Intellectual Output 4 : Έκθεση Μεθοδολογίας

Transcript

1 RAISING ENVIRONMENTAL AWARENESS AMONG YOUNG PEOPLE RAISE Intellectual Output 4 : Έκθεση Μεθοδολογίας Από την Pi Positive Consulting

2 Πίνακας περιεχομένων 1. Εισαγωγή 1.1. Στόχοι της Πιλοτικής Εφαρμογής 2. Η Εφαρμογή της Μεθοδολογίας 2.1. Κατευθυντήριες γραμμές για τη μεθοδολογία 2.2. Εντοπισμός των πιλοτικών ομάδων εθελοντών Συμμετέχοντες στις πιλοτικές ομάδες ανά χώρα Συνεδρίες πιλοτικής εφαρμογής Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της των μοντέλων πιλοτικής εφαρμογής 2.3. Τα αποτελέσματα των πιλοτικών δράσεων 3. Αξιολόγηση της πιλοτικής εφαρμογής 3.1. Απαντήσεις διευκολυντών 3.2. Απαντήσεις από τους νέους συμμετέχοντες 3.3. Αξιολόγηση της συνεργασίας εντός των ομάδων στόχου σε όλες τις συμμετέχουσες χώρες Η συνεργασία όπως την αντιλήφθηκαν οι νέοι συμμετέχοντες Η συνεργασία όπως την αντιλήφθηκαν οι διευκολυντές 4. Αναθεώρηση της μεθοδολογίας 4.1.Κατάρτιση σε ΤΠΕ 4.2. Δράσεις προστασίας, περιβαλλοντική προσέγγιση 4.3. Μέθοδοι διευκόλυνσης, παροχή κινήτρων στους συμμετέχοντες, διαχείριση της ομάδας 4.4. Συμμετέχοντες, σχεδιασμός και προγραμματισμός 4.5. Εξοπλισμός, τεχνολογία, logistics 4.6. Επίλυση προβλημάτων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Τα ερωτηματολόγια αξιολόγησης

3 1. Εισαγωγή Η παρούσα έκθεση παρέχει μια επισκόπηση της πιλοτικής εφαρμογής της προτεινόμενης μεθοδολογίας του RAISE, όπως σχεδιάστηκε κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του Πνευματικού Παραδοτέου (Intellectual Output) 4, Έκθεση Μεθοδολογίας. Η έκθεση παρουσιάζει της ανάγκες για ικανότητες και κατάρτιση, αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες και τις απαιτήσεις των ομάδων συμμετεχόντων. Σύμφωνα με το πεδίο εφαρμογής του έργου, η πιλοτική εφαρμογή περιλαμβάνει τη σχεδίαση χωροευαίσθητων παιχνιδιών (location-based games) για κινητά τηλέφωνα, στο πλαίσιο δράσεων εθελοντών για την προστασία της φύσης που υλοποιούνται εντός προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 σε όλη την Ευρώπη. Τα παιχνίδια έχουν δημιουργηθεί από νέους εθελοντές και είναι εμπνευσμένα από τις ιστορίες των προστατευόμενων περιοχών. Ενσωματώνουν πληροφορίες για την προστασία του περιβάλλοντος σχετικά με τις προστατευόμενες περιοχές. Η διαδικασία αυτή διευκολύνθηκε από καθηγητές, εμπειρογνώμονες και εθελοντές που συμμετείχαν στο έργο και συνέβαλαν σύμφωνα με τους αντίστοιχους ρόλους τους στη διαδικασία. Συνολικά, 5 σχολεία ολοκλήρωσαν την πιλοτική εφαρμογή του RAISE στην Ιταλία (1 σχολείο), την Τουρκία (3 σχολεία), και την Ελλάδα (1 σχολείο) Στόχοι της πιλοτικής εφαρμογής Η πιλοτική εφαρμογή της μεθοδολογίας RAISE είχε ως στόχο να επικυρώσει την προσέγγιση που υιοθετήθηκε πριν από την ευρύτερη ανάπτυξη της μεθοδολογίας αυτής στο πλαίσιο του Πνευματικού Παραδοτέου 5. Η αναθεωρημένη μεθοδολογία που προέκυψε από την πιλοτική εφαρμογή τροφοδοτεί τις βασικές εκδόσεις του έργου RAISE, δηλαδή τον Εκπαιδευτικό Οδηγό και την Εργαλειοθήκη, που είναι διαθέσιμες σε 4 γλώσσες. Ο στόχος των πιλοτικών δράσεων ήταν να δοκιμαστεί η μεθοδολογία και να εντοπιστούν πιθανές ελλείψεις. Οι ειδικές συνθήκες υπό τις οποίες λειτούργησαν οι διάφορες πιλοτικές ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των εθνικών ιδιαιτεροτήτων, το χαρακτήρας της επιλεγμένης προστατευόμενης περιοχής, και τη σύνθεση της ίδιας της ομάδας, οδήγησε στον εντοπισμό αρκετών «επιχειρησιακών μοντέλων» που αντικατοπτρίζουν την ποικιλομορφία των πλαισίων εφαρμογής της μεθοδολογίας RAISE. Προκειμένου να προετοιμαστεί αποτελεσματικά για την πιλοτική εφαρμογή, η σύμπραξη ανέπτυξε ένα λεπτομερές εκπαιδευτικό πρόγραμμα, που αποτελείται από 6 ενότητες και παρουσιάζεται στην παρούσα έκθεση. Η σύμπραξη ανέπτυξε, επίσης, κατευθυντήριες γραμμές για τη συμμετοχή των ατόμων - νέων και διαμεσολαβητών. Ένα σχέδιο παρακολούθησης και αξιολόγησης αναπτύχθηκε επίσης από τους εταίρους του έργου, με στόχο να διευκολυνθεί η εφαρμογή της μεθοδολογίας και η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων και των αναγκών αναθεώρησης.

4 2. Η Εφαρμογή της Μεθοδολογίας 2.1. Κατευθυντήριες γραμμές της μεθοδολογίας Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε περιλαμβάνει ένα μοντέλο για την υλοποίηση των πιλοτικών δράσεων, συμπεριλαμβανομένου του ορισμού των ομάδων στόχου και των δραστηριοτήτων που θα εκτελούνται από εκείνες. Αυτό το μοντέλο, ορίζει τον αριθμό των εθελοντών σε 7-10 μαθητές ηλικίας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και τον αριθμό των διευκολυντών σε 2. Όπως έχει δείξει η πρακτική εφαρμογή, αυτοί οι αριθμοί ποικίλλουν από χώρα σε χώρα, και εξαρτώνται από την ετοιμότητα και την προθυμία των εθελοντών να συμμετάσχουν, το πλαίσιο οργάνωσης σύμφωνα με το οποίο κλήθηκαν οι εθελοντές να συμμετέχουν, καθώς και την πρόσβαση των εθελοντών στις αντίστοιχες τοποθεσίες των συναντήσεων. Οι συναντήσεις αυτές έλαβαν χώρα σε τακτά χρονικά διαστήματα και τις παρακολούθησαν οι εταίροι. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες οργανώθηκαν σε 6 ενότητες, καθεμία από τις οποίες θα μπορούσε να ολοκληρωθεί σε μία ή περισσότερες συνεδρίες της ομάδας, ανάλογα με τη διάρκειά τους (λιγότερες μεγαλύτερες συναντήσεις ή περισσότερες μικρότερες σε διάρκεια). Οι ενότητες ορίστηκαν ως εξής: Ενότητα 1: Μια συνάντηση της ομάδας διευκολυντών και εθελοντών. Με βάση τα αποτελέσματα και την προτεινόμενη πορεία δράσης που προσδιορίζονται στη συνάντηση σχεδιασμού του Πνευματικού Παραδοτέου 3, οι διευκολυντές, με τη βοήθεια έμπειρου προσωπικού των εταίρων του έργου ή εξωτερικών εμπειρογνωμόνων, συζήτησαν με τους εθελοντές σχετικά με το ακριβές πρόγραμμα της πιλοτικής εφαρμογής και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που θα πρέπει να ακολουθηθεί, ενώ προγραμμάτισαν τις ημερομηνίες για τις επόμενες συναντήσεις. Ενότητα 2: Μια συνεδρίαση της ομάδας αφιερώνεται στην κατάρτιση σε ΤΠΕ (κατά προτίμηση με τη συνδρομή ειδικού) σχετικά με τη χρήση της επιλεγμένης πλατφόρμας ανοικτού κώδικα για την ανάπτυξη παιχνιδιών (ARIS), η οποία θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια για την παραγωγή του «παιχνιδιού Εθελοντών για την προστασία της Φύσης». Ενότητα 3: Μια συνεδρίαση της ομάδας ώστε να συγκεντρωθούν ιστορίες / εμπειρίες σχετικές με την επιλεγμένη προστατευόμενη περιοχή για την πιλοτική εφαρμογή, με στόχο τη σύνδεση των ιστοριών με ζητήματα προστασίας. Ενότητα 4: Καθοδηγούμενη από τους διευκολυντές, η πιλοτική ομάδα εθελοντών αξιολόγησε τις ιστορίες / πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν στην προηγούμενη συνεδρίαση και επέλεξε 3-4 ιστορίες που θα μπορούσαν να συνδυαστούν με πρακτικές δράσεις προστασίας και με την ανάπτυξη του εκπαιδευτικού παιχνιδιού. Η ομάδα επέλεξε τις ιστορίες που ήταν σχετικές με τα προβλήματα προστασίας και δημιούργησε ένα σχέδιο storyboard για το παιχνίδι.

5 Το storyboard εμπλουτίστηκε από πρακτικές πληροφορίες σχετικά με την προστασία, που παρείχαν ειδικοί στον τομέα της προστασίας της φύσης. Οι ομάδες πραγματοποίησαν επισκέψεις στην επιλεγμένη προστατευόμενη περιοχή για την υλοποίηση της δράσης (ή δράσεων) προστασίας. Ενότητα 5: Οι δράσεις προστασίας. Περιλαμβάνουν μια σειρά από επιτόπιες επισκέψεις από τις πιλοτικές ομάδες στις προστατευόμενες περιοχές. Εκεί οι ομάδες υλοποίησαν την επιλεγμένη δράση (ή δράσεις) προστασίας και συνέλλεξαν υλικό (φωτογραφίες, βίντεο, ηχητικά ντοκουμέντα, γενικές πληροφορίες) ώστε να τις χρησιμοποιήσουν ως περιεχόμενο για την ανάπτυξη του «παιχνιδιού Εθελοντών για την προστασία της φύσης". Ενότητα 6: Ανάπτυξη του Παιχνιδιού - η ενότητα αυτή έλαβε χώρα στην αίθουσα συνεδριάσεων ή στην τάξη που παρέχεται από ένα σχολείο ή μια ΜΚΟ στην περιοχή, που είναι εξοπλισμένη με υπολογιστές και σύνδεση στο internet. Η ανάπτυξη του παιχνιδιού κατά προτίμηση διευκολύνεται από έναν ειδικό σε ΤΠΕ και ολοκληρώνεται από τους νέους εθελοντές, ενώ παρακολουθείται από τους διευκολυντές online. Μετά την ολοκλήρωση του παιχνιδιού, οι ομάδες έκαναν «playtesting», δηλαδή έπαιξαν το παιχνίδι στο χώρο και συζήτησαν το τελικό αποτέλεσμα με τους διευκολυντές και τους ειδικούς σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και ΤΠΕ, ενώ μοιράστηκαν και την εμπειρία τους κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Μετά το playtesting, το παιχνίδι θα πρέπει να αναθεωρηθεί και να βελτιωθεί πριν από την τελική του έκδοση. Το περιεχόμενο των ενοτήτων έχει εμπλουτιστεί με θέματα που αφορούν τη διαχείριση του χώρου και, ως αποτέλεσμα της πιλοτικής εφαρμογής τους, σημειώθηκαν αρκετές παρατηρήσεις σχετικά με τη διάρκεια και τον προγραμματισμό τους Εντοπισμός των πιλοτικών ομάδων εθελοντών Συμμετέχοντες στις πιλοτικές ομάδες ανά χώρα Η πιλοτική εφαρμογή RAISE στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στο 1ο Γενικό Λύκειο / Γυμνάσιο Ραφήνας, Αττικής, μεταξύ 20 Νοεμβρίου 2015 και 13η Μάη του Οι συναντήσεις της περιβαλλοντικής ομάδας RAISE λάμβαναν χώρα κάθε Παρασκευή, μετά το σχολείο, 14:10-16:00 μ.μ., αλλά εντός του σχολικού προγράμματος. Στο σύνολο των συναντήσεων, 11 μαθητές παρακολούθησαν τακτικά τις συναντήσεις, και 4 ακόμη μαθητές τις παρακολούθησαν σποραδικά. Κύριος διευκολυντής ήταν ο καθηγητής βιολογίας που είναι παράλληλα και υπεύθυνος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, επικουρούμενος από μια καθηγήτρια φιλόλογο, με υποστήριξη για το τμήμα ΤΠΕ του παιχνιδιού από μια εξωτερική ειδικό από την πλευρά του εταίρου στην Ελλάδα, PRISMA. Προσθέτως, οι μαθητές ωφελήθηκαν από διαλέξεις με ειδικούς σε θέματα αρχαιολογίας και τοπικής ιστορίας, που ζουν στην περιοχή.

6 Στην Ιταλία, η πιλοτική ομάδα αποτελούνταν από μια τάξη 20 μαθητών του σχολείου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης «F. Sacchetti» από το San Miniato (Πίζα), που βρίσκεται 20 χιλιόμετρα από την προστατευόμενη περιοχή που επιλέχθηκε, τη δασκάλα τους, έναν ειδικό στην πλατφόρμα ARIS (που είχε επιλεγεί για το έργο), δύο διευκολυντές/ειδικοί σε ΤΠΕ από τον εταίρο του έργου στην Ιταλία IBIMET-CNR, ένας εκ των οποίων ήταν ο διαχειριστής του έργου, ένας διευκολυντής και οδηγός περιβάλλοντος (Sentieri στην οργάνωση Toscana), και ο διευθυντής του αρμόδιου φορέα της προστατευόμενης περιοχής των Ελών Fucecchio (CRDP Padule di Fucecchio). Η πιλοτική δράση διοργανώθηκε στο πλαίσιο του σχολικού προγράμματος σε μια τάξη με εξοπλισμό διαδραστικού πίνακα (Interactive Whiteboard ή με υπολογιστή και βιντεοπροβολέα). Το πρόγραμμα ορίστηκε από τον διαχειριστή του έργου, που καθόρισε τις προθεσμίες για τα παραδοτέα της δράσης και συμμετείχε σε ορισμένες από τις ενότητες. Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες, ωστόσο, συντονίστηκαν από τον κύριο διευκολυντή ο οποίος ήταν επίσης και καθηγητής περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Στην Τουρκία, οι πιλοτική εφαρμογή έγινε σε τρεις διαφορετικές προστατευόμενες περιοχές με τρία διαφορετικά σχολεία. Antalya: Το σχολείο Borsa Vocational High School από την Antalya επιλέχθηκε σαν πιλοτικό σχολείο. Ένας από τους καθηγητές στο σχολείο είναι επικεφαλής μιας ομάδας προσκόπων που ονομάζεται Hızır İzci, και για αυτό το λόγο υπάρχουν επάνω από 20 μαθητές στην Borsa που είναι και πρόσκοποι ήταν μια καλή ευκαιρία να περιληφθούν και πρόσκοποι στην πιλοτική ομάδα. Οι ειδικοί στον τομέα του περιβάλλοντος και εκπαιδευτές κλήθηκαν να συμμετέχουν από τον Διευθυντή της 6 ης Περιφερειακής Διεύθυνσης (επικεφαλής εταίρος του έργου). Η ομάδα έργου της 6 ης Περιφερειακής Διεύθυνσης επισκέφθηκε προκαταρκτικά το πιλοτικό σχολείο για να εντοπίσει τους δασκάλους και τους μαθητές που θα συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Μετά από τις προκαταρκτικές αυτές συναντήσεις, επιλέχθηκαν 13 μαθητές και 3 καθηγητές από την Αττάλεια και το Γυμνάσιο της Borsa ως μέλη της πιλοτικής ομάδας του RAISE. Τα κριτήρια επιλογής τους περιλάμβαναν το να μιλούν μια ξένη γλώσσα, το να ενδιαφέρονται για τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τις τέχνες, τη βιολογία, τη γεωγραφία, και τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Ειδικά στους καθηγητές γεωγραφίας, βιολογίας, ιστορίας, λογοτεχνίας, αγγλικών και πληροφορικής στα

7 σχολεία ανατέθηκε το να συνδράμουν στην πιλοτική εφαρμογή της μεθοδολογίας RAISE. Burdur: Το σχολείο USO Anatolian High School επιλέχθηκε σαν πιλοτικό σχολείο στο Burdur. Οι ειδικοί στον τομέα του περιβάλλοντος και εκπαιδευτές κλήθηκαν να συμμετέχουν από τον Διευθυντή της 6 ης Περιφερειακής Διεύθυνσης (επικεφαλής εταίρος του έργου). Η ομάδα έργου της 6 ης Περιφερειακής Διεύθυνσης επισκέφθηκε προκαταρκτικά το σχολείο για να εντοπίσει τους δασκάλους και τους μαθητές που θα συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Μετά από τις προκαταρκτικές αυτές συναντήσεις, επιλέχθηκαν 11 μαθητές και 4 καθηγητές ως μέλη της πιλοτικής ομάδας του RAISE. Τα κριτήρια επιλογής τους περιλάμβαναν το να μιλούν μια ξένη γλώσσα, το να ενδιαφέρονται για τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τις τέχνες, τη βιολογία, τη γεωγραφία, και τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Isparta: Το σχολείο Gülkent Anatolian High School από την Isparta επιλέχθηκε σαν πιλοτικό σχολείο. Οι ειδικοί στον τομέα του περιβάλλοντος και εκπαιδευτές κλήθηκαν να συμμετέχουν από τον Διευθυντή της 6 ης Περιφερειακής Διεύθυνσης (επικεφαλής εταίρος του έργου). Η ομάδα έργου της 6 ης Περιφερειακής Διεύθυνσης επισκέφθηκε προκαταρκτικά το πιλοτικό σχολείο για να εντοπίσει τους δασκάλους και τους μαθητές που θα συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Μετά από τις προκαταρκτικές αυτές συναντήσεις, επιλέχθηκαν 15 μαθητές και 4 καθηγητές ως μέλη της πιλοτικής ομάδας του RAISE. Τα κριτήρια επιλογής τους περιλάμβαναν το να μιλούν μια ξένη γλώσσα, το να ενδιαφέρονται για τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τις τέχνες, τη βιολογία, τη γεωγραφία, και τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Ειδικά στους καθηγητές γεωγραφίας, βιολογίας, ιστορίας, λογοτεχνίας, αγγλικών και πληροφορικής στα σχολεία ανατέθηκε το να συνδράμουν στην πιλοτική εφαρμογή της μεθοδολογίας RAISE Συνεδρίες πιλοτικής εφαρμογής Στην Ελλάδα, λόγω του σχολικού προγράμματος και των περιορισμών που επιβάλλονται από τους κανονισμούς του σχολείου, έπρεπε να οργανωθεί μεγάλος αριθμός συνεδριών. Οι πιλοτικές συνεδρίες έπρεπε να διεξάγονται κατά τη διάρκεια του σχολικού ωραρίου, ιδίως κατά τη διάρκεια της μίας ώρας την εβδομάδα που είναι αφιερωμένη στην περιβαλλοντική εκπαίδευση (14:00-15:00), αμέσως μετά το τέλος της υποχρεωτικής σχολικής εκπαίδευσης.

8 Στην Ιταλία επιβλήθηκαν παρόμοιοι περιορισμοί, δεδομένου ότι οι πιλοτικές συνεδρίες πραγματοποιήθηκαν σε συνεργασία με το σχολείο. Απαιτήθηκε αυστηρός προγραμματισμός των συνεδριών πιλοτικής εφαρμογής, που ήταν πολύ σύντομες, και χρειάστηκε οι νέοι εθελοντές να εργαστούν και από το σπίτι τους, κυρίως κατά τη διάρκεια του σταδίου ανάπτυξης του παιχνιδιού. Στην Τουρκία δύο από τις τρεις πιλοτικές εφαρμογές (σε Isparta και Burdur) διεξήχθησαν σε συνεργασία με τα αντίστοιχα σχολεία. Οι πιλοτικές συνεδρίες έπρεπε να διεξάγονται κατά τη διάρκεια του σχολικού ωραρίου, ιδίως κατά τη διάρκεια μίας ώρας την εβδομάδα (13:00-15:00), αμέσως μετά το τέλος της υποχρεωτικής σχολικής εκπαίδευσης. Η πιλοτική εφαρμογή στην Αττάλεια, πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με ένα κέντρο νεότητας, γεγονός που επέτρεψε σημαντική ευελιξία στον προγραμματισμό και τη διάρκεια των συνεδριών. Αυτό το μοντέλο διεξαγωγής των πιλοτικών συνεδριών εκτός σχολικού ωραρίου επέτρεψε συχνότερες συνεδριάσεις μεγαλύτερης διάρκειας (έως και 3 ώρες) Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των μοντέλων πιλοτικής εφαρμογής Ο καινοτόμος χαρακτήρας του έργου, που έφερε μαζί τον εθελοντισμό, την προστασία της φύσης και την κατάρτιση σε δεξιότητες ΤΠΕ, απαίτησε αρκετές τροποποιήσεις και ρυθμίσεις κατά την εφαρμογή λόγω των διαφορετικών πλαισίων και υποβάθρων που συναντώνται στις τρεις χώρες. Οι εταίροι του έργου επιβεβαίωσαν ότι η μεθοδολογική προσέγγιση που σχεδιάστηκε κατά τη διάρκεια του Πνευματικού Παραδοτέου 3 εφαρμόστηκε με επιτυχία, με μικρές προσαρμογές, ώστε να ληφθούν υπόψη οι ειδικές ανάγκες των ομάδων-στόχου που προσεγγίστηκαν στις διαφορετικές χώρες. Οι προσαρμογές που έπρεπε να αντιμετωπίσουν θέματα όπως η οργάνωση και ο καταμερισμός της εργασίας, η σύνθεση και διαχείριση της ομάδας, η συνάφεια με το σχολικό πρόγραμμα (όταν οι πιλοτικές εφαρμογές πραγματοποιήθηκαν σε συνεργασία με τα σχολεία), η εφικτή διάρκεια και συχνότητα των συναντήσεων, καθώς και οι ιδιαίτερες ανάγκες, δεξιότητες και διαθεσιμότητα των συμμετεχόντων. Το ελληνικό, ιταλικό και τούρκικο μοντέλο πιλοτικής εφαρμογής με τη διεξαγωγή των πιλοτικών συνεδριών εντός σχολικού προγράμματος, όπως έχει ήδη αναφερθεί, απαιτούσε σύντομες και τακτικές, συνήθως εβδομαδιαίες συναντήσεις. Το μοντέλο αυτό είχε το μειονέκτημα του περιορισμού των συνεδριάσεων σε τακτικές ώρες του σχολείου, με τη διακοπή συχνά της εργασίας της ομάδας σε ένα κρίσιμο σημείο, περιορίζοντας την αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Από την άλλη πλευρά, οι τακτικές συναντήσεις βοήθησαν από πλευράς συμμετοχής των μαθητών και διευκολυντών-καθηγητών στις

9 δραστηριότητες του έργου, ενώ επίσης ενίσχυσαν τη συνοχή της ομάδας και βοήθησαν να δημιουργηθεί μια κοινή προσέγγιση μεταξύ των συμμετεχόντων σχετικά με την απαιτούμενη εργασία. Το γεγονός ότι οι νέοι εθελοντές προέρχονταν από το ίδιο το σχολείο - ακόμα και από την ίδια σχολική τάξη - βοήθησε ακόμη περισσότερο στην επικοινωνία μέσα στην ομάδα και την ανάπτυξη μιας κοινής αντίληψης. Έγινε προσπάθεια να πραγματοποιηθεί τουλάχιστον μία συνάντηση για κάθε ενότητα, με τη συμμετοχή όλων των εθελοντών. Οι χρονικοί περιορισμοί που επιβλήθηκαν στις συναντήσεις από το σχολείο επηρέασαν και την παρακολούθηση της πιλοτικής εφαρμογής και τη συνεχή αξιολόγησή της μέσω ερωτηματολογίων. Οι συμμετέχοντες στις συνεδρίες ήταν συχνά απρόθυμοι να συμπληρώσουν τα ερωτηματολόγια μετά το πέρας των συνεδριών, και ακόμη πιο απρόθυμοι να γράψουν μακρά και χρονοβόρα σχόλια. Όταν τα ερωτηματολόγια τους ανατέθηκαν ως εργασία για το σπίτι, ως επί το πλείστον συμπληρώθηκαν με τυχαίο τρόπο ή δεν συμπληρώθηκαν καθόλου. Το θέμα αυτό αντιμετωπίστηκε με τον περιορισμό του αριθμού των ερωτηματολογίων που έπρεπε να συμπληρωθούν και εστιάζοντας τα ερωτηματολόγια ανά ενότητα και όχι ανά μεμονωμένη συνεδρία, όπως συμφωνήθηκε κατά τη διάρκεια μιας από τις online συναντήσεις της σύμπραξης. Εκτός αυτού, πραγματοποιήθηκαν άτυπες συνεντεύξεις και συζητήσεις με τους συμμετέχοντες, ειδικούς και διευκολυντές/συντονιστές καθ 'όλη τη διάρκεια της πιλοτικής εφαρμογής, που βοήθησαν τους διαχειριστές του έργου να αποκτήσουν μια πιο «ποιοτική» αίσθηση των εκπαιδευτικών οφελών της πιλοτικής εφαρμογής της μεθοδολογίας. Στην ελληνική πιλοτική εφαρμογή, η οποία περιλάμβανε μια εξαιρετικά μεγάλη ομάδα εθελοντών, ειδικών και διευκολυντών/συντονιστών, υπήρχε ένα ζήτημα σχετικά με την κατανομή των ρόλων και αρμοδιοτήτων διαχείρισης της ομάδας. Κατά τη διάρκεια των προκαταρκτικών συναντήσεων της ομάδας, 4 υπο-ομάδες δημιουργήθηκαν, και κάθε υπο-ομάδα κλήθηκε να δοκιμάσει να αναπτύξει ένα σενάριο και να εργαστεί για το σχεδιασμό του παιχνιδιού. Η προσέγγιση αυτή στοχεύει στη συμμετοχή όλων των συμμετεχόντων στην ανάπτυξη του παιχνιδιού, ώστε να τους βοηθήσει να βελτιώσουν τις δεξιότητές τους στις ΤΠΕ και να αναπτύξουν το παιχνίδι με επιτυχία. Η εργασία σε μικρές ομάδες αποδείχθηκε πολύ αποτελεσματική, απελευθερώνοντας τη δημιουργικότητα των επιμέρους συμμετεχόντων και διευκολύνοντας τη μάθηση. Οι υπο-ομάδες αργότερα άλλαξαν για να σχηματίσουν μεγαλύτερες ομάδες, και οι ρόλοι των μελών ανατέθηκαν εκ νέου ώστε να συμπεριληφθούν όλοι οι συμμετέχοντες υπό την καθοδήγηση των διευκολυντών/καθηγητών. Αυτό το μοντέλο οργάνωσης της εργασίας φαίνεται να είναι αποτελεσματικό με μεγαλύτερες ομάδες συμμετεχόντων. Στο «μοντέλο» της Αττάλειας, που βασίστηκε σε περισσότερες συνεδρίες εκτός του

10 σχολικού ωραρίου, ένας παράγοντας που φαίνεται να επηρέασε την ποιότητα των αποτελεσμάτων ήταν ότι ενθάρρυνε τη μη δομημένη επικοινωνία μεταξύ των συμμετεχόντων. Αυτό επιτεύχθηκε επιτρέποντας στους συμμετέχοντες να περνούν χρόνο μέσα στις συνεδρίες μιλώντας και γνωρίζοντας ο ένας τον άλλο καλύτερα - για παράδειγμα, επιτρέποντας μεγάλα διαλείμματα. Από την άλλη πλευρά, οι μεγαλύτερες σε διάρκεια συνεδρίες κάποιες φορές επιβάρυναν τους συμμετέχοντες, ειδικά όταν περιλάμβαναν εργασία με ΤΠΕ. Οι εθελοντές μερικές φορές αποθαρρύνθηκαν, ιδιαίτερα κατά τα αρχικά στάδια της εκπαίδευσης, όταν έπρεπε να απορροφήσουν μεγάλο μέρος πληροφοριών. Σε γενικές γραμμές, όμως, οι μεγαλύτερες συναντήσεις λειτούργησαν καλά για τις ομάδες που εργάστηκαν εκτός του σχολικού περιβάλλοντος, και απαίτησαν από τις ομάδες-στόχου να συμμετέχουν στον ελεύθερο χρόνο τους Τα αποτελέσματα των πιλοτικών δράσεων Η πιλοτική εφαρμογή επικεντρώθηκε στην ολοκλήρωση των συγκεκριμένων παραδοτέων από τους συμμετέχοντες: τη δημιουργία κινητών χωροευαίσθητων παιχνιδιών, συλλογές ιστοριών και αγγλική μετάφραση των παραδοτέων, προκειμένου να αυξηθεί το κοινό του έργου πέρα από το εθνικό επίπεδο των χωρών των εταίρων. Οι ομάδες συμμετεχόντων σε όλες τις χώρες ολοκλήρωσαν τα προϊόντα αυτά κατά την υλοποίηση των πιλοτικών δράσεων. Οι περιοχές προστασίας της φύσης που αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη των παραδοτέων των πιλοτικών δράσεων ήταν: Ελλάδα: Το Μέγα Ρέμα Ραφήνας, Αττική. Τουρκία: Εθνικός Δρυμός Όρος Güllük (Τερμησσός), Αττάλεια Εθνικός Δρυμός Gölcük, Αττάλεια Λίμνη Burdur, Burdur Ιταλία: Έλη Fucecchio, περιοχή Natura 2000 κοντά στην Πίζα Η διαδικασία της συλλογής ιστοριών και υλικού περιβαλλοντικής εκπαίδευσης παρακολουθήθηκε από ειδικούς σε εθνικό επίπεδο. Η διαδικασία συλλογής των ιστοριών διεξήχθη όπως προτείνεται στην εκπαιδευτική μεθοδολογία που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια υλοποίησης του Πνευματικού Παραδοτέου 4. Οι νέοι εθελοντές ήταν υπεύθυνοι για την καταγραφή των μύθων και ιστοριών σχετικά με ανάγκες προστασίας και παλιές πρακτικές. Οι ιστορίες αυτές συμπληρώθηκαν με οδηγίες από ειδικούς στο πεδίο της προστασίας του περιβάλλοντος, σχετικά με σύγχρονες μεθόδους για την επίλυση πρακτικών προβλημάτων προστασίας.

11 Η κατάρτιση των διευκολυντών ανατέθηκε από την PRISMA με υπεργολαβία σε 2 ειδικούς σε ΤΠΕ κατά την υλοποίηση του Πνευματικού Παραδοτέου 3, μέσω της διοργάνωσης ενός σεμιναρίου κατάρτισης 5 ημερών - τρία σεμινάρια διεξάχθηκαν παράλληλα με τις συναντήσεις των εταίρων του έργου. Οι ειδικοί σε ΤΠΕ παρείχαν στοιχεία σχετικά με τεχνικά θέματα κατά το σχεδιασμό, την ανάπτυξη και τη μετάφραση των κινητών παιχνιδιών που αναπτύχθηκαν στην πλατφόρμα του ARIS. Οι ειδικοί συνεργάστηκαν στενά με τους διαχειριστές του έργου και τους διευκολυντές σε απομακρυσμένες συνεδρίες playtesting, βοήθησαν στην αντιμετώπιση προβλημάτων και ανέρτησαν χρήσιμες παρατηρήσεις στην ομάδα των διευκολυντών του RAISE στο Facebook. Παιχνίδια Μέχρι το τέλος της πιλοτικής διαδικασίας, πέντε κινητά παιχνίδια αναπτύχθηκαν συνολικά. Τα παιχνίδια έχουν αναπτυχθεί χρησιμοποιώντας την πλατφόρμα ARIS, καθώς και μια επιπλέον πλατφόρμα που πρότεινε μια τουρκική πιλοτική ομάδα, η Enigmapp. Οι νέοι συμμετέχοντες κατάφεραν να σχεδιάσουν και να αναπτύξουν πρωτότυπα παιχνίδια για κινητά τηλέφωνα, σύμφωνα με τους στόχους και το πρόγραμμα του έργου RAISE. Τα παιχνίδια δοκιμάστηκαν στο πεδίο σε πραγματικές συνθήκες χώρου και χρόνου, και επίσης παρουσιάστηκαν πολλές φορές σε εξωτερικούς συμμετέχοντες για αξιολόγηση και ανατροφοδότηση. 3. Αξιολόγηση της πιλοτικής εφαρμογής Αυτή η ενότητα παρουσιάζει την ανάλυση των ερωτηματολογίων αξιολόγησης, τα οποία συμπληρώθηκαν από τους συμμετέχοντες στις πιλοτικές ομάδες, στις τρεις χώρες όπου πραγματοποιήθηκε η πιλοτική εφαρμογή. Τα ερωτηματολόγια μοιράστηκαν στους μαθητές και τους διευκολυντές μετά την ολοκλήρωση της κάθε ενότητας, και αναζήτησαν τις απαντήσεις των συμμετεχόντων στα ακόλουθα: Νέοι: - Εάν η συνάντηση έχει εκπληρώσει το σκοπό της, κατά τη γνώμη των ερωτηθέντων. - Τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα της συνάντησης: α) σε σχέση με την προστασία του περιβάλλοντος, β) σε σχέση με τις ΤΠΕ και το σχεδιασμό του παιχνιδιού. - Η συνεργασία στο πλαίσιο των ομάδων των συμμετεχόντων (νέοι μαθητές) και σε όλες τις ομάδες, καθώς και η συνεργασία με τους διευκολυντές. Διευκολυντές: - Εάν η συνάντηση έχει εκπληρώσει το σκοπό της, κατά τη γνώμη των ερωτηθέντων. - Ποια ήταν η ανταπόκριση των εθελοντών σχετικά με το ενδιαφέρον τους για το

12 περιεχόμενο των συνεδριών. - Ποιό ήταν το εκπαιδευτικό αποτέλεσμα σε σχέση με: -Το περιβάλλον - Την εργασία με ΤΠΕ και το παιχνίδι - Τη συνεργασία, όπως αξιολογείται από τον συντονιστή, σε κάθε ομάδα συμμετεχόντων και σε όλες τις ομάδες, καθώς και τη συνεργασία του διευκολυντή με τις δύο ομάδες. Στις ερωτήσεις «αν η συνάντηση πέτυχε τον σκοπό της» και σχετικά με τα «εκπαιδευτικά αποτελέσματα», οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να γράψουν τις παρατηρήσεις τους απαντώντας σε ανοικτού τύπου ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις σχετικά με τη συνεργασία κάλεσαν τους ερωτηθέντες (όλες οι ομάδες) να αξιολογήσουν χρησιμοποιώντας μια κλίμακα Likert τεσσάρων σημείων, που κυμαίνονται από «φτωχή» σε «ικανοποιητική», «πολύ καλή» και «άριστη». Το ερωτηματολόγιο των διευκολυντών περιλαμβάνει μια άλλη κλίμακα Likert 4 σημείων, σημειώνοντας την αξιολόγησή τους από τις απαντήσεις των εθελοντών. Η ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων που προκύπτουν από τα ερωτηματολόγια παρουσιάζονται λεπτομερώς στις πιλοτικές εκθέσεις σε εθνικό επίπεδο. Ένα τυπικό δείγμα απαντήσεων αναφέρεται παρακάτω. Οι απαντήσεις στο ερώτημα της συνεργασίας συνοψίζονται ανά χώρα και ανά ομάδα-στόχο και παρουσιάζονται σε μια σειρά διαγραμμάτων με σχόλια Απαντήσεις διευκολυντών Ιταλία Σε σχέση με τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα, η ομάδα-στόχος των διευκολυντών στην ιταλική πιλοτική ομάδα δήλωσε ότι το RAISE δίδαξε με έξοχο τρόπο τους μαθητές να εφαρμόζουν ΤΠΕ για εκπαιδευτικούς σκοπούς με δημιουργικό τρόπο, και όχι μηχανικά. Η χρήση των τεχνολογιών έδωσε στους μαθητές την ευκαιρία να αισθάνονται σαν καθηγητές. Έμαθαν να χρησιμοποιούν τεχνολογίες με διασκεδαστικό τρόπο για διδακτικούς σκοπούς, χωρίς να περιορίζονται μόνο στα κοινωνικά δίκτυα. Στο τέλος, είχαν αποκτήσει συνείδηση σχετικά με την καλή χρήση των τεχνολογιών... «Ήταν ενδιαφέρον να γνωρίζουμε για τις δυνατότητες να κερδίσει κανείς βραβεία και μπόνους μέσω του εργαλείου απογραφή, καθώς επίσης και «τρόπους για να φτιάχνουμε κουίζ». Σημειώθηκαν ορισμένα μειονεκτήματα της πλατφόρμας: «Η χρήση της τεχνολογίας είναι για σκοπούς που διαφέρουν από τις συνήθεις χρήσεις. Η πλατφόρμα ARIS παρουσίασε δυσκολίες στο σχεδιασμό του παιχνιδιού και την

13 ανάπτυξη, λόγω του υψηλού κόστους των συσκευών (i-phones, i-pads) και των περιορισμένων δυνατοτήτων δοκιμής του παιχνιδιού και εργασίας σε μικρές ομάδες»,«μερικά εργαλεία της ARIS χρησιμοποιήθηκαν με εναλλακτικό τρόπο, για παράδειγμα ο διάλογος μερικές φορές χρησιμοποιήθηκε αντί των πινάκων». Όσον αφορά τις πτυχές της προστασίας του περιβάλλοντος και της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης που ενσωματώθηκαν στο παιχνίδι, ανέφεραν ότι «Οι μαθητές μπορούσαν να εφαρμόσουν την επιστημονική μέθοδο για να κατανοήσουν καλύτερα το φυσικό περιβάλλον. Κατά τη διάρκεια της εκδρομής στα Έλη Fucecchio μπορούσαν να βιώσουν και να γνωρίσουν καλύτερα το φυσικό περιβάλλον κοντά στην πόλη τους, και να έχουν μια εμπειρία εθελοντισμού. Επέδειξαν υψηλή αίσθηση της προστασίας του περιβάλλοντος»,«οι μαθητές έμαθαν πολλά για τα είδη ζώων και φυτών του υγροτόπου. Μπορούσαν επίσης να κατανοήσουν τα χαρακτηριστικά και τις επιδράσεις περιβαλλοντικών μεταβλητών, όπως το κλίμα και ο καιρός. Απέκτησαν πρακτικές δεξιότητες για φύτευση και έμαθαν σχετικά με επιστημονικές διεργασίες π.χ. σχετικά με τη φωτοσύνθεση». Ελλάδα Οι διευκολυντές στην ελληνική πιλοτική εφαρμογή εξέφρασαν το θαυμασμό τους για τη δέσμευση των συμμετεχόντων στο έργο. Σημείωσαν ότι οι μαθητές χρειάζονταν περισσότερο χρόνο για να βελτιστοποιήσουν το παιχνίδι τους, και ότι μια βασική ομάδα από αυτούς είχαν ήδη δεσμευτεί μεταξύ τους να εργαστούν και κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών τους για να ολοκληρώσουν μια έκδοση που θα είναι ικανοποιητική για να δημοσιευθεί. Αυτό που πραγματικά συνέβη, και ότι η έκδοση του παιχνιδιού που βρίσκεται τώρα στην πλατφόρμα του ARIS είναι ένα πλήρες παιχνίδι. Οι διευκολυντές ήταν πολύ ευχαριστημένοι με τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα του έργου. Θεωρούν ότι το αποτέλεσμα ήταν εξαιρετικό, και πήγε πέρα από τις προσδοκίες τους: «Σε σχέση με το περιβάλλον, το αποτέλεσμα μάθησης ήταν εξαιρετικό. Οι μαθητές έλαβαν γνώση των θεμάτων προστασίας του περιβάλλοντος, ευαισθητοποιήθηκαν, και έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για την ανάληψη ενεργού ρόλου στην τοπική κοινωνία της μικρής μας πόλης ως «πρέσβεις» της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και προστασίας του περιβάλλοντος.» Οι διευκολυντές σημείωσαν επίσης ότι η πλατφόρμα ARIS αποδείχθηκε ότι είναι πολύπλοκη και δεν είναι πολύ φιλικό εργαλείο για τους μαθητές, και αυτό

14 επιβράδυνε τη διαδικασία του σχεδιασμού του παιχνιδιού, αν και τα οπτικά αποτελέσματα που μπορεί να επιτευχθούν είναι υψηλής ποιότητας. Ένα συγκεκριμένο μειονέκτημα για τη διαδικασία του σχεδιασμού ήταν ότι οι δύο διευκολυντές δεν ήταν πολύ εξοικειωμένοι με την τεχνολογία του σχεδιασμού του παιχνιδιού. Στην πραγματικότητα αποδείχθηκε ότι η τεχνολογία αυτή είναι πολύ πιο οικεία στους μαθητές από ότι τους δασκάλους τους. Ωστόσο, η ομάδα αποτελούνταν κυρίως από μαθητές της δεύτερης τάξης του Λυκείου και το πρόγραμμα του σχολείου τους ήταν πολύ απαιτητικό, ενώ την ίδια στιγμή θα έπρεπε να προετοιμαστούν για τις εξετάσεις για την είσοδο στο πανεπιστήμιο, που θα λάβαιναν χώρα μετά από ένα χρόνο. Ωστόσο, και οι δύο καθηγητές / διευκολυντές σκέφτηκαν ότι, λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά τα προβλήματα, το αποτέλεσμα ήταν πολύ καλό, και σχεδιάζουν να συνεχίσουν να εφαρμόζουν τη μεθοδολογία του RAISE και το επόμενο έτος, με μια άλλη τάξη. Τουρκία Οι διευκολυντές που συμμετείχαν στην τουρκική πιλοτική εφαρμογή εξέφρασαν τον ενθουσιασμό τους που πήραν μέρος στο έργο. Στο Burdur και την Ισπάρτα, οι καθηγητές και ειδικοί των εταίρων του έργου συνέβαλαν ως διευκολυντές. Το Yuma Association, ένας από τους εταίρους από την Τουρκία, διοργάνωσε την ημερίδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο Burdur, την Αττάλεια και την Ισπάρτα αρκετές φορές. Οι καθηγητές / διευκολυντές τόνισαν: ««Λαμβάνοντας υπόψη την πλευρά του περιβάλλοντος και του εθελοντισμού, οι μαθητές είχαν υψηλό κίνητρο και ήταν εύκολο να διαχειριστούν (ως διευκολυντές) τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Ειδικά η μη τυπική εκπαίδευση ήταν πολύ χρήσιμο εργαλείο για να πετύχει τη συγκέντρωση και προσοχή των μαθητών. Όσον αφορά τη χρήση των ΤΠΕ και την ανάπτυξη παιχνιδιών στην πλατφόρμα ARIS, οι διευκολυντές είπαν ότι «... ήταν αρκετά δύσκολο να επιτευχθούν πλήρως τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα για όλους τους συμμετέχοντες, εφόσον το θέμα (παιχνίδια ARIS και συσκευές ΤΠΕ Apple) ήταν κάτι πραγματικά νέο γι 'αυτούς». Βρήκαν τη λύση με τη χρήση της πλατφόρμας Enigmapp σε συσκευές Android. Οι διευκολυντές / καθηγητές από το Burdur και την Ισπάρτα εξήγησαν: «Χάρη στην αποτελεσματική οργάνωση του διοικητικού συμβουλίου του σχολείου και την αφιέρωση περισσότερου χρόνου για τους μαθητές σε ώρες σχολείου αλλά και μετά το σχολείο, αναπτύξαμε το παιχνίδι εντός του χρονικού πλαισίου, και ήταν πραγματικά μεγάλη εμπειρία για εμάς.» Στην Αττάλεια, η ΜΚΟ που ανέπτυξε τις πιλοτικές δράσεις του έργου, τόνισε: «Είχαμε δυσκολίες να ακολουθήσουμε το χρονοδιάγραμμα, καθώς τα εμπόδια που συναντήσαμε λόγω της πλατφόρμας ARIS και της γλώσσας (αγγλικά) μας

15 πήραν περισσότερο χρόνο. Επιπλέον, οι μαθητές είχαν λιγότερα κίνητρα, λόγω της έλλειψης χρόνου μετά το σχολείο». Τα διοικητικά συμβούλια των σχολείων πήρων την απόφαση να συνεχίσουν την επόμενη χρονιά το έργο ως επιλεκτικό μάθημα στα σχολεία στο Burdur και την Ισπάρτα Απαντήσεις νέων συμμετεχόντων Ιταλία Στην Ιταλία, όσον αφορά το περιβάλλον, οι μαθητές ανέφεραν ότι έχουν μάθει για τα τοπικά είδη, και πόρους: «Έμαθα πώς να ταξινομώ τα φυτά, τα φύλλα, το χώμα και τη φύση...», «μου άρεσε πολύ να γνωρίζω τα ζώα των βάλτων και να μάθω πώς να ταξινομώ τα φυτά και μεθόδους επιστημονικής δειγματοληψίας». Από πλευράς προγραμματισμού, οι μαθητές ανέφεραν ότι οι μη συχνές συναντήσεις ήταν ένα πρόβλημα, ιδιαίτερα όταν «είχαμε ιδέες ξαφνικά και δεν μπορούσαμε να τις υλοποιήσουμε.» Επιπλέον, δήλωσαν ότι τους ήταν δύσκολο να εργαστούν ατομικά στο σπίτι, χωρίς τη βοήθεια των ειδικών των ΤΠΕ και του λογισμικού. Οι νέοι συμμετέχοντες σημείωσαν ότι ήταν δύσκολο να συνεργαστούν αποτελεσματικά για πολλές ιδέες, αλλά έμαθαν πώς να συμβιβάζονται με την υπόλοιπη ομάδα, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα επιτυχημένο παιχνίδι: «Σχεδιάσαμε το storyboard στο χαρτί και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο ARIS» «για να μάθουμε, είναι σημαντικό να προσπαθήσουμε, να δούμε πώς φαίνεται, και να προσπαθήσουμε ξανά», «ο σχεδιασμός του παιχνιδιού είναι πολύπλοκος και οι τεχνολογίες είναι απίστευτες». Ελλάδα Οι ποιοτικές ερωτήσεις που κλήθηκαν να απαντήσουν οι μαθητές δείχνουν σαφώς ότι υπήρξε ένα πολύ συγκεκριμένο εκπαιδευτικό αποτέλεσμα σχετικά με την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες ανέφεραν ότι η γνώση τους σχετικά με τα περιβαλλοντικά ζητήματα έχει αυξηθεί, ιδίως εκείνων που αφορούν την πόλη τους και τα περίχωρά της. Η αυξημένη ευαισθητοποίηση σχετικά με την αξία της προστατευόμενης περιοχής λόγω της μελέτης της χλωρίδας και της πανίδας της ήταν επίσης εμφανής. Μερικά από τα σχόλια που περιλαμβάνονται στα ερωτηματολόγια αποδεικνύουν τα παραπάνω: «Έχω μάθει πόσο σημαντικό είναι το Μέγα Ρέμα για την περιοχή και πόσα είδη ζώων ζουν εκεί, μερικά από τα οποία είναι υπό εξαφάνιση. Επίσης, έχω μάθει

16 πολλά για την ιστορία του τόπου όπου ζω.» «Πρέπει να προστατεύσουμε το περιβάλλον, ιδιαίτερα τον υγρότοπο του Ρέματος, διότι παρέχει καταφύγιο σε πολλά διαφορετικά πουλιά, αλλά και σε άλλα ζωντανά πλάσματα» Τα οφέλη της μάθησης που σχετίζονται με τις ΤΠΕ και το σχεδιασμό του παιχνιδιού δείχνουν μια αξιοσημείωτη έμφαση στο θέμα της συνεργασίας. Φαίνεται ότι η διαδικασία του σχεδιασμού του παιχνιδιού ενθαρρύνει τους νέους συμμετέχοντες να συνεργαστούν μεταξύ τους και να βιώσουν τη χαρά και τα οφέλη μιας τέτοιας συνεργασίας. Ένα σημαντικό όφελος που προέκυψε, επίσης, είναι η χρήση της τεχνολογίας, ιδιαίτερα της νέας και αναπτυσσόμενης τεχνολογίας που σχετίζεται με το σχεδιασμό παιχνιδιών. Επίσης η διαδικασία σχεδιασμού ενός παιχνιδιού αποδείχθηκε ότι εμπεριέχει πολλά εκπαιδευτικά οφέλη. Τα παρακάτω σχόλια είναι χαρακτηριστικά της στάσης της ομάδας: «Έχω μάθει να συνεργάζομαι με τους άλλους και να μοιραζόμαστε τις ευθύνες για κάθε ξεχωριστή ενότητα του παιχνιδιού» «Έμαθα πώς να αντιμετωπίζω τα προβλήματα που ανέκυπταν συνεχώς κατά τη διάρκεια της τεχνικής ανάπτυξης του παιχνιδιού, μέσω της συνεργασίας με άλλους συμμαθητές μου» «Κατάλαβα τη λογική και τη διαδικασία για τη δημιουργία ενός παιχνιδιού» Ωστόσο, η ομάδα των νέων συμμετεχόντων ανέφερε επίσης ότι δεν είναι ικανοποιημένη 100% με το παιχνίδι που αναπτύχθηκε, επειδή δεν είχαν αρκετό χρόνο για να το βελτιστοποιήσουν, και επειδή οι δεξιότητές τους στις ΤΠΕ ήταν αρκετά περιορισμένες για να φτάσουν σε αποτέλεσμα επαγγελματικού επιπέδου. Αυτό δείχνει τον ενθουσιασμό τους για να δημιουργήσουν ένα τέλειο προϊόν και τη δέσμευσή τους στο έργο. Τουρκία Στην Τουρκία, η πιλοτική ομάδα τόνισε ότι τους άρεσε πάρα πολύ η φάση κατάρτισης σε ΤΠΕ. Εξήγησαν: «Έμαθα πώς να αναπτύσσω το παιχνίδι στην πλατφόρμα ARIS, να συλλέγω το υλικό και να γράφω το σενάριο...», «Είχα μια ευκαιρία να κάνω πρακτική στα αγγλικά μου κατά την ανάπτυξη του

17 παιχνιδιού και τις online συναντήσεις με ξένους ειδικούς/εκπαιδευτές...» «Έμαθα να εργάζομαι με πειθαρχία για να συνδυάσω όλα τα υλικά για να αναπτύξουμε το παιχνίδι στην πλατφόρμα. Οι νέοι εθελοντές παρατήρησαν ότι συναντήσεις όπως αυτές που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της πιλοτικής εφαρμογής και τα παιχνίδια που δημιουργήθηκαν θα παρακινήσουν και άλλους φίλους τους που παίζουν τα παιχνίδια να ανακαλύψουν φυσικές και πολιτιστικές αξίες στο περιβάλλον. Όσον αφορά την διάσταση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, οι νέοι εθελοντές τόνισαν: «Έμαθα πολλά νέα πράγματα όπως η πανίδα, η χλωρίδα, και ο αειφόρος κύκλος ζωής για τον Εθνικό Δρυμό Gölcük...» «Έμαθα τη σημασία της προστασίας της φύσης για όλες τις γενιές...» «Έμαθα σχετικά με τη μυθολογία της Τερμησσού και των ζώων, της πανίδας...». Οι νέοι εθελοντές τέλος τόνισαν ότι τους άρεσε πάρα πολύ η προσέγγιση της μη τυπικής εκπαίδευσης σε περιβαλλοντικά θέματα Αξιολόγηση της συνεργασίας εντός των ομάδων στόχου σε όλες τις συμμετέχουσες χώρες Αυτή η ενότητα παρουσιάζει την ανάλυση των ερωτηματολογίων αξιολόγησης, τα οποία συμπληρώθηκαν από τους συμμετέχοντες στην πιλοτική εφαρμογή στις τρεις χώρες. Η ανάλυση παρουσιάζεται ξεχωριστά για κάθε μία από τις 6 ενότητες της πιλοτικής εφαρμογής. Στην Ιταλία, οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα παρείχαν μια αξιολόγηση για το σύνολο της διάρκειας του πιλοτικού.

18 Value Axis Value Axis Η συνεργασία όπως την αντιλήφθηκαν οι νέοι συμμετέχοντες Όσον αφορά τη συνεργασία των μαθητών μεταξύ τους, το γράφημα παρουσιάζει μια πολύ καλή εικόνα συνεργασίας σε όλες τις χώρες. Αυτό σημαίνει ότι, καθώς οι νέοι συνεργάζονταν κατά τη διάρκεια των συναντήσεων και παρήγαγαν κάποια απτά αποτελέσματα, η ικανοποίησή τους με τους φίλους τους βελτιώθηκε. Πώς θα αξιολογούσατε τη συνεργασία κατά τις συναντήσεις της ομάδας; Ομάδα-στόχος: Νέοι με νέους Πώς θα αξιολογούσατε τη συνεργασία κατά τις συναντήσεις της ομάδας; Ομάδα-στόχος: Νέοι με διευκολυντές/καθηγητές Antalya/TRBurdur/TRIsparta/TR Ελλάδα Ιταλία Antalya/TRBurdur/TRIsparta/TR Ελλάδα Ιταλία Φτωχή=1, Ικανοποιητική=2 Πολύ καλή=3, Άριστη=4 Φτωχή=1, Ικανοποιητική=2 Πολύ καλή=3, Άριστη=4

19 Value Axis Value Axis Η συνεργασία όπως την αντιλήφθηκαν οι διευκολυντές Η συνεργασία μεταξύ των διευκολυντών/καθηγητών και των νεαρών συμμετεχόντων βαθμολογήθηκε με πολύ μεγάλο βαθμό από τους πρώτους, πάνω από 3,5 πόντους και φτάνοντας το 4 (άριστα) σε πιλοτικές χώρες εκτός της Αττάλειας / Τουρκία. Το αποτέλεσμα αυτό αντανακλά τις απόψεις των μαθητών για τη συνεργασία τους με τους καθηγητές/διευκολυντές. Πώς θα αξιολογούσατε τη συνεργασία κατά τις συναντήσεις της ομάδας; Ομάδα-στόχος: Καθηγητές/διευκολυντές με άλλους καθηγητές/διευκολυντές Πώς θα αξιολογούσατε τη συνεργασία κατά τις συναντήσεις της ομάδας; Ομάδα-στόχος: Καθηγητές/διευκολυντές με νέους Antalya/TBRurdur/TIRsparta/ Ελλάδα Ιταλία Φτωχή=1, Ικανοποιητική=2 Πολύ καλή=3, Άριστη= Antalya/TR Burdur/TR Isparta/TR Ελλάδα Ιταλία Φτωχή=1, Ικανοποιητική=2 Πολύ καλή=3, Άριστη=4

20 4. Αναθεώρηση της μεθοδολογίας Η πορεία της πιλοτικής εφαρμογή της μεθοδολογίας του RAISE μέχρι σήμερα έχει δώσει πολλές ιδέες που μπορούν να αξιολογηθούν σε εθνικό ή διακρατικό επίπεδο, προκειμένου να διαρθρωθεί μια ευρύτερη εφαρμογή της προτεινόμενης μεθοδολογίας στις συμμετέχουσες χώρες. Αυτές οι ιδέες οδηγούν σε συγκεκριμένα τμήματα της προτεινόμενης μεθοδολογίας που χρειάζονται αναθεώρηση Κατάρτιση σε ΤΠΕ Όσον αφορά τον προγραμματισμό στο περιβάλλον του ARIS, αρκετοί διευκολυντές δήλωσαν ότι ήταν δύσκολο να επιτευχθούν πλήρως τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα για όλους τους συμμετέχοντες, εφόσον το πεδίο (παιχνίδια ARIS και χρήση των συσκευών ios) ήταν πολύ νέα για αυτούς. Οι συνεδρίες κατάρτισης του ARIS αναφέρθηκε ότι ήταν πιο συμβατικές, παρόμοιες με σχολικές τάξεις. Από την άλλη πλευρά, η παρουσίαση της πλατφόρμας σχεδιασμού και η σχετική κατάρτιση κατά τις αρχικές συναντήσεις της πιλοτικής εφαρμογής ήταν πιο αποτελεσματικές, επειδή βοήθησαν στην επίτευξη γρηγορότερων αποτελεσμάτων και προόδου. Κατά τη διάρκεια της κατάρτισης, αποδείχθηκε ότι οι εργασίες της επεξεργασίας τμημάτων του παιχνιδιού και της μορφοποίησης ήταν περισσότερο χρονοβόρες, όταν εργάζονταν περισσότερες ομάδες σε μια τάξη. Τα ζητήματα αυτά μπορούν να αντιμετωπιστούν με την οργάνωση ειδικών εκπαιδευτικών ενοτήτων για τα αρχικά στάδια κατάρτισης σε εργαλεία ΤΠΕ, ακολουθούμενες από συνεδρίες μικρότερων ομάδων κατά τα τελικά στάδια της ανάπτυξης του παιχνιδιού, την τελειοποίηση και ειδικά την επίλυση προβλημάτων. Η επέκταση της κατάρτισης σε ΤΠΕ για θέματα προστασίας της προσωπικής ζωής και διαχείρισης των social media θα ήταν χρήσιμη για τους εθελοντές. Η εκπαίδευση αυτή θα μπορούσε να παρέχεται μέσω webinars και οι κατευθυντήριες γραμμές μπορούν να προστεθούν στη μεθοδολογία Δράσεις προστασίας, περιβαλλοντική προσέγγιση Τα κύρια σημεία αναθεώρησης περιλαμβάνουν τον προγραμματισμό μιας προκαταρκτικής επίσκεψης στην προστατευόμενη περιοχή για να εξοικειωθούν οι συμμετέχοντες με τα χαρακτηριστικά και το σχήμα της. Μία από τις επιτόπιες επισκέψεις θα πρέπει να σχεδιάζεται κατά τις πρώτες συνεδρίες της ομάδας στην αρχή της πιλοτικής εφαρμογής. Το θέμα αυτό τονίστηκε από τους νέους συμμετέχοντες, οι οποίοι δεν είχαν καλή γνώση της προστατευόμενης περιοχής, και πρότειναν ότι μια επίσκεψη πεδίο για να εξερευνήσουν και να γνωρίσουν την περιοχή σε

21 ατομική βάση θα μπορούσε να είναι ευεργετική πριν από την επαφή με τους ειδικούς για την περιοχή. Επιπλέον, μια επίσκεψη κατά τα πρώτα στάδια της πιλοτικής εφαρμογής θα αποδειχθεί χρήσιμη για τους συμμετέχοντες προκειμένου α) να κατανοήσουν καλύτερα το πεδίο εφαρμογής του πιλοτικού μαθήματος, β) να παρέχει ένα υπόβαθρο για το υλικό που συζητήθηκε στην τάξη Μια συνεργασία με το φορέα διαχείρισης της προστατευόμενης περιοχής συνιστάται επίσης για να προωθήσει την προβολή των αποτελεσμάτων του έργου Μέθοδοι διευκόλυνσης, παροχή κινήτρων στους συμμετέχοντες, διαχείριση της ομάδας Μικρές ομάδες νεαρών συμμετεχόντων είναι πιο πιθανό να διατηρήσουν το ενδιαφέρον τους σε υψηλό επίπεδο καθ 'όλη τη διάρκεια του μαθήματος. Ομάδες άνω των δέκα είναι πιο πιθανό να οδηγήσουν σε προβλήματα όσον αφορά την επάρκεια του εξοπλισμού, την ενεργό συμμετοχή, τη διαχείριση της ομάδας και την κατανομή ρόλων. Ως εκ τούτου, η υιοθέτηση μικρών ομάδων συνιστάται. Είναι σημαντικό οι νέοι συμμετέχοντες να έχουν την ελευθερία να αποφασίζουν το βαθμό συμμετοχής τους κατά τα διάφορα στάδια της πιλοτικής εφαρμογής, ακόμη και αν αυτό απαιτεί μεγαλύτερες προσπάθειες από τους διευκολυντές. Η έννοια της δέσμευσης για το αντικείμενο του έργου και τεχνικές για τη διατήρηση του ενδιαφέροντος των νέων συμμετεχόντων που χρησιμοποιούν δραστηριότητες για την παροχή κινήτρων, όπως εκδρομές ή διαδραστική έρευνα, θα πρέπει να συμπεριληφθούν στην ημερήσια διάταξη. Μια αναθεώρηση της μεθοδολογίας θα πρέπει να περιλαμβάνει ένα πρόσθετο κεφάλαιο που να επικεντρώνεται στην παροχή κινήτρων στους νεαρούς εθελοντές. Σαφώς καθορισμένοι ρόλοι για τους δύο διευκολυντές, ένας για την διαχείριση της εκπαίδευσης και ένας για την τεχνική εκπαίδευση (ΤΠΕ), θα εξασφαλίσουν την ομαλή ροή της εκπαίδευσης. Η συνοχή της ομάδας και το δέσιμό της θα πρέπει να ενισχυθεί με τη χρήση όλων Των διαθέσιμων μεθόδων, ανάλογα με το «μοντέλο» των συνεδριών (δηλ εντός του σχολείου ή εκτός αυτού) Συμμετέχοντες, σχεδιασμός και προγραμματισμός Ένα αφοσιωμένο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με ένα δομημένο πρόγραμμα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης έχει αποδειχθεί ότι είναι ένας

22 επιτυχημένος χώρος φιλοξενίας των δράσεων του έργου, ειδικά αν βρίσκεται κοντά σε μια προστατευόμενη περιοχή που μπορεί να προσφέρει το πεδίο των εργασιών για την υλοποίηση του έργου. Οι εκπαιδευτές θα πρέπει να αναζητηθούν μεταξύ των καθηγητών περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και πληροφορικής. Εναλλακτικά, το προσωπικό των ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην προστατευόμενη περιοχή που σχετίζεται με το έργο θα μπορούσε να αναλάβει ρόλο διευκολυντών, ακολουθώντας τα βήματα που θα πρέπει να περιγράφονται στον οδηγό εκμάθησης του Πνευματικού Παραδοτέου 5. Κατά τη διάρκεια της πιλοτικής εφαρμογής φυσικά, κάποιες συναντήσεις θα πρέπει να περιορίζονται σε μία συγκεκριμένη ώρα της σχολικής εβδομάδας. Η σύντομη διάρκεια των συνεδριών μπορεί συχνά να περιορίζει επειδή δεν υπάρχει αρκετός χρόνος για να ολοκληρωθεί μια εκπαιδευτική δραστηριότητα, αλλά και επειδή τέτοιες συναντήσεις πρέπει να είναι πιο συχνές και τα logistics για την προσέγγιση των ανθρώπων από διαφορετικές τοποθεσίες προκαλούν επιπλέον δυσκολίες για τη δημιουργία συνοχής μεταξύ των συμμετεχόντων της ομάδας. Συνιστάται οι συναντήσεις να διαρκούν περισσότερο από μία ώρα, κατά πάσα πιθανότητα 2 ή ακόμα και 3 ώρες σε ορισμένες ενότητες. Καλό είναι να οργανωθούν λογότερες, παρά συχνές και σύντομες συναντήσεις που θα μπορούσαν να παρατείνουν την περίοδο εφαρμογής και ενδεχομένως να οδηγήσουν σε ακανόνιστη συμμετοχή και απώλεια του ενδιαφέροντος από τους συμμετέχοντες. Όσον αφορά τον προγραμματισμό και την οργάνωση των ομάδων εθελοντών, θα πρέπει να δοθεί προσοχή στο σχολικό πρόγραμμα, καθώς και τις εξωσχολικές υποχρεώσεις των συμμετεχόντων μαθητών. Τακτικές συναντήσεις πρέπει να λάβουν τέτοια θέματα υπόψη και επιτόπιες επισκέψεις θα πρέπει να προγραμματίζονται εκ των προτέρων με σκοπό την παροχή από τους διοργανωτές αρκετού χρόνου για επιμέρους διαδικασίες, όπως η απόκτηση άδειας από τους γονείς / κηδεμόνες, το πρωτόκολλο του σχολείου και logistics. Η υιοθέτηση του μοντέλου της Αττάλειας / Τουρκία, δηλαδή η συνεργασία με νέους ανθρώπους σε έναν οργανισμό νεολαίας, επιτρέπει μεγαλύτερη διάρκεια των συνεδριών (3ωρες συνεδριάσεις). Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, η συνολική διάρκεια των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων δεν πρέπει να υπερβαίνει το τρίμηνο, επειδή η παράτασή τους μπορεί να οδηγήσει σε κούραση και απώλεια ενδιαφέροντος Εξοπλισμός, Τεχνολογία, Logistics Τα αντικείμενα (αντικείμενα, φωτογραφίες) ή οι προσωπικές ιστορίες προκαλούν την αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της ομάδας και καθορίζουν τους λόγους για τη μεταφορά γνώσεων. Μια πλήρως εξοπλισμένη τάξη πληροφορικής, με πρόσβαση σε wi-fi, μια μεγάλη οθόνη και έναν προβολέα είναι απαραίτητη για το τεχνικό μέρος της εκπαίδευσης. Εναλλακτικά λειτουργικά συστήματα, λογισμικό, πλατφόρμες και εφαρμογές θα πρέπει

23 επίσης να εξεταστούν για τα μελλοντικά στάδια της εφαρμογής (δεν περιορίζει τους συμμετέχοντες στην πλατφόρμα ARIS, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο σε iphone ή ipad) Επίλυση προβλημάτων Αρκετές δυσκολίες αναφέρθηκαν από τους Τούρκους συμμετέχοντες λόγω των απαιτήσεων αγγλικής γλώσσας για την ανάπτυξη του παιχνιδιού, χρησιμοποιώντας την πλατφόρμα ARIS. Μια εναλλακτική ελεύθερη πλατφόρμα στην Τουρκία, η Enigmapp, χρησιμοποιήθηκε για να προσφέρει στους χρήστες ένα περιβάλλον στην τουρκική γλώσσα, τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού όσο και του τελικού χρήστη. Ωστόσο, αυτή η εφαρμογή είναι εμπορική και δωρεάν χρήση της επιτρέπεται μόνο υπό τους όρους και τους περιορισμούς που θέτουν οι εκδότες, σε αντίθεση με την πλατφόρμα ARIS, η οποία αποτελεί open-source εκπαιδευτικό εργαλείο. 5. Συμπεράσματα Σύμφωνα με την εμπειρία που αντλήθηκε από την πιλοτική φάση της υλοποίησης και της αξιολόγησης των ερωτηματολογίων που συμπληρώθηκαν από όλους τους συμμετέχοντες, τα ακόλουθα γενικά συμπεράσματα έχουν συνταχθεί. Οι συμμετέχοντες έχουν αναγνωρίσει τα οφέλη της ανταλλαγής γνώσεων μεταξύ των ομάδων σε πολλά επίπεδα, επιβεβαιώνοντας έναν από τους βασικούς στόχους του έργου. Η συνεργασία μεταξύ των συμμετεχόντων στην πορεία αποδείχθηκε ότι κυμαίνεται από ικανοποιητική έως εξαιρετική σε όλες τις χώρες πιλοτικής εφαρμογής, και τα οφέλη που προκύπτουν από μια τέτοια συνεργασία είναι πολύ ευπρόσδεκτα. Τα οφέλη της μάθησης έχουν επίσης επιβεβαιωθεί από τα ερωτηματολόγια αξιολόγησης που συμπλήρωσαν οι συμμετέχοντες στο μάθημα. Περιλαμβάνουν: αυξημένη ευαισθητοποίηση για τα περιβαλλοντικά ζητήματα και επιθυμία να βοηθήσουν στην επίλυση αυτών των ζητημάτων, ένα αίσθημα ότι είναι χρήσιμοι για την κοινωνία, μια προθυμία να αναδείξουν στους άλλους τα προβλήματα και τις λύσεις που σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος, και νέες γνώσεις εκπαιδευτικών παιχνιδιών και ανάπτυξη δεξιοτήτων που είναι καίριας σημασίας για μια τέτοια εκπαιδευτική δραστηριότητα.

24 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Τα ερωτηματολόγια αξιολόγησης

25 1. RAISE Ερωτηματολόγιο αξιολόγησης: Μαθητές 1. Ονοματεπώνυμο: [προαιρετικά].. 2. Τάξη: 3. Πιστεύεις ότι οι συναντήσεις για το παιγνίδι RAISE πέτυχαν το σκοπό τους; Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου Έχεις να κάνεις κάποιες παρατηρήσεις; Παρακαλούμε σημείωσε εδώ: Τι έμαθες από τις συναντήσεις; Α) Σε σχέση με το περιβάλλον Παρακαλούμε σημείωσε εδώ: Β) Σε σχέση με την τεχνολογία και το σχεδιασμό του παιγνιδιού Παρακαλούμε σημείωσε εδώ: Πως ήταν η συνεργασία σου κατά τη διάρκεια των συναντήσεων; Α) Με τους άλλους μαθητές Πολύ ικανοποιητική Αρκετά ικανοποιητική Λίγο ικανοποιητική Καθόλου ικανοποιητική

26 B) Με τους καθηγητές Πολύ ικανοποιητική Λίγο ικανοποιητική Αρκετά ικανοποιητική Καθόλου ικανοποιητική 7. Κάτι ακόμη που θα ήθελες να συμπληρώσεις:....

27 2. RAISE Ερωτηματολόγιο αξιολόγησης: Καθηγητές 1. Ονοματεπώνυμο:.. 2. Ιδιότητα: Εκπαιδευτικός Προσωπικό ΜΚΟ Άλλο (διευκρινίστε) 3. Πιστεύετε ότι οι συναντήσεις για τη δημιουργία του παιγνιδιού RAISE ανταποκρίθηκαν στο σκοπό τους; Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου Έχετε να κάνετε κάποιες παρατηρήσεις; Παρακαλούμε σημειώστε εδώ: Πως ανταποκρίθηκε κατά τη γνώμη σας η ομάδα των μαθητών; Με πολύ ενδιαφέρον Με αρκετό ενδιαφέρον Με λίγο ενδιαφέρον Με καθόλου ενδιαφέρον 5. Ποιο είναι κατά γνώμη σας το μαθησιακό αποτέλεσμα της συνάντησης; Α) Σε σχέση με το περιβάλλον Παρακαλούμε σημειώστε εδώ: Β) Σε σχέση με την τεχνολογία και το σχεδιασμό του παιγνιδιού

28 Παρακαλούμε σημειώστε εδώ: Πως κρίνετε τη συνεργασία κατά τη διάρκεια της συνάντησης; Α) Μεταξύ των μαθητών Πολύ ικανοποιητική Αρκετά ικανοποιητική Λίγο ικανοποιητική Καθόλου ικανοποιητική Β) Μεταξύ των καθηγητών και των μαθητών Πολύ ικανοποιητική Αρκετά ικανοποιητική Λίγο ικανοποιητική Καθόλου ικανοποιητική 7. Συμπληρωματικά σχόλια που θα θέλατε να κάνετε:....