Η αρχή της διδασκαλίας της Ιστορίας στο Δημοτικό

Transcript

1 Η αρχή της διδασκαλίας της Ιστορίας στο Δημοτικό Εισαγωγή Από την αρχή θα πρέπει να πούμε στον αναγνώστη (μητέρα ή πατέρα), με κάθε ειλικρίνεια, την αλήθεια: Αν ενδιαφέρεστε να αποστηθίζει το παιδί σας τα σχολικά βιβλία της Ιστορίας, ώστε να τα λέει στον δάσκαλο κι έτσι να θεωρείται «καλός» μαθητής ή «καλή» μαθήτρια, το κείμενο αυτό που διαβάζετε δεν πρόκειται να βοηθήσει σε τίποτα. Εξάλλου, η αποστήθιση δεν χρειάζεται κάποια (άλλου είδους) βοήθεια. Σ αυτή την περίπτωση, όμως, δεν θα έχετε και το δικαίωμα να διαμαρτύρεστε αργότερα που το παιδί σας δεν θα έχει καμιά γνώση της Ιστορίας. Η απομνημόνευση κειμένων ούτε στην κατανόηση οδηγεί ούτε έχει μεγάλη χρονική διάρκεια. Το παιδί σας δεν πρόκειται να θυμάται για πολύ καιρό αυτά που αποστηθίζει, έστω και χωρίς να τα έχει κατανοήσει. Να το πούμε απλά: Το κείμενο αυτό έχει γραφεί για τους γονείς εκείνους που θα ήθελαν να βοηθήσουν το παιδί τους να μάθει κάτι από την Ιστορία (του ανθρώπου γενικά και των Ελλήνων ειδικότερα). Η σημασία της εικόνας Δεν χρειάζεται να τονίσουμε τη σημασία της εικόνας στη διδασκαλία της Ιστορίας είναι αυτονόητη. Στο μυαλό του παιδιού θα σχηματιστούν ανεξίτηλες εικόνες για κάθε ιστορική περίοδο, οι οποίες θα συνδέονται με τα στοιχεία εκείνης της περιόδου: πολιτικά, οικονομικά, στρατιωτικά και κυρίως πολιτισμικά. Είναι πολύ σημαντικό να έχετε στο σπίτι σας τουλάχιστον μια ωραία εικονογραφημένη Ελληνική Μυθολογία, καθώς και ένα εικονογραφημένο βιβλίο για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Έτσι θα δείχνετε στο παιδί σας τις εικόνες που αντιστοιχούν στο μάθημα που έχει. Η έννοια του χρόνου Η Ιστορία στηρίζεται σε δύο βασικές έννοιες που είναι αλληλένδετες: την έννοια του χρόνου και την έννοια της εξέλιξης (των γεγονότων που έχουν συμβεί και της αλλαγής των καταστάσεων). Το πόσο αλληλένδετες είναι αυτές οι δύο έννοιες όλοι το έχουμε νιώσει: άλλοτε μας φαίνεται πως ο χρόνος κυλάει απελπιστικά αργά και άλλοτε αισθανόμαστε πως έχει φύγει χωρίς να το καταλάβουμε. Για το παιδί ο χρόνος είναι μια από τις δυσκολότερες έννοιες. Στην Α δημοτικού τα περισσότερα παιδιά δεν μπορούν ακόμα να χρησιμοποιήσουν σωστά τις λέξεις «χθες» 1

2 και «αύριο». Αν κοιμηθούν το μεσημέρι, πολλές φορές (ιδιαίτερα το καλοκαίρι που είναι μεγάλες οι μέρες) όταν ξυπνήσουν δεν μπορούν να αντιληφθούν αν πρόκειται για μια καινούρια μέρα ή για την ίδια που κοιμήθηκαν. Στο τέλος της Β δημοτικού και στην αρχή της Γ δημοτικού μαθαίνουν σιγά-σιγά να «διαβάζουν» την ώρα στο ρολόι. Στην ηλικία αυτή αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την ώρα που πηγαίνουν στο σχολείο, την ώρα που έχει διάλειμμα, την ώρα που πρέπει να κοιμηθούν ή την ώρα που έχει κάποιο ενδιαφέρον πρόγραμμα η τηλεόραση. Η κατανόηση της ημέρας και της εβδομάδας (ιδιαίτερα του Σαββατοκύριακου) έχει προχωρήσει αρκετά. Αλλά τα παιδιά βρίσκονται ακόμα πολύ μακριά από την κατανόηση της έννοιας του χρόνου που έχει μεγαλύτερη διάρκεια: τι θα πει «πέρσι», «του χρόνου», «πριν από τρία χρόνια», «πριν από τότε που γεννήθηκα»; Δείτε και το βίντεο: Επομένως, σε αυτή την ηλικία δεν μπορούν να καταλάβουν τι θα πει «πριν από χρόνια». Αφού, όμως, το σχολείο επιβάλλει τη διδασκαλία περιόδων σαν κι αυτή, θα πρέπει οι γονείς να κάνουν κάποια προσπάθεια για να προσεγγίσει το παιδί τουλάχιστον με οπτικό τρόπο την έννοια ενός τόσο μακρινού χρόνου. Ένας τρόπος είναι να χρησιμοποιήσουμε σπάγκο (στην αυλή ή στην ταράτσα μας ή σε κάποιο κοντινό πάρκο ή όπου τελοσπάντων υπάρχει ο χώρος και μπορούμε): Αν το μήκος του σπάγκου είναι 30 μέτρα και κρεμάσουμε ένα μανταλάκι σε απόσταση μόλις οχτώ εκατοστών από τη μια άκρη του σπάγκου, τότε αυτά τα οχτώ εκατοστά θα παριστάνουν την ηλικία του παιδιού (οχτώ χρόνια), ενώ ολόκληρο το μήκος του σπάγκου θα παριστάνει τα χρόνια. Φυσικά είναι δύσκολο να βρούμε ένα τόσο μεγάλο άνοιγμα, αλλά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία με μήκος σπάγκου 10 μέτρα και το μανταλάκι στα 3 εκατοστά. Σκοπός μας δεν είναι να δημιουργήσουμε μια απόλυτα ακριβή απεικόνιση του χρόνου, αλλά να δώσουμε στο παιδί κάποια αίσθηση αυτού του μεγέθους να αισθανθεί για πόσο παλιά μιλάμε. Εκείνο που θα πρέπει να κάνουμε είναι να δώσουμε έμφαση στη σύγκριση ανάμεσα στα λίγα εκατοστά που δείχνουν την ηλικία του παιδιού και σε όλο το μήκος του σπάγκου, λέγοντας στο παιδί: 2

3 Κοίταξε αυτό το μικρό κομματάκι του σπάγκου [τα λίγα εκατοστά από την αρχή του σπάγκου μέχρι το μανταλάκι]. Τόσα είναι τα χρόνια που ζεις. Τότε γεννήθηκες [εκεί που βάλαμε το μανταλάκι]. Σκέψου πως η Ιστορία είναι για πράγματα που ξεκινούν τόσο παλιά [δείχνουμε την άλλη άκρη του σπάγκου]. Σκέψου, λοιπόν, πόσο παλιά είναι τα πράγματα που θα μάθεις φέτος και είναι ακόμα πιο παλιά. Φυσικά, η εποχή για την οποία μιλάμε (πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια, δηλαδή το 1000 π.χ.) είναι η αρχή των ιστορικών χρόνων. Πριν από αυτή την εποχή (ακόμα πιο παλιά), δηλαδή στα προϊστορικά χρόνια, υπήρξε ο Μινωικός πολιτισμός, ο Κυκλαδικός πολιτισμός, ο Μυκηναϊκός πολιτισμός, έγινε η μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και, προς το τέλος της προϊστορικής περιόδου, έγινε ο Τρωικός πόλεμος. Δείτε το διάγραμμα της επόμενης σελίδας. Δεν είναι εύκολο να το καταλάβει το παιδί, αλλά είναι πολύ σημαντικό να το έχετε εσείς στο μυαλό σας όταν μιλάτε στο παιδί σας. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν σχέση με τον Μυκηναϊκό πολιτισμό, ενώ η θρησκεία και η μυθολογία έχουν μεν τις ρίζες τους στην προϊστορική περίοδο (κυρίως στη Μυκηναϊκή), διαμορφώνονται, όμως, και επικρατούν την ιστορική περίοδο (μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους). Όπως είναι φανερό, χρειάζεται να βάλουμε μια χρονολογική σειρά και μια τάξη σε όλα αυτά για να μπορεί το παιδί να σχηματίσει κάποια γενική εικόνα στο μυαλό του. Οπωσδήποτε το παιδί είναι αδύνατο να συλλάβει τις μακρές χρονικές περιόδους που χρειάστηκε ο άνθρωπος για να εξελιχθεί και να φτάσει στον πολιτισμό (αυτές είναι δύσκολο να τις συλλάβουμε ακόμα κι εμείς οι ενήλικοι). Η έννοια του χώρου Η Ιστορία περιγράφει την εξέλιξη του ανθρώπου, όχι μόνο μέσα στον χρόνο, αλλά και σε συγκεκριμένους τόπους. Και στην εξέλιξη του πολιτισμού έπαιξαν σοβαρό ρόλο περιοχές όπως η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία. Βέβαια, το παιδί σ αυτή την ηλικία δεν έχει μάθει ακόμα να «διαβάζει» έναν χάρτη. Είναι αδύνατη, όμως, η κατανόηση της Ιστορίας χωρίς να βλέπουμε σε χάρτες τους τόπους στους οποίους συνέβησαν τα γεγονότα που μαθαίνουμε ή οι μετακινήσεις των λαών. Δυστυχώς, το ελληνικό σχολείο θεωρεί αυτονόητη την κατανόηση της έννοιας του χάρτη από το παιδί, μολονότι δεν είναι καθόλου αυτονόητη είναι μία από τις πιο αφηρημένες και δύσκολες έννοιες. Γι αυτό θα πρέπει εσείς να βοηθήσετε το παιδί (νωρίτερα) να καταλάβει τι είναι χάρτης και πώς να τον «διαβάζει» ακόμα και οι ενήλικοι πολλές φορές δυσκολεύονται να αντιληφθούν το νόημα της κλίμακας ενός χάρτη. Δείτε αυτό το βίντεο για τη διδασκαλία σε παιδιά της έννοιας του χάρτη: 3

4 4

5 Η εμπειρία του πραγματικού Κάποια σχέδια ή κάποιες φωτογραφίες είναι στοιχεία απαραίτητα, αλλά δεν αρκούν για να σχηματιστούν στο μυαλό του παιδιού ιστορικές παραστάσεις. Μερικές εμπειρίες είναι απαραίτητες. Σήμερα είναι σχετικά εύκολο να επισκεφθεί κανείς διάφορους αρχαιολογικούς χώρους, καθώς και μουσεία. Φυσικά, δεν αρκεί να κάνει το παιδί μας μια βόλτα σε έναν αρχαιολογικό χώρο ή σε ένα μουσείο χρειάζεται να του δώσουμε και κάποιες απλές εξηγήσεις γι αυτά που βλέπει. Αν εσείς δεν έχετε τις γνώσεις για κάτι τέτοιο, ακολουθήστε έναν ξεναγό σε κάποιο γκρουπ που περνάει εκείνη την ώρα Οι αναπαραστάσεις Οι επισκέψεις σε κάποιους αρχαιολογικούς ή ιστορικούς χώρους είναι αναγκαίες, αλλά δεν πρέπει το παιδί να μείνει μόνο σε όσα βλέπει επί τόπου. Δεν μπορεί από μόνο του να φανταστεί πώς ήταν πραγματικά αυτά τα μέρη στην εποχή τους. Θα πρέπει να δει αναπαραστάσεις εκείνης της εποχής. Τέτοιες αναπαραστάσεις βρίσκει κανείς στους αρχαιολογικούς χώρους και στα μουσεία σε διάφορα έντυπα. Η πιο φτηνή και εύχρηστη λύση είναι η αγορά φωτογραφιών των αναπαραστάσεων σε μορφή καρτ-ποστάλ, που πωλούνται εκεί μαζί με φωτογραφίες αρχαιολογικών χώρων και σημαντικών ευρημάτων. Δείτε και ένα εξαιρετικό βίντεο με την αναπαράσταση του ανακτόρου της Κνωσού: Πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου Φυσικά, δεν έχει νόημα να μιλήσουμε στο παιδί αυτής της ηλικίας με (ασύλληπτες) χρονολογίες εκατομμυρίων χρόνων. Μπορούμε να κάνουμε μόνο μια μικρή γενική αναφορά στην εξέλιξη της Γης και της ζωής πάνω σ αυτή με απλά λόγια: Πριν από πάρα πολλά χρόνια η Γη ήταν μια πύρινη σφαίρα, μια μπάλα που καιγόταν. Σιγά-σιγά αυτή η μπάλα άρχισε να κρυώνει. Και πρώτα κρύωσε απέξω, όπως τα μπιφτέκια όταν τα βγάζουμε από την ψηστιέρα. Όταν κρύωσε αρκετά ώστε να μπορούν να υπάρξουν ζωντανά πλάσματα, εμφανίστηκαν τα πρώτα φυτά και στη θάλασσα οι πρώτοι μικροοργανισμοί. Στη συνέχεια, η εξέλιξη οδήγησε στην εμφάνιση μεγαλύτερων ζώων, μέχρι που έφτασε η εποχή των δεινοσαύρων. Έχει ενδιαφέρον να σταθούμε λίγο σ αυτή την περίοδο, που είναι ελκυστική για τα παιδιά και για την οποία υπάρχει αρκετό υλικό: βιβλία, ταινίες (ιδιαίτερα η γνωστή ταινία της εταιρείας Ντίσνεϊ) κλπ. Κάποτε τα μεγάλα αυτά ζώα εξαφανίστηκαν για λόγους που δεν ξέρουμε ίσως από κάποιες μεγάλες καταστροφές της Γης ή από έλλειψη τροφής. 5

6 Αργότερα εμφανίστηκαν άλλα ζώα, σαν κι αυτά που ξέρουμε σήμερα, όπως ήταν τα μαμούθ (οι πρόγονοι του ελέφαντα), οι ρινόκεροι και τα ελάφια. Η εξέλιξη του ανθρώπου Πολύς χρόνος έχει περάσει από τότε που ο «πιθηκάνθρωπος» σιγά-σιγά εξελίχθηκε στον σύγχρονο άνθρωπο. Αυτή η εξέλιξη πέρασε από ορισμένα μεγάλα στάδια. Το πρώτο στάδιο ήταν ο άνθρωπος-τροφοσυλλέκτης, δηλαδή αυτός που μάζευε την τροφή του: καρπούς δέντρων και ρίζες φυτών. Η ανακάλυψη της φωτιάς και η επινόηση της κατασκευής εργαλείων από πέτρα ήταν δύο από τους μεγάλους σταθμούς στην πορεία της ανθρωπότητας. Κάποτε, όμως, άρχισε να αλλάζει το κλίμα της Γης και ήρθε η περίοδος των παγετώνων. Τότε ο άνθρωπος προσπάθησε να επιβιώσει μέσα σε βαθιές σπηλιές είναι η περίοδος του ανθρώπου των σπηλαίων. Εκεί έδειξε και τα πρώτα δείγματα της τέχνης του. Σε τέτοιες σπηλιές βρέθηκαν πολλές ζωγραφισμένες εικόνες από κυνήγι ζώων. Σιγά-σιγά οι παγετώνες άρχισαν να υποχωρούν προς τον Βορρά. Τότε οι άνθρωποι βγήκαν από τα σπήλαια και έφτιαξαν καλύβες πάνω στις λίμνες είναι η περίοδος του ανθρώπου των λιμνών. Στην περίοδο αυτή, εκτός από το κυνήγι, ο άνθρωπος ασχολείται και με το ψάρεμα. 6

7 Έτσι ο άνθρωπος εξελίχθηκε από τον «πιθηκάνθρωπο» στον σύγχρονο άνθρωπο μέσα σε πάρα πολλά χρόνια. Όταν το παιδί πάει στο Γυμνάσιο μπορεί να δει αυτή την εξέλιξη σε αυτό το σοβαρό βίντεο: 7

8 Η ανάπτυξη, όμως, του πολιτισμού θα αρχίσει όταν ο άνθρωπος ανακαλύψει τον χαλκό, με τον οποίο θα φτιάξει ανθεκτικά εργαλεία και όπλα. Τότε θα μπορέσει να καλλιεργήσει και τη γη. Η αρχή του πολιτισμού έγινε στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο, δίπλα σε τρία μεγάλα ποτάμια που έκαναν εύφορη τη γη: τον Τίγρη, τον Ευφράτη και τον Νείλο. 8

9 Η αυγή του πολιτισμού Πριν από έξι χιλιάδες χρόνια περίπου, στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο αρχίζει η ανάπτυξη των πρώτων πολιτισμών με την κατασκευή εργαλείων και όπλων από χαλκό. Αυτή την εποχή οι άνθρωποι επινοούν τον τροχό, τις τροχοφόρες άμαξες και το άροτρο. Επινοούν, επίσης, τη γραφή. Δημιουργούν το πρώτο ημερολόγιο και χωρίζουν την ώρα σε λεπτά και δευτερόλεπτα. Χρησιμοποιούν τη ζυγαριά και κατασκευάζουν αρδευτικά έργα για το πότισμα των χωραφιών και την προστασία τους από τις πλημμύρες των ποταμιών. Αναπτύσσουν την Αστρονομία και τα Μαθηματικά. Παράλληλα αναπτύσσονται οι τέχνες. 9

10 Μπορείτε να δείτε δύο ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ για την Αίγυπτο μέσα από τη σελίδα 10

11 Κυκλαδικός και Μινωικός πολιτισμός Η αυγή του πολιτισμού στον ελλαδικό χώρο βρίσκεται πέντε χιλιάδες χρόνια πριν και φτάνει σε μεγάλη ακμή χίλια χρόνια αργότερα. Η αρχή γίνεται στις Κυκλάδες, αλλά η Μινωική Κρήτη στη συνέχεια θα έχει τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, επεκτείνοντας την κυριαρχία της στο Αιγαίο. Θησέας Ο Θησέας ήταν, μετά τον Ηρακλή, ο σημαντικότερος μυθικός ήρωας της αρχαίας Ελλάδας. Ανήκει στους Αχαιούς που ήρθαν στην Ελλάδα από τον Βορρά και το κατόρθωμά του στην Κρήτη εκφράζει την αρχή του νέου πολιτισμού, του Μυκηναϊκού, με αντίστοιχη υποχώρηση της δύναμης των Μινωιτών. Μετά τον άθλο του Θησέα με το Μινώταυρο και μετά τον θάνατο του πατέρα του Αιγαία (που έπεσε στο Σούνιο, νομίζοντας πως ο Θησέας είναι νεκρός, και πνίγηκε στη θάλασσα, η οποία ονομάστηκε Αιγαίο Πέλαγος) ο Θησέας έγινε βασιλιάς της Αθήνας. Ένωσε όλους τους δήμους της Αττικής υπό την ηγεσία της Αθήνας (γι αυτό και η πόλη ονομάστηκε «Αθήναι» στον πληθυντικό αριθμό). Μυκηναϊκός πολιτισμός Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός αποτέλεσε τον πρώτο πολιτισμό της ηπειρωτικής Ελλάδας. Αφομοιώνοντας στοιχεία του Μινωικού πολιτισμού, αναπτύχθηκε σιγά-σιγά και εξελίχθηκε αργότερα στον κλασικό ελληνικό πολιτισμό. Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός επεκτάθηκε και στην Κύπρο. Ιλιάδα και Οδύσσεια Ο Τρωικός Πόλεμος έγινε λίγο πριν από το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού, αλλά η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δημιουργήθηκαν από τον Όμηρο τριακόσια χρόνια αργότερα. Ο τρόπος με τον οποίο θα παρουσιάσουμε στο παιδί τον Τρωικό Πόλεμο και τις περιπέτειες του Οδυσσέα κατά την επιστροφή του στην Ιθάκη πρέπει να ξεκαθαρίζει ότι πραγματικά υπήρξε μια μεγάλη εκστρατεία όλων των ελληνικών πόλεων εναντίον των Τρώων και των συμμάχων τους, αλλά οι περιπέτειες που τραγούδησε ο Όμηρος είναι φανταστικές. Πολύ χρήσιμο είναι ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ που περιγράφει την ανακάλυψη της Κνωσού (με τον Μινωικό πολιτισμό), των Μυκηνών (με τον Μυκηναϊκό πολιτισμό) και της Τροίας από τον Ερρίκο Σλήμαν και τον Άρθουρ Έβανς. Μπορείτε να δείτε το ντοκιμαντέρ στη διεύθυνση: 11

12 Ολύμπιοι θεοί και μυθολογικοί ήρωες Οι θεοί του Ολύμπου και οι μυθικοί ήρωες συγκροτούν τη θρησκεία των Ελλήνων μετά τη Μυκηναϊκή περίοδο και μέχρι την Ελληνιστική. Θέλει μεγάλη προσοχή στον τρόπο, με τον οποίο θα παρουσιαστούν αυτά στο παιδί είναι ωραία «παραμύθια», αλλά έχουν πίσω τους και πολλά άλλα που συμβολίζουν αυτά που περιλαμβάνονται στην ανάπτυξη του κλασικού πολιτισμού και ακούγονται από τους σπουδαίους της ελληνικής αρχαιότητας: Περικλή, Αισχύλο, Πλάτωνα κλπ. Για να καταλάβετε τι θα πάθει ένα παιδί από ένα κακό σχολικό βιβλίο Ιστορίας (το οποίο δυστυχώς υπήρξε για περίπου δέκα χρόνια) δείτε αυτό το βίντεο: 12