το κάθε θέμα, μιας που η αρνητική παρουσίαση θα οδηγήσει σε διαφορετικές αξιολογήσεις απ ότι μια θετική παρουσίαση (affective priming). Συνεπώς, ο τόνος παρουσίασης του εκάστοτε θέματος αποτελεί μια έμμεση επίδραση στην διαδικασία της ιεράρχησης των κριτηρίων μιας που ενεργοποιεί ή δίνει προτεραιότητα σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά για την τελική κρίση. (Sheafer, 2007: 26) 23 Η προσβασιμότητα συνίσταται ουσιαστικά στην λειτουργία του «πόσο πολύ» ή «πόσο πρόσφατα» έχει εκτεθεί ένα άτομο σε συγκεκριμένα θέματα 24 Η διαδικασία των ιεραρχημένων κριτηρίων αξιολόγησης μπορεί να επεκταθεί σε δύο περιπτώσεις: α) στην περίπτωση κατά την οποία τα μέσα ενημέρωσης προετοιμάζουν την ερμηνεία που θα πρέπει να έχει ένα άτομο στο επακόλουθο γεγονός ή εμπειρία, π.χ. μια κομματική συζήτηση, αναδεικνύοντας συγκεκριμένα θέματα περισσότερα σε σχέση με άλλα (primed encoding) και β) στην περίπτωση όπου το μήνυμα των μέσων ενημέρωσης ακολουθεί το γεγονός ή την εμπειρία, κινητοποιώντας έτσι αντιδράσεις (μια επανεμπειρία του γεγονότος) που ονομάζονται αντανακλαστικές επιδράσεις (primed reflection) (Hwang et al., 2007: 44) 41

42 Συμπερασματικά λοιπόν, η διαδικασία των ιεραρχημένων κριτηρίων αξιολόγησης είναι σε θέση να αλλάζει τα κριτήρια που χρησιμοποιούν οι πολίτες όταν θέλουν να κάνουν την τελική τους επιλογή, είτε για πολιτικά θέματα είτε για τα χαρακτηριστικά αυτών ή των πολιτικών αρχηγών υποψηφίων, και έτσι να επηρεάσει ακόμα και την κομματική επιλογή (Van der Brug, 2004: 211) ή και την αποδοχή των ίδιων των πολιτικών δρώντων. Γίνεται επομένως αντιληπτή η σύγκλιση τόσο της διαδικασίας της δόμησης της ημερήσιας θεματολογίας όσο και της διαδικασίας των ιεραρχημένων κριτηρίων, κατανοώντας πως τα αντικείμενα (είτε θέματα είτε χαρακτηριστικά) τα οποία θα τύχουν μεγαλύτερης προσοχής από τα μέσα ενημέρωσης, είναι σε θέση να επηρεάσουν τα στοιχεία εκείνα που θα έρθουν πρώτα στο μυαλό των πολιτών και θα καθορίσουν την τελική συμπεριφορά αξιολόγησης τους. 5.4 Διαδικασία Πλαισίωσης ενός μηνύματος (Framing) Τα μέσα ενημέρωσης, έχουν έναν διαμεσολαβητικό ρόλο προς την κοινωνία με το να αναδεικνύουν τα γεγονότα που συμβαίνουν στους πολίτες: προκειμένου λοιπόν να καταστήσουν σαφή τα μηνύματα που θέλουν να προβάλουν προς το κοινό τους, χρησιμοποιούν πολλές φορές λεκτικούς τρόπους μέ σκοπό, μέσα σε λίγες λέξεις, να αναδείξουν ακριβώς την ουσία του προβαλλόμενου θέματος. Το γεγονός αυτό συμβαίνει προφανώς διότι το κοινό δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί την περιπλοκότητα των διαφόρων θεμάτων, και έτσι προσπαθεί να συνάγει τα συμπεράσματα του για τα διάφορα θέματα μέσα από αιτιώδεις σχέσεις και πληροφορίες που υπογραμμίζονται από τα μέσα ενημέρωσης. (Scheufele, 2000: 300) Η χρησιμοποίηση ενός πλαισίου από τα μέσα ενημέρωσης αποτελεί την κεντρική οργανωτική ιδέα των ειδήσεων μέσα από την οποία προβάλλεται κάθε θέμα παρουσιάζοντας το με έναν τέτοιο τρόπο, που μπορεί να είναι περισσότερο σημαντικό και ελκυστικό και να επιδρά με καταλυτικό τρόπο σε σχέση με την απλή παρουσίαση ενός θέματος, την συχνότητα του ή ακόμα και από την απουσία του.(tan & Weaver, 2010: 415). Είναι προφανές πως ανάλογα με τον τρόπο πλαισίωσης του κάθε θέματος που θα παρουσιαστεί από τα μέσα ενημέρωσης, θα δοθεί και μια διαφορετική εντύπωση προς το κοινό. Δηλαδή, το πλαίσιο είναι σε θέση να εισάγει ή να αυξήσει την σημαντικότητα κάποιων θεμάτων, με την ενεργοποίηση διαφόρων επικοινωνιακών σημάτων, κατευθύνοντας το κοινό ως προς τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να σκεφτεί, 42

43 να αισθανθεί και εν τέλει να αποφασίσει 25. (Entman, 2007: 164) Η διαδικασία λοιπόν της πλαισίωσης στηρίζεται στην υπόθεση ότι μικρές αλλαγές στην περιγραφή ενός θέματος ή μιας κατάστασης από τα μέσα ενημέρωσης οι οποίες προκαλούν ερμηνευτικά σχήματα, είναι σε θέση να επηρεάσουν περισσότερο τις πληροφορίες που προσλαμβάνει ο αναγνώστης ή θεατής από ότι αν είχε δοθεί περισσότερη σημαντικότητα σε ένα θέμα. (Weaver, 2007: 145) Πηγή: Έθνος, 6/4/2012 Για παράδειγμα, στο συγκεκριμένο δημοσίευμα διακρίνουμε τον τίτλο ενός άρθρου το οποίο αναφέρεται στο πρόβλημα που επικρατεί στο ασφαλιστικό σύστημα και ιδιαίτερα στην περίπτωση των συνταγογραφούμενων φαρμάκων. Το άρθρο σχολιάζει τις δυσκολίες που έχουν οι ασφαλισμένοι προκειμένου να αγοράσουν τα φάρμακα από τα φαρμακεία, μιας που ο ΕΟΠΠΥ δεν είναι σε θέση να πληρώσει τους φαρμακοποιούς, και ως εκ τούτου, οι τελευταίοι δεν δίνουν τα φάρμακα στους ασθενείς. Με τον τίτλο λοιπόν «Γολγοθάς των ασθενών στα φαρμακεία» ο συντάκτης του άρθρου παρουσιάζει την όλη διαδικασία ως ένα μαρτύριο και μεγάλη ταλαιπωρία που πρέπει να περάσουν οι ασφαλισμένοι προκειμένου να πάρουν τα φάρμακα τους. Η χρήση της λέξης «Γολγοθάς» η οποία ευθέως παραπέμπει στα Πάθη του Χριστού και 25 Σε αυτήν την περίπτωση, ακολουθώντας την συλλογιστική του Goffman σχετικά με τον πώς τα άτομα αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν τα ερεθίσματα που λαμβάνουν από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, καταλήγει στο συμπέρασμα πως η διαδικασία αυτή γίνεται με την χρήση «πρωταρχικών πλαισίων αναφοράς» (primary frameworks) τα οποία είναι σε θέση να κατηγοριοποιήσουν και να ερμηνεύσουν τα διάφορα εξωτερικά σήματα. Στην περίπτωση της επικοινωνίας, επισημαίνει η διαδικασία ερμηνείας και κατηγοριοποίησης των διαφόρων θεμάτων γίνεται από τα μέσα ενημέρωσης τα οποία προβάλλουν με τον δικό τους τρόπο πλαισίωσης τα διάφορα θέματα και άρα το κοινό αντιλαμβάνεται τα συγκεκριμένα θέματα. (Goffman, 1974: 2025) 43