Περίληψη Λέξεις-Κλειδιά

Transcript

1 Περίληψη Στην εργασία αυτή εξετάζεται ο τρόπος διαμόρφωσης των μηνυμάτων των αντιμαχομένων πλευρών σε περιόδους διεθνών κρίσεων και η επίδραση των μηνυμάτων αυτών στον τύπο ξένων χωρών. Μελετώνται οι περιπτώσεις του Κοσσυφοπεδίου και της ΠΓΔΜ. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε είναι η εξής: α) σύντομη παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου των σχέσεων μεταξύ εξωτερικής πολιτικής, κοινής γνώμης και μέσων ενημέρωσης, β) μελέτη των μηνυμάτων των αντιμαχομένων, ώστε να απαριθμηθούν τα επιχειρήματα και οι λέξεις-κλειδιά της κάθε πλευράς, γ) μελέτη των κυρίων άρθρων των εφημερίδων The Guardian, Le Monde, Irish Times και Ελευθεροτυπίας. Στόχοι της εργασίας είναι να φανεί: α) πώς διαμορφώνουν τα μηνύματά τους οι αντιμαχόμενες πλευρές, β) αν ανταποκρίνονται οι θέσεις των αντιμαχομένων στα κύρια άρθρα, γ) εάν παρατηρείται διαφορά στον τρόπο που ο τύπος καλύπτει τις δύο κρίσεις και τέλος δ) εάν υπάρχει διαφοροποίηση των εφημερίδων μεταξύ τους. Το συμπέρασμα που διεξάγεται είναι ότι οι αντιμαχόμενοι διαμορφώνουν τα μηνύματά τους σύμφωνα με την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής τους στις διεθνείς σχέσεις και ότι κατορθώνουν να περάσουν τα μηνύματά τους στον ευρωπαϊκό τύπο κυρίως με βάση την αξιοπιστία τους, την εικόνα που είχαν χτίσει μέχρι το ξέσπασμα της κρίσης και την οικοδόμηση συμμαχιών στην εξωτερική τους πολιτική. Λέξεις-Κλειδιά Κοινή Γνώμη, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, εξωτερική πολιτική, διεθνείς κρίσεις, διεθνείς δημόσιες σχέσεις, δημόσια διπλωματία, καλλιέργεια της εικόνας, Κόσοβο, Κοσσυφοπέδιο, Σερβία, Γιουγκοσλαβία, ΠΓΔΜ, Απελευθερωτικό Στρατός Κοσσυφοπεδίου (ΑΣΚ), Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός (NLA) 1

2 Summary This essay examines the way that messages of opponents during international crisis are constructed and their impact on foreign press. It focuses on the cases of Kosovo and FYROM and it follows the following method: a) brief presentation of the theoretical framework on the relation between foreign policy, public opinion and Mass Media, b) analysis of the messages disseminated by the opponents in order to present their arguments and find out the key words that are promoted, c) analysis of the editorials of the newspapers The Guardian, Le Monde, Irish Times and Eleftherotypia. The study s aims are to show a) how the opponents in a crisis construct their messages, b) if these messages appear in the newspapers editorials, c) if there is any difference observed in the way the newspapers covered the Kosovo and the FYROM crisis and d) what differences are observed between the newspapers. The essay concludes that the opponents in a crisis construct their messages according to the dominant ideology in international relations and that the more they have already built a good international image, they have a record of credibility and they have secured allies through their foreign policy, the easier their messages reach foreign press. Key Words Pubic opinion, Mass Media, foreign policy, international crisis, international public relations, public diplomacy, image cultivation, Kosovo, Serbia, Yugoslavia, FYROM, Kosovo Liberation Army (KLA), National Liberation Army (NLA). 2

3 Περιεχόμενα Κεφάλαιο Ι:Θεωρητική προσέγγιση: Κοινή Γνώμη, Εξωτερική Πολιτική και ΜΜΕ 4 I.1. Κοινή Γνώμη, ΜΜΕ και Εξωτερική Πολιτική 4 Ι.1.2. Κοινή Γνώμη και Εξωτερική Πολιτική 6 Ι.2. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εξωτερική Πολιτική 11 Ι.3. Δημόσια Διπλωματία Διεθνής Πολιτική Επικοινωνία Διεθνείς Δημόσιες 15 Σχέσεις Ι.4.1 Η επικοινωνιακή στρατηγική σε περιόδους διεθνών κρίσεων: 19 Πόλεμοι μεταξύ κρατών Ι.4.2. Η επικοινωνιακή στρατηγική σε περιόδους διεθνών κρίσεων: Πρόκληση επέμβασης Ι.4.3. Η επικοινωνιακή στρατηγική σε περιόδους διεθνών κρίσεων: Η Επικοινωνιακή Στρατηγική Ανταρτικών Ομάδων ΙΙ. Η επικοινωνιακή πολιτική των κυβερνήσεων της ΟΔ Γιουγκοσλαβίας και της ΠΓΔΜ σε αντιδιαστολή με την επικοινωνιακή πολιτική των Αλβανών κατά τις κρίσεις του Κοσσυφοπεδίου του 1999 και της ΠΓΔΜ του 2001 ΙΙ.1.Το ιστορικό των κρίσεων 32 ΙΙ.1.1. Αλβανοί και Σέρβοι του Κοσσυφοπεδίου: Θύτες και θύματα σε εναλλαγή 32 ΙΙ.1.2. Αλβανοί και Σλαβομακεδόνες της ΠΓΔΜ: καταπιεσμένη μειονότητα ή εξτρεμιστές που μάχονται για τη Μεγάλη Αλανία; ΙΙ.2.1. Στόχος της έρευνας 38 ΙΙ.2.2. Μεθοδολογία 39 II.3.1 Η επικοινωνιακή στρατηγική των δύο πλευρών κατά την κρίση του Κοσσυφοπεδίου II.3.2. Η επικοινωνιακή πολιτική κατά την κρίση της ΠΓΔΜ 52 Κεφάλαιο ΙΙΙ: Ο Ευρωπαϊκός Τύπος και οι κρίσεις του Κόσοβο και της ΠΓΔΜ 64 ΙΙΙ.1. Προηγούμενες Έρευνες 65 ΙΙΙ.2.1. Στόχοι της έρευνας 66 ΙΙΙ.2.2. Μεθοδολογία 67 ΙΙΙ.3. Ανάλυση Δεδομένων για το Κοσσυφοπέδιο 69 ΙΙΙ.4. Ανάλυση Δεδομένων για την ΠΓΔΜ 77 Συμπεράσματα 85 Βιβλιογραφία 99 Παράρτημα

4 Κεφάλαιο Ι Θεωρητική προσέγγιση: Κοινή Γνώμη, Εξωτερική Πολιτική και ΜΜΕ Στην εργασία αυτή θα επικεντρωθούμε στη μελέτη της επικοινωνιακής πολιτικής των πρωταγωνιστών, σε περιόδους διεθνών κρίσεων. Μέσα από τα παραδείγματα των κρίσεων στο Κοσσυφοπέδιο και την ΠΓΔΜ θα εξετάσουμε τα εξής ερωτήματα: α) πώς η κάθε πλευρά της κρίσης διαμορφώνει τα μηνύματά της για να επιτύχει ώστε τα ΜΜΕ μιας ξένης χώρας να υιοθετήσουν τη δική της ερμηνεία και οπτική των γεγονότων και β) εάν και πώς ο τύπος μιας χώρας επηρεάζεται από μια εξωτερική κρίση. Δηλαδή σε αντίθεση με την πλειοψηφία των ερευνών που έχουν διεξαχθεί ως τώρα για τις σχέσεις ΜΜΕ-Εξωτερικής πολιτικής, οι οποίες έχουν επικεντρωθεί στο κατά πόσο τα ΜΜΕ επηρέασαν την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, αλλά σε διαφοροποίηση από τις έρευνες που εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στο πώς η εκτελεστική εξουσία μιας χώρας επηρεάζει τα ΜΜΕ σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, εδώ θα επικεντρωθούμε στο πώς ένας ξένος κρατικός ή μη δρων επηρεάζει τον τύπο μιας άλλης χώρας κατά τη διάρκεια μιας διεθνούς κρίσης. I.1. Κοινή Γνώμη, ΜΜΕ και Εξωτερική Πολιτική Σύμφωνα με τη θεωρία της δημοκρατίας τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, επιτελούν τη ζωτική λειτουργία της μετάδοσης πληροφοριών, από τον ένα πόλο του πολιτικού συστήματος στον άλλο. Από την πλευρά δηλαδή των ελίτ και εκείνων που παίρνουν τις αποφάσεις προς το κοινό και αντίστροφα, μεταφέρουν τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης προς τους εκλεγμένους της εκπροσώπους. Στο πεδίο της ανάλυσης εξωτερικής πολιτικής ενώ έχουν ερευνηθεί μεταβλητές όπως τα χαρακτηριστικά και ο τύπος της προσωπικότητας του ηγέτη, η ψυχοδυναμική της ομάδας, η αντίληψη, και η 4

5 γραφειοκρατία, 1 για πολλά χρόνια δεν είχαν καθόλου μελετηθεί οι μεταβλητές της κοινής γνώμης και των ΜΜΕ. Η επίδραση της κοινής γνώμης και των ΜΜΕ στην εξωτερική πολιτική άρχισε να διερευνάται την τελευταία δεκαετία. Η αγνόηση των παραγόντων του κοινού και των ΜΜΕ, ως μεταβλητών που μπορεί να επηρεάσουν τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής, οφείλεται κυρίως στην κληρονομιά των Walter Lippmann, Gabriel Almond και Bernard Cohen σύμφωνα με τους οποίους, το κοινό είναι ευμετάβλητο, ανενημέρωτο και αδιάφορο ως προς τα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής. 2 Επομένως η εξωτερική πολιτική εκλαμβανόταν ως δραστηριότητα των ελίτ και των αξιωματούχων που έχουν γνώσεις και ενδιαφέρον γι αυτήν. Με την άφιξη των νέων τεχνολογιών στην επικοινωνία και την αύξηση του αριθμού των τηλεοπτικών δικτύων που μεταδίδουν συνεχώς ειδήσεις από όλο τον κόσμο (CNN, MSNBC, BBC World, ), αυξήθηκε η ποσότητα των διεθνών ειδήσεων στις οποίες εκτίθεται το κοινό. Επιπλέον, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι γνώριμες σταθερές του διπολικού συστήματος χάθηκαν, με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις αφ ενός να έχουν την ανάγκη νομιμοποίησης των ενεργειών τους στην εξωτερική πολιτική από την κοινή γνώμη και τους καθοδηγητές γνώμης και αφ ετέρου να είναι ευάλωτες σε ζητήματα διεθνούς πολιτικής που παρουσιάζονται με δραματικό τρόπο από τα ΜΜΕ. Μια ακόμη συνέπεια του τέλους του Ψυχρού Πολέμου και της απώλειας των σταθερών παραμέτρων στο διεθνές σύστημα ήταν ότι οι κυβερνήσεις έχασαν το μονοπώλιο ερμηνείας των διεθνών σχέσεων, καθώς άλλοι δρώντες διεκδίκησαν δυναμικά το δικαίωμα να επικοινωνούν άμεσα με τα ΜΜΕ και τους 1 Για το ρόλο της προσωπικότητας του ηγέτη στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής βλ. Alexander L. George και Juliette L. George, Woodrow Wilson and Colonel House: A Personality Study, εκδ. Dover, New York, 1964, και Bruce Mazlish, The Leader, the Led, and the Psyche: Essays in Psychohistory, εκδ. University Press of New England, Hanover, 1990, και Robert, C. Tucher, Stalin as Revolutionary, : A Study in History and Personality, εκδ. Norton, New York, 1973, και Robert Waite, The Psychopathic God: Adolph Hitler, εκδ.basic Books, New York, 1977, και James D. Barber, The Presidential Character, 2 nd Edition, εκδ. Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, Για τη ψυχοδυναμική της ομάδας βλ. Irving, L. Janis, Groupthink: Psychological Studies of Policy Decision and Fiascoes, 2 nd Edition, εκδ. Houghton Mifflin, Boston, Για το ρόλο της αντίληψης βλ. Robert Jervis, Perception and Misperception in International Politics, εκδ. Princeton University Press, Princeton, 1976 και για το ρόλο της γραφειοκρατίας βλ. Graham T. Allison, Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis, εκδ. Little, Brown, Boston, 1971, και Morton H. Halperin, Bureaucratic Politics and Foreign Policy, εκδ. Brookings Institution, Washington D.C., 1974, όπως αναφέρονται στο Charles W. Kegley, Jr. και Eugene R. Wittkopf, World Politics. Trend and Transformation, sixth edition, NewYork, εκδ. St. Martin s Press, Βλ. ενδεικτικά Gabriel Almond, The American People and Foreign Policy, New York, Harcourt, Brace, 1950 και Bernard C. Cohen, The Press and Foreign Policy, Princeton, NJ, Princeton University Press, 1963, του ιδίου The Public s Impact on Foreign Policy, Boston, Little, Brown, 1973, όπως αναφέρονται στο Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», Press/Politics, αρ. 3, τχ.1, σ Βλ. επίσης Walter Lippmann, Η Κοινή Γνώμη, Αθήνα, Εκδόσεις Κάλβος, (πρώτη έκδοση 1922), σ

6 πολίτες μιας χώρας, να δίνουν δηλαδή, χωρίς διαμεσολαβητές ή και παραμορφωτές του μηνύματός τους, τη δική τους εκδοχή για τα διεθνή τεκταινόμενα. Οι πιο πάνω εξελίξεις είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση της σημασίας της δημόσιας πλευράς της εξωτερικής πολιτικής (public dimension of foreign policy). Ι Κοινή Γνώμη και Εξωτερική Πολιτική Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου οι έρευνες για την εξωτερική πολιτική άρχισαν να στρέφονται και στην κοινή γνώμη. Το ερώτημα που απασχόλησε τους επιστήμονες ήταν ο ρόλος που η κοινή γνώμη παίζει στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής. Κατά τις δεκαετίες του 1940, 1950 και 1960 διεξήχθησαν αρκετές έρευνες με αντικείμενο το ρόλο της κοινής γνώμης στην εξωτερική πολιτική. Οι πρώτες έρευνες εστιάσθηκαν στην κατηγοριοποίηση του γενικού κοινού σε επιμέρους «κοινά» και στη διερεύνηση της ίδιας της φύσης της κοινής γνώμης επί των ζητημάτων εξωτερικής πολιτικής. Ο V.O. Key έδωσε τον ορισμό της κοινής γνώμης ως «εκείνες τις γνώμες των ιδιωτών, τις οποίες οι κυβερνήσεις θεωρούν συνετό να λαμβάνουν υπ όψιν τους. 3 Με τον όρο κοινή γνώμη, αναφερόμαστε στο άθροισμα των γνωμών ενός προσδιορισμένου αριθμού ανθρώπων, 4 δηλαδή, στα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων κοινής γνώμης. Υπάρχει όμως και η προσλαμβανόμενη κοινή γνώμη, η οποία αναφέρεται στην άποψη που διάφοροι παρατηρητές, κυρίως δημοσιογράφοι, πολιτικοί, αλλά και μέλη του κοινού, έχουν για την κοινή γνώμη. 5 Διαπιστώνεται επιπλέον, ότι δεν υπάρχει μια μόνο κοινή γνώμη. Το κοινό δηλαδή, αποτελείται από πολλά επί μέρους κοινά. 6 3 V.O. Key, Jr., Pubic Opinion and American Democracy, εκδ. Alfred A. Knopf, New York, 1961, όπως αναφέρεται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American Foreign Policy, εκδ. The University of Michigan Press, Michigan, 1996, σ H.L. Childs, By public opinion I mean Public Opinion Quarterly, τχ.4, 1939, σ Στις αρχές του 20ου αιώνα, η κοινή γνώμη γινόταν αντιληπτή ως ένα υπερατομικό, συλλογικό φαινόμενο, C.H. Cooley, Social organization: A study of the larger mind, New York, εκδ. Charles Scribner, 1909, όπως αναφέρονται στο Vincent Price, Κοινή Γνώμη, Αθήνα, εκδ. Οδυσσέας, 1996 (SAGE Publications 1992), σ και Στη βιβλιογραφία ο όρος γνώμη των δημοσκοπήσεων (polling opinion) διακρίνεται από τον όρο κοινή γνώμη. Επειδή όμως η τελευταία δεν είναι μετρήσιμη, όταν κάποιος αναφέρεται στη δεύτερη εννοεί την πρώτη. Βλ. Robert M. Entman, «Declaration of Independence. The Growth of Media Power after the Cold War», στο Brigitte L. Nacos, Robert Y. Shapiro, Pierangelo Isernia, Decisionmaking in a Glass House, Lanham, Boulder, εκδ. Rowman & Littlefield Publishers, Inc. 2000, σ Οι πρώτες έρευνες για το κοινό και η διάκρισή τους σε μαζικό κοινό (general public), πληροφορημένο κοινό (attentive public) και ομάδες προσοχής (attention groups), έγιναν από τον Almond, βλ. Gabriel Almond, The American People and Foreign Policy, New York, Harcourt, Brace, 1950 και του ιδίου «Public Opinion and National Security», Public Opinion Quarterly, τχ. 20, αρ.2, σ , όπως αναφέρονται στο Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», σ.71-6

7 Σχετικά με τη φύση της κοινής γνώμης κυριάρχησε η άποψη του Gabriel Almond ότι τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής αντιμετωπίζονται με αδιαφορία. Το κοινό κατά την άποψή του στερείται ενδιαφέροντος και ενημέρωσης για τις διεθνείς σχέσεις, γι αυτό και η προδιάθεσή του γι αυτά τα ζητήματα είναι ασταθής. Σε συμφωνία με τον Almond, ο Philip Converse έδειξε σε έρευνά του ότι οι απόψεις του κοινού δεν χαρακτηρίζονται από ιδεολογική συνέπεια. 7 Έρευνες που πραγματοποιήθηκαν αργότερα, αμφισβήτησαν την άποψη του Almond περί ασταθούς κοινής γνώμης σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Συγκεκριμένα ο William Caspary σε έρευνά του διαπίστωσε ότι το αμερικανικό κοινό χαρακτηρίζεται από ισχυρές και σταθερές απόψεις (permissive mood), ενώ ο John Mueller και ο William Mayer ερμήνευσαν τις αλλαγές στις διαθέσεις της κοινής γνώμης ως απάντηση σε συγκεκριμένα διεθνή γεγονότα και όχι ως παράλογες ξαφνικές αλλαγές. Η πιο ολοκληρωμένη όμως διαφωνία εκφράστηκε από τους Benjamin Page και Robert Shapiro, οι οποίοι σε έρευνα που πραγματοποίησαν διαπίστωσαν ότι η κοινή γνώμη 77. Ο Vincent Price ακολουθεί την εξής κατηγοριοποίηση: Γενικό κοινό, εκλογικό κοινό, πληροφορημένο κοινό (attentive public), το ενεργές κοινό (active public) και το θεματικό κοινό, βλ. Vincent Price, Κοινή Γνώμη ό,π., σ Gabriel Almond, The American People and Foreign Policy, εκδ. Harcourt, Brace, New York, 1950, και του ιδίου «Public Opinion and National Security», Public Opinion Quarterly, τχ.20, αρ.2, 1956, σ , και Philip E. Converse, «The Nature of Belief Systems in Mass Publics», στο David E. Apter, (επιμ.), Ideology and Discontent, εκδ. Free Press, New York, 1964, σ , και Thomas A. Bailey, The Man in the Street: The Impact of American Public Opinion on Foreign Policy, εκδ. Macmillan, New York, 1945, όπως αναφέρονται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American Foreign Policy, εκδ. The University of Michigan Press, Michigan, 1996, σ Βλ. επίσης, Elihu Katz και Paul F. Lazarsfeld, Personal Influence: The Part Played by the People in the Flow of Mass Communications, εκδ. Free Press, Glencoe, IL, 1955, και Lester Markel, «Opinion-A Neglected Instrument», στο Lester Markel, Hanson W. Baldwin, Arnaldo Cortesi, W. Phillips Davison, C.D. Jackson, Martin Kriesberg, Cabell Phillips, James Reston και Shephard Stone (επιμ.), Public Opinion and Foreign Policy, εκδ. Harper and Brothers, New York, 1949, και James Rosenau, Public Opinion and Foreign Policy: An Operetional Formulation, εκδ. Random House, New York, 1961, και James Rosenau (επιμ.), Domestic Sources of Foreign Policy, εκδ. Free Press, New York, 1967, όπως αναφέρονται στο Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», σ.71. Η έμφαση που δόθηκε εκείνη την εποχή στο ρόλο της κοινής γνώμης και η παράβλεψη του ρόλου των ΜΜΕ οφείλεται στο γεγονός ότι εκείνη την εποχή, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίαρχη τάση στις πολιτικές επιστήμες ήταν ο συμπεριφορισμός (behavioralism). Η εμπειρική έρευνα, με τη χρήση ερωτηματολογίων, δημοσκοπήσεων και της στατιστικής αποτέλεσαν έκφραση της ανάγκης της εποχής να γίνουν οι κοινωνικές επιστήμες περισσότερο «επιστημονικές», να μοιάσουν δηλαδή στις θετικές επιστήμες. Παράλληλα, το ενδιαφέρον των πολιτικών επιστημόνων στην Αμερική μετακινήθηκε από τη μελέτη των πολιτικών θεσμών (από τη formal νομική φάση της πολιτικής επιστήμης) στη μελέτη της πολιτικής συμπεριφοράς (εξ ου και συμπεριφορισμός) των πολιτών και των εκλεγμένων τους εκπροσώπων. Άλλωστε εκείνη την εποχή το ερώτημα που απασχολούσε τους αξιωματούχους του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ ήταν πώς έβλεπαν οι πολίτες τον αυξημένο ρόλο των ΗΠΑ στη διεθνή πολιτική σκηνή, βλ. Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», σ.72. 7

8 χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και όταν παρατηρείται αλλαγή στάσης (attitude shift) αυτή είναι λογική συνέπεια συγκεκριμένων γεγονότων. 8 Αφού έγινε μια πρώτη κατηγοριοποίηση του κοινού, η έρευνα στράφηκε στην ουσία των σχέσεων μεταξύ κοινής γνώμης και εξωτερικής πολιτικής, στο εάν υφίσταται δηλαδή αιτιακή σχέση ανάμεσα στην κοινή γνώμη και στην εξωτερική πολιτική και αν όντως σχέση αιτίου αιτιατού, ποια είναι η κατεύθυνση της αιτιότητας, από την κοινή γνώμη προς την κυβέρνηση ή το αντίστροφο; Όπως θα φανεί στη συνέχεια του κεφαλαίου, οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει σε ενιαία απάντηση επί του θέματος. Έχοντας ως βάση την άποψη του Almond περί ασταθούς και αδιάφορης κοινής γνώμης, ο George F. Kennan και ο Walter Lippmann αμφισβήτησαν την ικανότητα της δημοκρατικής κοινωνίας να χειρισθεί ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και εξέφρασαν το φόβο ότι θα αποτελούσε εμπόδιο στην άσκηση μιας αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής. 9 Τα συμπεράσματα όμως των πρώτων ερευνών, για το ρόλο της κοινής γνώμης στην εξωτερική πολιτικής αμφισβήτησαν την άποψη ότι το κοινό επηρεάζει την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Ο Bernard Cohen με το βιβλίο του The Public s Impact on Foreign Policy, αποτέλεσε έναν από τους κύριους εκφραστές της άποψης αυτής. 10 Νεότερες έρευνες όμως αμφισβήτησαν 8 William R. Caspary, «The Mood Theory : A Study of Public Opinion and Foreign Policy», American Political Science Review, τχ.64, 1970, σ , και John E. Mueller, War, Presidents, and Public Opinion, εκδ. John Wiley, New York, 1973, και William G. Mayer, The Changing American Mind: How and Why American Public Opinion Changed between , εκδ. University of Michigan Press, Ann Arbor, 1992, όπως αναφέρονται στο Ole R. Holsti, Public Opinion, ό.π., σ Βλ. επίσης Benjamin I. Page και Robert Y. Shapiro, The Rational Public. Fifty Years of Trends in Americans Policy Preferences, εκδ. The University of Chicago Press, Chicago and London, Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι καμία από αυτές τις έρευνες που αμφισβήτησαν την αστάθεια της κοινής γνώμης, δεν αμφισβήτησε το γεγονός ότι η κοινή γνώμη είναι ελλιπώς ενημερωμένη σε ζητήματα διεθνών σχέσεων. 9 George F. Kennan, American Diplomacy, , εκδ. Mentor Books, New York, 1951, και Walter Lippmann, Essays in the Public Philosophy, εκδ.little, Brown, Boston, Ο Kennan, γνωστός από το άρθρο του «Χ» του 1947, με το οποίο θεωρείται ο πνευματικός πατέρας της αμερικανικής πολιτικής της ανάσχεσης, από μια ρεαλιστική οπτική γωνία, αμφισβητεί την ικανότητα της δημοκρατικής κοινωνίας, εμποτισμένης με αξίες της ηθικής και της νομιμότητας, να ασκήσει αποτελεσματική εξωτερική πολιτική. Ο Lippmann θεωρούσε την κοινή γνώμη επικίνδυνη για την αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης με ενδεχόμενη μια επερχόμενη παρακμή της δυτικής κοινωνίας. Το φόβο για την επικίνδυνη επίδραση της κοινής γνώμης σε μια ψύχραιμη εξωτερική πολιτική μοιράζονται επίσης οι Gabriel Almond και Thomas Bailey, όπως αναφέρονται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American Foreign Policy, εκδ. The University of Michigan Press, Michigan, 1996, σ Ο George Kennan, πάλι στη δεκαετία του 1990, επί τη ευκαιρία της αποστολής αμερικανών πεζοναυτών στη Σομαλία, εξέφρασε την αντίθεσή του σε μια εξωτερική πολιτική που καθοδηγείται από το συναίσθημα που προκαλεί η τηλεοπτική εικόνα, βλ. George Kennan, «Somalia Through a Glass Darkly», New York Times, 30 Σεπτεμβρίου 1993, σ.α23, όπως αναφέρεται στο Johanna Neuman, «Media s Impact on International Affairs, Then and Now», SAIS Review, τχ.16, αρ.1, 1996, σ Bernard C. Cohen, The Public s Impact on Foreign Policy Affairs, Boston, Little, Brown, 1973, όπως αναφέρεται στο Brenda M. Seaver, «The Public Dimension, ό.π., σ. 75. Από συνεντεύξεις που πραγματοποίησε ο Cohen στο Γραφείο Δημοσίων Υποθέσεων του State Department, διαπίστωσε ότι οι 8

9 εκ νέου την αδυναμία (impotence) της κοινής γνώμης και έδειξαν ότι η επίδραση της κοινής γνώμης στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής είναι μεγαλύτερη από αυτή που είχε φανεί αρχικά. Οι Aldrich, Sulivan και Borgida μελέτησαν εννέα εκλογικές αναμετρήσεις και διαπίστωσαν ότι στις πέντε, τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής είχαν σημαντικής επίδραση στους ψηφοφόρους. Άλλες έρευνες γύρω από την εκλογική συμπεριφορά, όπως του Morris Fiorina, και των Abramson, Aldrich και Rhode, κατέδειξαν τη σημασία της αναδρομικής αξιολόγησης της απόδοσης των πολιτικών. Η κοινή γνώμη επιθυμεί να τιμωρήσει εκείνους τους πολιτικούς και τα κόμματα που απέτυχαν στην εξωτερική πολιτικής και να επιβραβεύσει όσους πέτυχαν. Άλλες έρευνας έδειξαν ότι οι πολιτικοί που ασχολούνται με την εξωτερική πολιτική βασίζουν τις πολιτικές τους επιλογές, όχι μόνο στο κατά πόσο αυτές θα είναι επιτυχείς ή όχι, αλλά και στις αντιδράσεις που περιμένουν από το κοινό. Αυτό δεν αποκλείει βέβαια το ότι οι πολιτικοί συχνά κρύβονται πίσω από την κοινή γνώμη για να μην λάβουν κάποιες αποφάσεις ή για να μην υποχωρήσουν σε διαπραγματεύσεις. 11 αξιωματούχοι ενδιαφέρονταν ελάχιστα για τις απόψεις της κοινής γνώμης. Η κοινή γνώμη αντιμετωπιζόταν ως οντότητα που έπρεπε να επιμορφωθεί, παρά ως εισροή και παράγοντας επηρεασμού τους εξωτερικής πολιτικής. Με την άποψη του Cohen συμφωνεί και ο Philip J. Powlick, «The Attitudinal Bases for Responsiveness to Public Opinion among American Foreign Policy Officials», Journal of Conflict Resolution, τχ.35, αρ.4, σ Την άποψη ότι μια αδιάφορη κοινή γνώμη δεν θα μπορούσε να έχει καμιά επίδραση πάνω στην εξωτερική πολιτικής διατύπωσε πρώτος ο κοινωνικός ψυχολόγος Herbert Kelman, βλ., Herbert C. Kelman, «Social-Psychological Approaches to the Study of International Relations: The Question of Relevance», στο Herbert C. Kelman (επιμ.), International Behavior: A Social-Psychological Analysis, εκδ. Rinehart and Winston, New York, 1965, σ , όπως αναφέρεται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American, ό.π., σ.35. Στο βιβλίο αυτό ο Ole Holsti αμφισβητεί τα αποτελέσματα της έρευνας του Cohen, διότι όπως σημειώνει ο Cohen δεν μπόρεσε κατά τη διάρκεια της έρευνας του να πάρει συνεντεύξεις από αξιωματούχους του Λευκού Οίκου και περιορίστηκε μόνο στους αξιωματούχους του State Department, οι οποίοι δεν επηρεάζονται από τα αποτελέσματα των εκλογών, βλ. Ole R. Holsti, Public Opinion and American, ό.π., σ.37. Για άλλες έρευνες που συνάδουν με την άποψη του Cohen, βλ. ενδεικτικά, Warren E. Miller και Donald E. Stokes, «Constituency Influence in Congress», American Political Science Review, τχ.57, αρ.1, σ Σύμφωνα με αυτή την έρευνα το εκλογικό σώμα επηρεάζει τους εκπροσώπους του περισσότερο σε ζητήματα εσωτερικών υποθέσεων, παρά σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Άλλες έρευνες εξέφρασαν την εξής άποψη: Το κοινό περιορίζει την άσκηση πολιτικής με βάση τις αξίες και τις προσδοκίες του και οι πολιτικοί επινοούν πολιτικές που να εμπίπτουν σε γενικές γραμμές σ αυτές τις παραμέτρους, βλ. ενδεικτικά, V.O. Key, Jr., Public Opinion and American Democracy, εκδ. Alfred A. Knopf, New York, 1961, και Michael Margolis και Gary A. Mauser (επιμ.), Manipulating Public Opinion, εκδ. Brooks/Cole, Pacific Grove, 1989, και 11 John H. Aldrich, John L. Sullivan και Eugene Borgida, «Foreign Affairs and Issue Voting: Do Presidential Candidates Waltz before a Blind Audience?», American Political Science Review, τχ.83, 1989, σ και Morris P. Fiorina, Voting in American National Elections, εκδ. Yale University Press, New Haven, CT, 1981, και Paul Abramson, John H. Aldrich και John Rohde, Change and Continuity in the 1988 Election, εκδ. Congressional Quarterly Press, Washington DC, Για το ότι οι πολιτικοί ηγέτες λαμβάνουν υπ' όψιν τους και την κοινή γνώμη στις αποφάσεις τους εξωτερικής πολιτικής βλ. John R. Zaller, The Nature and Origins of Mass Opinion, εκδ. Cambridge University Press, New York, 1992, και James A. Stimson, Michael B. MacKuen και Robert S. Erikson, «Dynamic Representation», American Political Science Review, τχ.89, 1995, σ , και των ιδίων, «Opinion and Policy: A Global View», PS: Political Science and Politics, τχ.27, Μάρτιος 1994, σ.29-35, όπως 9

10 Σαφής απάντηση δεν υπάρχει ούτε στο δεύτερο ερώτημα, ποια δηλαδή είναι η ροή της αιτιακής σχέσης, εάν είναι από την κοινή γνώμη προς την εκτελεστική εξουσία ή το αντίστροφο. Οι Dorman και Farhang με τη φράση τους ότι «η σημασία της κοινής γνώμης είναι ευθέως ανάλογη του μεγέθους της προσπάθειας που καταβάλλεται για να χειραγωγηθεί», 12 εξέφρασαν την άποψη ότι η επιρροή είναι αμφίδρομη, με έμφαση όμως στην από πάνω προς τα κάτω (top-down) κατεύθυνση. Ερευνητές όπως οι Ginsberg, Herman και Chomsky, και Margolis και Mauser, έχουν επισημάνει ότι το κοινό αποτελεί εύπλαστο στόχο των δημοσίων σχέσεων των ελίτ. 13 Ακόμη και όταν συμβαίνει η αλλαγή στην κοινή γνώμη να προηγείται της αλλαγής στην πολιτική, δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα της χειραγώγησης των γεγονότων από την εκάστοτε κυβέρνηση. Πράγματι, τα γεγονότα ως πληροφορίες προκαλούν αλλαγές στην κοινή γνώμη. Γύρω από το θέμα αυτό έχει αναπτυχθεί μια υπόθεση, γνωστή ως υπόθεση «συσπείρωση γύρω από τον πρόεδρο» (rally round the president). Σύμφωνα με αυτή, η κυβέρνηση μπορεί να χειραγωγήσει το κοινό έμμεσα, με το να δρα η ίδια στο εξωτερικό, χωρίς να το κοινοποιεί στην κοινή γνώμη και στη συνέχεια να αντιδρά στις συνέπειες των δράσεων της, με τρόπο που να αυξάνει τη δημοτικότητά της στο εσωτερικό. Η υπόθεση αυτή καταδεικνύει το εύρος των επικοινωνιακών δυνατοτήτων μιας κυβέρνησης. 14 Συνεπώς, θα μπορούσε κανείς να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι περισσότερες έρευνες γύρω από τη σχέση μεταξύ κοινής γνώμης και εξωτερικής πολιτικής δεν είναι σε θέση να προσδιορίσουν με ακρίβεια τη σχέση κοινής γνώμης και εξωτερικής πολιτικής. Το ασφαλέστερο αναφέρονται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American, ό.π., σ Βλ. επίσης Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», Press/Politics, τχ. 3, αρ.1, σ Βλ. William A. Dorman, και Mansour Farhang, The U.S. Press and Iran: Foreign Policy and the Journalism of Deference, Berkeley, University of California Press, 1987, σ. 20, όπως αναφέρεται στο Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», σ Benjamin Ginsberg, The Captive Public: How Mass Opinion Promotes State Power, εκδ. Basic Books, New York, 1986, και Edward S. Herman, και Noam Chomsky, Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media, εκδ. Pantheon, New York, 1988, και Michael Margolis, και Gary A. Mauser (επιμ.), Manipulating Public Opinion, εκδ. Brooks/Cole, Pacific Grove, 1989, όπως αναφέρονται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American, ό.π., σ Βλ. σχετικά Richard A. Brody, και Catherine R. Shapiro, «A Reconsideration of the Rally Phenomenon in Public Opinion», στο Samuel Long (επιμ.), Political Behavior Annual, τχ.2, σ , εκδ. Westview, Boulder, CO, 1989, και R.F. Marra, W. Ostrom, και D. M. Simon, «Foreign Policy and Presidential Popularity», Journal of Conflict Resolution, τχ.34, 1990, σ , και Larry Hugick, και Alec H. Gallup, «Rally Events and Presidential Approval», Gallup Poll Monthly, Ιούνιος 1991, σ , και Bradley Lian, και John R. Oneal, «Presidents, the Use of Military Force and Public Opinion», Journal of Conflict Resolution, τχ.37, 1993, σ , όπως αναφέρονται στο Ole R. Holsti, Public Opinion and American, ό.π., σ

11 συμπέρασμα που μπορεί να βγει είναι ότι η κοινή γνώμη είναι ένας από τους πολλούς παράγοντες που επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική. 15 Ι.2. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εξωτερική Πολιτική Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 η προσοχή της έρευνας έπεσε πάνω στην άμεση επίδραση που μπορούν τα μέσα ενημέρωσης να ασκήσουν στην εξωτερική πολιτική. Η κεντρική ιδέα της προσέγγισης αυτής ήταν ότι επειδή τα ΜΜΕ αποτελούν τον άμεσο φορέα των διεθνών ειδήσεων στο κοινό, έχουν γίνει σημαντικοί παράγοντες στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής, αποτελούν δηλαδή πλέον έναν αυτόνομο πόλο κατά τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής. Στην προσπάθεια των επιστημόνων να αναλύσουν το φαινόμενο της εμπλοκής των μέσων ενημέρωσης με τη διπλωματία έχουν εφευρεθεί και χρησιμοποιούνται πολλοί όροι, όπως δημόσια διπλωματία, διπλωματία των μέσων, τηλε-διπλωματία, ψηφιακή διπλωματία κ.α. των οποίων η έννοια δεν είναι πάντα ξεκάθαρη. Υπάρχει πάντως συναίνεση στο ότι ο τρόπος επίδρασης των μέσων στην εξωτερική πολιτική είναι διπλός: αφενός επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική έμμεσα, επειδή κινητοποιούν την κοινή γνώμη και αφετέρου επηρεάζουν την πολιτική διαδικασία άμεσα, μόνο και μόνο με την ύπαρξη τους. 16 Η έμμεση επίδραση των ΜΜΕ στην εξωτερική πολιτική, δηλαδή μέσω της επιρροής που τα ΜΜΕ ασκούν στην κοινή γνώμη και την πίεση που αυτή με τη σειρά της ασκεί στην πολιτική ηγεσία, γίνεται μέσα από τις γνωστές από τη συζήτηση για τις επιδράσεις των μέσων διαδικασίες. Συγκεκριμένα μέσα από τον καθορισμό της ημερήσιας διάταξης (agenda setting) 17, την πλαισίωση ενός γεγονότος θετικά ή 15 Ole R. Holsti, Public Opinion and American, ό.π., σ Για συνοπτική παρουσίαση των ερευνών και των προσεγγίσεων γύρω από τις επιδράσεις των ΜΜΕ στην εξωτερική πολιτική και αντίστροφα βλ. Brenda M. Seaver, «The Public Dimension ό.π.,σ Για την προσέγγιση του καθορισμού της ημερήσιας διάταξης από τα ΜΜΕ (agenda setting) βλ. Bernard C. Cohen, The Press and Foreign Policy, Princeton, NJ, Princeton University Press, Στον Bernard Cohen ανήκει η πατρότητα της περίφημης φράσης «the press may not be successful in telling its readers what to think, but it is stunningly successful in telling its readers what to think about» σ.13. Για το agenda setting βλ. επίσης Maxwell E. McCombs και Donald L. Shaw, «The Agenda Setting Approach», στο D.D. Nimmo και K.R. Sanders (επιμ.), Handbook of Political Communication, Beverly Hills, CA, Sage,

12 αρνητικά (framing) 18 και την απομόνωση συγκεκριμένων θεμάτων με βάση τα οποία κρίνονται τις επιδόσεις των πολιτικών (priming). Σχήμα 1. Το τρίπολο Εξωτερική Πολιτική-ΜΜΕ- Κοινή Γνώμη Εξωτερική Πολιτική ΜΜΕ Κοινή Γνώμη Η άμεση επίδραση των ΜΜΕ στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής παίρνει κι αυτή με τη σειρά της διάφορες μορφές. Σε έρευνα του Patrick O Heffernan που πραγματοποιήθηκε μεταξύ Νοεμβρίου 1977 και Μαρτίου 1988, διαπιστώθηκε ότι τα ΜΜΕ παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής, ο οποίος όμως διαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση. Συνοπτικά, ο συγγραφέας κατηγοριοποιεί τις πιθανές επιδράσεις των μέσων στις εξής: α) πηγή γρήγορης πληροφόρησης, β) καθορισμός της θεματολογίας γ) πληρεξούσιος της διπλωματίας (μέσω της διπλωματίας των μέσων), δ) σύστημα ανταλλαγής διπλωματικών μηνυμάτων με πολιτική επιρροή και ε) εργαλείο που χρησιμοποιείται από τρομοκράτες και ΜΚΟ Για τα ζητήματα του priming και framing βλ. Shanto Iyengar και Donald R. Kinder, News That Matters: Television and American Opinion, Chicago, University of Chicago Press, Για το ρόλο της πλαισίωσης σε ζητήματα εξωτερικών σχέσεων βλ. επίσης Doris A. Graber, Mass Media and American Politics, Washington, D.C., Congressional Quarterly Press, 1997, σ Βλ. Patrick O Heffernan, «Mass Media Roles in Foreign Policy», στο Doris A. Graber, (επιμ.), Media Power in Politics, Washington, Congressional Quarterly Press, τρίτη έκδοση, 1994, σ

13 Η πιο εμφανής από τις άμεσες επιδράσεις των ΜΜΕ στην εξωτερική πολιτική είναι η επονομαζόμενη «διπλωματία των Μέσων» ή «διπλωματία της τηλεόρασης». Πρόκειται για την κατάσταση κατά την οποία δημοσιογράφοι αναμιγνύονται απ ευθείας σε διαπραγματεύσεις που διεξάγονται μέσω τηλεόρασης, ή γίνονται διπλωματικοί εκπρόσωποι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της διπλωματίας των ΜΜΕ αποτελεί το 1977 η περίπτωση του δημοσιογράφου τους CBS, Walter Cronkite, ο οποίος έλαβε από τον πρόεδρο της Αιγύπτου Anwar al-sadat, κατά τη διάρκεια τηλεοπτικής συνέντευξης, την υπόσχεση να επισκεφθεί την Ιερουσαλήμ, εάν αυτό θα έδινε ώθηση στην ειρηνευτική διαδικασία. Σε ξεχωριστή συνέντευξη ο Cronkite εξασφάλισε από τον πρόεδρο του Ισραήλ Menachem Begin τη δήλωση ότι ευχαρίστως θα υποδεχόταν το Sadat στο αεροδρόμιο Ben Gurion. Μέσω των αμοιβαίων δεσμεύσεων πραγματοποιήθηκε η ιστορική συνάντηση στο Ισραήλ. 20 Στο ερώτημα εάν τα ΜΜΕ επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική ή όχι οι επιστήμονες πάλι δεν φαίνεται να συμφωνούν. Ο Robert Entman υποστηρίζει ότι μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η απώλεια σταθερών εχθρών και η δυσκολία να οριστεί το εθνικό συμφέρον, έχουν ως συνέπεια την αύξηση της επίδρασης των ΜΜΕ στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής, μέσω της διαδικασίας της πλαισίωσης των ειδήσεων. Ο Martin Shaw θεωρεί τα ΜΜΕ ως τον κατ εξοχήν χώρο της κοινωνίας των πολιτών, σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, η δυναμική του οποίου «γεννά» (generates) πολιτική επιρροή (political impact). Ο Bernard Cohen διατύπωσε μια θεωρία «δύο-βαθμίδων», σύμφωνα με την οποία τα ΜΜΕ επηρεάζουν τους αξιωματούχους, οι οποίοι στη συνέχει επηρεάζουν την κυβέρνηση. Κατά την άποψή του τα ΜΜΕ έχουν καταστεί δομικό κομμάτι κατά τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής, καθώς πληροφορούν, ερμηνεύουν, ασκούν κριτική και υποστηρίζουν Βλ. Doris A. Graber, Mass Media and American Politics, Washington, D.C., Congressional Quarterly Press, 1997, σ Για τη διπλωματία των Μέσων (Media diplomacy) και τις διαφορές της από τη Δημόσια Διπλωματία (Public Diplomacy) βλ. Eytan Gilboa, «Media Diplomacy. Conceptual Divergence and Applications», Press/Politics, τχ. 3, αρ.3, σ Robert M. Entman, «Declarations of Independence. The Growth of Media Power after the Cold War» και Martin Shaw, «Media and Public Sphere without Borders? Media Coverage and Power from Kurdistan to Kosovo», στο Brigitte L. Nacos, Robert Y. Shapiro, Pierangelo Isernia (επιμ.), Decision Making in a Glass House. Mass Media, Public Opinion, and American and European Foreign Policy in the 21 st Century, Lanham, εκδ. Rowman &Littlefield INC, 2000, σ και Βλ. επίσης Bernard C. Cohen, The press and foreign policy, εκδ. Princeton University Press, Princeton, Η άποψη ότι τα ΜΜΕ επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική φαίνεται να υποστηρίζεται κυρίως από επιστήμονες που προέρχονται από το χώρο της μαζικής επικοινωνίας και όχι από τις διεθνείς σχέσεις, βλ. ενδεικτικά F.S. Siebert, T. Peterson & W. Schramm, Four theories of the press, εκδ. University of Illinois Press, Urbana, IL, Ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο των ΜΜΕ δίνουν όπως είναι αναμενόμενο και όσοι ασκούν το επάγγελμα του συμβούλου επικοινωνίας σε πολιτικούς, βλ. David R. Gergen, «Diplomacy in a Television Age: The Dangers of Teledemocracy», στο Simon Serfaty (επιμ.), The 13

14 Άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι η εκτελεστική εξουσία και οι διάφορες ελίτ είναι ο πόλος εκείνος που επηρεάζει τα ΜΜΕ σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Η Johanna Neuman επισημαίνει ότι κάθε τεχνολογική εξέλιξη στις επικοινωνίας, από τον τηλέγραφο ως το διαδίκτυο, κάνει τις πολιτικές ελίτ να ανησυχούν για το πώς πρέπει να παρουσιάζουν την πολιτική τους στο κοινό. Γρήγορα όμως οι ίδιες αυτές ελίτ ξεπερνούν την αμηχανία του έναντι της νέας τεχνολογίας και αρχίζουν να τη χρησιμοποιούν προς όφελός τους. 22 Η επίδραση των εκάστοτε κυβερνήσεων επί των ΜΜΕ σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής επιτυγχάνεται επειδή, ειδικά στα ζητήματα διεθνών σχέσεων οι κυβερνήσεις είναι ο πόλος που θέτει την ημερήσια διάταξη (agenda setting), καθώς τα μέσα ενημέρωσης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμός από τους κυβερνητικούς αξιωματούχους για την πληροφόρησή τους. Η κυβέρνηση δηλαδή λειτουργεί ως πηγή πληροφοριών, ενώ η κοινή κουλτούρα και παιδεία λειτουργεί έτσι ώστε δημοσιογράφοι και αξιωματούχοι να έχουν κοινή οπτική. 23 Χαρακτηριστικό Media and Foreign Policy, εκδ. St. Martin s Press, New York, 199, σ και Patrick O Heffernan, «Sobering Thoughts on sound bites seen round the world», Alison Alexander και Jarice Hanson (επιμ.), Taking Sides, εκδ. Dushkin/McGraw-Hill, 1999, σ Βλ. Johanna Neuman, «The Media s Impact on International Affairs. Then and Now», SAIS Review, τχ.16, αρ.1, 1996, σ , και Paul Moorcraft, «Reporting Conflict», CJS, Cardiff University, [ 1999, σ John Zaller και Dennis Chiu, «Government s Little Helper. U.S. Press Coverage of Foreign Policy Crisis, », στο Brigitte L. Nacos, Robert Y. Shapiro, Pierangelo Isernia ό.π., σ.61-84, L.V. Sigal, Reporters and officials: The organization and politics of newsmaking, εκδ. D.C. Heath, Lexington MA, 1973, και J.Deakin, Straight stuff: The reporters, the White House, and the truth, εκδ.william Morrow Press, New York, 1984, και R.E. Denton, Jr. & G.C. Woodward, Political communication in America, εκδ. Praeger Press, 1985, και J.W. Tebbel & S.M. Watts, The press and the presidency: From George Washington to Ronald Reagan, εκδ. Oxford University Press, New York, 1985, και W.L. Bennett, News, the politics of illusion, εκδ. Longman Press, New York, 1988, και E.S. Herman και N. Chomsky, Manufacturing consent ό.π., και M. Hertsgaard, On bended knee: The press and the Reagan presidency, εκδ. Farrar Straus Giroux Publishing, New York, 1988, και R. Streitmatter, «The rise and triumph of the White House photo opportunity», Journalism Quarterly, τχ.65, αρ.4, Χειμώνας 1988, σ , και M. Parenti, Inventing reality: The politics of the mass media, εκδ. St. Martin s Press, New York, 1986, και K.H. Jamieson, Packaging the presidency: A history and criticism of presidential campaign advertising, εκδ. Oxford University Press, New York, 1984, και E.S. Herman, «The media s role in United States foreign policy», Journal of International Affairs, τχ.43, αρ.1, Καλοκαίρι 1993, σ.23-45, και W.J. Brown, και R.C. Vincent, «Trading arms for hostages? How the government and print media spin portrayals of the U.S. policy toward Iran», Political Communication, τχ.12, αρ.1, (Άνοιξη 1995), σ.65-79, όπως αναφέρονται στο Abbas Malek και Krista E. Wiegand, «news media and foreign policy: an integrated review», στο Abbas Malek (επιμ.), news media and foreign relations: a multifaceted perspective, εκδ. Ablex Publishing Corportaion, Norwood, New Jersey, 1997, σ Βλ. επίσης Warren P. Strobel, «The CNN Effect», Alison Alexander και Jarice Hanson (επιμ.), Taking Sides, εκδ. Dushkin/McGraw-Hill, 1999, σ Τη συναίνεση των ΜΜΕ σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής αποδίδει και η Doris Graber στη λειτουργία της εκτελεστικής εξουσίας ως αποκλειστικής σχεδόν πηγής για τα ΜΜΕ σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, βλ. Doris A. Graber, Mass Media and American Politics, εκδ. Congress Quarterly Press, 1997, σ Ο Victor Navasky εκδότης του περιοδικού «The Nation» δήλωσε για το ρόλο των ΜΜΕ: «Αφενός, τα ΜΜΕ στις ΗΠΑ λειτουργούν ως ενισχυτικοί αναμεταδότες της επίσημης κυβερνητικής πολιτικής. Αφετέρου, αναλαμβάνουν τη συγκάλυψη των όρων και των βασικών παραδοχών της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Τα ΜΜΕ έχουν εσωτερικεύσει τις αξίες της διοίκησης και έτσι ενώ φαινομενικά μιλούν τη γλώσσα της αντικειμενικότητας, στην ουσία 14

15 παράδειγμα της χειραγώγησης των μέσων ενημέρωσης από την εκτελεστική εξουσία και γενικά από την ελίτ που ασχολείται επαγγελματικά με τις διεθνείς σχέσεις, αποτελεί η περίπτωση της ανατροπής του καθεστώτος Σάχι στο Ιράν. Μέχρι την ημέρα της επανάστασης ο αμερικανικός τύπος διαβεβαίωνε ότι το καθεστώς του Ιράν ήταν σταθερό και απολάμβανε της λαϊκής στήριξης. Όταν ξέσπασε η κρίση των ομήρων στην αμερικανική πρεσβεία, έρευνες έδειξαν ότι ο αμερικανικός τύπος αναπαρήγαγε την επίσημη κυβερνητική γραμμή, χωρίς να παρουσιάζει την άποψη της άλλης πλευράς. 24 Ι.3. Δημόσια Διπλωματία Διεθνής Πολιτική Επικοινωνία Διεθνείς Δημόσιες Σχέσεις Μπορεί η επίδραση των μέσων ενημέρωσης στην εξωτερική πολιτική να μη φαίνεται ξεκάθαρα όταν η έρευνα εστιάζεται στην επίδραση που τα ΜΜΕ ασκούν στην εξωτερική πολιτική. Οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν μια απόφαση εξωτερικής πολιτικής είναι τόσοι πολλοί που στην καλύτεροι περίπτωση τα ΜΜΕ αποτελούν έναν από τους πολλούς παράγοντες που συμβάλλουν στην λήψη μιας απόφασης. Η επίδραση των μέσων επικοινωνίας στην εξωτερική πολιτική μπορεί να φανεί καλύτερα όταν ερευνηθούν τα εξής δύο ερωτήματα: α) σε ποια έκταση η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής προσαρμόζεται στους κανόνες των μέσων ενημέρωσης έτσι ώστε να τύχει ευνοϊκής παρουσίασης και προβολής από τα μέσα και β) πόσο ένας διεθνής δρων, κρατικός ή μη χρειάζεται τα μέσα ενημέρωσης, χρειάζεται δηλαδή μια καλή επικοινωνιακή στρατηγική για να επιτύχει τον πολιτικό του στόχο. Ακόμη και η άποψη που υποστηρίζει ότι η εκτελεστική εξουσία είναι αυτή που επηρεάζει τα μέσα και όχι το αντίστροφο, ουσιαστικά επιβεβαιώνει τον αυξημένο ρόλο των ΜΜΕ στην εξωτερική πολιτική. Η κάθε απόφαση πρέπει να είναι ευπαρουσίαστη για τα μάτια της κοινής γνώμης, άρα πρέπει να κερδίσει τον ενδιάμεσο πόλο, δηλαδή τα μέσα ενημέρωσης. Εκτός όμως από την εγχώρια κοινή ενσαρκώνουν την πραγματικότητα του υπερπατριωτισμού», βλ. Ιωάννας Λαλιώτου, «Victor Navasky. Άλλο υστερία, άλλο πατριωτισμός», Το Βήμα, 12 Μαΐου 2002, σ.α Abbas Malek, «New York Times Editorial Position and the U.S. foreign policy: The case of Iran», Gasette: International Journal for Mass Communication Studies, τχ.4, όπως αναφέρεται στο Abbas Malek, «New York Times editorial position and U.S. foreign policy: the case of Iran revisited», σ , και A. Smith, The geopolitics of information, New York, εκδ. Oxford University Press, 1980, όπως αναφέρεται στο Bosah Ebo, «media diplomacy and foreign policy: toward a theoretical framework», στο Abbas Malek (επιμ.), news media and foreign relations ό.π., σ και σ

16 γνώμη, στην εποχή της επανάστασης των επικοινωνιών του παγκόσμιου χωριού 25, είναι αδιανόητη η επίτευξη οποιουδήποτε πολιτικού στόχου, σε διεθνές επίπεδο χωρίς τη συνδρομή των μέσων ενημέρωσης και την προσέλκυση της παγκόσμιας κοινής γνώμης. Η επίδραση των μέσων επικοινωνίας είναι τόσο μεγάλη ώστε ο Bosah Ebo να υποστηρίζει ότι παρατηρείται πλέον στις διεθνείς σχέσεις μια μετάθεση της ισχύος από τη στρατιωτική ισχύ στην ισχύ της πληροφόρησης. 26 Κατά τον Ebo μέχρι το Β Παγκόσμιο Πόλεμο το στρατιωτικό πλεονέκτημα έπαιζε τον κυρίαρχο ρόλο στον καθορισμό της διεθνούς εικόνας ενός έθνους, άρα και στην τοποθέτησή του στην παγκόσμια πολιτική ιεραρχία. Έθνη με ανώτερη στρατιωτική ισχύ χρησιμοποίησαν αυτό τους το πλεονέκτημα για να επιτύχουν την παγκόσμια αποδοχή της εθνικής τους εικόνας και της πολιτικής τους. Στην εποχή της πληροφορίας όμως, η ισχύς αντλείται εξ ίσου από την ικανότητα ενός έθνους να χρησιμοποιήσει τη δημόσια διπλωματία 27 για να ευθυγραμμίσει τη διεθνή του εικόνα με την εθνική του ταυτότητα. Η δημιουργία και διατήρηση της θετική εικόνα ενός έθνους ή άλλου δρώντα στην παγκόσμια κοινότητα, απαιτεί την ικανότητα προβολής της εικόνας που αυτό επιθυμεί, διεθνώς. Άρα μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες της εξωτερικής πολιτικής είναι να χρησιμοποιεί τα ΜΜΕ για να διαρθρώνει και να προωθεί παγκοσμίως την επιθυμητή εθνική εικόνα, αλλά και να υποσκάπτει την επιθυμητή εθνική εικόνα του αντιπάλου. Την ανάγκη της κάθε διεθνούς πολιτικής δράσης να προσελκύσει τα μέσα ενημέρωσης, να προβάλλει μια θετική εικόνα και να κερδίσει την παγκόσμια κοινή γνώμη, ή την κοινή γνώμη μιας ξένης χώρας, έρχεται να καλύψει η δημόσια διπλωματία. Πρόκειται για την κατάσταση κατά την οποία κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες χρησιμοποιούν τα ΜΜΕ και άλλους διαύλους επικοινωνίας με στόχο να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και την κυβέρνηση μιας ξένης χώρας και να 25 Η φράση βέβαια ανήκει στο Marshall McLuhan και ανεξάρτητα αν συμφωνεί κανείς ή όχι με τον τεχνολογικό ντετερμινισμό, δεν μπορεί να αρνηθεί το ότι το έργο του σημάδεψε της σπουδές επικοινωνίας και ΜΜΕ. 26 Bosah Ebo, «media diplomacy and foreign policy: toward a theoretical framework», στο Abbas Malek (επιμ.), news media and foreign relations ό.π., σ Για τη δημόσια διπλωματία βλ. επίσης την πρωτοποριακή μελέτη Yoel Cohen, Yoel Cohen, Media Diplomacy, London, εκδ. Cass, Ο Bosah Ebo ορίζει τη διπλωματία των μέσων (media diplomacy) ως τη χρησιμοποίηση των ΜΜΕ για την προώθηση των στόχων της εξωτερικής πολιτικής, περίπου δηλαδή όπως ορίζουμε λίγο πιο κάτω τη δημόσια διπλωματία. Γι αυτό αν και στο άρθρο του χρησιμοποιεί τον όρο «διπλωματία των μέσων», για τη διαφύλαξη της σαφήνειας των όρων στην παρούσα εργασία, αυτός έχει υποκατασταθεί από τον όρο «δημόσια διπλωματία». 16

17 προωθήσουν την εξωτερική τους πολιτική. 28 Η κεντρική ιδέα της δημόσιας διπλωματίας είναι η άμεση επικοινωνία με ξένους λαούς, με στόχο να επηρεαστεί ο τρόπος που σκέφτονται και μέσω αυτών, να επηρεαστεί η πολιτική της κυβέρνησής τους. 29 Ως προς το περιεχόμενό της, περιλαμβάνει δραστηριότητες που πραγματοποιούνται σε μια ξένη χώρα στα πεδία της πληροφόρησης, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και έχουν ως στόχο να επηρεάσουν μια ξένη κυβέρνηση, μέσω του επηρεασμού των πολιτών. 30 Διαπιστώνεται ότι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της δημόσιας διπλωματίας είναι ότι απευθύνεται σε ένα ξένο κοινό, εξαιρούνται από αυτήν λοιπόν όλες οι δραστηριότητες που σχεδιάζονται από μια κυβέρνηση και απευθύνονται στους δικούς της πολίτες, για να επιτύχουν υποστήριξη σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Η δημόσια διπλωματία χρησιμοποιεί πολλούς διαύλους και τεχνικές, μια εκ των οποίων είναι τα ΜΜΕ. Άλλοι είναι η ανταλλαγές φοιτητών και επιστημόνων, διανοουμένων, η συμμετοχή σε εκδηλώσεις και εκθέσεις, η διατήρηση πολιτιστικών κέντρων, η διδασκαλία της γλώσσας. 31 Τα ΜΜΕ προτιμώνται για την άμεση επίδραση που έχουν στο κοινό αλλά και στις ελίτ. Σε περιόδους κρίσης γίνονται ο πρωταρχικός στόχος της επικοινωνιακής στρατηγικής. Τα ΜΜΕ θεωρείται ότι επικεντρώνονται σε τρέχοντα ζητήματα, ενώ η ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων στοχεύουν σε μια μακροπρόθεσμη δημιουργία εικόνας της χώρας. Χωρίς να αρνείται κανείς τη σημασία των πολιτιστικών δραστηριοτήτων, τα ΜΜΕ παραμένουν μια από τις σημαντικότερες πηγές γνώσεων για τις ξένες χώρες. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου η δημόσια διπλωματία είχε χρησιμοποιηθεί ως όπλο στις εχθρικές σχέσεις μεταξύ των δύο πόλων του συστήματος. Στόχευε στο να δημιουργήσει θετική εικόνα για τη χώρα που την ασκούσε, το πολιτικό και οικονομικό της σύστημα, θεωρώντας ότι αν η κοινή γνώμη στη χώρα στόχο αποδεχόταν τη θετική αυτή εικόνα, θα ασκούσε πίεση στην 28 Βλ. Brenda M. Seaver, «The Public Dimension of Foreign Policy», σ. 81 και Eytan Gilboa, «Media Diplomacy ό.π., σ.57 και Gifford D. Malone, «Managing Public Diplomacy», Washington Quarterly, τχ.8, καλοκαίρι 1985, σ.199, όπως αναφέρεται στο Eytan Gilboa, «Media Diplomacy ό.π., σ Howard H. Frederick, Global Communication and International Relations, Belmont, CA, εκδ. Wadsworth, 1993, σ.229, όπως αναφέρεται στο Eytan Gilboa, «Media Diplomacy ό.π., σ Οι μη-πολιτικές δράσεις μιας κυβέρνησης που απευθύνονται σε ξένο κοινό και έχουν ως στόχο τη σταδιακή οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης κατατάσσονται από ορισμένους ερευνητές σ αυτό που αποκαλείται πολιτιστική διπλωματία, ως υποσύνολο της δημόσιας διπλωματίας, βλ. Philip M. Taylor, Global Communications, International Affairs and the Media since 1945, London and New York, εκδ. Routhedge, σ

18 κυβέρνησή της να μεταβάλει την εχθρική της πολιτική. 32 Οι μόνοι φορείς που ασκούσαν δημόσια διπλωματία ήταν τα κράτη. Καθώς όμως τα κράτη έχασαν το μονοπώλιο δράσης σε διεθνές επίπεδο και επικράτησε μια κατάσταση αλληλεξάρτησης 33 μεταξύ πολλών διαφορετικών δρώντων, η δημόσια διπλωματία άρχισε να ασκείται και από άλλους φορείς που ήθελαν να επικοινωνήσουν απ ευθείας με την κοινή γνώμη μιας χώρας. Για να καλύψουν τους διαφορετικούς δρώντες οι Signitzer και Coombs έδωσαν ένα πιο διευρυμένο ορισμό της δημόσιας διπλωματίας: «είναι ο τρόπος με τον οποίο κυβερνήσεις, ιδιώτες και ομάδες επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα εκείνες τις δημόσιες στάσεις και γνώμες που επιδρούν άμεσα στις αποφάσεις εξωτερικής πολιτικής μιας άλλης κυβέρνησης. 34 Στην περίπτωση λοιπόν της δημόσιας διπλωματίας ή όπως αλλιώς ονομάζεται διεθνείς δημόσιες σχέσεις υπάρχει ένας ξένος δρων ο οποίος προσπαθεί να επικοινωνήσει το μήνυμά του στο κοινό, ή καλύτερα στα διαφορετικά κοινά μιας χώρας. Το κοινό στόχος της επικοινωνιακής του πολιτικής μπορεί να είναι α) το γενικό κοινό, β) οι καθοδηγητές κοινής γνώμης, γ) οι διαμορφωτές κοινής γνώμης (ΜΜΕ, διάσημοι σχολιαστές και δημοσιογράφοι, ερευνητικά ιδρύματα, ακαδημαϊκοί κ.α.), δ) οι πολιτικοί. Πρόκειται ουσιαστικά για την προσπάθεια ενός δρώντος να καλλιεργήσει την εικόνα του στο εξωτερικό. 35 Σύμφωνα με τους Janis και Smith η προσπάθεια του ξένου δρώντος να βελτιώσει την εικόνα του χαρακτηρίζεται από ορισμένες διαρθρωτικές δυσκολίες: 36 - το κοινό είναι αδιάφορο 32 Στα πλαίσια της δημόσιας διπλωματίας εντάσσονται ραδιοφωνική σταθμοί που μεσουράνησαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Οι ΗΠΑ διατηρούσαν τους σταθμούς Voice of America (VOA), Radio Liberty και Radio Free Europe, ενώ από την πλευρά της ΕΣΣΔ λειτουργούσε ο σταθμός Radio Moscow. Οι δύο υπερδυνάμεις επίσης χρησιμοποίησαν τις διεθνείς εκπομπές για να αποσταθεροποιήσουν κυβερνήσεις. Βλ. Jarol B. Manheim, Strategic Public Diplomacy and American Foreign Policy. The Evolution of Influence, Oxford, εκδ. Oxford University Press, και H.N. Touch, Communicating with the World: US Public Diplomacy Overseas, New York, εκδ. St. Martin s Press, 1990, όπως αναφέρεται στο Eytan Gilboa, «Media Diplomacy ό.π., σ Για την έννοια της αλληλεξάρτησης στις διεθνείς σχέσεις βλ. Robert O. Keohane και Joseph S. Nye Power and Interdependence, New York, εκδ. Longman, 1989 (δεύτερη έκδοση). 34 Benno H. Signitzer και Timothy Coombs, «Public Relations and Public Diplomacy: Conceptual Convergences», Public Relations Review, τχ.18, Καλοκαίρι 1992, σ.138, όπως αναφέρεται στο Eytan Gilboa, «Media Diplomacy ό.π., σ Σπήλαιο Πλάτωνα και άλλα περί εικόνας 36 I.L. Janis και M.B. Smith, «Effects of education and persuasion on national and international images», στο H.C. Kelman (επιμ.), International behavior. A socio-psychological analysis, New York, 1965, σ.191, όπως αναφέρεται στο Michael Kunczik, Images of nations and international public relations, Bonn, εκδ. Friedrich-Ebert-Stiftung, 1990, σ

19 - τα νόημα των μηνυμάτων μπορεί να διαστρεβλωθεί μέσα από τους μηχανισμούς επιλεκτικής κατανόησης και επιλεκτικής μνήμης 37 - αμφισβητείται η αξιοπιστία του πομπού: Στα μάτια του δέκτη ο πομπός είναι ένας ξένος, άρα εξ ορισμού ύποπτος ως προς τις προθέσεις και εύκολα του αποδίδονται προπαγανδιστικοί σκοποί. Έτσι τα μηνύματα που αμφισβητούν εδραιωμένες απόψεις, αντιμετωπίζονται με μεγάλη επιφύλαξη. - τα μηνύματα ενός ξένου πομπού σε μια χώρα πρέπει να ανταγωνιστούν τα μηνύματα άλλων ξένων πομπών, αλλά και τα μηνύματα που διαδίδουν πηγές της ίδιας της χώρας. Ι.4.1 Η επικοινωνιακή στρατηγική σε περιόδους διεθνών κρίσεων: Πόλεμοι μεταξύ κρατών Ο σημαντικός ρόλος που τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να παίξουν σε περιόδους διεθνών κρίσεων έγινε κατανοητός από τις εκάστοτε αντιμαχόμενες πλευρές, με αποτέλεσμα η κάθε πλευρά να προσπαθεί, εκμεταλλευόμενη τα μέσα επικοινωνίας της εποχής της να προσεταιρισθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινό. Στη σύγχρονη εποχή ο καίριος ρόλος των ΜΜΕ φάνηκε κατά τους δύο παγκόσμιους πολέμους. 38 Η κρίση όμως εκείνη κατά την οποία φάνηκε η μεγάλη δύναμη των ΜΜΕ σε μια δημοκρατική κοινωνία ήταν ο πόλεμος του Βιετνάμ. Παρόλο που ο 37 Επιλεκτική κατανόηση, μνήμα κτλ να αναφέρω μερικά πράγματα. 38 Η επικοινωνιακή πολιτική κατά τους δύο παγκοσμίου πολέμους έχει αναλυθεί εκτενώς. Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο ο στόχος της συμμαχικής επικοινωνιακής πολιτικής ήταν να προσεταιρισθεί την αμερικανικής κοινή γνώμη και να παρασύρει την Αμερική στον πόλεμο. Μια από τις πρώτες ενέργειες των Βρετανών εναντίον των Γερμανών, μετά την έναρξη του πολέμου ήταν διακοπή των επικοινωνιών της Γερμανίας με τον έξω κόσμο. Έτσι στην Αμερική όλες οι πληροφορίες που δημοσιεύονταν για τον πόλεμο είχαν ως μοναδική πηγή τους συμμάχους της Entente. Ο Phillip Knightley αναφέρει ότι οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες διέθεταν τμήμα Αμερικής, στο οποίο παρακολουθούσαν τον αμερικανικό τύπο και κατέστρωσαν σχέδιο για τον επηρεασμό της αμερικανικής κοινής γνώμης. Ο επικεφαλής του τμήματος αυτού, συγγραφέας Sir Gilbert Parker κατάρτισε λίστα αλληλογραφίας (mailing-list) με Αμερικανούς καθοδηγητές γνώμης. Έμφαση δόθηκε επίσης στην υποδοχή των Αμερικανών δημοσιογράφων στο μέτωπο. Οι πολεμικοί ανταποκριτές, συνοδευόμενοι από διπλωμάτες οδηγούνταν στο μέτωπο, όπου γευμάτιζαν στο αρχηγείο και ενημερώνονταν για τον πόλεμο. Στις ΗΠΑ αντίστοιχα ιδρύθηκε το 1917 η Επιτροπή Δημοσίων Πληροφοριών με επικεφαλής το δημοσιογράφο George Creel, για να διεξάγει προπαγάνδα στο εξωτερικό και στις ίδιες τις ΗΠΑ. Η Επιτροπή εργάστηκε με βάση την εμπειρία που είχε αποκτήσει από τον εμπορικό τομέα. Ο ίδιο ο Creel περιέγραψε την εκστρατεία ως μια πρόταση δημοσιότητας/προβολής, μια τεράστια επιχείρηση πώλησης. Η προπαγανδιστική αυτή εκστρατεία στόχευε περισσότερο στο αμερικανικό κοινό και λιγότερο στο εξωτερικό, Βλ. Phillip Knightley, The First Casualty, εκδ. Prion, London, 2001 (πρώτη 19

20 πόλεμος του Βιετνάμ αποκαλείται ως ο πρώτος τηλεοπτικός πόλεμος 39 ξεκίνησε με μυστικότητα και παραπληροφόρηση. Αρχικά τα στρατεύματα στάλθηκαν στην ΝΑ Ασία χωρίς τη γνώση του Κογκρέσου ή του αμερικανικού λαού, επί προεδρίας Kennedy. Όμως η κυβέρνηση Johnson κατασκεύασε το γεγονός του Κόλπου του Τόνκιν που υπήρξε η αφετηρία της κλιμάκωσης του πολέμου και υποστήριξε ένθερμα κάθε επικοινωνιακή πρωτοβουλία των ενόπλων δυνάμεων που απέβλεπε στη δικαιολόγηση της αμερικανικής επέμβασης στο Βιετνάμ ενώπιον τόσο της αμερικανικής όσο και της διεθνούς κοινής γνώμης. Για το εσωτερικό μέτωπο πρώτιστη μέριμνα στης κυβέρνησης, ήταν η προσπάθεια εξιδανίκευσης της αμερικανικής παρουσίας στα πεδία των μαχών, ως φορέα προόδου. Η κυβέρνηση δηλαδή επιχείρησε να πωλήσει τον πόλεμο μέσω μιας υψηλής και δαπανηρής καμπάνιας δημοσίων σχέσεων. Το 1967 η κυβέρνηση Johnson σχεδίασε την επιχείρηση «operation success» οργανώνοντας στο εκτελεστικό γραφείο του προέδρου μια ομάδα πληροφοριών για το Βιετνάμ με αρμοδιότητα να παρέχει καλές ειδησεογραφικές ιστορίες στα μέσα ενημέρωσης. Βέβαια, πέρα από την πιο πάνω κυβερνητική πολιτική, λόγω της ισχυρής φιλελεύθερης παράδοσης της αμερικανικής δημοκρατίας και της αρχής ότι το κοινό έχει δικαίωμα στην ενημέρωση, τα ΜΜΕ αφέθηκαν να δρουν ανεξέλεγκτα με αποτέλεσμα να προβάλλονται καθημερινά στα αμερικανικά ΜΜΕ εικόνες φρίκης και κτηνωδίας. 40 Για πολλούς μελετητές όμως η άποψη ότι ο πόλεμος του Βιετνάμ «χάθηκε στο living-room» δεν είναι παρά ένας μύθος. 41 Άλλοι όπως ο Bruce Cummings ισχυρίζονται ότι μεταξύ τα αμερικανικά ΜΜΕ συμπεριλαμβανομένης και της τηλεόρασης, εκτέλεσαν «ενθουσιωδώς» το πατριωτικό τους καθήκον για λογαριασμό της κυβέρνησης στο θέμα των συγκρούσεων και ότι η μεταστροφή που σημειώθηκε μετά το 1968 οφείλεται στις αμφιβολίες που εξέφρασε μεταστροφή η ίδια η πολιτικό-στρατιωτικής ηγεσίας των ΗΠΑ ως προς την αναγκαιότητα του πολέμου και επομένως στη μεταστροφή αξιόπιστων πηγών. 42 έκδοση 1975), σ Κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η προπαγανδιστική εκστρατεία των Ναζί, είχε μεγάλη επιτυχία στο εσωτερικό και στις γερμανικές κοινότητες που ζούσαν εκτός Γερμανίας 39 D. Mercer, G. Mungham και K. Williams, The Fog of War, London, εκδ. Heinemann, 1987, σ Brian McNair, Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία, Αθήνα, εκδ. Κατάρτι, 1998, σ Paul Moorcraft, «Reporting Conflict», CJS, Cardiff University, [ 1999, σ Bruce Cumings, War and Television, London, New York, εκδ. Verso, σ Για την οπτική αυτή βλ. επίσης Daniel Hallin, The Uncensored War, Oxford, Oxford University Press, 1986, και K. Williams, «The Light at the end of the Tunnel: The Mass Media, Public Opinion and the Vietnam 20