ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ουσιαστικών συνέχεια: Η ονοµαστική και η αιτιατική

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ουσιαστικών συνέχεια: Η ονοµαστική και η αιτιατική Στο προηγούµενο κεφάλαιο παρουσίασα την πτώση ως συστατικό της γραµµατικής των ουσιαστικών και υποσχέθηκα (κάποιες υποσχέσεις βέβαια µπορεί να ακούγονται σαν απειλές) να επιστρέψω σε αυτό το θέµα αργότερα. Αυτό το «αργότερα» έφτασε. Ας µιλήσουµε λοιπόν για την πτώση. Το νεοελληνικό σύστηµα πτώσεων αποτελείται από τέσσερις πτώσεις. Όλες τους είναι σηµαντικές, αλλά δύο από αυτές είναι απαραίτητες για τη βασική επικοινωνία. Θα τις παρουσιάσω χρησιµοποιώντας ένα παράδειγµα από την ενότητα 2.1.2: (1a) (1b) (1c) Ο Γιάννης µένει µε τον Πέτρο. John lives with Peter. Ο Πέτρος µένει µε τον Γιάννη. Peter lives with John. Ο Γιάννης και ο Πέτρος µένουν µαζί. John and Peter live together. Οι τύποι ο Πέτρος / ο Γιάννης είναι δείγµατα της ονοµαστικής πτώσης. Οι τύποι τον Πέτρο / τον Γιάννη είναι δείγµατα της αιτιατικής πτώσης. Κάθε πτώση χαρακτηρίζεται από ορισµένες κανονικότητες: Στη χρήση. Η αιτιατική έχει έναν συγκεκριµένο συντακτικό ρόλο σε αυτές τις προτάσεις: Χρησιµοποιείται µετά από πρόθεση, εδώ τη µε (µε τεχνικούς όρους θα έλεγα ότι αποτελεί µέρος µιας προθετικής φράσης). Η ονοµαστική έχει έναν άλλο συντακτικό ρόλο, που θα εξετάσουµε στη συνέχεια. Στη µορφή. Οι τύποι της ονοµαστικής o Γιάννης / ο Πέτρος διαφέρουν µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο από τους τύπους της αιτιατικής τον Γιάννη / τον Πέτρο (προσέξτε το άρθρο και την κατάληξη). Έχουµε λοιπόν να πούµε πολλά και για τα δύο θέµατα. Για πρακτικούς λόγους θα ξεκινήσω από τη µορφή και θα συνεχίσω µε τη χρήση. 3.1 Η µορφή των πτώσεων Τα ουσιαστικά που χρησιµοποιήσαµε πριν για το σενάριο της συγκατοίκησης ήταν αρσενικού γένους. Και τα αρσενικά ουσιαστικά φαίνεται ότι υπακούουν σε ένα κοινό 1

2 σχήµα αναφορικά µε την πτώση. Ονοµαστική και αιτιατική σχετίζονται µε διαφορετικό άρθρο και διαφορετικές καταλήξεις: (2) o Πέτρος / ο Γιάννης (ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ) τον Πέτρο / τον Γιάννη (ΑΙΤΙΑΤΙΚΗ) Ας δούµε τώρα ένα λίγο διαφορετικό σενάριο. Αυτή τη φορά δύο Ελληνίδες φοιτήτριες, η Ελένη και η Κατερίνα, µοιράζονται το ίδιο διαµέρισµα. Αυτή η κατάσταση µπορεί επίσης να αποδοθεί µε τις ακόλουθες προτάσεις: (3a) (3b) (3c) H Ελένη µένει µε την Κατερίνα. Helen lives with Catherine. H Κατερίνα µένει µε την Ελένη. Catherine lives with Helen. Η Ελένη και η Κατερίνα µένουν µαζί. Helen and Catherine live together. Όπως τα αρσενικά, έτσι και τα θηλυκά µοιράζονται ένα κοινό σχήµα αναφορικά µε την πτώση. Όµως αυτή τη φορά το σχήµα δεν είναι το ίδιο. Η ονοµαστική και η αιτιατική συνδέονται και αυτή τη φορά µε ένα διαφορετικό άρθρο, αλλά τώρα η κατάληξη είναι η ίδια: (4) η Ελένη / η Κατερίνα (ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ) την Ελένη / την Κατερίνα (AΙΤΙΑΤΙΚΗ) Είναι, πιστεύω, ξεκάθαρο ότι τα ουσιαστικά ακολουθούν διαφορετικά σχήµατα ανάλογα µε το γένος τους. Θα ήταν λοιπόν λογικό να ξεκινήσουµε από τις διακρίσεις γένους (βλ. Πίνακα 3.1) για να παρουσιάσουµε τη µορφή των πτώσεων, και αυτό κάνουν οι περισσότερες γραµµατικές: ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ AΙΤΙΑΤΙΚΗ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ο δρόµος τον δρόµο ο άντρας ο χάρτης τον άντρα τον χάρτη 2

3 ΘΗΛΥΚΟ η ώρα την ώρα η ζώνη την ζώνη ΟΥ ΕΤΕΡΟ το βιβλίο το βιβλίο το παιδί το παιδί το πράγµα το πράγµα Πίνακας 3.1: Η ονοµαστική και η αιτιατική ενικού βασικών νεοελληνικών ουσιαστικών. Ακολουθώντας τη ληµµατογράφηση των ουσιαστικών στα λεξικά θα θεωρήσω την ονοµαστική την αρχική πτώση, η οποία διέρχεται αλλαγές ώστε να παραγάγει την αιτιατική. Έτσι: Τα ουσιαστικά αρσενικού γένους διέρχονται δύο αλλαγές: µία στο οριστικό άρθρο (o τον) κι άλλη µία στην κατάληξη (το τελικό -ς αποβάλλεται). Τα ουσιαστικά θηλυκού γένους διέρχονται µόνο µία αλλαγή (η την). Τα ουσιαστικά ουδέτερου γένους δεν διέρχονται καµία αλλαγή. Οι οµάδες γένους, λοιπόν, µπορούν να ενταχθούν σε µια κλίµακα κλιτικής πολυπλοκότητας όσον αφορά την ονοµαστική και την αιτιατική. Σε αυτή την κλίµακα τα αρσενικά καταλαµβάνουν την κορυφή και τα ουδέτερα τη βάση. ΑΛΛΑΓΕΣ ΙΑΦΟΡΑ ΑΡΣΕΝΙΚΑ 2 Mέγιστη ΘΗΛΥΚΑ 1 Mέση ΟΥ ΕΤΕΡΑ 0 Μηδενική Πίνακας 3.2: Τα ουσιαστικά της Νέας Ελληνικής σε κλίµακα κλιτικής πολυπλοκότητας. Τα ουσιαστικά ληµµατογραφούνται στα λεξικά µε την ονοµαστική και όχι την αιτιατική. Οπότε µην ψάχνετε για τους τύπους δρόµο, άντρα, χάρτη, αλλά για του τύπους δρόµος, άντρας, χάρτης. Για να δείτε πραγµατικά λήµµατα πατήστε εδώ: l. Όταν µιλούν, οι άνθρωποι συνήθως αποβάλλουν το τελικό -ν του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην αιτιατική πριν από κάποιους φθόγγους (έτσι µπορεί να ακούσετε τον άντρα, την ώρα, αλλά ακούτε επίσης το χάρτη, τη ζώνη), και µερικές φορές αυτή η αποβολή 3

4 αποτυπώνεται και στη γραφή. Κατά τη γνώµη µου έχετε αρκετές σκοτούρες στο κεφάλι σας, για αυτό θα κρατήσω την ίδια µορφή παντού. Να έχετε υπόψη σας όµως ότι υπάρχουν βιβλία που ακολουθούν αυτή τη διαφορά. 3.2 Η χρήση των πτώσεων Η ονοµαστική και η αιτιατική σχετίζονται µε συγκεκριµένους συντακτικούς ρόλους µέσα στην πρόταση. Σε αυτή την ενότητα θα εξετάσω αυτούς τους ρόλους παρουσιάζοντας πέντε βασικά συντακτικά πλαίσια ως αντιπροσωπευτικά για τη χρήση των δύο πτώσεων. Αυτή η ενότητα είναι εξαντλητική, γι αυτό στο τέλος της υπάρχει µια µικρή ενότητα που θα σας βοηθήσει να κρατήσετε τα πιο βασικά από όλα αυτά που µάθατε και να προχωρήσετε Το υποκείµενο, το αντικείµενο και η ελεύθερη σειρά των όρων Ας δούµε την ακόλουθη πρόταση: (5) O Πέτρος αγαπάει την Μαρία. Peter loves Mary. Ο Πέτρος είναι το υποκείµενο του ρήµατος, αυτός που αγαπάει τη Μαρία. Η Μαρία είναι το αντικείµενο του ρήµατος, αυτή που αγαπιέται από τον Πέτρο. Τι γίνεται αν η Μαρία αγαπάει τον Πέτρο; (6) H Μαρία αγαπάει τον Πέτρο. Mary loves Peter. Η Μαρία είναι τώρα το υποκείµενο, αυτή που αγαπάει τον Πέτρο. Ο Πέτρος είναι τώρα το αντικείµενο, αυτός που αγαπιέται από τη Μαρία. Είναι, πιστεύω, ξεκάθαρο ότι η ονοµαστική συνδέεται µε τον ρόλο του υποκειµένου, ενώ η αιτιατική µε τον ρόλο του αντικειµένου. Τι σηµαίνει όµως η ακόλουθη πρόταση; (Σκεφτείτε το µόνοι σας πριν διαβάσετε την απάντηση.) (7) Tον Πέτρο αγαπάει η Μαρία. 4

5 Αυτή η πρόταση αντιστοιχεί στην αγγλική πρόταση Mary loves Peter, και όχι στην πρόταση Peter loves Mary. Γιατί; ιότι ο τύπος η Μαρία είναι στην ονοµαστική, και η ονοµαστική αποτελεί το υποκείµενο ανεξάρτητα από τη θέση της. Αντίστοιχα ο τύπος τον Πέτρο είναι στην αιτιατική, κατά συνέπεια είναι το αντικείµενο όπου και αν βρίσκεται. Με άλλα λόγια: Συντακτικοί ρόλοι όπως αυτοί του υποκειµένου και του αντικειµένου είναι ξεκάθαροι εντός των νεοελληνικών ουσιαστικών, µε αποτέλεσµα να µη χρειάζεται η σύνδεσή τους µε µια συγκεκριµένη θέση στην πρόταση. Πάµε τώρα στα Αγγλικά: Τα ουσιαστικά σε αυτή τη γλώσσα δεν περιέχουν τέτοιες πληροφορίες στο εσωτερικό τους, κατά συνέπεια αυτό που µετράει είναι η θέση τους. Άρα, αν αλλάξω τη θέση των ουσιαστικών στην πρόταση Mary loves Peter, θα έχω µια τελείως διαφορετική πρόταση (Peter loves Mary). Σε αυτό το πλαίσιο το υποκείµενο και το αντικείµενο στα Νέα Ελληνικά µπορούν να πάρουν διαφορετικές θέσεις µέσα στην πρόταση: (8a) (8b) (8c) (8d) (8e) Η Μαρία αγαπάει τον Πέτρο. Τον Πέτρο η Μαρία αγαπάει. Η Μαρία τον Πέτρο αγαπάει. Αγαπάει τον Πέτρο η Μαρία. Αγαπάει η Μαρία τον Πέτρο. Όλες οι προηγούµενες προτάσεις µπορούν να ειπωθούν. Και όλες τους έχουν το ίδιο νόηµα µε την αγγλική πρόταση Mary loves Peter. Αυτά που θα πρέπει να κρατήσετε από αυτή τη συζήτηση είναι τα εξής: Το υποκείµενο και το αντικείµενο µπορούν να πάρουν διαφορετικές θέσεις µέσα στην πρόταση. Αυτές οι διαφορετικές θέσεις δεν επηρεάζουν τη βασική σηµασία της πρότασης αλλά σχετίζονται µε διαφορετική κάθε φορά εστίαση, άρα και µε διαφορετικές εµφατικές αναγνώσεις (βλ. ενότητα 1.7.3). Τα προηγούµενα παραδείγµατα είναι χαρακτηριστικά της ελεύθερης σειράς όρων στα Νέα Ελληνικά. Αυτή η ελευθερία όµως έχει και τα όριά της. Μπορείτε να αναστρέψετε τη σειρά Υ-Ρ-Α (Υποκείµενο-Ρήµα-Αντικείµενο) στα Νέα Ελληνικά και να έχετε Υ-Α-Ρ, Ρ-Υ-Α κ.λπ. Αλλά δεν µπορείτε να αναστρέψετε τους όρους µέσα στη µονάδα του υποκειµένου και να βάλετε το ουσιαστικό πρώτο και το άρθρο δεύτερο. 5

6 Σε αυτή τη φάση κανένας δεν περιµένει από εσάς να παίζετε την ελεύθερη σειρά όρων στα δάχτυλα. Αυτό θα το κατακτήσετε µε τον χρόνο και την εµπειρία. Αλλά τουλάχιστον πρέπει να ξέρετε ότι υπάρχει αυτή η δυνατότητα, ώστε να καταλαβαίνετε τους φυσικούς οµιλητές όταν για παράδειγµα βάζουν το υποκείµενο σε µια απροσδόκητη θέση. Για την ώρα µπορείτε απλά να ακολουθείτε τη διάταξη Υ- Ρ-Α ή, αν θέλετε λίγη περιπέτεια, τη διάταξη Ρ-Υ-Α, που είναι πολύ συνηθισµένη στα Νέα Ελληνικά. Οι όροι «υποκείµενο» και «αντικείµενο» έχουν στην πραγµατικότητα πολύ πιο εκτεταµένο εύρος χρήσης. Έτσι, το υποκείµενο δεν εκφράζει πάντα τον δράστη µιας ενέργειας που κατευθύνεται προς το αντικείµενο: (Ia) O Πέτρος κοιµάται. Peter is sleeping. (Ib) O Πέτρος νοµίζει ότι κάνω λάθος. Peter thinks I am wrong. (Ic) O Πέτρος είναι γιατρός. Peter is a doctor Κατηγόρηση Ας δούµε τις ακόλουθες προτάσεις: (9a) (9b) O Πέτρος θέλει γιατρό. Peter needs a doctor. Ο Πέτρος είναι γιατρός. Peter is a doctor. Η πρόταση 9a αναφέρεται σαφώς σε δύο πρόσωπα, τον Πέτρο και τον γιατρό. Ο Πέτρος είναι το υποκείµενο και ο γιατρός το αντικείµενο. Αντίθετα µε την 9a, η πρόταση 9b αναφέρεται σε ένα µόνο πρόσωπο, τον Πέτρο. Και ο γιατρός; Ο γιατρός στο 9b δεν αναφέρεται σε ένα άλλο πρόσωπο, αλλά στο επάγγελµα του Πέτρου. Με τεχνικούς όρους, η λέξη γιατρός στο 9b δεν είναι αντικείµενο αλλά κατηγορούµενο του υποκειµένου. Με αυτή την έννοια το ουσιαστικό λειτουργεί σαν επίθετο, και τα επίθετα στα Νέα Ελληνικά ακολουθούν την πτώση του ουσιαστικού που 6

7 προσδιορίζουν. Για αυτό τον λόγο η λέξη είναι στην ονοµαστική (γιατρός) στην πρόταση 9b. Έχετε υπόψη σας ότι ένα κατηγορούµενο µπορεί να προσδιορίζει όχι µόνο το υποκείµενο, αλλά και το αντικείµενο. Σε αυτή την περίπτωση θα είναι στην αιτιατική: (10) Τα παιδιά έκαναν τον Πέτρο ήρωα. (ΟΝΟΜ. ο ήρωας) The children made Peter a hero Παράθεση Ας ξεκινήσουµε µε τις ακόλουθες προτάσεις: (11a) (11b) Ο φίλος της, ο Πέτρος, είναι από τον Καναδά. Her boyfriend, Peter, is from Canada. Ξέρεις τον φίλο της, τον Πέτρο; Do you know her boyfriend, Peter? Ο Πέτρος στις προτάσεις 11a και 11b ταυτίζεται µε τον συγκεκριµένο φίλο, δεν αναφέρεται σε κάποιο άλλο πρόσωπο. Βασικά µεταφέρει µια επιπλέον πληροφορία σχετικά µε αυτό τον φίλο, που είναι το όνοµά του. Αντίστοιχα µε τον γιατρό της πρότασης 9b, o Πέτρος λειτουργεί σαν επίθετο που προσδιορίζει ένα ουσιαστικό. Και αντίστοιχα µε τον γιατρό του 9b ακολουθεί την πτώση του ουσιαστικού που προσδιορίζει. Για τον λόγο αυτό µπορεί να είναι στην ονοµαστική (11a) ή στην αιτιατική (11b). Ας δούµε τώρα κάποιες λιγότερο προφανείς περιπτώσεις παράθεσης: τις σχέσεις περιεχοµένου. Αυτές οι σχέσεις περιλαµβάνουν έναν περιέκτη και το περιεχόµενό του: (12) Θέλω ένα ποτήρι νερό. I need a glass of water. Όπως και στα Αγγλικά ο περιέκτης στα Νέα Ελληνικά έρχεται πρώτος και το περιεχόµενο ακολουθεί. Αντίθετα µε τα Αγγλικά, δεν υπάρχει κάποια ενδιάµεση λέξη που να συνδέει τους δύο όρους. Τι γίνεται µε την πτώση; Ας δούµε τις ακόλουθες προτάσεις: 7

8 (13a) (13b) Θέλω ένα ποτήρι χυµό. (ΟΝΟΜ. ο χυµός) I need a glass of juice. Ένα ποτήρι χυµός κάνει πάντα καλό. Α glass of juice always helps. Οι προτάσεις 13a and 13b δείχνουν ότι το περιεχόµενο ακολουθεί την πτώση του περιέκτη. Στο 13a το ουσιαστικό χυµός είναι στην αιτιατική διότι ο περιέκτης είναι στην αιτιατική (ως αντικείµενο). Στην πρόταση 13b το περιεχόµενο ακολουθεί και πάλι την πτώση του περιέκτη (τώρα είναι στην ονοµαστική, αφού ο περιέκτης είναι στην ονοµαστική, ως υποκείµενο). Το σχήµα αυτό στα Νέα Ελληνικά ξεπερνά τις συγκεκριµένες σχέσεις περιεχοµένου και καλύπτει αφηρηµένες παραθετικές σχέσεις σαν την ακόλουθη. Στη θέση του περιέκτη µπροούµε να συναντήσουµε µια µονάδα µέτρησης που περιέχει συγκεκριµένη ποσότητα περιεχοµένου: (IIa) ένα κιλό φέτα a kilo of feta cheese (IIb) ένα λίτρο γάλα a liter of milk Αυτό το σχήµα αποτελεί επίσης τη βάση για πλήθος καθηµερινών εκφράσεων σαν τις ακόλουθες: (IIIa) χυµός πορτοκάλι orange juice (IIIb) παγωτό σοκολάτα chocolate ice cream (IIIc) ζελέ φράουλα strawberry jelly Φράσεις σαν τις προηγούµενες βασίζονται σε µια απλή αναλογία: Όπως υπάρχει καφές στο φλιτζάνι µου, έτσι υπάρχει πορτοκάλι στον χυµό µου ή σοκολάτα στο παγωτό µου. 8

9 3.2.4 Προθετικές φράσεις Στις προηγούµενες ενότητες η ονοµαστική και η αιτιατική συνεµφανίζονταν, είτε αντιθετικά (ως υποκείµενο / αντικείµενο) είτε συµπληρωµατικά (όπως στην περίπτωση της κατηγόρησης και της παράθεσης). Από εδώ και πέρα η ονοµαστική µάς εγκαταλείπει, αφήνοντας την αιτιατική µόνη της στο προσκήνιο. Τα ουσιαστικά που ακολουθούν µια πρόθεση (οι βασικές προθέσεις οι µε, σε, για, από) αποτελούν µέρος µιας προθετικής φράσης. Και ως µέρη προθετικής φράσης πρέπει να είναι στην αιτιατική. (14a) O Γιάννης µένει µε τον Πέτρο. John lives with Peter. (14b) Tο βιβλίο είναι για τον Πέτρο. The book is for Peter. (14c) Eίµαι από την Ιταλία. I am from Italy. (14d) Mένω στην Ελλάδα. I live in Greece. Η χρήση της αιτιατικής σε προθετικές φράσεις δεν έχει ιδιαίτερες δυσκολίες και την έχουµε εξετάσει ήδη και αλλού (βλ. ενότητα 2.1.2). εν χρειάζεται λοιπόν να πούµε τίποτα περισσότερο για αυτό το θέµα. Σηµειώστε πάντως ότι ως µέρος προθετικής φράσης η αιτιατική µπορεί να λειτουργεί είτε ως (έµµεσο) αντικείµενο του ρήµατος (όπως στο 15a) είτε ως επιρρηµατικός προσδιορισµός (όπως στο 15b): (15a) ίνω ένα βιβλίο στον Πέτρο. I give a book to Peter. (15b) Eίµαι στο σχολείο. I am at school Χρόνος Η έκφραση του χρόνου στα Νέα Ελληνικά συχνά απαιτεί, αντί µιας προθετικής φράσης ή ενός επιρρήµατος, απλή (απρόθετη) αιτιατική: (16a) Φεύγω την Παρασκευή. 9

10 I am leaving on Friday. Η απλή αιτιατική είναι πολύ συνηθισµένη µε τις µέρες, τις περιόδους της ηµέρας, τους µήνες, τις εποχές και τις γιορτές (για το σχετικό λεξιλόγιο πατήστε εδώ: (17a) Έρχοµαι την Πέµπτη. I am coming on Thursday. (17b) Πίνω καφέ το πρωί. I have coffee in the morning. (17c) Τα γενέθλιά µου είναι τον Οκτώβριο. Μy birthday is in October. (17d) Τα σχολεία είναι κλειστά το καλοκαίρι. Schools are closed in the summer. (17e) Πάντα κάνουµε πάρτι τα Χριστούγεννα. We always have a party at Christmas. Η µόνη εξαίρεση είναι ο ωρολογιακός χρόνος, όπου είναι υποχρεωτική η προθετική φράση: (18) Έχω ραντεβού στις πέντε. I have an appointment at five. Η απλή αιτιατική επίσης συνδέεται µε τον χρόνο ως ποσότητα ή ως συχνότητα: (19a) Περιµένω πέντε λεπτά. I ve been waiting for five minutes. (19b) Πάω στην Κρήτη κάθε χρόνο. I go to Crete every year. Οι λέξεις που συνδέονται τυπικά µε την έκφραση του χρόνου δεν χρησιµοποιούνται µόνο ως επιρρηµατικά. Μπορεί να έχουν και άλλους συντακτικούς ρόλους µέσα στην πρόταση, κατά συνέπεια να βρίσκονται και σε άλλη πτώση. Ας πάρουµε την ηµέρα Τρίτη ( Tuesday ) ως παράδειγµα: 10

11 (IVa) Φεύγω την Τρίτη. (ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟ: ΑΠΛΗ ΑΙΤΙΑΤΙΚΗ) I am leaving on Tuesday. (IVb) Η Τρίτη είναι µετά τη ευτέρα. (ΥΠΟΚΕΊΜΕΝΟ: ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ) Tuesday comes after Monday. (IVc) Σήµερα είναι Τρίτη. (ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ: ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ) It s Tuesday today. (IVd) Προτιµώ την Τρίτη. (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: AΙΤΙΑΤΙΚΗ) I prefer Tuesday. Προσέξτε ότι στο IVd το ουσιαστικό Τρίτη είναι και πάλι στην αιτιατική, αλλά για διαφορετικούς λόγους. Τώρα είναι το αντικείµενο, όχι επιρρηµατικός προσδιορισµός. Για παρόµοιους λόγους δύο ερωτήσεις σαν τις ακόλουθες έχουν διαφορετική απάντηση (ελέγξτε το αυτό µε τα Αγγλικά και/ή µε τη µητρική σας γλώσσα): (Va) A: Τι µέρα είναι σήµερα; Β: Τρίτη. What day is it today? Tuesday. (Vb) A: Πότε / Τι µέρα έχεις τεστ ; Β: Την Τρίτη. When / Which day do you have a test? On Tuesday Σύνοψη Η πτώση συνδέεται µε τη σύνταξη. Η ονοµαστική και η αιτιατική αντιπροσωπεύουν τα βασικά συµπληρώµατα του ρήµατος, το υποκείµενο και το αντικείµενο. Σχετίζονται επίσης µε κάθε ουσιαστικό που προσδιορίζει το υποκείµενο και το αντικείµενο είτε µέσω κατηγόρησης είτε µέσω παράθεσης. Περαιτέρω η αιτιατική χρησιµοποιείται σε προθετικές φράσεις, είτε ως το (έµµεσο) αντικείµενο είτε ως επιρρηµατικός προσδιορισµός. Τέλος, η απλή αιτιατική µπορεί να λειτουργήσει ως επιρρηµατικός προσδιορισµός, στην έκφραση του χρόνου. ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ AΙΤΙΑΤΙΚΗ 1. Υποκείµενο 1. Αντικείµενο (άµεσο) (απρόθετη αιτιατική) - 2. Αντικείµενο (έµµεσο) / Επιρρηµατικό (εµπρόθετη αιτιατική) - 3. Επιρρηµατικό του χρόνου (απρόθετη αιτιατική) 11

12 Πίνακας 3.3: Σύνοψη των χρήσεων της ονοµαστικής και της αιτιατικής. 3.3 Επιστροφή στη µορφή: Ο πληθυντικός Ο πληθυντικός στα Νέα Ελληνικά δεν έχει εκπλήξεις από την άποψη της χρήσης, κατά συνέπεια δεν χρειάζεται να πούµε τίποτα για αυτό το θέµα. Αυτά που πρέπει να µάθετε αφορούν τη µορφή του. Ο ακόλουθος πίνακας θα σας βοηθήσει (στις παρενθέσεις επαναλαµβάνεται ο ενικός αριθµός για βοήθεια). (ΕΝΙΚΟΣ) ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ (ΟΝΟΜ. ΑΙΤ.) ΟΝΟΜ. ΑΙΤ. ΑΡΣΕΝΙΚΟ (o δρόµος τον δρόµο) οι δρόµοι τους δρόµους (ο άντρας τον άντρα) οι άντρες τους άντρες (ο χάρτης τον χάρτη) οι χάρτες τους χάρτες ΘΗΛΥΚΟ (η ώρα την ώρα) οι ώρες τις ώρες (η ζώνη την ζώνη) οι ζώνες τις ζώνες ΟΥ ΕΤΕΡΟ (το βιβλίο το βιβλίο) τα βιβλία τα βιβλία (το παιδί το παιδί) τα παιδιά τα παιδιά (το πράγµα το πράγµα) τα πράγµατα τα πράγµατα Πίνακας 3.4: Η ονοµαστική και η αιτιατική πληθυντικού για τα βασικά νεοελληνικά ουσιαστικά. Σχετικά µε τον πληθυντικό θα πρέπει να σηµειώσουµε τα εξής: Τα βιβλία γραµµατικής συνήθως θεωρούν τον ενικό αριθµό (και από όλες τις πτώσεις την ονοµαστική) την αφετηρία για τον σχηµατισµό του πληθυντικού. Σε αυτό το πλαίσιο τα ουσιαστικά στον ενικό πρέπει να διέλθουν κάποιες αλλαγές ώστε να παραγάγουν τον πληθυντικό. Αυτές οι αλλαγές αφορούν τόσο το οριστικό άρθρο όσο και τις καταλήξεις των ουσιαστικών: (20) o δρόµος οι δρόµοι τον δρόµο τους δρόµους 12

13 Οι δάνειες λέξεις σχηµατίζουν κανονικά πληθυντικό εάν η κατάληξή τους µοιάζει µε τις καταλήξεις νεοελληνικών ουσιαστικών. Έτσι το ουσιαστικό η πίτσα κλίνεται όπως το ουσιαστικό η ώρα (βλ. πίνακα 3.1) και ο πληθυντικός είναι οι πίτσες. Εάν δεν υπάρχει οµοιότητα, η κατάληξη παραµένει ως έχει και ο πληθυντικός δηλώνεται µόνο από το οριστικό άρθρο: τo γκαράζ / τα γκαράζ, το κοµπιούτερ / τα κοµπιούτερ. Το ουσιαστικό για το ευρώ ανήκει σε αυτή την κατηγορία (το ευρώ / τα ευρώ). Τα όρια ανάµεσα στα τρία γένη φαίνονται λιγότερο σαφή στον πληθυντικό σε σχέση µε τον ενικό. Πρώτα απ όλα, το άρθρο των αρσενικών στην ονοµαστική είναι τώρα το ίδιο µε αυτό των θηλυκών: (21) ο δρόµος οι δρόµοι η ώρα οι ώρες εύτερον, µια υποκατηγορία αρσενικών ουσιαστικών έχει κοινές καταλήξεις µε τα ουσιαστικά θηλυκού γένους: (22) o άντρας οι άντρες ο χάρτη οι χάρτες η ώρα οι ώρες η ζώνη οι ζώνες Αυτή η σύµπτωση µεταξύ αρσενικών και θηλυκών στον πληθυντικό είναι άλλος ένας λόγος για τον οποίο δεν µπορούµε να βασιστούµε στις καταλήξεις για να συναγάγουµε το γένος µιας λέξης. Ο πληθυντικός σχηµατίζεται µε δύο τρόπους. Πρώτον, η κατάληξη του ενικού αντικαθίσταται από µία καινούρια κατάληξη: (23) δρόµος δρόµοι ώρα ώρες βιβλίο βιβλία 13

14 εύτερον, η κατάληξη του ενικού παραµένει, µε την προσθήκη ενός νέου συλλαβικού στοιχείου: (24) το παιδί τα παιδιά το πράγµα τα πράγµατα Αυτός ο δεύτερος τύπος σχηµατισµού αφορά µόνο δύο υποκατηγορίες των ουδετέρων (αυτά που λήγουν σε -ι και αυτά που λήγουν σε -µα). Τα ουδέτερα που λήγουν σε -µα αποκτούν µεγαλύτερο µήκος στον πληθυντικό εφόσον λαµβάνουν µία επιπλέον συλλαβή: (VI) πράγµα πράγµατα διαµέρισµα διαµερίσµατα ( apartment ) Γιατί ο τόνος αλλάζει θέση στο δεύτερο παράδειγµα; Σας θυµίζω ότι ο τόνος στα Νέα Ελληνικά περιορίζεται σε µία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές της λέξης (βλ. ενότητα 1.2). Η λέξη διαµέρισµα είναι από την άποψη του τόνου εντάξει, αλλά όταν προστεθεί µία ακόµα συλλαβή τα πράγµατα δεν είναι και πολύ εντάξει. Ο τόνος τώρα θα είναι στην τέταρτη συλλαβή (µη αποδεκτή θέση για τα δεδοµένα του τόνου στα Νέα Ελληνικά). Για τον λόγο αυτό ο τόνος µετακινείται στην τρίτη (πλέον) συλλαβή της λέξης. Τα ουδέτερα σε -ι λαµβάνουν και αυτά ένα επιπλέον συλλαβικό στοιχείο, αλλά το µήκος τους δεν µεταβάλλεται. Γιατί; Η απάντηση σε αυτό το παράδοξο (η λέξη paradox είναι άλλη µια λέξη ελληνικής καταγωγής) βρίσκεται στην ενότητα Το [i] της κατάληξης είναι άτονο, είτε διότι ο τόνος είναι σε άλλη συλλαβή είτε διότι το πρόσθετο στοιχείο παίρνει τον τόνο του. Έτσι το [i] απαλείφεται και η λέξη διατηρεί τον ίδιο αριθµό συλλαβών. (VII) παιδί παιδιά κορίτσι κορίτσια ( girl ) Είναι ώρα, πιστεύω, να δείξουµε πώς η γραµµατική µπορεί να βοηθήσει στην ορθογραφία. Ας πάρουµε τον φθόγγο [i] και τις ποικίλες αναπαραστάσεις του: Tο γράµµα η είναι χαρακτηριστικό των θηλυκών και των αρσενικών ουσιαστικών στον ενικό (η ζώνη, ο χάρτης). Το γράµµα ι είναι χαρακτηριστικό των ουδετέρων (το σπίτι). Ο συνδυασµός οι χαρακτηρίζει τα άρθρα και τα αρσενικά ουσιαστικά στον πληθυντικό (οι δρόµοι, οι ώρες). Tο γράµµα υ και ο συνδυασµός ει δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη σχέση µε αυτό το πεδίο. 14

15 Ας πάµε τώρα στον φθόγγο [o]. Προφανώς µόνο η µία εκδοχή του, το ο, παίζει ρόλο εδώ, αφού χαρακτηρίζει τα ουδέτερα και τα αρσενικά στον ενικό (ο δρόµος, το βιβλίο). Όσα είπαµε σε αυτή την ενότητα είναι βασικά για τη γνώση του πληθυντικού, αλλά δεν είναι επαρκή για την καθηµερινή επικοινωνία. Θέλω να πω ότι δεν µπορείτε να κάνετε συλλογισµούς του τύπου «Ωραία, τώρα θα χρησιµοποιήσω τη λέξη διαµέρισµα, είναι ουδέτερο και παίρνει µία παραπάνω συλλαβή, άρα τώρα πρέπει να µετακινήσω τον τόνο» και την ίδια στιγµή να µιλάτε. Ο καλύτερος τρόπος για να τα βγάλετε πέρα µε τον πληθυντικό είναι η αποµνηµόνευση και η άσκηση. Κάτι τέτοιο µπορεί να φαίνεται αντιφατικό (αν είναι έτσι, τι νόηµα έχει να γράφεις γραµµατική, έστω και σηµειώσεις γραµµατικής;), αλλά δεν είναι. Η εκλογίκευση (αυτό που κάνουν οι περισσότερες γραµµατικές) µας βοηθάει να βάλουµε λίγη τάξη στο χάος για να µπορέσουµε να χειριστούµε την πραγµατική γλώσσα. Από αυτή την άποψη η γραµµατική είναι ένα πρώτο βήµα προς την επικοινωνία. Τα µη µετρήσιµα ουσιαστικά (λέξεις σαν τα Αγγλικά water, beer, flour, sugar) συµπεριφέρονται σαν συνηθισµένα (µετρήσιµα) ουσιαστικά στα Νέα Ελληνικά και είναι απολύτως αποδεκτά στον πληθυντικό, υπό µία συγκεκριµένη ανάγνωση: (VIII) Θα ήθελα δύο νερά. Στην προηγούµενη πρόταση η φράση δύο νερά σηµαίνει «δυο ποτήρια (ή µπουκάλια) νερό». Στις σχέσεις περιεχοµένου τα µη µετρήσιµα ουσιαστικά διατηρούν πάντα τον ενικό, ανεξάρτητα από τον αριθµό του περιέκτη. Τα µετρήσιµα ουσιαστικά όµως είναι πάντα στον πληθυντικό: (IXa) Θα ήθελα ένα ποτήρι νερό. I d like a glass of water. (IXb) Θα ήθελα δύο ποτήρια νερό. I d like two glasses of water. (IXc) Θα ήθελα ένα κιλό πορτοκάλια. I d like one kilo of oranges. (IXd) Θα ήθελα δύο κιλά πορτοκάλια. I d like two kilos of oranges. Μερικές φορές οι γλώσσες συµπεριφέρονται διαφορετικά ως προς την κατηγορία του αριθµού. Τα αγγλικά ουσιαστικά που αναφέρονται στα λεφτά ή στα νέα είναι µόνο ενικού 15

16 αριθµού, ενώ τα οι αντίστοιχες νεοελληνικές λέξεις είναι στον πληθυντικό (τα λεφτά, τα νέα). Από την άλλη πλευρά, το αγγλικό trousers είναι ενικού αριθµού στα Νέα Ελληνικά (το παντελόνι). 3.4 Τα νεοελληνικά ουσιαστικά σε τρία βήµατα Ένα εξαντλητικό κεφάλαιο φτάνει στο τέλος του. Είναι ώρα, πιστεύω, να συνοψίσουµε όσα πρέπει να γνωρίζετε για να µπορείτε να χρησιµοποιήσετε σωστά ένα νεοελληνικό ουσιαστικό. Ας πάρουµε σαν παράδειγµα µια καινούρια λέξη για να αλλάξουµε λίγο παραστάσεις. Αυτή η καινούρια λέξη είναι το ουσιαστικό υπολογιστής. Πρώτα απ όλα πρέπει να γνωρίζετε τι σηµαίνει αυτό το ουσιαστικό. Ανοίξτε το λεξικό. Εκεί θα βρείτε ότι σηµαίνει computer. Τώρα είναι ώρα (µην το αφήσετε για µετά) να δείτε το γένος. Η λέξη είναι αρσενικού γένους (ο υπολογιστής) και αυτό πρέπει να το συγκρατήσετε. Στη συνέχεια πρέπει να µάθετε ποιοι είναι οι διαφορετικοί τύποι του ουσιαστικού υπολογιστής σύµφωνα µε την πτώση και τον αριθµό. Πηγαίνετε πίσω στον πίνακα 3.1 και ελέγξτε τα ουσιαστικά αρσενικού γένους. Το ουσιαστικό υπολογιστής µοιάζει περισσότερο µε το ουσιαστικό χάρτης αφού έχουν την ίδια κατάληξη (η θέση του τόνου δεν έχει σηµασία εδώ). Αυτή τη στιγµή έχετε στη διάθεσή σας ένα κατάλληλο κλιτικό υπόδειγµα, το οποίο µπορείτε να εφαρµόσετε στο ουσιαστικό υπολογιστής (όπως και σε πολλά άλλα παρόµοια ουσιαστικά) και να έχετε τους ακόλουθους τύπους: ο υπολογιστής / τον υπολογιστή / οι υπολογιστές / τους υπολογιστές. Οι τύποι αυτοί δεν έχουν καµία απολύτως χρησιµότητα εάν δεν συνδυαστούν µε συντακτικούς κανόνες που σας λένε πώς πρέπει να τους χρησιµοποιήσετε στην επικοινωνία. Τώρα πηγαίνετε πίσω στην ενότητα 3.2 και φρεσκάρετε όσα γνωρίζετε για τη χρήση των πτώσεων. Μπορεί να είστε ο µάγος της κλίσης, αλλά εάν δεν γνωρίζετε τους κανόνες χρήσης, τότε πολύ απλά δεν µπορείτε να πείτε τίποτα περισσότερο από µια λέξη. Έχετε πάντως υπόψη σας ότι ακόµα κι αν τα γνωρίζετε όλα αυτά θα κάνετε και θα ξανακάνετε λάθη. Αυτό που θα χρειαστείτε είναι πολλή πολλή εξάσκηση. Όλοι µας κάνουµε λάθη στην αρχή, αλλά αυτό είναι συνυφασµένο µε κάθε διαδικασία µάθησης. 16

17 Μπαίνοντας στο νόηµα Από το Κεφάλαιο 2, η σηµασία εγκαταλείπει σιγά σιγά το παρασκήνιο για να εγκατασταθεί στο προσκήνιο (η σηµασία δεν είναι η βάση της επικοινωνίας;). Είναι καιρός λοιπόν να παρουσιάσουµε δύο βασικές ερωτήσεις που θα σας βοηθήσουν στην αναζήτηση της σηµασίας και του νοήµατος εν γένει: Ας υποθέσουµε ότι συναντάτε µια καινούρια λέξη (τραπέζι, για παράδειγµα) και θέλετε να µάθετε τι σηµαίνει. Για να το µάθετε θα κάνετε την ακόλουθη ερώτηση: (X) Τι σηµαίνει τραπέζι ; What is the meaning of τραπέζι? Η απάντηση που θα πάρετε είναι η εξής: (XI) Σηµαίνει table. It means table. Η ίδια ερώτηση µπορεί να αφορά και µεγαλύτερες µονάδες λόγου, όπως φράσεις ή προτάσεις. Ας υποθέσουµε τώρα ότι γράφετε µια έκθεση στα Νέα Ελληνικά και χρειάζεστε µια νεοελληνική λέξη µε τη σηµασία table. Η ερώτηση που πρέπει να κάνετε τώρα είναι η εξής: (XII) Πώς λέµε table στα Ελληνικά; How do we say table in Modern Greek? Και η απάντηση που θα πάρετε είναι αυτή: (XIII) Το λέµε τραπέζι. We call it τραπέζι. Στην πρώτη περίπτωση ξεκινάτε από τη µορφή µιας νεοελληνικής λέξης για να φτάσετε στη σηµασία (µέσω της αντίστοιχης λέξης είτε στα Αγγλικά είτε σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα). Στη δεύτερη περίπτωση ξεκινάτε από τη σηµασία (µέσω της αντίστοιχης λέξης είτε στα Αγγλικά είτε σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα) για να πάρετε τη µορφή της νεοελληνικής λέξης που την εκφράζει. Tο νεοελληνικό περίπτερο Όλοι σας γνωρίζετε, πιστεύω, αυτές τις µικρές ξύλινες κατασκευές στους ελληνικούς δρόµους, που περιστοιχίζονται από προθήκες µε εφηµερίδες και περιοδικά και αρκετά ψυγεία. Το καθένα τους είναι ένα µικρό πολυκατάστηµα. Κάποια από αυτά πουλάνε σχεδόν τα πάντα: από εφηµερίδες, βιβλία και τσιγάρα µέχρι γάλα, αναψυκτικά, σοκολάτες, ακόµα 17

18 και παυσίπονα που δεν χρειάζονται συνταγογράφηση. Εντάξει, όχι ακριβώς τα πάντα (δεν µπορείς να αγοράσεις ψωµί, κρέας ή λαχανικά στο περίπτερο). Σίγουρα όµως είναι το κατάλληλο µέρος για να πας αν χρειάζεσαι καθηµερινά πράγµατα και δεν θέλεις να επισκεφθείς τρία διαφορετικά µαγαζιά ή αν αυτά τα µαγαζιά είναι κλειστά. Το να πάει κανείς στο περίπτερο είναι σαν υπερεντατικό µάθηµα στα νεοελληνικά ουσιαστικά. Μην ξεχάσετε να χρησιµοποιήσετε την αιτιατική όταν ζητάτε κάτι: (XIVa) Θα ήθελα έναν χυµό πορτοκάλι. (= I would like an orange juice. ) (XIVb) Έναν χυµό πορτοκάλι, παρακαλώ. (= An orange juice, please. ) Αν χρειάζεστε περισσότερα από ένα πράγµατα του ίδιου είδους, θα πρέπει να φρεσκάρετε τις γνώσεις σας για τον πληθυντικό: (XV) ύο χυµούς πορτοκάλι, παρακαλώ. Καιρός να θυµηθούµε ότι κάποιες δάνειες λέξεις δεν αλλάζουν στον πληθυντικό, ενώ κάποιες άλλες αλλάζουν: (XVIa) ύο κρουασάν, παρακαλώ. (XVIb) ύο σοκολάτες, παρακαλώ. Ώρα να πληρώσετε. Αλλά πρώτα πρέπει να κάνετε µια ερώτηση για την τιµή αυτών που αγοράσατε: (XVIIa) Πόσο κάνει ο χυµός; How much is the juice? (ΧVIIb) Πόσο κάνουν οι χυµοί; How much are the juices? Αυτή τη στιγµή το να πάτε σε ένα µίνι µάρκετ και όχι στο περίπτερο φαίνεται πολύ καλύτερη ιδέα. Εξάλλου, εκεί µπορείς να πάρεις αυτό που θέλεις, να πληρώσεις και να φύγεις. Αλλά έτσι χάνετε ένα σηµαντικό κοµµάτι της νεοελληνικής κουλτούρας και µια θαυµάσια ευκαιρία για εξάσκηση. Μην την αφήσετε να χαθεί! ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ονοµαστική και η αιτιατική συνδέονται µε βασικούς συντακτικούς ρόλους µέσα στην πρόταση, κατά συνέπεια η γνώση τους είναι σηµαντική για την επικοινωνία. Το κεφάλαιο 3 εξετάζει τους διάφορους τύπους των νεοελληνικών ουσιαστικών σύµφωνα µε την παράµετρο της πτώσης. Μεγάλο µέρος του κεφαλαίου είναι 18

19 αφιερωµένο στη χρήση των πτώσεων, παρουσιάζοντας βασικά συντακτικά περιβάλλοντα που συνδέονται µε την ονοµαστική και την αιτιατική. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ πτώση (ονοµαστική/αιτιατική), υποκείµενο, αντικείµενο, ελεύθερη σειρά όρων, κατηγόρηση, παράθεση, προθετική φράση, επιρρηµατικός προσδιορισµός 19