Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΤΟΥΣ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Τ Ε I Κ Α Λ Α Μ Α Τ Α! ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΤΟΥΣ Τ Μ Η Μ Α ΕΚΔΟΣΕΩΝ * ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ Π. ΡΟΥΒΑΛΗΣ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2009 ΣΤΕΓ(ΦΠ) Π.558

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τ Ε I Κ Α Λ Α Μ Α Τ Α! Τ Μ Η Μ Α ΕΚΔΟΣΕΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ! Σελίδες Εισαγωγή 1 Ρέβα 3 Γ ογγύλι 7 Ραπάνι 11 Μπρόκολο 16 Κουνουπίδι 18 Λάχανο 24 Κόκκινο Λάχανο 30 Λαχανάκια Βρυξελλών 31 1.ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ 1.1.Μυκητολογικές ασθένειεζ Περονόσπορος Σταυρανθών Μαύρος Λαιμός Αδρομύκωση Καρκίνωση των ριζών ή όγκοι των ριζών Ωίδιο Αλτερναρίωση Αλτερναρίωση του λαχάνου Αλτερναρίωση του ραπανιού Σκλη ρωτινίαση Ριζοκτονία 58

3 1.1.9 Αδροφουζαρίωση του λαχάνου Λευκή σκωρίαση των Σταυρανθών Βοτρύτης - Τεφρά σήψη Ξηρή σήψη των Σταυρανθών - Φόμα Δακτυλιωτή κηλίδωση Βακτή βιολογικές ασθένειες Μαύρη σήψη ή μελάνωση των νεύρων Βακτηρίωση των Σταυρανθών Ιολογικέ ασθένειες Μωσαϊκό του κουνουπιδιού Μη ιιεταδοτικές ασθένειες Τροφοπενία βορίου Τροφοπενία μολυβδαινίου Περιφερειακή νέκρωση των εσωτερικών φύλλων του λάχανου Οίδημα Φυσιολογικές ανωιιαλίες στο λάγανο και το κουνουπίδι Φυσιολογικές ανωμαλίες στο λάχανο Φυσιολογικές ανωμαλίες στο κουνουπίδι 86 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΕΠΙΛΟΓΟΣ 88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 89

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιστορία δείχνει πως η ζωή του ανθρώπου είναι αγώνας και δημιουργία. Έτσι ο άνθρωπος πέρασε από τη ζωώδη κατάσταση στον πολιτισμό με την πνευματική ωριμότητα, την εργατική του ικανότητα και την καλλιτεχνική του έκφραση. Προϋπόθεση για όλα αυτά ήταν πρώτα η εξασφάλιση των αγαθών για την επιβίωση του δηλαδή τα αγαθά που αφορούν την τροφή του. Βάση της τροφής και γενικότερα της διατροφής του ανθρώπου κατά τη διάρκεια των αιώνων έως και σήμερα αποτελούν τα λαχανικά. Λόγω της τόσο σημαντικής θέσης των λαχανικών στη διατροφή του ανθρώπου, κατέστη αναγκαίο η ανάπτυξη επιστημονικών και τεχνολογικών μεθόδων γύρω από την καλλιέργεια, ανάπτυξη και παραγωγή αυτών. Ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει 400 ποικιλίες λάχανου το οποίο αποτελεί ένα από τα 20 σημαντικότερα φυτά της διατροφικής του αλυσίδας. Το λάχανο περιλήφθηκε στις διατροφικές μας συνήθειες πριν από 4000 χρόνια και ήταν από τα πρώτα φυτά που καλλιεργήθηκαν στη γη. Ειδικότερη κατηγορία των λαχανικών είναι η οικογένεια των Σταυρανθών. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το λάχανο, το κουνουπίδι, το μπρόκολο, η ρέβα, το γογγύλι, το ραπανάκι. Στην εργασία που ακολουθεί περιλαμβάνονται όλες οι βασικές γνώσεις και πληροφορίες γύρω από αυτά με στόχο να μπορέσει να συμβάλει στην πιο αποτελεσματική καλλιέργεια και παραγωγή τους. Πρόσφατες έρευνες, έχουν δείξει πως μία ένωση που περιέχεται στα Σταυρανθή λαχανικά και ονομάζεται ινδόλη, η οποία αλληλεπιδρά με τη βιταμίνη Ο που περιέχεται στα συγκεκριμένα λαχανικά, βρέθηκε πως αναστέλλει τη ανάπτυξη των καρκινικών κυττάρων του μαστού. Ο πρώτος που είχε υποπτευθεί τις πιθανές θεραπευτικές ιδιότητες των Σταυρανθών λαχανικών ήταν ο Ρωμαίος Ρήτορας Κατο ο Πρεσβύτερος ( π.χ.) ι

5 ο οποίος συμβούλευε για τη θεραπεία των καρκινικών πληγών στο μαστό την επάλειψη με τριμμένα φύλλα λάχανου (Διαδίκτυο 1). Δεν θα ταν λάθος αν κάποιος τόνιζε πως η γνώση είναι το αγαθό που τιμά τον άνθρωπο περισσότερο από όλα τα άλλα. Στην παρακάτω εργασία θα μας απασχολήσει η απόκτηση πολλών ειδικών γνώσεων, επιστημονικών τεχνικών και παραγωγικών γύρω από την οικογένεια των Σταυρανθών. Η παρακάτω εργασία περιλαμβάνει τη γνώση για τα κύρια είδη των Σταυρανθών δηλαδή το μπρόκολο, το κουνουπίδι, το λάχανο, το γογγύλι, τη ρέβα, το ραπανάκι καθώς γίνεται προσπάθεια για να δοθούν όσο το δυνατόν οι καλύτερες πληροφορίες που αφορούν αυτά. Συγκεκριμένα στο πρώτο μέρος της εργασίας περιλαμβάνεται η περιγραφή των φυτών με τα κύρια χαρακτηριστικά τους, το κλίμα και έδαφος στο οποίο ευδοκιμούν, τον τρόπο και τη μέθοδο σποράς αυτών, διάφορες και ειδικές καλλιεργητικές φροντίδες που αφορούν αυτά, η συγκομιδή καθώς και οι αποδόσεις και διατήρηση τους και τέλος γίνεται μνεία για τον τρόπο παραγωγής των σπόρων. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζονται οι κύριες ασθένειες που πλήττουν την οικογένεια των Σταυρανθών (βακτηριολογικές, μυκητολογικές, ιολογικές). Όσων αφορά αυτές περιγράφονται τα συμπτώματα και οι ζημιές τις οποίες προκαλούν, τη βιολογία και επιδημιολογία των παθογόνων αιτιών καθώς επίσης και η βιολογική καταπολέμηση τους. Στόχος όλων των ανωτέρων που περιγράφονται είναι η γνώση γύρω από την οικογένεια αυτή, η πρόληψη και καταπολέμηση των ασθενειών που αφορούν αυτά ώστε να συμβάλουν στην καλύτερη ανάπτυξη και παραγωγή των τόσο σημαντικών αυτών λαχανικών. 2

6 ΡΕΒΑ (Brassica rapa L.) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ. 1 Brassica rapa (Ρέβα) Το είδος αυτό καλλιεργείται ως λαχανικά για τις σαρκώδεις ρίζες του, οι οποίες τρώγονται συνήθως ως βραστή σαλάτα, αλλά χρησιμοποιούνται επίσης στη μαγειρική και τα τρυφερά - εσωτερικά φύλλα, καθώς και τα βλαστάρια του που δεν είναι παρά οι ανθοφόροι βλαστοί. Κάποιες ποικιλίες καλλιεργούνται για την κτηνοτροφία. Οι κηπευτικές ποικιλίες καταλαμβάνουν στην Ελλάδα πολύ μικρές εκτάσεις, κοντά στις μεγαλουπόλεις ή και σε άλλες περιοχές, όπως στην Κέρκυρα στην οποία το φυτό είναι γνωστό σαν ράπα. Πιθανώς το είδος αυτό ήταν γνωστό και στους αρχαίους χρόνους. Ίσως είναι η γογγύλη του Διοσκαρίδη «ην Ρωμαίοι ράπαμ εκάλουν» (Διαδίκτυο 6). 3

7 Περιγραφή του φυτού Η ρέβα είναι μονοετές ή διετές μέχρι την παραγωγή του σπόρου φυτό, ποώδες με φύλλα μακρόμισχα και έλλοβα και ρίζα σαρκώδη, συνήθως σφαιροειδή ή ελαφρώς πλατιά αναλόγως της ποικιλίας. Τα άνθη είναι μικρά 4 σέπαλα και 4 πέταλα με 6 στήμονες από τους οποίους οι 2 είναι πιο βραχείς. Οι ποικιλίες που ενδιαφέρουν την λαχανοκομία διακρίνονται για το μικρό σχετικά μέγεθος της σαρκώδους ρίζας και τη γρήγορη ανάπτυξή τους. Συγκομίζονται περίπου τρεις μήνες μετά τη σπορά ή και νωρίτερα. Κλίμα και έδαφος Προτιμά κλίμα εύκρατο και υγρό και αρέσκεται να καλλιεργείται κατά την κάπως ψυχρή εποχή. Σε υψηλές θερμοκρασίες τα φυτά τείνουν να ανθήσουν νωρίς και παράγουν ρίζες μικρού μεγέθους και υποβαθμισμένης ποιότητας. Ως προς το έδαφος, ευδοκιμεί σε έδαφος μέσης σύστασης, γόνιμα και διατηρούντα αρκετή υγρασία αλλά αποστραγγιζόμενα, ελαφρώς όξινα έως ουδέτερα (ρη 5,5-7). Αρμόζουν καλύτερα για τη ρέβα τα πεδινά εδάφη. Σπορά Η σπορά γίνεται απευθείας σε αγρό καλά καλλιεργημένο και λιπασμένο σύμφωνα με τα προηγούμενα. Η χρησιμοποίηση κοπριάς αποφεύγεται συνήθως στη ρέβα, η οποία είναι προτιμότερο να καλλιεργείται σε αγρό που δέχθηκε οργανική λίπανση κατά την προηγούμενη καλλιέργεια. 4

8 Συνήθως σπέρνουν κατά τον Αύγουστο - Σεπτέμβριο για φθινοπωρινή και χειμερινή παραγωγή ενώ κατά την άνοιξη γίνεται συγκομιδή των βλασταριών, τμηματικώς. Με ανοιξιάτικες σπορές αποκτώνται φυτά που τείνουν να αναπτύξουν γρήγορα ανθοφόρους βλαστούς. Οπωσδήποτε, εάν υπάρχουν κατάλληλες συνθήκες υγρασίας κυρίως του εδάφους, είναι δυνατό να ευτυχήσουν και σπορές ανοιξιάτικες ή ακόμη και καλοκαιρινές. Η σπορά γίνεται κατά γραμμές ή στα πεταχτά με γρ. σπόρου στο στρέμμα, αναλόγως. Οι γραμμές απέχουν μεταξύ τους εκ. και είναι αβαθή αυλάκια, στα οποία ο σπόρος σπέρνεται αραιά και καλύπτεται σε βάθος 1-1,5 εκ. περίπου. Άλλες καλλιεργητικές εργασίες Τη σπορά ακολουθεί πότισμα, το οποίο συνεχίζεται με συχνότητα ανάλογη των συνθηκών υγρασίας του εδάφους. Μετά το φύτρωμα και όταν τα φυτάρια αποκτήσουν 4-5 φύλλα γίνεται αραίωμα, ώστε τελικά να διατηρηθούν επί των γραμμών φυτά ανά εκ. Με αυτές τις αποστάσεις διατηρούνται κατά στρέμμα φυτά. Άλλες καλλιεργητικές εργασίες είναι τα βοτανίσματα και 1-2 ελαφρά σκαλίσματα για την καταστροφή των ζιζανίων κ.λπ. Συγκομιδή - Αποδόσεις - Διατήρηση Η συγκομιδή πραγματοποιείται συνήθως σε 1,5-2,5 ή και 3 μήνες μετά τη σπορά, αναλόγως της εποχής καλλιέργειας και της ποικιλίας που χρησιμοποιείται. Γίνεται με εκρίζωση των φυτών, όταν οι γογγυλόριζες έχουν αποκτήσει διάμετρο γύρω στα 6-7 εκ. και πριν η σάρκα τους παύσει 5

9 να είναι αρκετά τρυφερή. Οι αποδόσεις (χωρίς το φύλλωμα) ποικίλλουν συνήθως από χγρ. κατά στρέμμα. Οι ρίζες μπορούν να διατηρηθούν επί 1-2 μήνες σε χώρο με θερμοκρασίες 5-10 Ο, καλυμμένες με ελαφρώς υγρή άμμο. Παραγωγή του σπόρου Για την παραγωγή σπόρου επιλέγονται από το φθινόπωρο οι πιο καλοσχηματισμένες και υγιείς ρίζες, οι οποίες έχουν τα χαρακτηριστικά της ποικιλίας που χρησιμοποιήθηκε. Οι ρίζες αυτές διατηρούνται το χειμώνα σε προφυλαγμένο μέρος σκεπασμένες καλά με άχυρα π.χ., προστατευμένες έτσι και από το ψύχος. Κατά τον Φεβρουάριο - Μάρτιο φυτεύονται σε προετοιμασμένο αγρό κατ αποστάσεις φυτού από φυτό εκ., μακριά (1.000 μ. τουλάχιστον) από άλλες ποικιλίες που πρόκειται να ανθήσουν. Στην καλλιέργεια θα δοθούν οι γνωστές αναγκαίες περιποιήσεις μέχρι την ωρίμανση των καρπών. Οι κιτρινισμένες πια - ώριμες ταξικαρπίες συγκομίζονται και αφήνονται να ξηρανθούν στη σκιά για να ληφθεί κατόπιν ο σπόρος με ραβδισμό (χτυπήματα). Από ένα φυτό παράγονται συνήθως γρ. σπόρου, σε ένα δε γραμμάριο μπορούν να μετρηθούν σπόροι. Η βλαστική ικανότητα διατηρείται επί 4-5 έτη (Δημητράκης 1998). 6

10 ΓΟΓΓΥΛΙ (Brassica olerácea var. gongyloides L.) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ.2 Brassica olerácea var. gongyloides L. (Γογγύλι) Το γογγύλι είναι βοτανική ποικιλία του είδους στο οποίο ανήκουν το κουνουπίδι και το λάχανο. Βασικό χαρακτηριστικό του φυτού είναι ότι σχηματίζει στη βάση του στελέχους του (του βλαστού), στο ύψος του λαιμού, σφαιροειδή πάχυνση με εύγεστη σάρκα που αποτελεί το φαγώσιμο μέρος του φυτού. Στην Ελλάδα καλλιεργείται σε πολύ μικρή έκταση, ίσως γιατί δεν είναι ακόμα αρκετά γνωστό λαχανικό. 4 Περιγραφή του φυτού Το γογγύλι είναι φυτό περιορισμένης ανάπτυξης συγκρινόμενο με τις άλλες καλλιεργούμενες βοτανικές ποικιλίες του είδους. Δημιουργεί όπως ήδη σημειώθηκε στη βάση του βλαστού και πάνω από το έδαφος σφαιροειδή πάχυνση και συγχέεται γι αυτό με τη ράπα ή ρέβα (Brassica rapa) αν και εκείνη σχηματίζει πάχυνση στη ρίζα και όχι στο βλαστό. Έχει 7

11 φύλλα μικρής ανάπτυξης, μακρόμισχα και ολιγάριθμα, τα οποία εμφανίζονται αραιά πάνω στο σφαιροειδή βλαστό που έχει μέγεθος περίπου ενός μεγάλου πορτοκαλιού και χρώμα λευκό, πρασινωπό ή ερυθροϊώδες, αναλόγως την ποικιλία. Η σάρκα του είναι λευκή ή σχεδόν λευκή. Κλίμα και έδαφος Οι απαιτήσεις του φυτού στις κλιματικές και εδαφικές συνθήκες είναι περίπου ίδιες με εκείνες του κουνουπιδιού, μόνο που το γογγύλι αντέχει περισσότερο στο ψύχος. Προτιμά έδαφος μέσης σύστασης - ελαφρό, αποστραγγιζόμενο και πλούσιο σε οργανική ουσία. Αν και ανέχεται αρκετά καλά τις υψηλές θερμοκρασίες και την ξηρασία, ένα έδαφος που ποτίζεται κανονικά ευνοεί πάντοτε την απόδοσή του αλλά και την ποιότητα του προϊόντος. Σπορά και φύτευση Η σπορά γίνεται σε καλά καλλιεργούμενο και λιπασμένο αγρό, σε βραγιές ή αυλάκια, από τον Απρίλιο μέχρι τον Ιούνιο για συγκομιδή θερινή και φθινοπωρινή ή και το φθινόπωρο για παραγωγή κατά το χειμώνα και την Άνοιξη. Σπέρνεται είτε απευθείας στον αγρό κατά γραμμές είτε σε σπορείο με 3 γρ. σπόρου ανά μ, από το οποίο τα παραγόμενα φυτά εκριζώνονται και φυτεύονται στον αγρό μετά 40 περίπου μέρες σε γραμμές που απέχουν μεταξύ τους εκ. Πάνω σε κάθε γραμμή η φύτευση γίνεται συνήθως ανά 25 περίπου εκ. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται κατά τη φύτευση ώστε να μην καλυφθούν τα φυτά μέχρι πιο πάνω από τη ζώνη του λαιμού για να γίνει ομαλώς η πάχυνση του βλαστού. Φυσικά τη φύτευση 8

12 ακολουθεί πότισμα των φυτών. Οι ίδιες αποστάσεις ισχύουν και για τα φυτά της απευθείας σποράς στον αγρό, τα οποία διατηρούνται μετά το αραίωμα. Άλλες καλλιεργητικές εργασίες Τα ποτίσματα είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα εργασία γιατί απ αυτή επηρεάζεται σημαντικά η ποσότητα και η ποιότητα της παραγωγής. Η συχνότητα των ποτισμάτων πρέπει να είναι κανονική κατά τρόπο ώστε να διατηρείται πάντοτε στο έδαφος ικανοποιητική υγρασία. Περίοδοι λειψυδρίας ακολουθούμενες από άφθονα ποτίσματα ή βροχή προκαλούν υποβάθμιση της ποιότητας της σάρκας (σκληρές ίνες) αλλά και σκασίματα των γογγυλίων. Στις καλλιέργειες με απευθείας σπορά γίνεται αραίωμα των φυταρίων, ώστε τελικώς να παραμείνουν επί των γραμμών φυτά στις επιθυμητές αποστάσεις. Βοτανίσματα και 1-2 σκαλίσματα για την καταστροφή των ζιζανίων είναι συνήθως απαραίτητα, όπως επίσης και η αντιμετώπιση των ασθενειών και των εντόμων αν εμφανιστούν. Συγκομιδή - Αποδόσεις - Διατήρηση Τα φυτά αναπτύσσονται πολύ γρήγορα, έτσι που στη θερμή εποχή η συγκομιδή να αρχίζει 2,5-3 μήνες μετά τη σπορά ή αργότερα κατά τη φθινοπωρινή - χειμερινή περίοδο όπως και για τις αρκετά όψιμες ποικιλίες. Η συγκομιδή - εκρίζωση των φυτών γίνεται μόλις οι μπάλες (τα γογγύλια) αποκτήσουν διάμετρο 8-10 εκ. Προϊόν μεγαλύτερου μεγέθους έχει χάσει την τρυφερότητά του. 9

13 Μετά τη συγκομιδή τα γογγύλια απαλλάσσονται από τα φύλλα και τις ρίζες τους και μεταφέρονται στην αγορά ή σε κατάλληλο χώρο για διατήρηση. Μπορούν να στρωματωθούν σε χώρο δροσερό μέσα σε άμμο υγρή ή ακόμα και σε χώμα ή να τοποθετηθούν μέσα σε πλαστικές σακούλες και να παραμείνουν έτσι σε ψυγείο με θερμοκρασία Υπό τέτοιες συνθήκες η διατήρηση μπορεί να διαρκέσει περισσότερο από ένα μήνα. Οι αποδόσεις κυμαίνονται από έως χγρ. κατά στρέμμα, αναλόγως της ποικιλίας και των συνθηκών καλλιέργειας (Δημητράκης 1998). Παραγωγή των σπόρων Τα φυτά που φέρουν σπόρους, σπέρνονται ένα μήνα σχεδόν μετά την κανονική καλλιέργεια, ώστε να μην αναπτυχθούν πολύ πριν από το χειμώνα. Την άνοιξη, τα καλύτερα φυτά μεταφυτεύονται σε απόσταση 50 εκ. το ένα από το άλλο. Αμέσως μετά την άνθηση κορφολογούνται λίγο τα κλαδιά που έχουν άνθη. Οι καρποί, κιτρινισμένοι, στεγνώνουν και αλωνίζονται. Γ ια να αποφύγουμε τις διαστρώσεις, πρέπει να καλλιεργούνται τον ένα χρόνο πρώιμες ποικιλίες και τον επόμενο χρόνο όψιμες ποικιλίες (Οπιίοΐϊηί 1979). ίο

14 ΡΑΠΑΝΙ (Raphanus sativus L.) Οικογένεια Cruciferea (Σταυρανθή) Εικ.3 ΚαρΗσηνίζ βαίίνιις (Ραπάνι) Το ραπάνι, η «συρμαία» του Ηρόδοτου ή «ράπανου» και «ραφανίς» του Αθηναίου, κατάγεται από τη Δ. ή τη Ν. Ασία, φέρεται δε καλλιεργούμενο στην Αίγυπτο και την Ελλάδα από τους αρχαίους χρόνους. Σήμερα καλλιεργείται στη χώρα μας σποραδικώς και σε μικροεκτάσεις, κοντά στις μεγάλες πόλεις και σε οικιακούς λαχανόκηπους, ώστε να μην μπορεί να εκτιμηθεί η έκταση καλλιέργειας του. Συνολικά, ίσως αυτή δεν απέχει από τα στρέμματα. Περιγραφή του φυτού Το φυτό είναι μονοετές ή διετές μέχρι την παραγωγή του σπόρου και αυτό εξαρτάται από την εποχή της σποράς του. Καλλιεργούμενο την άνοιξη δίνει σπόρο το ίδιο έτος, ενώ με όψιμο σπορά κλείνει το βιολογικό του κύκλο το επόμενο έτος. 11

15 Η ρίζα του (γογγυλόρριζα) για την οποία καλλιεργείται είναι σαρκώδης, σφαιροειδής έως επιμήκης με επιφάνεια χρώματος κόκκινου, λευκού ή και μελανοϊώδους αναλόγως της ποικιλίας. Έχει σάρκα λευκή, συνεκτική και τρυφερή που σε προχωρημένο στάδιο ανάπτυξης γίνεται σπογγώδης. Παρουσιάζει ορεκτικές και διουρητικές ιδιότητες και περιέχει 94% νερό, 1,2% πρωτεΐνες και 4% υδατάνθρακες (Διαδίκτυο 2). Τα φύλλα του είναι οδοντωτά και τραχείας επιφάνειας. Από το κέντρο του φυτού εκπτύσσεται ανθοφόρος βλαστός, όρθιος, διακλαδιζόμένος που φθάνει σε ύψος 0,70-1 μ. Σ αυτόν σχηματίζονται τα άνθη κατά ταξιανθίες, τα οποία είναι λευκά, κίτρινα ή ιώδη, ερμαφρόδιτα, διασταυρούμενα κυρίως με τις μέλισσες. Οι καρποί (κεράσια) είναι λογχοειδείς, χοντρότεροι εκείνων του λαχάνου και του κουνουπιδιού και περιέχουν σπόρους σφαιρικούς σκοτεινού ερυθρωπού χρώματος. Κλίμα και έδαφος Το ραπάνι είναι φυτό ανθεκτικό στις χαμηλές θερμοκρασίες. Οπωσδήποτε στις ψυχρότερες περιοχές δεν καλλιεργείται, κατά τους ψυχρούς μήνες του χειμώνα ή καλλιεργείται σε θέσεις προφυλαγμένες. Και κατά τους θερινούς μήνες μπορεί επίσης να καλλιεργηθεί, όμως φοβάται τους θερμούς και ξηρούς ανέμους, οι οποίοι αναστέλλουν την ανάπτυξη του φυτού και προκαλούν την παραγωγή υποβαθμισμένης ποιότητας γογγυλοριζών. Γενικά προτιμά κλίμα εύκρατο - δροσερό και υποφέρει υπό συνθήκες παρατεινόμενης υψηλής θερμοκρασίας. Ευδοκιμεί καλύτερα σε εδάφη μέσης σύστασης - ελαφρά και γόνιμα, πλούσια σε οργανική ουσία, ελαφρώς όξινης αντίδρασης (ΡΗ 6-7) 12

16 και διατηρούνται σε αρκετή υγρασία ή αδρευόμενα. Σε εδάφη ξηρά και φτωχά δεν δίνει καλά αποτελέσματα και οι ρίζες του αποκτούν περισσότερο καυστική γεύση. Σπορά Η σπορά μπορεί να γίνει καθ όλο το έτος, κυρίως όμως σπέρνουν κατά τις περιόδους Φεβρουάριου - Μαϊου και Αυγούστου, Οκτωβρίου ή Νοεμβρίου. Κατά τους θερινούς μήνες οι σπορές διακόπτονται, κυρίως για το λόγο ότι οι γογγυλόρριζες που παράγονται κατά την εποχή αυτή αποκτούν γρήγορα σπογγώδη υφή και είναι πια μη εμπορεύσιμες. Ο σπόρος σπέρνεται σε βραγιές, στα πεταχτά ή καλύτερα κατά γραμμές, οι οποίες απέχουν μεταξύ τους εκ. και σε έδαφος που έχει αρκετή υγρασία. Η κάλυψή του γίνεται σε βάθος 1-2 εκ. Εφόσον η σπορά γίνεται με το χέρι, απαιτούνται για έκταση ενός στρέμματος 1,5-2 χλγρ. σπόρου. Αλλες καλλιεργητικές εργασίες Μια εβδομάδα από το φύτρωμα των σπόρων, που γίνεται 5-8 ημέρες μετά τη σπορά, πρέπει να πραγματοποιηθεί το αραίωμα των φυτών, κατά τρόπο ώστε αυτά που θα διατηρηθούν να απέχουν μεταξύ τους περίπου 5 εκ. επί των γραμμών. Είναι επίσης η καταστροφή των ζιζανίων που πρέπει να γίνει με βοτανίσματα και ελαφρά σκαλίσματα στις γραμμικές καλλιέργειες. Άλλες εργασίες είναι τα ποτίσματα, η συχνότητα των οποίων εξαρτάται κυρίως από την εποχή καλλιέργειας (Δημητράκης 1998). 13

17 Συγκομιδή - Αποδόσεις - Διατήρηση Το ξερίζωμα των ραπανιών αρχίζει μετά από μέρες από τη σπορά και μεταφύτευση (αν γίνει), ανάλογα με τις ποικιλίες, π.χ. τα κόκκινα στρογγυλά ραπανάκια σε 25 μέρες το πολύ είναι φαγώσιμο. Μόλις πάρουν το κανονικό τους μέγεθος, τα μαζεύουμε αμέσως γιατί αν μεγαλώσουν υπερβολικά χάνουν την τρυφεράδα τους (Παρασκευόπουλος 1995). Οι αποδόσεις κυμαίνονται γύρω στα χλγ. κατά στρέμμα αναλόγως της ποικιλίας και των καλλιεργητικών συνθηκών. Η διατήρηση των ριζών (χωρίς φύλλωμα) μπορεί να παραταθεί επί δύο μήνες ή περισσότερο υπό συνθήκες θερμοκρασίας 0 Ο και σχετικής υγρασίας 90-95%. Παραγωγή του σπόρου Για παραγωγή σπόρου επιλέγονται μετά την ανάπτυξή τους τα καλύτερα φυτά της καλλιέργειας, τα αντιπροσωπευτικά ως προς τα γογγυλόριζα και το φύλλωμα της χρησιμοποιούμενης ποικιλίας και μεταφυτεύονται σε αγρό απομακρυσμένο από άλλες καλλιέργειες του είδους (1.000 μ.). Γιατί και στο ραπάνι οι διασταυρώσεις με τις μέλισσες είναι εύκολες όπως σε όλα τα σταυρανθή. Κατά προτίμηση χρησιμοποιούνται φυτά φθινοπωρινής καλλιέργειας, τα οποία φυτεύονται κατά αποστάσεις 50 εκ. περίπου σε έδαφος καλά καλλιεργημένο. Αυτά δίνουν την άνοιξη πλούσια ανθοφορία και καρπούς που ωριμάζουν το θέρος και συγκομίζονται με κοπή των καρποφόρων κλάδων. Οι καρποί δεν σκάζουν, δεν ανοίγουν και κατά την 14

18 πλήρη ακόμη ξήρανσή τους ώστε να υπάρχει κίνδυνος απώλειας σπόρου όπως συμβαίνει στο λάχανο. Μετά τη συγκομιδή, οι καρποφόροι κλάδοι διατηρούνται επί μερικές ημέρες εκτεθειμένοι στον αέρα, ώστε να ξηρανθούν τελείως και ακολούθως εξάγεται ο σπόρος με χτυπήματα - ραβδισμούς. Η βλαστική ικανότητα του σπόρου μπορεί να διατηρηθεί 4-5 έτη, όμως θεωρείται φρόνιμο να μην χρησιμοποιείται σπόρος ηλικίας μεγαλύτερης των τριών ετών. Από ένα στρέμμα καλλιέργειας σποροπαραγωγής λαμβάνονται συνήθως χιλιόγραμμα σπόρου σπόροι ζυγίζουν ένα γραμμάριο (Δημητράκης 1998). Το Ραπάνι ως φάρμακο Ένα ραπάνι το κόβουμε και το βράζουμε για 15 λεπτά της ώρας, το στραγγίζουμε και το παρασκεύασμα είναι έτοιμο για γαργάρες. Πρέπει να τρώγεται μετά το φαγητό, γιατί επιταχύνει το χώνεμα. Οι Αιγύπτιοι από το ραπάνι κατασκεύαζαν καθαρτικό και εμετικό ομώνυμο φάρμακο (Παρασκευόπουλος). 15

19 ΜΠΡΟΚΟΛΟ {Brassica oleráceo) (Broccoli) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ.4 Brassica olerácea (Μπρόκολο) Περιγραφή του φυτού Το μπρόκολο αποτελεί παραλλαγή του κουνουπιδιού (ν. asparagoider Ο.Ο.) το οποίο σχηματίζει εκτός της κεντρικής αποκεφαλής και άλλες δευτερεύουσες στις μασχάλες των φύλλων. Αυτές είναι μικρές συνήθως συγκρινόμενη με εκείνη του κουνουπιδιού και έχουν χρώμα πράσινο ή ερυθροϊώδες (Δημητράκης 1998). Κλίμα και έδαφος Το έδαφος πρέπει να αποστραγγίζει καλά και να έχει λιπανθεί κυρίως με κοπριά. Πρέπει να είναι σταθερό για να φτιάξουν τα φυτά μια σφιχτή κεφαλή. 16

20 Το φύτεμα πρέπει να γίνει με καιρό μάλλον υγρό και προπάντων, όχι όταν ο ήλιος καίει. Δηλαδή, είναι καλύτερα να φυτεύουμε νωρίς την Άνοιξη (Διαδίκτυο 8). Σπορά Σπέρνουμε σε κιβώτια, ή σε σπορεία, ή στο ύπαιθρο. Για να πάρουμε τα φυτά δυνατά πρέπει να αποφύγουμε το στρίμωγμα. ΓΓ αυτό σπέρνουμε αραιά και στη συνέχεια αραιώνουμε, αν υπάρχουν φυτά πολύ κοντά το ένα με το άλλο. Στο ύπαιθρο σπέρνουμε φτιάχνοντας ρηχά φυλάκια και πάλι σπέρνουμε αραιά. Τα φυτά χρειάζονται μεγάλη περίοδο για να αναπτυχθούν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να χρειάζονται και για μεγάλο χρονικό διάστημα πολλές θρεπτικές ουσίες, ώστε να σχηματίσουν μεγάλα κεφάλια (Genders 1986). Συγκομιδή Τα μπρόκολα συγκομίζονται νωρίς, γιατί γρήγορα παύουν να είναι κατάλληλα για την αγορά σπεύδοντας να σχηματίσουν άνθη. Μετά την κοπή της κεντρικής κεφαλής κάθε φυτού αναπτύσσονται άλλες μικρότερες σε δευτερεύοντες βλαστούς, με τμήμα των οποίων συγκομίζονται (Δημητράκης 1998). 17

21 ΚΟΥΝΟΥΠΙΔΙ {Brassica olerácea var. botrytis L.) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ. 5 Brassica olerácea var. botrytis L. (Κουνουπίδι) Το κουνουπίδι (ή ανθοκράμβη) καλλιεργείται στην Ελλάδα από τους αρχαίους χρόνους, κατάγεται δε πιθανότητα από τις χώρες της Ν.Α. Ευρώπης. Καλλιεργείται για την τερατόμορφη ταξιανθία του (ανθοκεφαλή), η οποία καταναλώνεται μαγειρευμένη ή και διατηρείται σε άρμη ή ξύδι, δηλαδή ως τουρσί. Το φυτό ενδιαφέρει επίσης την κτηνοτροφία αφού δίνει άφθονο φύλλωμα. Σήμερα το κουνουπίδι είναι μεταξύ των περισσότερο καλλιεργούμενων λαχανικών σε όλο τον κόσμο. Στη χώρα μας καλλιεργείται σε έκταση περίπου στρεμμάτων και δίνει παραγωγή γύρω στους τόνους. Το προϊόν καταναλώνεται μέσα στη χώρα, πρέπει όμως να σημειωθεί ότι έχει ενδιαφέρον και για εξαγωγή στις χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, οι οποίες εισάγουν κατ έτος μεγάλες 18

22 ποσότητες κουνουπιδιού από την Ιταλία, Γ αλλία, Ολλανδία κ.λπ.(διαδίκτυο 4). Περιγραφή του φυτού Το κουνουπίδι είναι φυτό διετές (μέχρι την παραγωγή του σπόρου) με ύψος συνήθως εκ., αναλόγως της ποικιλίας και των καλλιεργητικών συνθηκών. Φέρει φύλλα μακριά και λεπτά, γενικώς μακρύτερα και στενότερα εκείνων του λαχάνου. Τα εσωτερικά φύλλα κύρτωνται προς το κέντρο κατά τρόπο ώστε να καλύπτουν την κεφαλή, τουλάχιστον κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξής της. Λες και θέλουν να την προστατέψουν από τις κλιματικές ή άλλες αντιξοότητες. Η κεφαλή αποτελείται από υπερτροφικά ανθικά στελέχη, είναι συμπαγής, μεγέθους που ποικίλλει αναλόγως της ποικιλίας και των συνθηκών καλλιέργειας, χρώματος δε λευκού έως υποκίτρινου. Αυτή είναι το εδώδιμο τμήμα, το οποίο περιέχει περίπου 32% νερό, 3% πρωτεΐνες και 2% υδατάνθρακες. Μετά την πλήρη ανάπτυξη της ανθοκεφαλής, τα ανθικά στελέχη επιμηκύνονται για να δώσουν τα άνθη. Κάθε άνθος έχει 4 σέπαλα και 4 κίτρινα πέταλα, 6 στήμονες από τους οποίους οι 2 είναι βραχύτεροι των άλλων τεσσάρων και ωοθήκη που φέρει στύλο βραχύ ή μακρό με στίγμα τριχωτό. Η άνθηση είναι διαδοχική διαρκούσα σε κάθε φυτό επί 20 έως 40 περίπου ημέρες, αναλόγως κυρίως της εποχής. Το άνοιγμα των ανθέων γίνεται τις πρωινές ώρες. Το βράδυ αυτά κλείνουν για να ανοίξουν και πάλι το επόμενο πρωινό. Το στίγμα είναι ήδη ώριμο κατά το άνοιγμα του άνθους και μετά από αυτά παραμένει επιδεκτικό επικονίασης επί 3-4 μέρες, οι δε ανθήρες ωριμάζουν μετά το στίγμα (υστερανδρία). Η επικονίαση γίνεται κυρίως με τα έντομα και 19

23 ιδιαιτέρως με τις μέλισσες. Στις περισσότερες περιπτώσεις γίνεται διασταύρωση, η οποία ευνοείται από την ύπαρξη στις καλλιεργούμενες ποικιλίες φυτών αυτοασυμβίβαστων και από το γεγονός ότι γυρεόκοκκοι άλλων ποικιλιών βλαστάνουν ταχύτερα επί των στιγμάτων δοσμένης ποικιλίας από τους γυρεόκοκκους της ίδιας ποικιλίας. Ο καρπός είναι μακρύ κεράτιο, το οποίο περιέχει πολυάριθμους, μικρούς, σφαιροειδείς και μαύρους σπόρους. Κλίμα και έδαφος Το φυτό αναπτύσσεται καλύτερα κάτω από ήπιες συνθήκες κλίματος αν και μερικές ποικιλίες προτιμούν μάλλον ψυχρό περιβάλλον. Πάντως υπό τις συνθήκες του χειμώνα οι κεφαλές του κουνουπιδιού είναι περισσότερο λευκές και πιο συμπαγείς. Η αντοχή του φυτού στους παγετούς είναι μικρή, ιδιαιτέρως δε μπορούν να ζημιωθούν από τους παγετούς οι κεφαλές, τις οποίες γι αυτό προστατεύουν πολλάκις καλύπτοντάς τες με το φύλλωμα. Το κουνουπίδι καλλιεργείται σε διάφορα εδάφη, προτιμά όμως τα μέσης σύστασης, βαθιά και πλούσια οργανική ουσία, επαρκώς εφοδιασμένα με άζωτο και ελαφρώς όξινης έως ουδέτερης αντίδρασης (ΡΗ 5,5-7). Τα ελαφρά εδάφη είναι πιο κατάλληλα για πρώιμες καλλιέργειες, αρκεί να εφοδιάζονται με νερό, γιατί το φυτό έχει ανάγκη καθ όλη τη βλαστική περίοδο από αρκετή εδαφική υγρασία. Για την αποφυγή ζημιών από ασθένειες συνίσταται η εφαρμογή πολυετούς αμειψισποράς, κατά την οποία το κουνουπίδι θα ακολουθεί φυτά μη συγγενή προς αυτό. 20

24 Σπορά και φύτευση Για πρώιμη φθινοπωρινή παραγωγή η σπορά του κουνουπιδιού γίνεται συνήθως κατά το Μάιο ή Ιούνιο, για οψιμότερη δε αργότερα, μέχρι και τον Αύγουστο, με όψιμες ποικιλίες οπότε η παραγωγή λαμβάνεται κατά τη χειμερινή και την μέχρι του Μαϊου περίοδο. Για παραγωγή από τέλος της άνοιξης μέχρι το καλοκαίρι γίνεται σπορά με πρώιμες ποικιλίες κατά τον Ιανουάριο. Για την επιτυχία της καλλιέργειας ιδιαίτερη σημασία έχει η ποιότητα του χρησιμοποιούμενου σπόρου, η ποικιλία στην οποία ανήκει και η προέλευσή του. Ο σπόρος σπέρνεται σε μη θερμαινόμενο σπορείο με έδαφος καλώς προετοιμασμένο και λιπασμένο με χωνευμένη κοπριά. Γίνεται σπορά κατά γραμμές και κάλυψη του σπόρου σε βάθος 1εκ. Για παραγωγή φυτών αρκετών να καλύψουν έκταση ενός στρέμματος φτάνουν περίπου 20 γραμ. σπόρου και έκταση σπορείου 8-10 μ. Οι περιποιήσεις του σπορείου είναι συχνά μάλλον ποτίσματα, βοτανίσματα και αραίωμα των φυτωρίων αργότερα, εφόσον αυτά είναι πυκνά φυτρωμένα. Η φύτευση στον αγρό γίνεται 1,5 περίπου μήνα μετά τη σπορά με φυτά υγιή που έχουν αναπτύξει 4-6 φύλλα, κατά προτίμηση δε τις απογευματινές ώρες, τη φύτευση ακολουθεί αμέσως πότισμα. Αναλόγως της ποικιλίας, οι αποστάσεις φύτευσης είναι εκ. γραμμής από γραμμής από και εκ. πάνω σε κάθε γραμμή. Άλλες καλλιεργητικές εργασίες Όταν περάσουν 4-6 ημέρες από τη φύτευση γίνεται μια συμπληρωματική φύτευση στις κενές θέσεις που δημιουργήθηκαν από 21

25 αποτυχίες. Στις καλλιέργειες με απευθείας σπορά είναι αναγκαίο το αραίωμα των φυτών, ημέρες μέρα το φύτρωμα, κατά τρόπο ώστε να παραμείνουν σε κάθε γραμμή φυτά κατ αποστάσεις επιθυμητές. Μετά τη φύτευση ακολουθούν συνήθως 2-3 συχνά ποτίσματα που θα ευνοήσουν την κατάσταση των φυτών στη μόνιμη θέση τους, μερικά δε ακόμη ποτίσματα είναι αναγκαία κατά την υπόλοιπη καλλιεργητική περίοδο, λιγότερα ή περισσότερα, αναλόγως των συνθηκών που έχουν σχέση κυρίως με την εποχή καλλιέργειας. Πρέπει να έχει κανείς πάντοτε υπόψη ότι η έλλειψη υγρασίας μπορεί να προκαλέσει αναστολή ανάπτυξης των φυτών και πρόωρο σχηματισμό ανθοκεφαλών μικρού μεγέθους. Μεταξύ άλλων εργασιών είναι επίσης τα βοτανίσματα και τα ελαφρά σκαλίσματα για τον αερισμό του εδάφους αλλά κυρίως για την καταστροφή ζιζανίων. Συγκομιδή - Αποδόσεις - Διατήρηση Η συγκομιδή, αναλόγως της ποικιλίας και της εποχής καλλιέργειας, γίνεται μετά 5-7 μήνες από της σποράς. Στις πρωιμότερες καλλιέργειες αρχίζει από τον Οκτώβριο ή και το Σεπτέμβριο και στις οψιμότερες από το τέλος του χειμώνα ή τις αρχές της άνοιξης. Οι ανθοκεφαλές συγκομίζονται πριν αποκτήσουν πολύ μεγάλο μέγεθος και γίνουν χαλαρές, αλλά και όχι πολύ μικρές, γιατί αυτό θα σήμαινε μικρές αποδόσεις. Κόβονται από τη βάση τους με μερικά φύλλα ή χωρίς φύλλα, αναλόγως της προτίμησης των καταναλωτών. Από έκταση ενός στρέμματος λαμβάνονται κεφαλές κουνουπιδιού συνολικού βάρους χιλιογράμμων. Μπορεί 22

26 επίσης να συγκομιστεί ίση ποσότητα φυλλώματος, το οποίο αξιοποιείται ως κτηνοτροφική. Η διατήρηση των ανθοκεφαλών υπό συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας 70-80% μπορεί να διαρκέσει 3-4 εβδομάδες (Δημητράκης 1998). Παραγωγή του σπόρου Η παραγωγή των σπόρων του κουνουπιδιού χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, γιατί τα άνθη γονιμοποιούνται εύκολα από συγγενικές ποικιλίες. Για να παράγουμε το σπόρο, διαλέγουμε τα καλύτερα φυτά που έχουν μεγάλη παραγωγική ικανότητα. Τα βγάζουμε μαζί με το χώμα των ριζών από το έδαφος και τα φυτεύουμε μακριά από τις άλλες ποικιλίες, σε απόσταση τουλάχιστον μέτρων. Το χειμώνα, οι πρώιμες ποικιλίες προστατεύονται, αν χρειάζεται από τη χαμηλή θερμοκρασία και την υγρασία (Οίυίοΐϊηϊ 1979). Το κουνουπίδι ως φυτό θεραπευτικό Το κουνουπίδι, εκτός που είναι εκλεκτό λαχανικό είναι και καθαρτικό του αίματος. Περιέχει ίχνη λίπους, τέφρα 0,8% και νερό 91%, 0,12% ασβέστιο, 0,10% φώσφορο. Επίσης θείο, αρσενικό και ιώδιο και πολλές βιταμίνες. Όταν φαγωθούν φρέσκα φέρνουν φούσκωμα από το πολύ θειάφι. Το κουνουπίδι δεν πρέπει να το τρώνε οι αρθριτικοί, διότι περιέχει μαζί με τα άλλα συστατικά και οξαλικό ασβέστη (Παρασκευόπουλος 1997). 23

27 ΛΑΧΑΝΟ (Brassica olerácea var. capiteta L.) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ.6 Brassica olerácea var. capiteta L. (Λάχανο) Το λάχανο είναι ένα από τα κηπευτικά που έχουν διαδοθεί περισσότερο σε όλον τον κόσμο και καλλιεργείται για την κεφαλή του, η οποία καταναλώνεται κυρίως ως σαλατικό και μαγειρευμένη. Το φύλλωμά του αποτελεί καλή κτηνοτροφή. Οι γνώμες για την καταγωγή του φυτού δεν συμπίπτουν, φαίνεται όμως ότι τούτο είναι ιθαγενές των ακτών της Δ. Ευρώπης. Αυτοφυείς μορφές απαντούν και στην Ελλάδα. Κατά την αρχαιότητα το λάχανο ήταν γνωστό στους Αιγυπτίους, τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, είναι δε πιθανόν ότι σε αυτό αναφέρεται η «κράμβη ή ήμερος» του Διοσκουρίδου όπως και η «κράμβη» του Θεοφράστου. 24

28 Η καλλιεργούμενη στη χώρα μας με λάχανο έκταση ανέρχεται στα περίπου στρέμματα, η δε παραγωγή κυμαίνεται περί τους τόνους. Περιγραφή του φυτού Το φυτό είναι διετές μέχρι την παραγωγή του σπόρου. Έχει ρίζες επιπόλαιες και στέλεχος ύψους εκ. συνήθως, φέρει δε φύλλα μεγάλα και πλατιά, τα οποία είναι λεία ή κυματοειδούς επιφάνειας και χρώματα πράσινου ή ερυθρωπού αναλόγως της ποικιλίας. Οι ποικιλίες του κοινού λαχάνου σχηματίζουν ευμεγέθη κεφαλή από φύλλα, συνεκτική συνήθως, χρώματος ανοιχτού πράσινου - υπόλευκού ή και ερυθρού και σχήματος σφαιροειδούς έως κωνοειδούς, η οποία περιέχει 94% νερό, 1,5% πρωτεΐνες και 3% υδατάνθρακες, είναι δε πλούσια σε βιταμίνες A, Β και C. Τα άνθη φερόμενα επί ταξιανθιών, είναι ερμαφρόδιτα αλλά τα φυτά είναι συνήθως αυτοασυμβίβαστα. Ο καρπός είναι επίμηκες κεράτιο, το οποίο κατά την ωρίμανση φέρει πολυάριθμους και σκούρου χρώματος σπόρους. Κλίμα και έδαφος Το φυτό είναι αρκετά ανθεκτικό στις χαμηλές θερμοκρασίες αντέχουν μέχρι -5 C και λίγο περισσότερο. Στη χώρα μας ευδοκιμεί καλύτερα καλλιεργούμενο κατά την περίοδο από του φθινοπώρου μέχρι την άνοιξη, δηλαδή υπό συνθήκες χαμηλών θερμοκρασιών και αυξημένης υγρασίας. Στις βόρειες - ψυχρότερες περιοχές καλλιεργείται από την άνοιξη και μετά. 25

29 Ιδιαίτερη επίδραση έχουν οι συνθήκες του περιβάλλοντος και κυρίως η θερμοκρασία επί των φυτών τα οποία προορίζονται για παραγωγή σπόρου. Υψηλές θερμοκρασίες π.χ. κατά τη διάρκεια του χειμώνα μπορούν να επιδράσουν στα αναπτυσσόμενα φυτά δυσμενώς προκαλώντας αναστολή έκπτυξης των ανθοφόρων βλαστών, χαμηλές δε (κάτω των 12ο0) ή και υψηλές (πάνω από 21 0). Κατά την περίοδο της άνθησης δεν ευνοούν τη γονιμοποίηση των ανθέων. Ως προς το έδαφος, το λάχανο ευδοκιμεί σε διάφορους τύπους εδαφών - ακόμα και στα συνεκτικά - όταν όμως δεν συγκρατούν υπερβολική υγρασία. Οι καλύτερες αποδόσεις επιτυγχάνονται σε εδάφη μέσης σύστασης, πλούσια σε οργανική ουσία, βαθιά και διατηρούντα αρκετή υγρασία αλλά αποστραγγιζόμενα, με αντίδραση ελαφρώς όξινη έως ελαφρώς αλκαλική (ΡΗ 6-7,2). Είναι έδαφος που ανέχεται σχετικώς υψηλή περιεκτικότητα του εδάφους σε χλωριούχα άλατα. Αναφέρεται πως αντέχει σε εδάφη με 15% χλωριούχο νάτριο. Για την επιτυχία της καλλιέργειας, για την αποφυγή κατά το δυνατό ζημιών από κάποιες ασθένειες, συνιστούν μια τριετή ή τετραετή αμειψισπορά, κατά την οποία δεν παρεμβάλλονται φυτά της ίδιας τουλάχιστον οικογένειας. Σπορά και φύτευση Η σπορά γίνεται από το τέλος του χειμώνα μέχρι και τον Αύγουστο ή Σεπτέμβριο, αναλόγως της εποχής κατά την οποία είναι επιθυμητή η συγκομιδή. Για παραγωγή ανοιξιάτικη σπέρνουν κατά τον Αύγουστο - Σεπτέμβριο, για καλοκαιρινή από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλιο και για φθινοπωρινή και χειμερινή από τον Μάιο έως τον Ιούλιο. 26

30 Η σπορά του λάχανου γίνεται σε μη θερμαινόμενο συνήθως σπορείο. Για σπορά στο τέλος του χειμώνα, με θερμοκρασίες χαμηλές, μπορεί να χρησιμοποιηθεί θερμοσπορείο. Τότε, όταν τα φυτώρια αποκτήσουν 2-3 φύλλα μεταφυτεύονται σε προστατευμένη βραγιά (σε ψυχρό θερμοκήπιο - σέρρα), όπου θα παραμείνουν μέχρι να αποκτήσουν 2-3 φύλλα για να μεταφυτευτούν τελικά στην μόνιμη θέση τους. Ο σπόρος σπέρνεται κατά γραμμές και καλύπτεται σε βάθος 1,-1,5 εκ., ακολουθεί δε αμέσως πότισμα με ποτιστήρι. Για σπορά σπορείο μ που σχεδόν επαρκεί για τις ανάγκες ενός στρέμματος, απαιτούνται γρ. σπόρου καλής βλαστικής ικανότητας. Σχετικά ας σημειωθεί ότι ένας τέτοιος σπόρος έχει χρώμα σκοτεινό, ενώ ο ανοιχτού χρώματος είναι άωρος ή οπωσδήποτε δε έχει καλή βλαστική ικανότητα. Η βλάστηση του σπόρου λαμβάνει χώρα 5-7 ημέρες μετά τη σπορά, κατά την περίοδο δε αυτή είναι αναγκαία συχνά ποτίσματα. Μετά το φύτρωμα γίνονται βοτανίσματα και ποτίσματα, καθώς και αραίωμα των ο φυτών ώστε να διατηρηθούν τελικά φυτώρια κατά μ. Μετά 1,5 περίπου μήνα από της σποράς τα φυτά είναι έτοιμα για μεταφύτευση. Επιλέγονται, τα καλώς ανεπτυγμένα φυτά και γίνεται η φύτευσή τους κατά προτίμηση τις απογευματινές ώρες. Ακολουθεί αμέσως πότισμα. Οι αποστάσεις φύτευσης είναι ανάλογες με την δυνατή ανάπτυξη των φυτών της χρησιμοποιούμενης ποικιλίας. Συνήθως γίνεται φύτευση ανά εκ. επί γραμμών, οι οποίες απέχουν μεταξύ των εκ. 27

31 Άλλες καλλιεργητικές εργασίες Είναι τα ποτίσματα, ελαφρά σκαλίσματα για την καταστροφή των ζιζανίων, και η καταπολέμηση των παρασίτων. Να σημειώσουμε μόνο πως χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή στα ποτίσματα. Πρέπει να γίνονται κανονικά για να αποφευχθεί το σκάσιμο των κεφαλών. Συγκομιδή - Αποδόσεις - Διατήρηση Η συγκομιδή είναι τμηματική και γίνεται συνήθως 6-7 μήνες μετά τη σπορά, όταν οι κεφαλές αποκτήσουν περίπου την πλήρη ανάπτυξή τους, που είναι χαρακτηριστική για την κάθε ποικιλία. Κόβονται από τη βάση τους και αποστέλλονται στην αγορά αφού αφαιρεθούν τα εξωτερικά φύλλα, ή εφόσον παρίσταται ανάγκη, διατηρούνται επί μερικές μέρες σε χώρο με χαμηλές θερμοκρασίες και υψηλή υγρασία. Οι αποδόσεις μπορούν να φτάσουν σε χιλιόγραμμα κατά στρέμμα ή και περισσότερο. Η διατήρηση των κεφαλών υπό συνθήκες θερμοκρασίας 1-2 C και σχετικής υγρασίας 70-80% μπορεί να διαρκέσει επί μερικές εβδομάδες (Δημητράκης 1998). Παραγωγή του σπόρου Απομακρύνουμε τα φυτά που έχουμε διαλέξει. Πρέπει να ελέγχουμε ακόμα και το εσωτερικό μέρος του λάχανου. Τα κόβουμε κατάλληλα για να βοηθήσουμε τη δημιουργία ανθέων (Ciufolini 1979). Η καλλιέργεια από την οποία θα ληφθεί σπόρος πρέπει να απέχει τουλάχιστον μέτρα από καλλιέργειες άλλων ποικιλιών λάχανου, κουνουπιδιού και γενικώς φυτών του είδους Brassica olerácea. Γιατί οι 28

32 διασταυρώσεις μεταξύ αυτών είτε με τις μέλισσες είτε με τον άνεμο είναι εύκολες. Η βλαστική ικανότητα του σπόρου μπορεί να διατηρηθεί επί 4-6 έτη, άλλα είδη από το δεύτερο έτος μέρος αυτού χάνει τη δυνατότητα να βλαστήσει. Από ένα στρέμμα καλλιέργειας σποροπαραγωγής λάχανου λαμβάνονται συνήθως χιλιόγραμμα σπόρου, δε σπόροι ζυγίζουν ένα γραμμάριο (Δημητράκης 1998). Το λάχανο ως φάρμακο Το ζουμί βρασμένου λάχανου είναι αποτελεσματικό κατά του βήχα, βραχνάδας και ακόμη και της βρογχίτιδας (Διαδίκτυο 3). Το λάχανο με τις βιταμίνες του είναι αντισκορβωτικό. Φύλλα λάχανου πάνω στα εγκαύματα σταματούν τον πόνο. Το λάχανο περιέχει ασβέστιο, μαγγάνιο, κάλιο, νάτριο, θειάφι, αρσενικό που είναι τονωτικό και ευεργετικό στο δέρμα κατά του εκζέματος. Το λάχανο ωμό είναι πολύ καλό για το στομάχι και το έντερο. Γενικά βρασμένο χωνεύεται δύσκολα (Παρασκευόπουλος 2001). 29

33 ΚΟΚΚΙΝΟ ΛΑΧΑΝΟ (Brassica olerácea) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ.7 Brassica olerácea (Κόκκινο Λάχανο) Το κόκκινο λάχανο είναι ένα εξαιρετικό είδος λάχανου, για συντήρηση ή για τουρσί, αλλά - χωρίς αμφιβολία - έχει την πιο δύσκολη καλλιέργεια, δεδομένου ότι χρειάζεται μεγάλο διάστημα για να αναπτυχθεί. Σπέρνεται στις αρχές Σεπτέμβρη σε σπορεία και παραμένει εκεί όλο το χειμώνα. Την άνοιξη το μεταφυτεύουμε σ ένα έδαφος γόνιμο, πλούσιο σε χούμο, με αποστάσεις φυτέματος 60 εκ. Φυτεύοντας, στερεώστε καλά το φυτό, πατώντας το χώμα (Genders 1986). 30

34 ΛΑΧΑΝΑΚΙΑ ΒΡΥΞΕΛΛΩΝ (Brassica olerácea, ν. genifera) Οικογένεια Cruciferae (Σταυρανθή) Εικ.8 Brassica olerácea, ν. Genifera (Λαχανάκια Βρυξελλών) Κράμβη ή σφαιριόμορφος είναι το επίσημο όνομα των μικρών αυτών λάχανων, που πρωτοεμφανίστηκαν στο Βέλγιο το 1750 και από τότε είναι γνωστά ως λαχανάκια Βρυξελλών. Είναι φυτό που ανήκει στην ίδια οικογένεια με το κοινό λάχανο και διαφέρει απ αυτό μόνο στο ότι φτιάχνει ένα μακρύ όρθιο στέλεχος μέχρι ένα μέτρο και στις μασχάλες των φύλλων φτιάχνει μικρές κεφαλές. Οι κεφαλές αυτές, διαμέτρου μέχρι 10 εκ., έχουν χρώμα ανοιχτό πράσινο ή ερυθροί'ώδες, ανάλογα με την ποικιλία. Αρχίζουν να ωριμάζουν από τον Οκτώβρη προοδευτικά, από το κάτω μέρος του στελέχους προς τα πάνω, συνεχίζουν όλο το χειμώνα και τελειώνουν στις αρχές της άνοιξης, καλύπτοντας έτσι μια περίοδο χειμερινή, έξι περίπου μηνών. Είναι φυτό που αντέχει πολύ στις χαμηλές θερμοκρασίες, ενώ, αντίθετα, χρειάζεται λιγότερο ψυχρή περίοδο για να ωριμάσει απ ότι το κοινό λάχανο. 31

35 Για να φτιάξετε λαχανάκια σφιχτά, που να διατηρούν το σχήμα τους και μετά το βράσιμο, πρέπει να τα καλλιεργήσετε σε σφιχτό και σταθερό έδαφος (Διαδίκτυο 7). Σπορά Επειδή το φυτό χρειάζεται μια μεγάλη περίοδο για να αναπτυχθεί, μπορούμε να σπείρουμε δυο φορές. Μια φορά το Σεπτέμβρη για να καρποφορήσει το επόμενο έτος και μια άλλη, το Μάρτη περίπου, για να καρποφορήσει τις τελευταίες βδομάδες του επόμενου χειμώνα και της άνοιξης. Αν σπέρνετε τους σπόρους αραιά, θα αποφύγετε το αραίωμα και τη μεταφύτευση. Προτού φυτέψτε, πρέπει να ετοιμάσετε το έδαφος το χειμώνα, έτσι ώστε να εξασφαλίσετε στα φυτά σας όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά που θα τους χρειαστούν στην μακρόχρονη ανάπτυξή τους. Χρειάζονται ένα έδαφος γόνιμο, με όχι υπερβολικό χούμο. Αφήστε τους σβόλους του χώματος να «διαβρωθούν» από τον αέρα και τη βροχή και μόλις έρθει η άνοιξη και το έδαφος ζεσταθεί, δουλέψτε το, ενσωματώνοντας αρκετή ποσότητα χωνεμένης κοπριάς. Καλλιέργεια Φυτέψτε στις αρχές Απρίλη φυτά, που πρέπει να απέχουν μεταξύ τους 60 ως 90 εκατοστά, πατώντας το έδαφος, για να σφίξει γύρω από τη ρίζα του φυτού. Σκαλίζετε με προσοχή τα αυλάκια, για να μην πειράξετε τις ρίζες. Ποτίζουμε ανάλογα με την εποχή και εφόσον υπάρχει ανάγκη, πάντως, αν το φυτό έχει ανάγκη από νερό όταν φτιάχνει τις κεφαλές, και δεν το βρει, υπάρχει κίνδυνος να σκάσουν οι κεφαλές. 32

36 Η ωρίμανση των κεφαλών επιταχύνεται αν αφαιρέσουμε τα παλιά φύλλα, από κάτω προς τα πάνω. Το φθινόπωρο, αφού απομακρύνουμε τα χαλασμένα φύλλα, αρχίζουμε με τη συγκομιδή, πάλι από κάτω προς πάνω. Τα λαχανάκια πρέπει να μαζεύονται πριν γίνουν μεγάλα και άγρια (σκληρά), γιατί τότε θα έχουν χάσει τη γεύση και το άρωμά τους, ενώ παράλληλα θα εμποδίσουν την ανάπτυξη άλλων κεφαλών (Genders 1986). 33

37 1.ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ 1.1 ΜΥΚΗΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΠΕΡΟΝΟΣΠΟΡΟΣ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ Παθογόνο αίτιο : Ρβνοηοςροτα ^αξξίοαε ϋαιιηίαηη Ο περονόσπορος των σταυρανθών εμφανίζεται σε όλα τα δροσερά μέρη του κόσμου. Προκαλεί ζημιές κυρίως στα σπορεία και τα νεαρά φυτά καθώς και στις χειμερινές καλλιέργειες του λάχανου και του κουνουπιδιού. Προκαλεί επίσης ζημιές στις «κεφαλές» οι οποίες σαπίζουν μετά τη συγκομιδή και κατά τις μεταφορές από τη δευτερογενή δράση πυκτινολυτικών βακτηρίων. Εικ. 9 ΡβΐοηοΞροΓα ^αξξίοαβ ϋαιιηιαηη Εικ. 10 Αποτέλεσμα περονοσπορικής μόλυνσης σε φύλλο λάχανου. 34

38 Προσβάλει σχεδόν όλα τα καλλιεργούμενα και αυτοφυή των Οπιειίετεβ, υπάρχουν δε φυλές του μύκητα με ιδιαίτερη προτίμηση σε ορισμένα είδη (Παναγόπουλος 1995). ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΖΗΜΙΕΣ Τα πρώτα συμπτώματα του περονόσπορου μπορούν να εμφανιστούν από το σπορείο ακόμη, όπου προσβάλλονται αρχικά οι κοτυληδόνες και τα φυτάρια, δεδομένου ότι σε αυτή τη φάση είναι πολύ ευπαθή, είναι δυνατό να οδηγηθούν στο θάνατο. Εικ. 11 Τυπική γκρίζα εξάνθηση στην κάτω επιφάνεια του φύλλου Εικ. 12 Τα σποριάγγεια (κονίδια) του ΡβΓοηοΞροΓα είναι ωοειδή ή στρογγυλά, μέσων διαστάσεων 17,5 χ 27μ. και παράγονται στην κορυφή των κονιδιοφόρων με δύο δρεπανοειδείς κλαδίσκους. Στα φύλλα παρατηρούνται τα πιο χαρακτηριστικά συμπτώματα με τη μορφή μικρών, στην αρχή, κηλίδων οι οποίες περιορίζονται από τις νευρώσεις. Με την πάροδο του χρόνου οι κηλίδες ξεραίνονται, ενώ εμφανίζεται παράλληλα στην κάτω επιφάνεια του φύλλου μια γκριζωπή 35

39 εξάνθηση (μούχλα) που αποτελείται από τα βλαστικά και αναπαραγωγικά όργανα του μύκητα. Σε ξηροθερμικές συνθήκες η μόλυνση περιορίζεται μόνο στα εξωτερικά φύλλα, προκαλώντας έτσι μικρές ζημιές, ενώ σε υγρό περιβάλλον προσβάλλονται και τα κεντρικά φύλλα τα οποία στη συνέχεια σαπίζουν. Ακόμη μπορεί να προσβληθούν οι ταξιανθίες με την είσοδο του μολύσματος στο εσωτερικό των κυττάρων, οπότε επιβραδύνεται ο σχηματισμός τους και συχνά έχουμε ανθόρροια. Το ριζικό σύστημα επίσης είναι δυνατόν να προσβληθεί με αποτέλεσμα την εμφάνιση σκουρόχρωμων κηλίδων (π.χ. στις ρίζες του ραπανιού και γογγυλιού), (Ανώνυμος, 1991.Φυτοπροστασία-Θρέψη). ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Το παθογόνο αίτιο είναι ο Φυκομύκητας Peronospora brassicae (συν. Ρ. parasitica), του οποίου είναι γνώστες διάφορες φυσιολογικές φυλές. Οι μολύνσεις πραγματοποιούνται κατά τις υγρές περιόδους με θερμοκρασίες όχι πολύ υψηλές (οι άριστες τιμές θερμοκρασίας κυμαίνονται μεταξύ 10 και 15 C). Η είσοδος του μύκητα στο φυτό πραγματοποιείται μόνο μέσω των στοματίων με τη βοήθεια βλαστικών σωληνίσκων που παράγονται από τα σποριάγγεια (κονίδια). Το μυκήλιο του μύκητα συνεχίζει την ανάπτυξή του στα μεσοκυττάρια διαστήματα, διαφοροποιώντας πολυάριθμους μυζητήρες που απορροφούν το περιεχόμενο του κυττάρου, έως ότου ολοκληρωθεί η περίοδος επώασης. Στις καλλιέργειες σποροπαραγωγής ραπανιού και γογγυλιού η μόλυνση μπορεί να προέλθει και από το πολυετές μηκύλιο που περνάει από τις ρίζες στο ανθικό στέλεχος. Η διακύμανση αυτού του μύκητα 36

40 εξασφαλίζεται από την παρουσία σποριαγγείων και μυκηλίου σε προσβλημένα ή αυτοφυή φυτά. Επίσης και τα ωοσπόρια που διαφοροποιούνται σε μεγάλες ποσότητες στις κοτυληδόνες και σε περιορισμένη ποσότητα στα ενήλικα φύλλα μπορούν να διαιωνίσουν το μόλυσμα (Ρτοηίί & ΕείίΙ). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Η καταπολέμηση πρέπει να γίνει με μεγάλη προσοχή στα σπορεία και κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης των φυτών. Τα καταλληλότερα προληπτικά και θεραπευτικά μέτρα για να προλάβουμε τη μόλυνση βασίζονται στην αραιά σπορά και στον καλό αερισμό των φυτών στα σπορεία για τον περιορισμό της υγρασίας, χρησιμοποίηση μόνο υγρών φυτών για μεταφύτευση, καταστροφή υπολειμμάτων της καλλιέργειας, καταστροφή ζιζανίων. 37

41 1.1.2 ΜΑΥΡΟΣ ΛΑΙΜΟΣ Εικ. 13 Προσβεβλημένος λαιμός από την παραπάνω ασθένεια. Είναι μια πολύ σοβαρή ασθένεια των σταυρανθών (λάχανου, κουνουπιδιού, μπρόκολου κ.α.). Στη χώρα μας εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1971 (περιοχή Εύβοιας). Η ασθένεια μπορεί να προσβάλει όλα τα μέρη του φυτού (λαιμό, ρίζα, στέλεχος, φύλλα) κατά την διάρκεια αναπτύξεως του προκαλώντας ποικιλία συμπτωμάτων (Παναγόπουλος 1995). ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Η ασθένεια αφορά πολλά καλλιεργούμενα σταυρανθή κυρίως το λάχανο, κουνουπίδι και ραπανάκι. Τα πρώτα συμπτώματα εμφανίζονται στο σπορείο, στα νεαρά φυτώρια και παρατηρούνται πάνω στην υποκοτύλη υπό μορφή εξελκώσεων. Η ασθένεια που συνεχίζει να αναπτύσσεται στα ενήλικα φυτά, επιφέρει στις πιο σοβαρές περιπτώσεις τη νέκρωση του φυτού. Πέρα από την υποκοτύλη και το σπόρο όπου εμφανίζονται αποχρωματισμένες περιοχές, μπορούν να υπάρξουν δευτερογενείς μολύνσεις στα φύλλα, στους μίσχους και στα στελέχη. Στα φύλλα παρατηρούνται αλλοιώσεις αρχικά πολύ ανοιχτόχρωμες που στη συνέχεια αποκτούν σκούρο χρωματισμό, νεκρώνονται και σχίζονται. Στους μίσχους και στους βλαστούς παρατηρούνται επιμήκους κηλίδες, αρχικά διάσπαρτες που στη συνέχεια ενώνονται. Στους 38

42 μολυσμένους ιστούς ιδιαίτερα σ αυτούς του στελέχους, απαντώνται τα χαρακτηριστικά σκουρο-πράσινα πυκνίδια (Pronti & Laffi). ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Παθογόνο αίτιο αυτής της ασθένειας, γνωστής και σαν έλκος του βλαστού, είναι ο ΡΗοτηα του οποίου η εγγενής μορφή αντιπροσωπεύεται από τον Ασκομύκητα ίβρίοςρ/ιαβγΐα ιηαοηίαηχ. Αυτός ο μύκητας διατηρείται μέχρι και 4 χρόνια στα φυτικά υπολείμματα των προσβλημένων φυτών. Πέρα απ αυτό, ο πιο επικίνδυνος φορέας διατήρησης του μύκητα είναι οι σπόροι, στους οποίους βρίσκεται στο εσωτερικό των περιβλημάτων υπό μορφή μυκηλίου σε λανθάνουσα κατάσταση. Από κει περνάει στις κοτυληδόνες των νεαρών φυτών όπου διαφοροποιούνται τα πυκνίδια, στο εσωτερικό των οποίων παράγονται τα κονίδια (πυκνιδιοσπόρια), υπεύθυνα για την εξάπλωση της ασθένειας. Μ Μ ) t Eικ. 14 Τομή βλαστού προσβλημένου λάχανου, η περιοχή που προσβλήθηκε από το παθογόνο εξαπλώνεται μέχρι το σημείο των ξυλωδών Εικ.15 Τομή ενός πυκνιδίου του Phoma Ungarn στο εσωτερικό του οποίου διαφοροποιούνται τα ωοειδή, υαλώδη κονίδια μέσων διαστάσεων 2><4μ. 39

43 Από τη στιγμή που αρχίζει η μολυσματική διαδικασία, μεσολαβούν, τουλάχιστον 7-8 ημέρες πριν να εμφανιστούν οι χαρακτηριστικές αλλοιώσεις στα υπέργεια όργανα του φυτού. Το παθογόνο εννοείται από υγρά κλίματα με συχνές βροχοπτώσεις και από θερμοκρασία γύρω στους 2Θ 0 (Ρτοηΐι & 1,ο.ίϊ\). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Χρησιμοποίηση σπόρου από τελείως υγιείς καλλιέργειες, αμειψισπορά τουλάχιστον 3-4 ετών κατά την οποία να μην καλλιεργούνται σταυρανθή και να καταστρέφονται τα ζιζάνια. Ακόμα εκρίζωση και καταστροφή με φωτιά όλων των προσβεβλημένων φυτών, καταστροφή των υπολειμμάτων της καλλιέργειας τα οποία δεν πρέπει να δίνονται ως τροφή στα ζώα ούτε να ενσωματώνονται στον κοπροσωρό (Παναγόπουλος 1995). 40

44 1.1.3 ΑΑΡΟΜΥΚΩΣΗ Ασθένεια πολύ σοβαρή για το λάχανο, γνωστή σαν ίκτερος. Αναφέρθηκε για πρώτη φορά το 1899 στις ΗΠΑ σε καλλιέργειες λάχανου και έκτοτε η ασθένεια διαπιστώθηκε σ όλες τις περιοχές του κόσμου. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Χώρα και το 1977 στην περιοχή των Πατρών. ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Προσβάλλει τα φυτά κάθε ηλικίας. Παρατηρείται ένα κιτρινοπράσινο χρώμα του φυλλώματος. Συχνά η χλώρωση είναι εντονότερη σε μια πλευρά του ελάσματος. Τα συμπτώματα εμφανίζονται πρώτα στα κάτω φύλλα του φυτού. Αργότερα οι κίτρινοι ιστοί γίνονται καστανοί και ξηραίνονται. Παρατηρείται πρώιμη φυλλόπτωση και ανάσχεση της αναπτύξεως των φυτών. Οι αγγειώδεις ιστοί παρουσιάζουν καστανοκίτρινο μεταχρωματισμό (μονόπλευρο ή καθολικό). Όταν τα φυτά προσβάλλονται σε νεαρή ηλικία κιτρινίζουν και γρήγορα ξηραίνονται. Πολλά από τα συμπτώματα αυτά παρατηρούνται και στη «μαύρη σήψη» που οφείλεται στο βακτήριο ΧαηίΗοηιοηαΞ ΟανηρβΞίήΞ για τούτο οι δυο ασθένειες συχνά συγχέονται. Στην αδρομύκωση δεν παρατηρείται υγρή σήψη των προσβεβλημένων αγγείων και σε εξέταση ιστών στο μικροσκόπιο διαπιστώνεται μέσα στα αγγεία παρουσία υφών του μύκητα. ΑΙΤΙΟ - ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ Η ασθένεια οφείλεται στον μύκητα Fusarium oxysporum F. sp. conglutinans (Deuteromycotina, Hyphromyceter). Ο μύκητας παράγει 41

45 άφθονα μονοκύτταρα, υαλώδη, ωοειδή μέχρι ελλειψοειδή μικροκονίδια, διαστάσεων 3,5-4 χ 6-15 μιη, σπανιότερα δε επιμήκη με οξέα άκρα, υαλώδη, πολυκύτταρα με δύο ή τρία χωρίσματα μακροκονίδια, διαστάσεων 3,5-5,5 χ 2,5-33 μπι. Έχουν προσδιορισθεί τέσσερις φυσιολογικές φυλές παθογόνου. Το παθογόνο διατηρείται στο έδαφος για πάρα πολλά χρόνια, κυρίως με τη μορφή των χλαμυδοσπορίων καθώς και στα υπολείμματα της καλλιέργειας. Στις αμόλυντες περιοχές μεταφέρεται με φύτευση προσβεβλημένων φυτωρίων. Η τοπική εξάπλωση της αρρώστιας γίνεται με το μολυσμένο έδαφος και με το νερό του ποτίσματος. Η μόλυνση των φυτών γίνεται από τα ριζικά τριχίδια και τις πληγές των ριζών που προκαλούνται κατά τη μεταφύτευση. Το παθογόνο εγκαθίσταται τελικά στα αγγεία του ξύλου. Η ασθένεια ευνοείται από τις υψηλές θερμοκρασίας. Η άριστη θερμοκρασία αναπτύξεως του μύκητα είναι 28 0 ( ). Σε θερμοκρασίες μικρότερες των 17 0 δεν ευνοείται η ασθένεια. Στις χαμηλότερες θερμοκρασίες τα μολυσμένα φυτά φαίνονται σαν υγιή και μόνο όταν υπάρξει άνοδος της θερμοκρασίας εμφανίζονται τα συμπτώματα. Επίσης αναφέρεται ότι τα συμπτώματα είναι εντονότερα στις περιπτώσεις τροφοπενίας καλίου. ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Η αποτελεσματική αντιμετώπιση της αρρώστιας γίνεται με τη χρησιμοποίηση ανθεκτικών ποικιλιών. Επίσης αποτελεσματικός έλεγχος της ασθένειας επιτυγχάνεται με την εφαρμογή ηλιοαπολυμάνσεως του εδάφους (Παναγόπουλος 1995). 42

46 1.1.4 ΚΑΡΚΙΝΩΣΗ ΤΩΝ ΡΙΖΩΝ Ή ΟΓΚΟΙ ΡΙΖΩΝ Εικ. 16 Χαρακτηριστικό παράδειγμα καρκίνωσης σταυρανθούς. ριζικού συστήματος Ασθένεια που είναι γνωστή στις καλλιέργειες των σταυρανθών από το 1874 και προξενεί πολύ σοβαρές ζημίες σε πολλές χώρες του κόσμου. Είναι γνωστή και ως ασθένεια των ροπαλόμορφων ριζών. Περιγράφηκε για πρώτη φορά στη Ρωσία και έκτοτε αναγνωρίστηκε παγκοσμίως ως η πλέον καταστρεπτική ασθένεια των σταυρανθών. Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα της ασθένειας είναι η υπερτροφία των ριζών. Οι ρίζες διογκούμενες παίρνουν διάφορα σχήματα : ροπαλοειδή, ατρακτοειδή, σφαιρικά. Η επιφάνειά τους είναι ανώμαλη και φέρει σχισμές. Οι προσβεβλημένοι ιστοί εσωτερικά είναι λευκοί αρχικά, αλλά αργότερα γίνονται καστανόχρωμοι. Τα φυτά εμφανίζουν καχεκτική ανάπτυξη, δεν σχηματίζουν κεφαλές και μαραίνονται (Παναγόπουλος 1995). 43

47 ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Η καρκίνωση των σταυρανθών αποτελεί ένα σοβαρό κίνδυνο ιδιαίτερα στις περιοχές με ήπιο κλίμα για πολυάριθμα κηπευτικά είδη, που ανήκουν κατά ένα μεγάλο μέρος στην Οικογένεια των Σταυρανθών. Εικ. 17 Λάχανο με εμφανή σχηματισμό καρκινωμάτων τα οποία αποτελούν κυτταρογεννετικές ανωμαλίες εξαιτίας της μόλυνσης από τον Ρ. ΒναΞΞίοαβ. Εικ. 18 Τα καρκινώματα στο στέλεχος εμφανίζονται κυρίως με σφαιρική μορφή. Η μόλυνση εμφανίζεται εύκολα στις ρίζες και λιγότερο συχνά, στη βάση του βλαστού με τη μορφή δυσμορφιών (γι αυτό αποκαλείται και καρκίνωση), η μορφή και οι διαστάσεις της ποικίλλουν αρκετά, ανάλογα με το είδος και τον τύπο του προσβεβλημένου οργάνου. Αρχικά τα καρκινώματα είναι μικρά, μεμονωμένα με υπόλευκο χρώμα. Με την πάροδο του χρόνου επεκτείνονται σημαντικά και αποκτούν σκούρο χρώμα. Επίσης δεν είναι ασυνήθιστο να παρατηρήσουμε παλιά καρκινώματα να ανοίγουν και να σαπίζουν μετά από δευτερογενή προσβολή, μυκήτων και 44

48 βακτηρίων. Το υπέργειο τμήμα του προσβεβλημένου φυτού παρουσιάζει σε ορισμένες περιπτώσεις απροσδιόριστα συμπτώματα, όπως καχεκτική ανάπτυξη και μάρανση των φύλλων στις πιο ζεστές ώρες της ημέρας. Εικ. 19 Εγκάρσια τομή της ρίζας λάχανου προσβλημένης από Ρ. ΒταΞΞίοαβ, στην οποία διακρίνονται ορισμένα υπερτροφικά κύτταρα περιέχοντα τα πλασμώδια του παθογόνου. ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Το παθογόνο αίτιο της καρκίνωσης, ο ΡΙαΞτηοάίορΗογα είναι ένας κατώτερος μύκητας που αναπτύσσεται όχι με υφές, αλλά μέσω πολυπύρηνων κυτοπλασματικών μαζών ακαθόριστης περιμέτρου που καλούνται «πλασμώδια». Απ αυτά όταν ωριμάσουν, δημιουργούνται τα ανθεκτικά σπόρια, που όταν βρουν ευπαθή φυτά ξαναρχίζουν τη βλάστηση και παράγουν ένα ζωοσπόριο (πλανοκονίδιο) με δύο άνισα μαστίγια. Η μόλυνση γίνεται από το ζωοσπόριο που κινείται ενεργά στο νερό έως ότου έρθει σε επαφή με ένα ριζικό τριχίδιο, όπου στη συνέχεια βλαστάνει και περνάει μέσω των χυμών στα κύτταρα του ξενιστή μέσα στα οποία αδειάζει το πρωτοπλασματικό του περιεχόμενο. Στο εσωτερικό των φυτικών ιστών αναπτύσσονται τα πλασμώδια τα οποία μεγαλώνουν στον κυτταρικό χώρο, που αναγκάζεται να αυξηθεί κατά τρόπο ανώμαλο, ενώ τα γειτονικά κύτταρα αντιδρούν παράγοντας καρκινώματα. 45

49 Η διατήρηση αυτού του μύκητα οφείλεται στα ανθεκτικά σπόρια που μπορούν να παραμείνουν στο έδαφος 6-7 χρόνια. Οι προσβολές της καρκίνωσης ευνοούνται στα όξινα εδάφη από μια σημαντική διαθεσιμότητα καλίου, από χαμηλή περιεκτικότητα ασβεστίου, από υψηλή υγρασία και από θερμοκρασίες γύρω στους Τα θερμικά όρια ποικίλουν από 9 έως 3Θ 0. Η διάδοση της ασθένειας πραγματοποιείται κυρίως μέσω της χρήσης μολυσμένου νερού από σπόρια του μύκητα ή με τη χρησιμοποίηση φυταρίων ήδη προσβεβλημένων από το σπορείο (Ρτοηίΐ & Ι^ίίϊ). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Αμειψισπορά τουλάχιστον 7 ετών, κατά την οποία πρέπει να μη καλλιεργούνται σταυρανθή και να καταστρέφονται τα ζιζάνια. Εκρίζωση και καταστροφή με φωτιά όλων των προσβεβλημένων φυτών. Αποστράγγιση των υγρών εδαφών και ασβέστωση των όξινων εδαφών ώστε το ΡΗ να φθάσει μεταξύ 7 και 7,5 (Παναγόπουλος 1995). 46

50 1.1.5 ΩΙΔΙΟ Εικ.20 Ωίδιο σταυρανθών. Αριστερά συμπτώματα περονοσπόρου. Η ασθένεια οφειλόμενη στον Ε^ΐρΗ β Οηΐΰΐ/βίαηαη, συν. Ε^ίρΗ β ρ ο ^ ο η ί (Ργτεηοηιγοείεε, Ετγεΐρόαίβε) είναι συνήθως μικρής οικονομικής σημασίας για τα σταυρανθή. Εκδηλώνεται με την εμφάνιση λευκών αλευρωδών εξανθήσεων στην άνω επιφάνεια των φύλλων, στα στελέχη και τα άνθη. Αργότερα τα φύλλα γίνονται ανοικτά πράσινα μέχρι χλωρωτικά ή καστανά. Τα σταυρανθή πολύ σπανίως ξηραίνονται. Συνήθως τα φυτά γίνονται καχεκτικά και μπορεί να υποστούν μερική αποφύλλωση αναλόγως του βλαστικού σταδίου στο οποίο βρίσκονται κατά το χρόνο της μολύνσεως. Υπάρχουν πολλές φυσιολογικές φυλές του παρασίτου (Παναγόπουλος 1995). 47

51 1.1.6 ΑΑΤΕΡΝΑΡΙΩΣΗ Η ασθένεια είναι διαδεδομένη παγκοσμίως και προσβάλλει τα περισσότερα σταυρανθή. Προσβάλλονται όλα τα υπέργεια μέρη του φυτού σε όλα τα στάδια αναπτύξεώς του. Στα νεαρά φυτάρια προκαλούνται τήξεις. Στα ανεπτυγμένα φυτά προκαλούνται κηλιδώσεις των φύλλων και των κεφαλών. Προκαλούνται επίσης μετασυλλεκτικές σήψεις των κεφαλών. Στα φύλλα αρχικά εμφανίζονται κίτρινες μικρές περιοχές, οι οποίες στη συνέχεια εξελίσσονται σε μελανιές, ζωνωτές, κυκλικές, ελαφρά βυθισμένες στο κέντρο κηλίδες διαμέτρου μέχρι 2,5 αιι ή και μεγαλύτερες (5,0-7,5 αη ιδιαίτερα στα μεγάλης ηλικίας κατώτερα φύλλα) που περιβάλλονται από κίτρινη ζώνη. Καλύπτονται από μαύρη εξάνθηση. Τελικά οι προσβεβλημένοι ιστοί γίνονται λεπτοί, ξηραίνονται και συχνά πέφτουν ώστε να σχηματίζονται «τρύπες από σκάγια». Επιμήκεις κηλίδες σχηματίζονται στα στελέχη, τους μίσχους και τα νεύρα των φύλλων. Στις κεφαλές των κουνουπιδιών οι κηλίδες αναπτύσσονται γρήγορα και προκαλούν εκτεταμένη καστανή σήψη (Παναγόπουλος 1995). 48

52 ΑΑΤΕΡΝΑΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΛΑΧΑΝΟΥ Ο μύκητας Alternaría brassicicola προσβάλλει εκτός από το λάχανο και το κουνουπίδι. Τα συμπτώματα της ασθένειας εμφανίζονται σε όλα τα πράσινα μέρη των φυτών. Εικ.21 Μικρές κυλινδρικές κηλίδες που οφείλονται στον Alternaría brassicicola σε φύλλο λάχανου. Εικ.22 Τα κονίδια του Α. Brassicicola είναι ελαιόχρωμα, μέσων διαστάσεων 26><1 Ομ. με πολλά εγκάρσια διαφράγματα (μέχρι ) και σπάνια επιμήκη. ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΖΗΜΙΕΣ Τα συμπτώματα της αλτεναρίωσης εμφανίζονται στα φύλλα, τα στελέχη, τις ταξιανθίες, τα κεράτια και τους σπόρους. Στα εξωτερικά φύλλα σχηματίζονται μικρές, στρογγυλές, σκουρόχρωμες κηλίδες, που στη συνέχεια διευρύνονται έως ότου φτάσουν σε διάμετρο τα 1-2 οιή και καλύπτονται από άφθονη μαυριδερή μούχλα. Στις ταξιανθίες του κουνουπιδιού ο μύκητας προκαλεί αλλοιώσεις (σαπίλες) μαύρου χρώματος, λίγο έως πολύ εκτεταμένες. Αυτές οι 49

53 αλλοιώσεις που μπορεί να προκληθούν και από τον Alternaria brassicae, είναι δυνατό να εμφανιστούν τόσο στον αγρό όσο και στην αποθήκη. Στα κεράτια εμφανίζονται σκουρόχρωμες περιοχές, εκτεταμένες και διάσπαρτες, συχνά καλυμμένες από τη χαρακτηριστική μαυριδερή εξάνθηση. Από τα κεράτια μολύνεται ο σπόρος, ο οποίος στη συνέχεια, όταν βλαστήσει, δίνει προσβλημένα φυτά πάνω στα οποία διακρίνονται μεμονωμένες νεκρωτικές κηλίδες. ΒΙΟΛΟΓΙΑ - ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Ο Alternerie bressicicola είναι ένας δευτερομύκητας της οικογένειας Dematiaceae, ικανός να προσβάλει τα ευαίσθητα όργανα των φυτών κατά τις βροχερές και υγρές περιόδους. Σχηματίζει κονίδια χρώματος ανοιχτού καστανού που φέρουν μέχρι 10 χωρίσματα (septa), έχουν διαστάσεις κατά μέσο όρο 26x10 μ. και παράγονται σε αλυσίδες στα άκρα απλών, κοντών κονιδιοφόρων. Διατηρείται στην επιφάνεια των σπόρων απ όπου, μετά το σπάσιμο του περιβλήματος μολύνει το έμβρυο. Η ιδανική θερμοκρασία για την ανάπτυξη του A. bressicicola κυμαίνεται μεταξύ 25 και 27 C. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Με στόχο την αποφυγή της ανάπτυξης του συγκεκριμένου μύκητα πάνω στα φυτά που έχουν θεριστεί, είναι απαραίτητο να τα διατηρούμε σε μέρη ξηρά και καλά αεριζόμενα. Προληπτικά συστήνεται αμειψισπορά, η καταστροφή των μολυσμένων φυτών, η απομάκρυνση των φυταρίων που 50

54 εμφανίζονται νεκρωτικές κηλίδες κατά τη μεταφύτευση και η επιλογή υγιούς σπόρου (Ανώνυμος 1991) ΑΛΤΕΡΝΑΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΡΑΠΑΝΙΟΥ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Τα συμπτώματα της ασθένειας μπορούν να εμφανιστούν σε οποιοδήποτε στάδιο ανάπτυξης. Στα πρώτα βλαστικά στάδια του προσβλημένου φυτού εμφανίζουν αρχικά κιτρίνισμα και στη συνέχεια οδηγούνται σταδιακά στο θάνατο και, αν το περιβάλλον είναι υγρό, καλύπτονται από μια πρασινωπή εξάνθηση που αποτελείται από το μυκήλιο, τους κονιδιοφόρους και τα κονίδια του μύκητα. Εικ.23 Χαρακτηριστικές κηλίδες αλτερναρίωσης. Εικ. 24 Χαρακτηριστικές κηλίδες αλτερναρίωσης κατά μήκος του βλαστού και των κερατίων. 51

55 Σε ενήλικα φυτά η ασθένεια εμφανίζεται υπό μορφή καφέ-γκρίζων κηλίδων, διαμέτρου από λίγα χιλιοστά έως ένα εκατοστό, οι οποίες κατανέμονται σε όλα τα υπέργεια όργανα του φυτού (φύλλα, μίσχους, βλαστούς και καρπούς), ενώ και οι σπόροι προσβάλλονται έντονα, τόσο επιφανειακά όσο και σε βάθος. ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Το παθογόνο αίτιο είναι ο Δευτερομύκητας (Dematiaceae) Alternaría raphani (συν. A. japónica Yoshii, A. matthiele Neergaard) που μπορεί να προσβάλλει εκτός από το ραπανάκι και διάφορα άλλα Σταυρανθή. Η ασθένεια πολύ συχνά μεταδίδεται μέσω του σπόρου, καθώς ο μύκητας είναι ικανός να εγκατασταθεί σ αυτόν ακόμα και σε βάθος έως ότου φτάσει στο έμβρυο. Οι δευτερογενείς μολύνσεις πραγματοποιούνται μέσω των κονιδίων που εύκολα μεταδίδονται με τον άνεμο. Οι ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες για να μπορέσει ο μύκητας να εκδηλώσει τη φυτοπαθογόνο του δραστηριότητα συνίσταται από υψηλή σχετική υγρασία και θερμοκρασία γύρω στους 23 C. Πολύ συχνές προσβολές από αλτερναρίωση παρατηρούνται κατά τη διάρκεια βροχερών περιόδων ή οπωσδήποτε, όταν τα φυτά παραμένουν βρεγμένα για αρκετό διάστημα. Η διατήρηση του μύκητα γίνεται, εκτός από το σπόρο, σε διάφορα αυτοφυή Σταυρανθή όπως επίσης και στο έδαφος στα υπολείμματα των προσβεβλημένων φυτών. 52

56 Εικ. 25 Από το κεράτιο η μόλυνση προχωρεί σε βάθος έως ότου φθάσει στο σπόρο. Εικ.26 Τα κονίδια έχουν πολλά διαφράγματα, με κοντό συνήθως άγκιστρο και έχουν μήκος που διαφέρει 12 ως 7 8 μ. και πλάτος μεταξύ 7,5 και 31,5μ. ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Τα προληπτικά μέτρα που ακολουθούνται για την αντιμετώπιση της αλτερναρίωσης βασίζονται κυρίως στην απομάκρυνση των νεαρών προσβεβλημένων φυτών, στη συλλογή και καταστροφή των υπολειμμάτων των προσβεβλημένων καλλιεργειών, στους μεγάλους κύκλους αμειψισποράς και στην χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου (Ρτοηθ & Ι^ ίϊ). 53

57 1.1.7 ΣΚΛΗΡΩΤΙΝΙΑΣΗ Ο ασκομύκης Sclerotinie sclerotiorum, συν. Sclerotinia libertiane, Whetrelinia sclerotiorum (Ascomycotina, Discomycetes, Heltiales), προκαλεί καταστρεπτικές ασθένειες στα καλλιεργούμενα φυτά σε όλα σχεδόν τα μέρη του κόσμου (στον αγρό αλλά και μετασυλλεκτικές). Έχει ευρύτατο φάσμα ξενιστών (προσβάλλει 225 γένη φυτών από 64 οικογένειες). Από τα λαχανικά προσβάλλονται συχνότερα τα ακόλουθα : τομάτα, μελιτζάνα, πιπεριά, πατάτα, καρότο, σέλινο, μαρούλι, κολοκυνθοειδή, αγκινάρα, φασόλι και Σταυρανθή. Τα φυτά μολύνονται σε όλα τα στάδια αναπτύξεώς τους, συχνότερες όμως είναι οι προσβολές στα ανεπτυγμένα φυτά και εμφανίζονται στο στέλεχος (σε οποιοδήποτε μέρος του στελέχους και το λαιμό του φυτού) και τους καρπούς. Εικ.27 Προσβολή κεφαλής λάχανου από τον Sclerotinie sclerotiorum. Εικ.28 Προσβολή λαιμού κουνουπιδιού από τον Sclerotinie sclerotiorum. 54

58 Η μόλυνση εμφανίζεται συχνά στην περιοχή του λαιμού των φυτών ως υδατώδης μεταχρωματισμός των ιστών που σύντομα εξαπλώνεται προς το στέλεχος πάνω από την επιφάνεια του εδάφους και τη ρίζα. Σχηματίζεται εκτεταμένο, μαλακό, υπόλευκο μέχρι σταχτόχρωο έλκος που όταν περιβάλλει το στέλεχος, το φύλλωμα του φυτού πάνω από την προσβολή γίνεται χλωρωτικό, μαραίνεται και ξηραίνεται. Με υψηλή υγρασία οι προσβεβλημένες περιοχές καλύπτονται από πλούσιο, πυκνό βαμβακώδες μυκήλιο μέσα στο οποίο σχηματίζονται τα χαρακτηριστικά μαύρα, μεγάλα (2-12 x 2-5 mm) σκληρώτια του παθογόνου. Σκληρώτια και μυκήλιο εμφανίζονται κυρίως μέσα στην εντεριώνη κάτω από τις προσβεβλημένες περιοχές του στελέχους. Στους καρπούς σχηματίζονται υδατώδεις εκτεταμένες κηλίδες που σύντομα αποκτούν ανοικτό καστανό χρώμα και εμφανίζουν μαλακή υγρή όψη. Με υγρό καιρό σχηματίζεται άφθονο λευκό μυκήλιο και σκληρώτια. Ο Sclerotinia sclerotiorum επιβιώνει με το μυκήλιο του σε προσβεβλημένα ή νεκρά φυτά, αλλά κυρίως στο έδαφος με τα σκληρώτιά του. Όμοιες προσβολές μπορεί να προκληθούν και από ένα δεύτερο είδος τον Sclerotinie minor. Ο μύκητας αυτός σχηματίζει μικρά σκληρώτια μεγέθους 1-2 mm και σπανίως σχηματίζει αποθήκια. Τα σκληρώτια διατηρούν τη ζωτικότητά τους σε ξηρές συνθήκες 6-8 έτη. Σε υγρό όμως έδαφος επιβιώνουν ένα χρόνο. Τα σκληρώτια βλαστάνοντα παράγουν μυκήλιο ή αποθήκια. Τα αποθήκια μεταφέρουν πολύ μεγάλο αριθμό ασκοσπορίων τα οποία μεταφέρονται με τον άνεμο και μολύνουν τα εναέρια μέρη των φυτών σε μεγάλες αποστάσεις. Ο μύκητας μεταδίδεται επίσης με προσβεβλημένα φυτικά τμήματα, με τα σκληρώτια (πολλές 55

59 φορές, αναμεμειγμένα με σπόρο), με τα υπολείμματα των φυτών, το νερό ποτίσματος, το έδαφος, με τα καλλιεργητικά εργαλεία και τα ζώα. Για το σχηματισμό των αποθηκίων απαιτείται επαρκής υγρασία και ευνοϊκή θερμοκρασία. Τα αποθήκια δεν σχηματίζονται σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες των 23. από μελέτη που έγινε στην Ελλάδα (ΌεηιειΙίαάεΓ & Ραραίοαπποιι, 1953) διαπιστώθηκε ότι τα αποθήκια σχηματίζονται από τον Οκτώβριο μέχρι και τον Απρίλιο. Επομένως ο κίνδυνος μολύνσεως με ασκοσπόρια υπάρχει κατά το φθινόπωρο, το χειμώνα και την άνοιξη. Τα ασκοσπόρια για να βλαστήσουν και να προκαλέσουν μόλυνση πρέπει οι φυτικές επιφάνειες να είναι βρεγμένες για πολλές ώρες (συνήθως ώρες). Οι μολύνσεις των φυτών μπορεί να λάβουν χώρα από θ-25 0, αλλά η άριστη θερμοκρασία είναι Ο. Η ασθένεια ευνοείται από την υψηλή εδαφική και ατμοσφαιρική υγρασία (ομίχλη, δρόσος, συχνές βροχοπτώσεις κ.α.). Η είσοδος του παθογόνου γίνεται συνήθως με διάτρηση της εφυμενίδας. Ο χρόνος επωάσεως της ασθένειας είναι 4 ημέρες. Τα τελευταία χρόνια διεξάγεται εντατική έρευνα για την ανάπτυξη μεθόδων βιολογικής καταπολέμησης της ασθένειας, ιδίως με τη χρησιμοποίηση διαφόρων βακτηρίων και μυκήτων. Εναντίον της ασθένειας συνιστώνται τα ακόλουθα μέτρα : 1. Περιορισμός της εδαφικής υγρασίας με κατάλληλα μέτρα (όχι υπερβολική άρδευση, αποστράγγιση εδάφους, αραιά φύτευση). 2. Εκρίζωση, απομάκρυνση και καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών και φυτικών τμημάτων αμέσως όταν εμφανισθεί η ασθένεια για να αποφεύγεται ο εμπλουτισμός του εδάφους με σκληρώτια. 56

60 3. Μετά το πέρας της καλλιέργειας να γίνεται βαθύ όργωμα για την κάλυψη των σκληρωτίων και αν είναι δυνατό κατάκλυση του αγρού με νερό για 4-5 εβδομάδες. 4. Για την καταστροφή των σκληρωτίων συνίσταται να γίνεται απολύμανση του εδάφους μετά το πέρας της καλλιέργειας με ατμό ή με την εφαρμογή ηλιοαπολύμανσης (Παναγόπουλος 1995). 57

61 1.1.8 ΡΙΖΟΚΤΟΝΙΑ Οι προσβολές αυτές οφείλονται στο βασιδιομύκητα ΤΗαηαίβρΗοηΐΞ ΕιιονσηβΓίΞ (Βεείίϋιηγοεΐει ) που έχει ατελή μορφή του μύκητα ΡΗΐζοοίοηβ ΞοΙαηί (ΟειιΐεϊΌΠιγοοίΐηε, Agonomycetes). Η τέλεια μορφή (βασιδιακή) σχηματίζεται σπανίως και δεν φαίνεται να παίζει ρόλο στη μετάδοση του μύκητα (Διαδίκτυο 9). Το παθογόνο προκαλεί τήξεις των φυταρίων, καστά ή μαύρα έλκη στη βάση των νεαρών φυτών, προσβολές των φύλλων και προσυλλεκτικές και μετασυλλεκτικές σήψεις των κεφαλών (Παναγόπουλος 1995). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ 1. Λήψη μέτρων που επιβραδύνουν το ευαίσθητο στάδιο ευπαθείας των φυταρίων (χρόνος από σποράς μέχρι λίγες μέρες μετά το φύτρωμα). 2. Αποφυγή δημιουργίας γύρω από τα φυτά υψηλής υγρασίας και κακού αερισμού. Αυτό επιτυγχάνεται με την αραιότερη σπορά ή φύτευση, καλή αποστράγγιση και κανονική άρδευση. Οι αρδεύσεις να γίνονται τις πρωινές ώρες για να μην παραμένουν τα φυτά υγρά κατά τη νύκτα. 3. Απολύμανση του εδάφους, στα σπορεία, φυτώρια, θερμοκήπια, πριν από τη σπορά (Παναγόπουλος 1997). 58

62 1.1.9 ΑΔΡΟΦΟΥΖΑΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΛΑΧΑΝΟΥ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Τα συμπτώματα της ασθένειας εκδηλώνονται αρχικά στα εξωτερικά φύλλα υπό μορφή ελαφράς χλώρωσης στο περιθώριο του ελάσματος του φύλλου. Τη χλώρωση διαδέχεται ένα διάσπαρτο κιτρίνισμα και τέλος, η νέκρωση ολόκληρου του φύλλου. Πρόωρες προσβολές προκαλούν επίσης μια σημαντική επιβράδυνση της ανάπτυξης του φυτού και μια αξιοσημείωτη ασυμμετρία των φύλλων. Σε περίπτωση έντονων προσβολών παρατηρείται το κιτρίνισμα του υπέργειου τμήματος, συνοδευόμενο από δίπλωμα των φύλλων, επιμήκεις ρωγμές του κορμού μέχρι την ολική νέκρωση του φυτού. Εικ.29 Χαρακτηριστικό παράδειγμα προσβεβλημένου λάχανου από αδροφουξαρίωση. Εικ.30 Αρχικά συμπτώματα της ασθένειας με εμφανείς ξηράνσεις στο περιθώριο του φύλλου. Οι προσβολές από αδροφουξαρίωση σημειώνονται σε φυτά κάθε ηλικίας. 59

63 Οι χαρακτηριστικές αλλοιώσεις διακρίνονται όταν τεμαχίσουμε τον κορμό και εμφανισθούν τα καφετιασμένα ξυλώδη αγγεία. Με την πάροδο του χρόνου το κεντρικό τμήμα του κορμού (εντεριώνη) οδηγείται σε σήψη με άσχημη οσμή λόγω δευτερογενούς ανάπτυξης βακτηρίων. ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Από το μύκητα Fusarium oxysporum F.sp. conglutinans, που προκαλεί την αδροφουζαρίωση είναι γνωστές 4 βιολογικές φυλές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από διαφορετική παθογένεια σε ότι αφορά τα διάφορα είδη σταυρανθών. Συγκεκριμένα η φυλή 1 προσβάλλει τα διάφορα είδη του λάχανου, η φυλή 2 προσβάλλει το ραπάνι, ενώ οι άλλες δύο αφορούν τη Mathiola incana (βιόλα). Εικ.31 Οι ιστοί αποδιοργανώνονται σήψη. της και εντεριώνης υφίστανται Εικ.32 Σε εγκάρσια τομή παρατηρείται καθαρά το καφέτιασμα των αγγείων. Η διατήρηση αυτού του μύκητα πραγματοποιείται κυρίως μέσω των χλαμυδοσπορίων, τα οποία μπορούν να επιζήσουν μέσα στο έδαφος για πολύ καιρό. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να διατηρηθεί επίσης και σε 60

64 βάρος των αυτοφυών Σταυρανθών. Η μετάδοση του μολύσματος γίνεται μέσω του μολυσμένου εδάφους ή μέσω του σπόρου, πάνω στον οποίο το παθογόνο εγκαθίσταται και εξωτερικά και εσωτερικά. Οι μολύνσεις σημειώνονται πιο συχνά κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο, όταν οι τιμές της θερμοκρασίας ξεπερνούν τους C. Οι άριστες θερμοκρασίες για το παθογόνο ποικίλλουν από C. ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Η αντιμετώπιση της αδροφουζαρίωσης του λάχανου βασίζεται κατ αρχήν στη χρήση υγιούς σπόρου. Συστήνεται επιπλέον η εφαρμογή μεγάλου κύκλου αμειψισποράς και η έγκαιρη καταστροφή των ασθενών φυτών. Άλλο μέτρο γενετικής φύσης, είναι εκείνο της δημιουργίας ανθεκτικών ποικιλιών και υβριδίων. Είναι πράγματι γνωστό ένα κυρίαρχο γονίδιο τύπου A το οποίο υπάρχει στη Brassica olerácea Var. capitata. Πέρα από την κυρίαρχη μονογονιδιακή ανθεκτικότητα, έχει σημειωθεί ακόμη και μια πολυγονιδιακή ανθεκτικότητα (Pronti & Laffi). 61

65 ΛΕΥΚΗ ΣΚΩΡΙΑΣΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Αυτή η ασθένεια, που προσβάλλει όλα τα Σταυρανθή, αυτοφυή και καλλιεργούμενα, προκαλεί συνήθως ζημιές κάποιας σοβαρότητας μόνο στα φυτά σποροπαραγωγής και στο κουνουπίδι. Τα συμπτώματα της προσβολής εκδηλώνονται σε όλα τα υπέργεια όργανα με τη μορφή στρογγυλών υπόλευκων φλυκταινών, μεμονωμένων ή και ενωμένων λίγο ως πολύ έντονων. Όταν αυτές οι κύστες ωριμάσουν παράγουν, μετά από θραύση της επιφανειακής μεμβράνης, μια υπόλευκη σκόνη. Πολύ βαθιές αλλοιώσεις εκδηλώνονται στα ανθικά όργανα μετά από διασυστηματική μόλυνση. Εικ.33 Χαρακτηριστικό παράδειγμα λευκής σκωρίασης σε φυτό ραπανιού. Εικ.34 Φύλλο λάχανου προσβλημένο από λευκή σκωρίαση. Το όνομα αυτής της ασθένειας προέρχεται από τη μορφή των υπόλευκων φλυκταινών που μοιάζουν πολύ σε σχήμα με εκείνες που οφείλονται στους μύκητες ϋνβάίηαιβξ (Σκωριάσεις). 62

66 Σέπαλα, πέταλα, στήμονες, ύπερος, ωοθήκες και ανθικός ποδίσκος παραμορφώνονται, επιμηκύνονται, συστρέφονται και κάμπτονται, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο σε κίνδυνο τη δυνατότητα γονιμοποίησης. ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Το παθογόνο αίτιο της ασθένειας, ο μύκητας Albugo Candida [συν. Cystopur candidus (Pers.) de By.], ανήκει στην τάξη των Φυκομυκήτων, στην οικογένεια των Peronosporaceae. Η διαχείμαση αυτού του παθογόνου εξασφαλίζεται συνήθως από την εγγενή μορφή (ωοσπόριο) και ξεκινάει στο εσωτερικό των ιστών των ξενιστών, στους οποίους περιλαμβάνονται πολλά αυτοφυή είδη, ιδιαίτερα το Capsella bursa - pastoris. Τα ώριμα ωοσπόρια βλαστάνουν παράγοντας μια κύστη, στο εσωτερικό της οποίας διαφοροποιούνται τα ζωοσπόρια. Οι μολύνσεις της λευκής σκωρίασης πραγματοποιούνται μόνο κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του φθινοπώρου μετά από βροχές που διατηρούν βρεγμένα τα όργανα του φυτού για ένα ικανοποιητικό αριθμό ωρών ώστε να βλαστήσουν απευθείας τα σποριάγγεια ή να ελευθερώσουν τα ζωοσπόρια επιτρέποντας σ αυτά το ξεκίνημα της μολυσματικής διαδικασίας. Η ιδανική συνθήκη για τη βλάστηση των σποριαγγείων είναι 10 C και τα όρια θερμοκρασίας είναι μεταξύ 0 και 25 C. Κατά την επώαση το μυκήλιο αναπτύσσεται κάτω από την επιδερμίδα στα μεσοκυττάρια διαστήματα παράγοντας πολυάριθμα σποριάγγεια, αλυσιδόμορφα, ενωμένα μέσα σε «σωρούς». Οι σωροί πριν αρχίσουν να διακρίνονται εξωτερικά παραμένουν για κάποιο χρονικό διάστημα κάτω από την επιδερμίδα. 63

67 ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Η καταπολέμηση της ασθένειας αυτής, που κρίνεται αναγκαία μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, μπορεί να πραγματοποιηθεί χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα χαλκούχα σκευάσματα. Χρήσιμο είναι να απομακρύνουμε τα Σταυρανθή, που έχουν προσβληθεί από λευκή σκωρίαση και βρίσκονται κοντά σε χωράφια καλλιεργειών σποροπαραγωγής (Ρτοηΐί & Ι^ίΏ). 64

68 ΒΟΤΡΥΤΗΣ - ΤΕΦΡΑ ΣΗΨΗ Η ασθένεια που είναι κυρίως γνωστή και σαν βοτρύτης, τεφρά ή τεφρές σήψεις, και σταχτιές σήψεις, προσβάλλει τα πλείστα καλλιεργούμενα φυτά. Σοβαρές ζημιές προξενεί σε πολλά κηπευτικά (τομάτα, μαρούλι, αγκινάρα, λάχανο, πιπεριά κ.α.) και καλλωπιστικά φυτά. Η ασθένεια προκαλεί επίσης και μετασυλλεκτικές σήψεις στα συγκομισμένα προϊόντα (διακίνηση και αποθήκευση). Εικ.35 Προσβολή κεφαλής λάχανου από τον Botrytis cinerea ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ Αναπτύσσεται επί υγιών, εξασθενημένων ή νεκρών φυσικών ιστών. Προσβάλλει φυτά όλων των ηλικιών και όλα σχεδόν τα μέρη τους (φύλλα, άνθη, καρπούς, στελέχη, ρίζες) και προκαλεί συμπτώματα διαφόρων τύπων. Στους υδαρείς καρπούς και τρυφερούς βλαστούς η προσβεβλημένη περιοχή αρχικά έχει ανοικτό πράσινο χρώμα και αργότερα ανοικτό καστανό χρώμα. Οι πρώτες προσβολές εμφανίζονται συνήθως στο λαιμό των φυταρίων του σπορείου. Οι προσβεβλημένοι ιστοί γίνονται μαλακοί, 65

69 συρρικνώνονται, νεκρώνονται και καλύπτονται από την πυκνή, χαρακτηριστική τεφρά (γκριζοκαστανή) εξάνθηση του παθογόνου που αποτελείται από τους κονιδιοφόρους και τα κονίδια του μύκητα. Τα μολυσμένα φυτά μαραίνονται, πέφτουν στο έδαφος και ξηραίνονται. Μετά τη μεταφύτευση, τα πρώτα συμπτώματα της προσβολής από τον βοτρύτη εμφανίζονται στα λαιμό των νεαρών φυτών. Οι ιστοί που έχουν προσβληθεί γίνονται μαλακοί, ενώ στη συνέχεια, λόγω της αφυδατώσεως, παρατηρείται στένωση και χρώμα καστανό της προσβεβλημένης περιοχής. ΑΙΤΙΟ - ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ Ο μύκητας Botrytis cinerea (Deuteromycotina, Hyphomycetes) σχηματίζει κονιδιοφόρους που αποτελούνται από ένα ποδίσκο καστανού χρώματος ο οποίος φέρει στην κορυφή του επί μικρών διακλαδώσεων τα υαλώδη μονοκύτταρα κονίδια κατά κεφαλές σε μορφή βότρυος. Τα κονίδια του μύκητα είναι υαλώδη, μονοκύτταρα, ωοειδή και έχουν διαστάσεις 9,7-11,1 X 7,3-8 μηι. Η τέλεια μορφή του ονομάζεται Botryotinia fuckeliana (Discomycetes) και σχηματίζεται από τα σκληρώτια του μύκητα τα οποία βλαστάνονται, υπό ειδικές συνθήκες, παράγουν αποθήκια. Η τέλεια μορφή του παθογόνου πολύ σπανίως εμφανίζεται στη φύση. Τα σκληρώτια του παρασίτου όταν βλαστάνουν δίνουν συνήθως μυκήλιο ή κονιδιοφόρους. Ο Botrytis Cinerea επιβιώνει επί νεκρών φυτικών ιστών σαπροφυτικών, επί προσβεβλημένων καλλιεργούμενων και αυτοφυών φυτών καθώς επίσης με τα σκληρώτιά του. 66

70 Απαραίτητες συνθήκες για την ανάπτυξη της ασθένειας είναι η υψηλή σχετική υγρασία του περιβάλλοντος (συχνές βροχοπτώσεις, ομίχλες κ.τ.λ.) και ο σχετικά ψυχρός υγρός. Η ελευθέρωση και διασπορά των κονιδίων γίνεται κυρίως με τον άνεμο (ξηροσπόρια) και σε μικρότερη κλίμακα με το ψέκασμα του νερού. Διασπορά των μολυσμάτων (κονιδίων) και μεταφορά τους στα υγιή φυτά γίνεται επίσης με τα χέρια, τα ρούχα και τα εργαλεία των εργατών κατά την εκτέλεση των καλλιεργητικών φροντίδων ιδιαίτερα μέσα στα θερμοκήπια. Ο μύκητας δεν είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας γιατί μπορεί να αναπτυχθεί σε θερμοκρασίες που κυμαίνονται μεταξύ 1 και 30 C. Η άριστη θερμοκρασία για την ανάπτυξη του μύκητα είναι μεταξύ C. Σε θερμοκρασία 32 C και άνω η ανάπτυξη του παθογόνου παρεμποδίζεται (Διαδίκτυο 10). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Τα τελευταία χρόνια διεξάγεται εντατική έρευνα για την ανάπτυξη μεθόδων βιολογικής καταπολέμησης της ασθένειας, ιδίως με τη χρησιμοποίηση διαφόρων ανταγωνιστικών μικροοργανισμών. Το 1993 πήρε έγκριση στη χώρα μας το πρώτο βιολογικό μυκητοκτόνο που συνιστάται στη βιολογική καταπολέμηση του Botrytis Cinerea. Είναι το Trichodex 20wp που περιέχει τον μύκητα Trichoderma harzianum, ο οποίος φαίνεται ότι δρα ως τροφικός ανταγωνιστής εναντίον του παθογόνου (Παναγόπουλος 1995). 67

71 ΞΗΡΗ ΣΗΨΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ - ΦΟΜΑ Πρόκειται για ασθένεια που εμφανίζεται σε πολλά καλλιεργούμενα Σταυρανθή, αλλά αφορά κυρίως το λάχανο, το κουνουπίδι και το ραπανάκι. Προσβάλλει δε όλα τα όργανα των φυτών. ΕΐΚ.36 Επιμήκης κηλίδα σε φύλλο λάχανου ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΖΗΜΙΕΣ Τα πρώτα συμπτώματα της ξηρής σήψης εμφανίζονται στο σπορείο, όπου στα νεαρά φυτάρια παρατηρούνται πάνω στην υποκοτύλη εξελκώσεις. Η ασθένεια συνεχίζει την ανάπτυξή της και στα μεγάλα φυτά, στα φύλλα των οποίων εμφανίζονται ανοιχτόχρωμες κηλίδες με ασαφή όρια, που αργότερα παίρνουν γκριζοπράσινο χρωματισμό, νεκρώνονται και σχίζονται. Στα στελέχη οι κηλίδες είναι επιμηκυμένες, καστανόχρωμες, αρχικά διάσπαρτες και κατόπιν ενωμένες μεταξύ τους. Στο ριζικό σύστημα των φυτών σχηματίζονται ανάλογα έλκη και οι ιστοί καταστρέφονται σε βάθος. Στους μολυσμένους ιστούς, ιδιαίτερα σε αυτούς του στελέχους, απαντώνται τα χαρακτηριστικά σκουροπράσινα πυκνίδια του μύκητα. 68

72 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Παθογόνο αίτιο αυτής της ασθένειας, γνωστής και σαν έλκος του βλαστού, είναι ο Δευτερομύκητας Phoma Ungarn, της τάξης Sphaeropsidales. Πάνω στους προσβεβλημένους ιστούς σχηματίζει τις αγενείς καρποφορίες του, τα πυκνίδια, από τα οποία παράγονται υαλώδη, κυλινδρικά ή ωοειδή πυκνιδιοσπόρια. Η διατήρηση του μύκητα γίνεται με τη μορφή του μυκηλίου που διατηρείται σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα στους σπόρους, απ ότου στη συνέχεια περνάει στις κοτυληδόνες των νεαρών φυτών και σχηματίζει τα πρώτα πυκνίδια. Την εξάπλωση της ασθένειας αναλαμβάνουν τα παραγόμενα πυκνιδιοσπόρια. Από τη στιγμή που αρχίζει η μολυσματική διαδικασία, μεσολαβούν τουλάχιστον 7-8 μέρες μέχρι την εμφάνιση των χαρακτηριστικών συμπτωμάτων στα υπέργεια όργανα του φυτού. Οι ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της ασθένειας είναι ο υγρός καιρός και θερμοκρασία γύρω στους 20 C. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Τα προληπτικά μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της ξηρής σήψης είναι η χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου, η απολύμανση του εδάφους των σπορείων, η καταστροφή των υπολειμμάτων της προηγούμενης προσβλημένης καλλιέργειας και η αμειψισπορά (Ανώνυμος 1991). 69

73 ΔΑΚΤΥΛΙΩΤΗ ΚΗΛΙΔΩΣΗ Το παθογόνο αίτιο της ασθένειας είναι ο Mycosphaera.Ua ΒταΞΞίοίοοΙα Η ατελής μορφή του παθογόνου θεωρείται ότι είναι ο Αςίβ^πίβΙΙα Μαεςίοαε. Στην πάνω επιφάνεια των φύλλων εμφανίζονται κυκλικές καστανές, ζωνωτές, κηλίδες διαμέτρου 0,5-3 αη οι οποίες αργότερα γίνονται νεκρωτικές. Οι κηλίδες περιβάλλονται από ένα στενό χλωρωτικό δακτύλιο. Στην επιφάνεια των κηλίδων εμφανίζονται μικρά μελανά σώματα (πολυστιγμία) που είναι οι καρποφορίες του παθογόνου (ψευδοθήκια και σώματα που μοιάζουν με πυκνίδια). Η παρουσία σημείων διευκολύνει την διάκριση της κηλιδώσεως αυτής από την κηλίδωση της αλτερναριώσεως (Παναγόπουλος 1995). 70

74 1.2 ΒΑΚΤΗΡΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΜΑΥΡΗ ΣΗΨΗ Ή ΜΕΛΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΝΕΥΡΩΝ Η μαύρη σήψη οφείλεται στο βακτήριο Xanthomonas campestris και προσβάλλει τόσο τα νεαρά όσο και τα ώριμα φυτά. Τα νεαρά φυτάρια κιτρινίζουν και τελικά νεκρώνονται. Στα ώριμα φυτά εμφανίζονται κίτρινες σφηνοειδείς κηλίδες στις άκρες των φύλλων που στη συνέχεια επεκτείνονται προς το κέντρο τους. Τα προσβεβλημένα μέρη αργότερα γίνονται καστανόχρωμα και οδηγούνται στη νέκρωση (Διαδίκτυο 11 ). Εικ.37 Χαρακτηριστικές σφηνοειδείς κηλίδες στην άκρη φύλλου, προσβλημένου από μαύρη σήψη. Εικ.38 Μαύρισμα των νεύρων φύλλου που έχει προσβληθεί από ΧαηίΠοηιοηαΞ ο α η ιρ β ςίγ ίς Οι ιστοί των αγγείων των νεύρων, που βρίσκονται ανάμεσα στις προσβλημένες περιοχές, μαυρίζουν. Ο αποχρωματισμός αυτός ξεκινάει από τις άκρες των φύλλων και επεκτείνεται προς τη βάση του φυτού. 71

75 Οι κεφαλές αποκτούν μικρό μέγεθος και τα κατώτερα φύλλα πέφτουν. Συχνά τα συμπτώματα είναι περισσότερο σοβαρά στη μια μόνο πλευρά της κεφαλής. Ακόμη μπορεί να εμφανιστεί στις κεφαλές μια μαλακή σήψη. Το βακτήριο διαχειμάζει στους σπόρους και στα υπολείμματα προσβλημένων φυτών. Στα υπολείμματα μπορεί να διατηρηθεί για ένα με δύο χρόνια. Εικ.39 Κηλίδωση φύλλου λάχανου. Εικ.40 Κηλίδωση φύλλου κουνουπιδιού. Μεταφέρεται στα υγιή φυτάρια με το μολυσμένο νερό αλλά κυρίως με το μολυσμένο σπόρο. Η καταπολέμηση της μαύρης σήψης βασίζεται σε προληπτικά μέτρα που είναι η χρήση υγιούς ή απολυμασμένου σπόρου, η απολύμανση των σπορείων, η εναλλαγή των καλλιεργειών και η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών (Ανώνυμος 1991). 72

76 1.2.2 ΒΑΚΤΗΡΙΩΣΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΑΝΘΩΝ Η ασθένεια οφείλεται στο βακτήριο Εηνίηία βαγοίονογα. Οι προσβεβλημένες περιοχές γίνονται υδατώδεις, αναπτύσσεται πάνω τους μαλακή σήψη και αποκτούν μια χαρακτηριστική μυρωδιά. Τα λάχανα και τα κουνουπίδια που έχουν προσβληθεί από βακτηρίωση, σαπίζουν ταχύτατα και καφετιάζουν. Το βακτήριο εισέρχεται στα φυτά από πληγές που έχουν δημιουργηθεί από έντομα, παγετούς ή μηχανικά μέσα. Εικ.41 Μαλακή σήψη σε κουνουπίδι που έχει προσβληθεί από Εηνίηία οατοίονογα. Εικ.42 Μαλακή σήψη σε λάχανο λόγω βακτηρίωσης. Η ανάπτυξη της ασθένειας ευνοείται από υγρές και ζεστές περιόδους, ενώ για την αντιμετώπισή της λαμβάνονται προληπτικά μέτρα, ίδια με αυτά για τη μαύρη σήψη (Ανώνυμος, 1991.Φυτοπροστασία-Θρέψη). 73

77 1.3 ΙΟΑΟΓΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΜΩΣΑΪΚΟ ΤΟΥ ΚΟΥΝΟΥΠΙΔΙΟΥ Το μωσαϊκό του κουνουπιδιού είναι ίωση διαδομένη στις πλείστες περιοχές του κόσμου. Έχει διαπιστωθεί η παρουσία της στη χώρα μας (Αττική, Αρκαδία και Εύβοια) από το Εργαστήριο Ιολογίας του Μπενακείου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου σε καλλιέργειες κουνουπιδιού. Εικ.43 Συμπτώματα μωσαϊκού κουνουπιδιού (ΟαΜΥ) σε φυτό κουνουπιδιού. Εικ.44 Συμπτώματα μωσαϊκού κουνουπιδιού (ΟαΜν) σε φύλλο κουνουπιδιού. Τα νεαρά φύλλα εμφανίζουν διαφάνεια των νευρώσεων, συνήθως στην περιοχή της βάσεως. Έντονα συμπτώματα εμφανίζονται στα ανεπτυγμένα φυτά υπό μορφή περινευρίου χρωματισμού που αρχίζει σαν 74

78 σκούρος πράσινο χρωματισμός γύρω απ τα νεύρα και συνοδεύεται με απώλεια της χλωροφύλλης στις μεσονεύριες περιοχές του ελάσματος. Καθώς εξελίσσεται η προσβολή σχηματίζεται ένα έντονο μωσαϊκό στα φύλλα. Τα μολυσμένα φύλλα χάνουν την τυπική τους κηρώδη εμφάνιση στις μεσονεύριες περιοχές. Ενίοτε παρατηρείται νανισμός των φυτών, σχηματισμός γλωσσιδίων ή νέκρωση, ιστών στις κεφαλές ή στα φύλλα. Ακόμη παρατηρούνται συμπτώματα στιγματώσεως. Τα συμπτώματα της στιγματώσεως (μικροσκοπικές μελανές κηλίδες) εμφανίζονται κυρίως στα φύλλα των κεφαλών του λαχάνου κατά την συγκομιδή, ή κατά τη διάρκεια της διατηρήσεώς τους στην αποθήκη. Η μόλυνση των φυτών είναι διασυστηματική και τα συμπτώματα που εμφανίζονται στα φυτά είναι γενικώς μωσαϊκό τύπου ποικιλοχλωρώσεως τα οποία όμως συγχέονται συχνά με εκείνα που προκαλούνται από άλλες διάφορες ιώσεις. Το αίτιο του μωσαϊκού αυτού είναι ο ιός του μωσαϊκού της ανθοκράμβης (CaMV). Ο ιός ανήκει στην ομάδα Caulimovirus και είναι ο πρώτος φυτικός ιός με DNA, που περιγράφηκε το 1968 (Spepherd et al. 1970). Οι ιώσεις μπορούν να προκαλέσουν μεγάλης οικονομικής σημασίας ζημιές, με μείωση της παραγωγής που φθάνει μέχρι 75% ιδιαίτερα όταν γίνονται μολύνσεις σε νεαρές καλλιέργειες και με υποβάθμιση της ποιότητας και διατηρησιμότητας των κεφαλών ιδιαίτερα του λαχάνου. Οι κεφαλές του λαχάνου που προέρχονται από προσβεβλημένες καλλιέργειες παρουσιάζουν μεγάλη ευαισθησία στις μετασυλλεκτικές σήψεις από τον Botrytis cinerea. Για την αντιμετώπιση των ιώσεων στα σταυρανθή πρέπει να λαμβάνονται τα εξής μέτρα : 75

79 α) Καταστροφή των αυτοφυών σταυρανθών και εθελοντών φυτών που είναι ξενιστές των ιών από τις περιοχές των σπορείων και αγρών καλλιέργειας. Αποφυγή εγκαταστάσεως νέας καλλιέργειας πλησίον μολυσμένης καλλιέργειας. β) Τα σπορεία πρέπει να εγκαθίστανται και να διατηρούνται υπό εντομοστεγείς συνθήκες. γ) Καταπολέμηση αφιδών. δ) Χρησιμοποίηση ανθεκτικών ή ανεκτικών ποικιλιών, ιδιαίτερα εκείνων που δεν εμφανίζουν νεκρωτικές κηλίδες κατά τη διάρκεια της αποθηκεύσεως των κεφαλών (Παναγόπουλος 1995). 76

80 1.4. ΜΗ ΜΕΤΑΔΟΤΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΤΡΟΦΟΠΕΝΙΑ ΒΟΡΙΟΥ Όλα τα λαχανικά έχουν ανάγκη βορίου για την ανάπτυξή τους (ελέγχει την παραγωγή και μεταφορά των υδατανθράκων), αλλά τα σταυρανθή και τα τεύτλα χρειάζονται περισσότερο βόριο απ ότι άλλα λαχανικά. Από τα σταυρανθή, το κουνουπίδι και τα γογγύλια είναι περισσότερο ευπαθή στην τροφοπενία βορίου απ ότι το λάχανο. Εικ.45 Συμπτώματα τροφοπενίας βορίου σε κουνουπίδι. Τα φύλλα είναι χλωρωτικά στην περιφέρεια και μικρότερα του κανονικού. Στην επιφάνεια των μίσχων, του κεντρικού νεύρου και του στελέχους παρουσιάζονται ιστοί αποφελλωμένοι ή και αποφελλωμένες σχισμές. Στο στέλεχος εσωτερικά, στην περιοχή της εντεριώνης, παρατηρούνται διακεκομμένες ή συνεχόμενες κοιλότητες (συνήθως στο άνω μέρος) οι οποίες εξελίσσονται σε νέκρωση των παρακείμενων ιστών καθώς τα φυτά πλησιάζουν στην ωρίμανση. Η κεφαλή στο κουνουπίδι γίνεται κίτρινη μέχρι καστανή ενώ στο λάχανο δεν κλείνει και στην κορυφή του βλαστού σχηματίζεται ρόδακους. Το έλασμα των εσωτερικών νεαρών φύλλων παρουσιάζει περιφερειακό καψάλισμα, ιδιαιτέρως το 77

81 κορυφαίο τμήμα του. Πάντως επειδή η τροφοπενία βορίου μπορεί να συνυπάρχει με τροφοπενίες μολυβδαινίου και μαγνησίου ώστε να δημιουργείται σύγχυση στα παρατηρούμενα συμπτώματα είναι απαραίτητο να γίνεται εργαστηριακή διάγνωση της ασθένειας. Η τροφοπενία βορίου είναι περισσότερο εμφανής κατά τη διάρκεια ξηρής περιόδου και σε ουδέτερα ή αλκαλικά εδάφη. Επίσης προκαλεί μεγαλύτερες ζημιές σε φυτά που αναπτύσσονται ταχέως και έχουν περίσσεια αζώτου και καλίου (Παναγόπουλος 1995). 78

82 ΤΡΟΦΟΠΕΝΙΑ ΜΟΛΥΒΔΑΙΝΙΟΥ Το κουνουπίδι είναι το περισσότερο ευπαθές φυτό μεταξύ των σταυρανθών στην τροφοπενία μολυβδαινίου. Στα νεαρά φυτά του κουνουπιδιού παρατηρείται μεσονεύρια χλώρωση ή λεύκανση ιδιαίτερα στην περιφέρεια ελάσματος και τα φύλλα γίνονται κυπελλοειδή και επιμήκη. Στα παλαιά φύλλα των μεγαλύτερης ηλικίας φυτών παρατηρείται περιορισμός του ελάσματος σε στενή λωρίδα ιστών γύρω από την κεντρική νεύρωση. Το έλασμα είναι παχύ, παρουσιάζει προϊούσα παραμόρφωση, έχει περιφέρεια με βαθιές ανώμαλες εγκολπώσεις, χρώμα γκριζοπράσινο και παρουσιάζει έντονο κατσάρωμα. Τα νέα φύλλα παρουσιάζουν νεκρώσεις, δεν αναπτύσσονται και αποξηραίνονται. Παρατηρείται νέκρωση της κορυφής του βλαστού και ως εκ τούτου δεν παράγονται κεφαλές. Τα φυτά παρουσιάζουν νανισμό. Εικ.46 τροφοπενίας σε λάχανο. Συμπτώματα μολυβδαινίου Το λάχανο είναι πολύ λιγότερο ευπαθές στην έλλειψη μολυβδαινίου. Τα συμπτώματα που παρατηρούνται είναι μία κηλίδωση στα κάτω φύλλα και ξήρανση της περιφέρειας του ελάσματος. Τα νέα φύλλα παρουσιάζουν μια κύρτωση του ελάσματος, είναι στενά και έχουν ανώμαλη περιφέρεια. Οι κεφαλές δεν σχηματίζονται. Συνίστανται συνήθως προσθήκη ασβέστου στα όξινα εδάφη οπότε αντιμετωπίζεται η ασθένεια (αυξάνεται το αφομοιώσιμο μολυβδαίνιο) (Παναγόπουλος 1995). 79

83 1.4.3 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΝΕΚΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΦΥΛΛΩΝ ΤΟΥ ΛΑΧΑΝΟΥ Πρόκειται για μια μη μεταδοτική ξήρανση της περιφέρειας των εσωτερικών φύλλων της κεφαλής του λαχάνου («περιφερειακό καψάλισμα»). Είναι μια πολύ διαδεδομένη, παγκοσμίως και στη χώρα μας, πάθηση που μειώνει σοβαρά την ποιότητα των κεφαλών του λαχάνου. Η ασθένεια εκτός από το λάχανο εμφανίζεται στο μαρούλι και στο λάχανο. Η περιφέρεια του ελάσματος σε ένα ή περισσότερα φύλλα γίνεται καστανή κατά θέσεις στην περιοχή των υδατωδών και στη συνέχεια νεκρώνεται, αφυδατώνεται και αποκτά μία λεπτή παπυρώδη σύσταση. Αργότερα οι προσβεβλημένοι ιστοί αποκτούν χρώμα βαθύ καστανό μέχρι μαύρο. Η εμφάνιση των συμπτωμάτων γίνεται καθώς οι κεφαλές πλησιάζουν στην ωρίμανση. Εικ.47 Νέκρωση περιφέρειας του ελάσματος φύλλων λάχανου λόγω ελλείψεως ασβεστίου. Η ασθένεια οφείλεται σε ανεπαρκή (τοπικώς) εφοδιασμό των κεφαλών με ασβέστιο κατά την ταχεία ανάπτυξή τους. Πρόκειται ουσιαστικά για τροφοπενία ασβεστίου στην εκδήλωση της οποίας συντελούν και διάφοροι εδαφικοί, περιβαλλοντικοί και ίσως γενετικοί παράγοντες. Το ασβέστιο είναι απαραίτητο για την κανονική ανάπτυξη των 80

84 κυττάρων (κυτταρικές μεμβράνες, κυτταρικά τοιχώματα). Κατά την διάρκεια περιόδων ταχείας αναπτύξεως οι νέοι ιστοί στην περιφέρεια του φύλλου μπορεί να μη λαμβάνουν επαρκή ποσότητα ασβεστίου και έτσι εκδηλώνουν τα συμπτώματα της παθήσεως. Προσπάθειες που έγιναν για πρόληψη της ασθένειας με προσθήκη ασβεστίου στο έδαφος ή στο φύλλωμα υπήρξαν ανεπιτυχείς. Το υδατικό και θρεπτικό καθεστώς του φυτού παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του περικαύματος. Περίσσεια αζώτου παράγει μεγάλα φυτά με μεγάλα εξωτερικά φύλλα των οποίων οι απαιτήσεις σε ασβέστιο συντελούν στην μείωση της μεταφοράς Ca στην περιφέρεια των φύλλων της κεφαλής. Ταχεία ανάπτυξη των φυτών λόγω πλούσιας λιπάνσεως, άφθονης υγρασίας και αραιής φυτεύσεως είναι σημαντικοί παράγοντες που ευνοούν την ασθένεια. Επίσης οι πολύ παραγωγικές και εύρωστες ποικιλίες παρουσιάζουν μεγαλύτερη ευπάθεια στην ασθένεια. Ο θερμός και ξηρός καιρός που ακολουθείται από περιόδους με άφθονες βροχοπτώσεις φαίνεται ότι επιδεινώνει το πρόβλημα. Δεν υπάρχει αποτελεσματικός τρόπος ανιιμετωπίσεως της ασθένειας στο λάχανο. Συνίσταται όμως χορήγηση επαρκούς νερού ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία συνθηκών ελλείψεως υγρασίας και απομάκρυνση περίσσειας διαλυτών αλάτων από το έδαφος (αλατότητα). Μερικές ποικιλίες παρουσιάζουν αρκετή αντοχή στην ασθένεια (Παναγόπουλος 1995). 81

85 1.4.4 ΟΙΔΗΜΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ Τα συμπτώματα εμφανίζονται σε οποιοδήποτε μέρος του φυτού, συνήθως όμως στην κάτω επιφάνεια των φύλλων, υπό μορφή μικρών διογκώσεων. Οι αντίστοιχες προς τις διογκώσεις θέσεις στην άνω επιφάνεια βυθίζονται. Στην αρχή οι διογκώσεις είναι μικρές και υδατώδεις, αργότερα όμως λόγω της υπερπλασίας των κυττάρων κάτω της επιδερμίδας, μεγαλώνουν, συνενούνται μεταξύ τους, προκαλούν τη ρήξη της επιδερμίδας και εμφανίζονται σαν λευκές προεξοχές που σύντομα γίνονται κίτρινες. Τελικά λόγω της αποφελλώσεώς τους γίνονται καστανές και δίνουν την εντύπωση προσβολής από σκωρίαση ή βακτηρίωση. Περισσότερο ευπαθείς είναι οι χυμώδεις ιστοί. Εικ.48 Συμπτώματα οιδήματος σε λάχανο. 82

86 ΑΙΤΙΟ - ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ Πρόκειται για μη παρασιτικής αιτιολογίας πάθηση, χωρίς να είναι πλήρως εξακριβωμένο το αίτιό της. Εμφανίζεται με υψηλή εδαφική και σχετική ατμοσφαιρική υγρασία και θερμοκρασία. Ιδίως όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι χαμηλότερη της θερμοκρασίας του εδάφους. Επίσης όταν ο αέρας είναι κορεσμένος με νερό (π.χ. στις δροσερές νύχτες μετά από θερμές και υγρές ημέρες. Μειωμένη διαπνοή μαζί με μεγάλη απορρόφηση νερού από τις ρίζες αυξάνει την σπαργή των κυττάρων με αποτέλεσμα πολλά επιδερμικά κύτταρα να σπάζουν κι έτσι τα εσωτερικά κύτταρα μεγαλώνουν και σχηματίζουν τις παραπάνω διοσκώσεις. Κάθε μηχανική ζημιά στα επιδερμικά κύτταρα μπορεί να προκαλέσει οίδημα. Έτσι η προσβολή των αφιδών, ζημιές από αέρα με τεμαχίδια εδάφους, ζημιά από χημικές ουσίες προκαλούν οίδημα. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Δεδομένου ότι το οίδημα προκαλείται από κλιματικούς παράγοντες, ο μόνος τρόπος αντιμετωπίσεώς του είναι να σχεδιάζονται έτσι οι χρόνοι των αρδεύσεων ώστε το έδαφος να μην είναι υπερβολικά υγρό κατά τη διάρκεια των περιόδων που οι διαφορές ημερήσιας και νυκτερινής θερμοκρασίας είναι μεγάλη (Παναγόπουλος 1991). 83

87 1.5 ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΩΜΑΛΙΕΣ ΣΤΟ ΛΑΧΑΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΚΟΥΝΟΥΠΙΔΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΩΜΑΛΙΕΣ ΣΤΟ ΛΑΧΑΝΟ ΠΡΟΩΡΗ ΕΚΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΟΦΟΡΟΥ ΣΤΕΛΕΧΟΥΣ Η ευπάθεια στην ανωμαλία αυτή είναι διαφορετική ανάλογα με την ποικιλία ή το υβρίδιο. Σήμερα όπως υπάρχουν υβρίδια λαχάνου που πραγματικά παρουσιάζουν αυξημένη αντοχή. Στην καλλιέργεια του λαχάνου, το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται πολύ συχνότερα στο χωράφι, όταν μετά τη μεταφύτευση του φυτού έχουν ξεπεράσει το πάχος ενός μολυβιού (6-7 ιτιιη) και βρίσκονται στο 6 ή 7 φύλλο. Αν κατά το βλαστικό αυτό στάδιο συμπέσει να επικρατήσουν χαμηλές θερμοκρασίες κάτω από τους 12 0 και οι οποίες θα διατηρηθούν σ αυτά τα χαμηλά επίπεδα για 25 με 30 μέρες, τότε παρουσιάζεται η ανωμαλία αυτή. ΑΚΡΑΙΑ ΝΕΚΡΩΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΩΝ ΦΥΛΛΩΝ (ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΟ ΚΑΡΟΥΛΙΑΣΜΑ) Κατά ένα μεγάλο ποσοστό η ανωμαλία αυτή οφείλεται στη μη ισορροπημένη λίπανση όσον αφορά τη σχέση καλίου / φωσφόρου, καθώς και στο χαμηλό ΡΗ του εδάφους όταν η καλλιέργεια γίνεται σε όξινο έδαφος. Άλλες αιτίες που μπορεί να συμβάλλουν είναι: - Η υψηλή γονιμότητα του εδάφους 84

88 - Η υπερβολική εδαφική υγρασία και - Οι υψηλές θερμοκρασίες. ΣΚΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΚΕΦΑΛΩΝ Αποδίδεται στις παρακάτω αιτίες : - Ακανόνιστες αρδεύσεις. - Προχωρημένη ωρίμανση των κεφαλών και παραμονή τους στο χωράφι. ΕΛΑΦΡΟΣ ΡΟΖ ΑΠΟΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΦΥΛΛΩΝ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ Οφείλεται στις ανθοκυανίνες του κυτταρικού χυμού των φυτών. ΔΡΙΜΥΤΗΤΑ Ή ΚΑΙ ΚΑΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΓΕΥΣΗΣ Για όλες τις προαναφερόμενες φυσιολογικές ανωμαλίες συστήνεται η χρησιμοποίηση μη ευπαθών υβριδίων που να παρουσιάζουν αντοχή (Ανώνυμος 1991). 85

89 1.5.2 ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΩΜΑΛΙΕΣ ΤΩΝ ΚΟ ΥΝ Ο ΥΠΙ ΑΙΩΝ ΠΡΟΩΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΟΦΟΡΟΥ ΣΤΕΛΕΧΟΥΣ Οφείλεται κυρίως στις απότομες εναλλαγές και τις μεγάλου εύρους διακυμάνσεις μεταξύ χαμηλών και υψηλών θερμοκρασιών. ΠΡΟΩΡΗ ΑΣΥΝΗΘΗΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΜΙΚΡΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ Οι παράγοντες που προκαλούν τα συμπτώματα αυτά είναι: Αντίξοες καιρικές συνθήκες όπως χαμηλές θερμοκρασίες, παρατεταμένα χρονικά διαστήματα με συνεχείς βροχοπτώσεις ή και αντίθετα, με συνεχή ξηρασία. ΚΕΦΑΛΕΣ ΦΥΛΛΩΔΕΙΣ Ή ΜΕ ΒΡΑΚΤΙΑ Σε αυτήν την περίπτωση ένα μικρό φυτό σαν φύλλο, ξεπετιέται μέσα απ την κεφαλή. Η ανωμαλία αυτή οφείλεται στις υψηλές θερμοκρασίες και σε διακυμάνσεις μεγάλου εύρους μεταξύ θερμοκρασιών ημέρας - νύχτας. ΝΗΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΠΑΝΩ ΣΤΙΣ ΑΝΘΟΚΕΦΑΛΕΣ Είναι λεπτές και κοντές νηματοειδείς προεκτάσεις που ξεφυτρώνουν πάνω στις σχηματισμένες ανθοκεφαλές και μειώνουν την καλή εμφάνιση και συνεπώς την εμπορική τους αξία. 86

90 Οφείλεται στις άσχημες καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν αμέσως μετά τη μεταφύτευση. ΑΠΟΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ Ή ΚΙΤΡΙΝΙΣΜΑ ΤΩΝ ΑΝΘΟΚΕΦΑΛΩΝ Το κιτρίνισμα αυτό παρουσιάζεται στις λευκές ανθοκεφαλές που δεν προστατεύονται επαρκώς από τα φύλλα τους, αλλά παραμένουν ακάλυπτες και εκτεθειμένες στο ηλιακό φως. ΚΟΚΚΙΝΩΠΟΣ ΑΠΟΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΕΦΑΛΩΝ Όπως και στα λάχανα, ο αποχρωματισμός οφείλεται στις ανθοκυανίνες του κυτταρικού χυμού των φυτών (Ανώνυμος 1991). 87

91 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σύμφωνα με όσα περιγράφονται στα δύο μέρη της εργασίας το κύριο φυτό είναι το λάχανο από το οποίο προκύπτουν όλες οι άλλες ποικιλίες των Σταυρανθών οι οποίες προέρχονται από την Brassica oleraceae silvestris. Κοινά χαρακτηριστικά της καλλιέργειας τους είναι ότι αντέχουν σε χαμηλές θερμοκρασίες, θέλουν κλίμα εύκρατο και υγρό αντίστοιχα, εδώδιμο βλαστό (ρέβα) και πλούσιες ταξιανθίες. Οι κυριότερες ασθένειες που προσβάλλουν τα Σταυρανθή είναι ο περονόσπορος, καρκίνος, αδρομύκωση, η αλτερναρίωση, σκληρωτινίαση και οι οποίες αντιμετωπίζονται βιολογικά με καλά αραιώματα, εκρίζωση ζιζανίων, ανθεκτικές ποικιλίες, ηλιοαπολύμανση, απομάκρυνση και καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου καθώς επίσης και βιολογικά λιπάσματα όπως κοπριά, κομπόστ κ.α. Ύστερα από την ανωτέρω μελέτη και περιγραφή της σημαντικής οικογένειας των Σταυρανθών διαπιστώθηκε ότι παρ όλο που έχουν γενικά ευκολία στην καλλιέργεια τους και μπορεί να χαρακτηρίζονται από πολλούς ως ανθεκτικά είδη φυτών συμπεράναμε ότι υπάρχούν αρκετές ασθένειες που μπορούν να πλήξουν αυτά και να δυσχεράνουν την παραγωγή τους, γι αυτό είναι απαραίτητη η γνώση, η περαιτέρω έρευνα και μελέτη για τους τρόπους αντιμετώπισης και πρόληψης αυτών. Επίσης η εφαρμογή και τεχνολογική υποστήριξη των μεθόδων παραγωγής αυτών θα συμβάλλουν στην βελτίωση και ανάπτυξη τους. 88

92 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανώνυμος, Καλλιέργεια Σταυρανθών. Περιοδικό Φυτοπροστασία- Θρέψη. 5: Ανώνυμος, Καλλιέργεια Μπρόκολου. Περιοδικό Focus. 77: Ciufolini C., Λαχανοκομία Κηπευτική Γενική και Ειδική. Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα. Δημητράκης Κ. Γ., Λαχανοκομία. Εκδόσεις Αγρότυπος, Αθήνα. Genders R., Καλλιεργήστε τα Λαχανικά σας. Εκδόσεις Ζεύς, Αθήνα. Παναγόπουλος X. Γ., Ασθένειες Κηπευτικών Καλλιεργειών. Εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα. Παναγόπουλος X. Γ., Ασθένειες Καρποφόρων Δένδρων και Αμπέλου. Εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα. Παρασκευόπουλος Κ. Π Σύγχρονη Λαχανοκομία. Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα. Pronti I. -Laffi F., Μυκητολογικές Ασθένειες των Κηπευτικών. Εκδόσεις Ζεύς, Αθήνα. 89

93 ΑΙΑΑΙΚΤΥΟ: 1: 2: ereynes/ 3: id=3358 4: pidi) 5: 6: 7: 0/29/ 8: %CE%BA%CE%BF%CE%BB%CE%BF 9: cab.htm 10 : id=21o&sel 1 =sel 1 a, 17, 49&sel2=sel2a,6&asth id= : grap.htm 12 : 90