ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ. (Ή Επιτάφιος - Ηθικός)

Transcript

1 ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Ή Επιτάφιος - Ηθικός) ΠΡΟΣΩΠΑ Ο Μενέξενος! Από πού έρχεσαι; Από την αγορά; Από την αγορά, Σωκράτη, και βασικά από το βουλευτήριο. Τι σχέση έχεις εσύ, προ πάντων εσύ, µε το βουλευτήριο; Ή προφανώς νοµίζεις ότι έφθασες στο τέλος της εκπαίδευσης και της φιλοσοφικής µελέτης και θεωρώντας τον εαυτό σου αρκετά έτοιµο, σκέπτεσαι πια να στραφείς προς τα σοβαρότερα πράγµατα; Θαυµαστέ άνθρωπε, επιχειρείς µε την τόση σου νεότητα να κυβερνήσεις εµάς τους µεγαλύτερους, για να µην παύσει το σπίτι σας να αναδεικνύει πάντα ένας άρχοντά µας; Βέβαια, Σωκράτη, αν µου επιτρέπεις και αν µε συµβουλεύεις να λάβω κάποια αρχή, θα το επιδιώξω πρόθυµα. Αλλιώς δεν θα το κάνω. Η τωρινή µου όµως

2 επίσκεψη στο βουλευτήριο έγινε, γιατί πληροφορήθηκα, ότι η βουλή πρόκειται να εκλέξει τον ρήτορα που θα εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο. Ξέρεις βέβαια, ότι πρόκειται να κάνουν ταφές. Ασφαλώς το ξέρω. Αλλά ποιον εξέλεξαν; Κανέναν. Το ανέβαλαν γι αύριο. Νοµίζω όµως, ότι θα εκλεγεί ο Αρχίνος ή ο ίων. Λοιπόν, Μενέξενε, φαίνεται, ότι από πολλές απόψεις είναι ωραίο πράγµα να πεθαίνει κανείς στον πόλεµο. Ενταφιάζεται µε τιµή και µεγαλοπρέπεια, έστω και αν πεθάνει φτωχός, και εγκωµιάζεται ανεξάρτητα πάλι από το αν µπορεί να είναι φτωχός. Και τιποτένιος αν είναι, επαινείται από σοφούς άνδρες, οι οποίοι δεν κάνουν πρόχειρο εγκώµιο, αλλά έχουν από πολύ χρόνο προετοιµάσει τους λόγους τους και τόσο θαυµάσια επαινούν, ώστε µαγεύουν τις ψυχές µας, όταν περιγράφουν µε ένα υπέροχο λεκτικό στολισµό όσες αρετές έχει και όσες δεν έχει ο καθένας. Και την πόλη εγκωµιάζουν µε όλους τους τρόπους και τους πεσόντες στον πόλεµο και όλους τους προγόνους µας τους πριν, ακόµη και εµάς, όσους βρισκόµαστε στη ζωή, µας επαινούν. Σε εµένα προσωπικά, Μενέξενε, οι έπαινοι των ανθρώπων αυτών προκαλούν διάθεση µεγάλης γενναιοψυχίας και κάθε φορά µένω ακίνητος στο άκουσµα και τη µαγεία των λόγων µε την εντύπωση, ότι αµέσως εκείνη τη στιγµή έχω γίνει ψηλότερος, ευγενέστερος και ωραιότερος. Και έρχονται πάντοτε µαζί µου ξένοι, πράγµα συνηθισµένο για µένα, και ακούν και αυτοί, απέναντι των οποίων εγώ αµέσως παίρνω αγερωχότερο ύφος. Γιατί κι εκείνοι ανάλογα επηρεάζονται στην εκτίµησή τους προς εµένα και προς την πόλη. Την βρίσκουν δηλαδή θαυµαστότερη από ό,τι την νόµιζαν πριν, γιατί πείθονται από τον ρήτορα για το µεγαλείο της. Και αυτή η έπαρσή µου διαρκεί περισσότερο από 3 ηµέρες. Τόσο έντονα εισδύει στην ακοή µου ο λόγος και η απαγγελία από το στόµα του οµιλητού, ώστε µόλις την τέταρτη ή την πέµπτη ηµέρα αναγνωρίζω τον εαυτό µου και αντιλαµβάνοµαι σε ποιο µέρος της γης βρίσκοµαι, ενώ µέχρι τότε έχω σχεδόν την αίσθηση ότι κατοικώ στα νησιά των µακάρων. Τόσο δεινούς ρήτορες έχουµε εµείς.

3 Εσύ Σωκράτη, πάντα ειρωνεύεσαι τους ρήτορες. Εν τούτοις, όποιος εκλεγεί τώρα θα βρεθεί, νοµίζω, σε δύσκολη θέση. Γιατί η απόφαση έχει ληφθεί ξαφνικά, ώστε θα αναγκασθεί ο ρήτορας να µιλήσει κάπως αυτοσχέδια. Από πού το συµπεραίνεις αυτό, αγαπητέ µου; Έχει ο καθένας τους έτοιµους λόγους, και εξάλλου δεν είναι δύσκολο να αυτοσχεδιάζει κανείς τέτοια θέµατα µάλιστα. Βέβαια, αν έπρεπε ο ρήτορας να επαινέσει Αθηναίους σε ακροατήριο Πελοποννησίων ή Πελοποννήσιους σε Αθηναίων, θα χρειαζόταν να είναι ικανός ρήτορας, για να πείσει και για να πετύχει. Όταν όµως µιλάει κανείς έχοντας ακροατές αυτούς ακριβώς τους οποίους και εγκωµιάζει, δεν είναι καθόλου δύσκολο να κάνει εντύπωση καλού ρήτορα. εν το νοµίζεις αυτό δύσκολο, Σωκράτη; Όχι µα το ία. Ώστε για τον εαυτό σου φαντάζεσαι ότι θα µπορούσες να µιλήσεις, αν χρειαζόταν και αν σε εξέλεγε η βουλή; Ασφαλώς, Μενέξενε. Προκειµένου µάλιστα για µένα, δεν είναι καθόλου περίεργο ότι µπορώ να εκφωνήσω λόγο, αφού συµβαίνει να έχω για δάσκαλό µου µια γυναίκα όχι απλά διακεκριµένη στην ρητορική, αλλά ακριβώς εκείνη, η οποία ανέδειξε και άλλους πολλούς και καλούς ρήτορες και µάλιστα έναν, ο οποίος είναι ο εξοχώτερος στην Ελλάδα, τον Περικλή του Ξανθίππου.

4 Ποια είναι αυτή; Ή προφανώς εννοείς την Ασπασία; Γι αυτήν πράγµατι µιλάω, και για τον Κόννον του Μητροβίου βέβαια. Γιατί αυτοί είναι οι δυο δάσκαλοί µου, ο ένας της µουσικής, η άλλη της ρητορικής. Λοιπόν δεν είναι καθόλου παράξενο ένας άνδρας που µορφώνεται έτσι, να είναι πολύ καλός στο να µιλάει. Αλλά και όποιος εκπαιδεύτηκε µε κατώτερη µόρφωση από µένα, αν διδάχθηκε µουσική από τον Λάµπρον και ρητορική από τον Αντιφώντα τον Ραµνούσιο, και αυτός θα µπορούσε να έχει πετύχει σαν ρήτορας, εφ όσον επαινεί Αθηναίους µεταξύ Αθηναίων. Και τι θα είχες να πεις εσύ, αν χρειαζόταν να µιλήσεις; Μόνος µου από τον εαυτό µου ίσως τίποτα, αλλά µόλις χθες άκουγα την Ασπασία, ενώ τελείωνε έναν επιτάφιο λόγο, ακριβώς µε τέτοιο περιεχόµενο. Γιατί άκουσε αυτά που λες εσύ, ότι δηλαδή επρόκειτο να εκλέξουν οι Αθηναίοι τον οµιλητή. Έπειτα άρχισε να µου αναπτύσσει το θέµα, και άλλα µεν τα έλεγε αυτοσχέδια, τι δηλαδή θα έπρεπε να πει ο ρήτορας, άλλα όµως τα είχε επινοήσει άλλη φορά, νοµίζω, όταν συνέθετε τον επιτάφιο που εκφώνησε ο Περικλής και προσπαθούσε να συγκολλήσει µερικά κοµµάτια από εκείνο τον λόγο. Ώστε θα µπορούσες τώρα να θυµηθείς αυτά που έλεγε η Ασπασία;

5 Ναι. Αλλιώς είναι ανάξιος µαθητής. Αυτή βέβαια προσπαθούσε να µου µάθει απ έξω τον λόγο και παρά λίγο να τις φάω γιατί ξεχνούσα τη συνέχεια. Λοιπόν να µου τον πεις εξάπαντος. Φοβάµαι µήπως θυµώσει η δασκάλα µου, αν πω σε άλλον τον λόγο της. Να µη φοβάσαι καθόλου, Σωκράτη, αλλά να τον πεις σε µένα και θα µε ευχαριστήσεις πολύ, είτε της Ασπασίας λόγο θέλεις να πεις είτε οποιουδήποτε. Φθάνει µόνο να µου τον πεις. Αλλά ίσως θα µε περιγελάσεις, αν φανώ, ότι γέρος άνθρωπος καταγίνοµαι ακόµα µε αστειότητες. Καθόλου, Σωκράτη. Πες µου τέλος πάντων είτε σοβαρά είτε αστεία. Όµως πρέπει βέβαια να εκτελώ τις επιθυµίες σου, ώστε αν µου ζητούσες να βγάλω το ιµάτιό µου και να χορέψω, θα το έκανα παρά λίγο και αυτό, εφόσον είµαστε µόνοι οι δυο µας. Λοιπόν άκου. Αυτή άρχισε, νοµίζω, τον λόγο της αµέσως από τους νεκρούς και µιλούσε έτσι: Οι προκείµενοι νεκροί µε έργα τιµήθηκαν, όπως τους άξιζε, και µετά τις τιµές αυτές πηγαίνουν τον µοιραίο δρόµο, αφού κηδεύτηκαν µε την πάνδηµο

6 συµµετοχή της πόλης και µε το συγγενικό πένθος των δικών τους. Αλλά ο νόµος προστάζει, και υποχρεώσή µας εξάλλου είναι, να αποδώσουµε στους άνδρες δια λόγου όση ακόµη τιµή οφείλεται σε αυτούς. Γιατί µε την εκφώνηση ενός ωραίου λόγου οι επιτελέσαντες ένδοξα έργα παραµένουν στην µνήµη και εξαίρονται στην ψυχή των ακροατών. Κατ ανάγκη λοιπόν ο λόγος θα έχει τέτοιο περιεχόµενο περίπου: Θα εγκωµιάσει ικανοποιητικά τους νεκρούς και θα παραινέσει µε ευµένεια τους ζώντες, συνιστώντας στα παιδιά και τους αδελφούς αυτών των ανδρών να γίνουν µιµητές της αρετής τους και παρηγορώντας τους πατέρες τους, τις µητέρες τους και όσους ζουν ακόµα από τους µακρινότερους συγγενείς τους. Με ποιον λόγο λοιπόν θα ανταποκριθώ σε αυτόν τον σκοπό; Με άλλες λέξεις, από πού είναι σωστό να αρχίσω τον έπαινο των γενναίων ανδρών, οι οποίοι και όσο ζούσαν ευχαριστούσαν τους δικούς τους µε την αρετή τους και µε τον θάνατό τους αντάλλαξαν την σωτηρία των ζωντανών; Νοµίζω ότι πρέπει να τους εγκωµιάσω σύµφωνα µε τη φυσική ανάπτυξη της αρετής τους. Υπήρξαν γενναίοι, γιατί γεννήθηκαν από γενναίους. Ας εγκωµιάσω πρώτα λοιπόν την καταγωγή τους, δεύτερον την τροφή και εκπαίδευσή τους και έπειτα ας επιδείξω πόσο ωραία και αντάξια προς αυτά ανδραγαθήµατα πραγµατοποίησαν. Η ευγενική καταγωγή των ανδρών αυτών έχει τη ρίζα της στη γέννηση των προγόνων τους, οι οποίοι δεν ήταν µετανάστες. Η γέννηση αυτή απέδειξε και για τους απογόνους τους αυτούς, ότι δεν έµεναν στη χώρα σαν µέτοικοι - πράγµα, το οποίο θα συνέβαινε, αν οι πρόγονοί τους είχαν έλθει από αλλού - αλλά σαν αυτόχθονες, ότι κατοικούσαν και ζούσαν σε πατρίδα πραγµατική και τρέφονταν όχι από µητριά, όπως άλλοι, αλλά από µητέρα, από τη χώρα στην οποία κατοικούσαν, και ότι τώρα νεκροί αναπαύονται σε δικούς τους τόπους της µητέρας γης που τους γέννησε και τους έθρεψε και τους έδωσε τη ζωή. Είναι λοιπόν δικαιότατο να τιµήσουµε πρώτα τη µητέρα αυτή. Γιατί έτσι συµβαίνει να εξαίρεται συγχρόνως και η ευγενική καταγωγή των ανδρών αυτών. Και αξίζει να επαινείται αυτή η χώρα όχι µόνο από εµάς, αλλά και από όλο τον κόσµο και για τα άλλα της πολλά καλά, αλλά, πρώτα και σπουδαιότερα, γιατί τυχαίνει να είναι αγαπητή στους θεούς. Βεβαιώνει αυτόν τον λόγο µου ο καυγάς και η απόφαση των θεών, οι οποίοι φιλονίκησαν γι αυτήν. Και µια πόλη, την οποία οι θεοί επαίνεσαν, πως δεν είναι δίκαιο να επαινείται από όλη την ανθρωπότητα; εύτερος έπαινος αυτής µπορεί να είναι το γεγονός, ότι στο απώτατο παρελθόν, όταν ολόκληρη η γη ανέδιδε και παρήγε παντός είδους ζώα και θηρία και βοσκήµατα, η δική µας χώρα στην εποχή αυτή απεδείχθη ότι δεν γέννησε και δεν καταπατήθηκε από άγρια θηρία, αλλά εξέλεξε από τα ζώα και γέννησε τον άνθρωπο, το πλάσµα δηλαδή, που υπερέχει από τα άλλα στη σύνεση και µόνο αυτό πιστεύει στη δικαιοσύνη και στους θεούς. Μεγάλη δε απόδειξη αυτού του λόγου, ότι δηλαδή η γη αυτή γέννησε τους προγόνους και αυτών και τους δικούς µας, είναι το εξής: κάθε ζώο, όταν γεννήσει, έχει και την κατάλληλη τροφή για το γέννηµά του. Και από αυτό φανερώνεται αν µια γυναίκα πράγµατι γέννησε, ή αν πήρε ξένο παιδί, αν δηλαδή δεν έχει πηγή

7 τροφής για το βρέφος της. Αυτό ακριβώς παρουσιάζει και η δική µας γη και µητέρα µας ως πειστική απόδειξη, ότι γέννησε ανθρώπους. Γιατί µόνη και πρώτη αυτή εκείνα τα χρόνια, παρήγαγε, σαν τροφή κατάλληλη για τον άνθρωπο, τον καρπό του σιταριού και του κριθαριού, µε τον οποίο ωραιότατα και υγιεινότατα τρέφεται το ανθρώπινο γένος, βεβαιώνοντας έτσι ότι πράγµατι αυτή γέννησε αυτό το ζώο. Και περισσότερο ισχύουν οι αποδείξεις αυτές για τη γη παρά για µια γυναίκα. Γιατί στην κυοφορία και τη γέννηση δεν έχει µιµηθεί η γη τη γυναίκα, αλλά η γυναίκα τη γη. Αυτό δεν τον καρπό δεν τον κράτησε ζηλότυπα, αλλά τον µοίρασε και στους άλλους. Κατόπιν δε βλάστησε για τα παιδιά της το δέντρο που δίνει το λάδι, το καταπραϋντικό των πόνων. Αφού δε έθρεψε και µεγάλωσε τα παιδιά της µέχρι την ήβη, προσκάλεσε σαν άρχοντες και δασκάλους αυτούς τους ίδιους τους θεούς. Αυτών τα ονόµατα είναι περιττό να τα αναφέρω στην προκείµενη περίσταση. Τα ξέρουµε τα ονόµατα των θεών, οι οποίοι οργάνωσαν τη ζωή µας, αφού σε µας πρώτους µετάδωσαν τις τέχνες για τις καθηµερινές µας ανάγκες και µας δίδαξαν την κτήση και την χρήση των όπλων για την άµυνα της χώρας. Αφού λοιπόν γεννήθηκαν και εκπαιδεύθηκαν µε τον τρόπο αυτό οι πρόγονοι των νεκρών αυτών, κατοικούσαν στη χώρα ζώντας σύµφωνα µε το πολίτευµα το οποίο θέσπισαν και για το οποίο είναι σωστό µε λίγες λέξεις να µιλήσω. Γιατί το πολίτευµα παιδαγωγεί τους ανθρώπους: το καλό τους καλούς, το δε αντίθετο τους κακούς. Ώστε είναι ανάγκη να κάνω φανερό, ότι οι προγενέστεροί µας έζησαν µε καλό πολίτευµα και αποτέλεσµα αυτού ακριβώς είναι η αρετή και εκείνων και των συγχρόνων, µεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι προκείµενοι νεκροί. Πράγµατι το πολίτευµα ήταν το ίδιο και τότε όπως και τώρα, δηλαδή αριστοκρατία. Με αυτή τη µορφή του πολιτεύµατος και τώρα πολιτευόµαστε και σχεδόν πάντοτε µετά από εκείνη την εποχή. Το ονοµάζουν άλλος δηµοκρατία, άλλος µε άλλο όνοµα, όπως του αρέσει καλύτερα. Αλλά ουσιαστικά είναι αριστοκρατία που περιορίζεται από τις ορθές γνωµατεύσεις του λαού. Άρχοντες βέβαια έχουµε πάντοτε. Αυτοί παίρνουν την εξουσία, άλλοτε κληρονοµικά άλλοτε κατ εκλογή. Επειδή όµως ο λαός κρατάει ως επί το πλείστον την πολιτική εξουσία, αυτός δίνει τα αξιώµατα και τις κυβερνητικές θέσεις σε αυτούς που κάθε φορά κρίθηκαν άριστοι. Ούτε η σωµατική ασθένεια, ούτε η φτώχεια, ούτε η αφάνεια των πατέρων γίνεται αιτία να αποκλεισθεί κανείς από τα κοινά. Ούτε µε τα αντίθετα πλεονεκτήµατα ανοίγεται σε κανέναν ο δρόµος προς τις τιµές, όπως συµβαίνει σε άλλες πόλεις. Εδώ ένας είναι ο όρος: κυβερνά και καταλαµβάνει αξιώµατα εκείνος που κρίθηκε σοφός ή αγαθός. Το δε πολίτευµα αυτό το δηµιούργησε σε µας η ισότιµη γέννηση. Γιατί οι µεν άλλες πόλεις κατοικήθηκαν από κάθε είδους και διαφόρων τάξεων ανθρώπους, ώστε τα πολιτεύµατά τους είναι ανώµαλα, ή τυραννικά ή ολιγαρχικά. Έτσι στην µεταξύ τους συµβίωση µερικοί θεωρούν τους άλλους σαν κυρίαρχους και αυτοί εκείνους σαν δούλους. Ενώ εµείς και οι δικοί µας, γεννηµένοι αδέλφια όλοι από µια µητέρα, κρίνουµε ανάξιο να είµαστε κυρίαρχοι και δούλοι ο ένας του άλλου. Απεναντίας, η φυσική µας ισογονία µας οδηγεί να ζητάµε και πολιτική κατά νόµο ισότητα και να µην παραδεχόµαστε στην

8 κοινωνία µας άρχοντες µε άλλα προσόντα εκτός από την κατοχή της αρετής και της φρόνησης. Αφού λοιπόν εκπαιδεύθηκαν µε κάθε ελευθερία οι πατέρες αυτών και ηµών, και αυτοί οι ίδιοι µετά, συντελούσης και της έµφυτης ευγένειας, παρουσίασαν σε όλο τον κόσµο πολλά και λαµπρά έργα και σαν άνθρωποι και σαν κράτος, πιστεύοντας ότι οφείλουν υπέρ της ελευθερίας και υπέρ των Ελλήνων να µάχονται και κατά των βαρβάρων και κατά των Ελλήνων αν χρειάζεται. εν έχω βέβαια τον χρόνο, για να διηγηθώ επάξια πως απέκρουσαν τον Εύµολπο και τις Αµαζόνες και παλαιότερους ακόµα εχθρούς, οι οποίοι εκστράτευσαν κατά της χώρας µας, και πως βοήθησαν τους Αργείους κατά των Καδµείων και τους Ηρακλείδες κατά των Αργείων. Άλλωστε και ποιητές έχουν ήδη υµνήσει σε όλους µας την αρετή αυτών των ανδρών µε τους ποιητικούς τους ύµνους. Ώστε, αν εγώ επιχειρήσω να υµνήσω τα ίδια έργα µε τη γυµνότητα του πεζού λόγου, ίσως φανώ κατώτερος. Γι αυτό προτιµώ να τα παραλείψω αυτά, εφόσον µάλιστα έχουν ήδη πάρει το βραβείο για την αξία τους. Υπάρχουν όµως και άλλα αξιόλογα έργα, για τα οποία ακόµη ποιητής δεν κέρδισε δόξα επαινώντας τα όπως τους έπρεπε, έργα, τα οποία περιµένουν τον υµνητή τους. Νοµίζω ότι αυτά πρέπει να επαινέσω σε αυτόν τον λόγο µου και να προκαλέσω άλλους να τα υµνήσουν και σε λυρική και σε άλλη ποίηση, όπως αξίζει σε κείνους που τα εκτέλεσαν. Από αυτά τα έργα αναφέρω σαν σπουδαιότερα τα εξής: Τους Πέρσες, οι οποίοι κυριαρχούσαν στην Ασία και ζητούσαν να υποδουλώσουν την Ευρώπη, τους απέκρουσαν τα παιδιά αυτής της γης και δικοί µας πατέρες. ίκαιο λοιπόν και υποχρέωσή µας είναι αυτούς πρώτα να θυµηθούµε και να επαινέσουµε την αρετή τους. Πρέπει µάλιστα, αν πρόκειται κανείς επάξια να τους επαινέσει, να εκτιµήσει την ανδρεία τους, µεταφερόµενος δια του λόγου του σε εκείνα τα χρόνια, όταν όλη η Ασία ήταν δούλη κιόλας στον τρίτο Πέρση βασιλέα. Από αυτούς τους τρεις βασιλείς ο µεν Κύρος, αφού ελευθέρωσε µε την προσωπική του γενναιότητα τους συµπολίτες του Πέρσες, και καθυπόταξε τους κυρίαρχους Μήδους, επεκράτησε σε όλη την άλλη Ασία µέχρι τα όρια της Αιγύπτου, ο δε γιός του Καµβύσης κατέκτησε την Αίγυπτο και όσο µέρος της Λιβύης µπορούσε, και τρίτος ο αρείος και κατά ξηρά εξέτεινε τα όρια του κράτους µέχρι την Σκυθία και µε το ναυτικό του κυριαρχούσε στην θάλασσα και τα νησιά µε τρόπο, ώστε ούτε να περνά από το νου κανενός καµιά ιδέα αντίστασης. Εξ άλλου όλων των ανθρώπων το φρόνηµα ήταν υποδουλωµένο. Τόσα πολλά και µεγάλα και µάχιµα έθνη είχε υποτάξει η περσική δύναµη. Ο αρείος λοιπόν επιρρίπτοντας σε µας και στους Ερετριείς την αιτία του πολέµου, µε την πρόφαση ότι επιβουλευτήκαµε τις Σάρδεις, έστειλε πεντακόσιες χιλιάδες στρατού µε µεταγωγικά και πολεµικά σκάφη και στόλο από 300 πλοία υπό τη στρατηγία του άτη, τον οποίο και διέταξε να επιστρέψει φέρνοντας τους Ερετριείς και τους Αθηναίους, αν ήθελε να διατηρήσει το κεφάλι του. Κι έπλευσε εκείνος στην Ερέτρια εναντίον ανδρών, οι οποίοι ήσαν µεταξύ των τότε Ελλήνων από τους πιο φηµισµένους πολεµιστές και αρκετοί στον αριθµό. Και όµως µέσα σε τρεις µέρες τους υπέταξε και

9 διερεύνησε τη χώρα τους ολόκληρη, ώστε κανείς να µη διαφύγει, µεταχειριζόµενος το εξής µέσο: Οι στρατιώτες του ήλθαν στα σύνορα της ερετρικής γης, παρατάχθηκαν αραιά από τη µια θάλασσα έως την άλλη, και κατόπιν, αφού ένωσαν τα χέρια τους, πέρασαν όλη τη χώρα, για να µπορούν να πουν στο βασιλιά τους, ότι κανείς δεν τους είχε ξεφύγει. Και µε το ίδιο σχέδιο κατέπλευσαν από την Ερέτρια στον Μαραθώνα, υποθέτοντας, ότι δεν θα είχαν καµιά δυσκολία να νικήσουν και τους Αθηναίους και αφού τους δέσουν µε τον ίδιο τρόπο, όπως και τους Ερετριείς να τους πάρουν µαζί τους. Όσο γίνονταν αυτά και προετοιµάζοντο τα επόµενα, κανείς Έλληνας δεν έσπευσε να βοηθήσει ούτε τους Ερετριείς ούτε τους Αθηναίους, εκτός από τους Λακεδαιµόνιους. Αλλά αυτοί ήλθαν την εποµένη της µάχης, ενώ όλοι οι άλλοι τροµαγµένοι απέφευγαν να πάρουν µέρος στον πόλεµο, ευχαριστηµένοι, γιατί αυτοί προς το παρόν ήταν εκτός κινδύνου. Εάν λοιπόν κανείς γυρίσει µε τη φαντασία του σε εκείνη την εποχή, θα καταλάβει ποια ήταν η αρετή εκείνων, που αντιµετώπισαν στον Μαραθώνα τον βαρβαρικό στρατό και ταπείνωσαν την έπαρση ολόκληρης της Ασίας και πρώτοι έστησαν τρόπαια νικώντας βαρβάρους. Αυτοί έδειξαν και δίδαξαν στους άλλους, ότι δεν ήταν ακαταµάχητη η δύναµη των Περσών, αλλά όσο µεγάλος και πλούσιος µπορεί να είναι ένας στρατός πάντα υποχωρεί µπροστά στους γενναίους. Όσον αφορά εµένα, διακηρύσσω, ότι εκείνοι οι άνδρες δεν είναι µόνον πατέρες των σωµάτων µας, αλλά και πατέρες της ελευθερίας και της δικής µας και όλων όσων κατοικούν στην ήπειρο αυτή. Γιατί εκείνο το κατόρθωµα γνωρίζοντας οι Έλληνες τόλµησαν να αγωνισθούν τις µετέπειτα µάχες υπέρ της σωτηρίας τους, αφού πήραν µάθηµα από τους Μαραθωνοµάχους. Ώστε σε αυτόν τον λόγο µου οφείλω να δώσω τον καλύτερο έπαινο σε εκείνους. Και αµέσως µετά σε όσους ναυµάχησαν και νίκησαν γύρω από τη Σαλαµίνα και απέναντι στο Αρτεµήσιο. Πράγµατι και για τους άνδρες αυτούς πολλά θα είχε να διηγηθεί κανείς, δηλαδή τι είδους επιθέσεις υπέµειναν και στην ξηρά και στη θάλασσα και πως τις απέκρουσαν. Θα αναφέρω όµως και γι αυτούς, ό,τι νοµίζω καλύτερο, ότι δηλαδή αυτοί συµπλήρωσαν το έργο αυτών που πολέµησαν στον Μαραθώνα. Γιατί όσοι βρίσκονταν στον Μαραθώνα απέδειξαν στους Έλληνες τόσο µόνο, ότι στην ξηρά είναι δυνατόν λίγοι να αποκρούσουν πολλούς βαρβάρους. εν µπορούσε όµως να ξέρει κανείς αν θα γινόταν το ίδιο και σε ναυτικό αγώνα, και µάλιστα οι Πέρσες είχαν φήµη, ότι κατά θάλασσα ήταν ακαταµάχητοι, γιατί και πολλοί και πλούσιοι και έµπειροι και ρωµαλέοι ήταν. Αυτό ακριβώς το κατόρθωµα των ανδρών, που τότε ναυµάχησαν, αξίζει να το εγκωµιάσω, γιατί διέλυσαν τον φόβο που κατείχε τους Έλληνες και τους έκανε να τροµάζουν το πλήθος των πλοίων και των ανδρών. Γεγονός πάντως είναι ότι τόσο εκείνοι που πολέµησαν στον Μαραθώνα όσο και αυτοί που ναυµάχησαν στη Σαλαµίνα δίδαξαν τους Έλληνες. Αυτοί τους έµαθαν και τους συνήθισαν να µη φοβούνται τους βαρβάρους, οι µεν πρώτοι στην ξηρά οι δε άλλοι στη θάλασσα. Ως τρίτο και κατά χρονολογική σειρά και κατά αρετήν έργο από αυτά που εξασφάλισαν στους Έλληνες την σωτηρία, αναφέρω τη µάχη στις Πλαταιές,

10 κοινή πια µάχη και για τους Λακεδαιµονίους και για τους Αθηναίους. Αναµφίβολα αυτοί όλοι αντιµετώπισαν τον µεγαλύτερο και φοβερότερο αγώνα και γι αυτή τους τη γενναιότητα και τώρα εγκωµιάζονται από εµάς και στο µέλλον από τους µεταγενέστερους. Αλλά και µετά τις νίκες αυτές πολλές ελληνικές πόλεις ήταν ακόµη στην συµµαχία του βαρβάρου και γινόταν γνωστό ότι ο βασιλιάς είχε στο µυαλό του να επιχειρήσει ο ίδιος νέα επίθεση κατά των Ελλήνων. Είναι δίκαιο λοιπόν να αναφέρω και αυτούς, οι οποίοι µετά από τα έργα των προηγουµένων ολοκλήρωσαν τη σωτηρία, καθαρίζοντας και διώχνοντας από τη θάλασσα κάθε βαρβαρικό στοιχείο. Και ήταν αυτοί όσοι ναυµάχησαν στις εκβολές του Ευρυµέδοντα και όσοι εκστράτευσαν στην Κύπρο και όσοι έπλευσαν στην Αίγυπτο και σε άλλους πολλούς τόπους. Σε αυτούς οφείλεται ανάµνηση και ευγνωµοσύνη, γιατί έκαναν τον βασιλιά να φροντίζει κατατροµαγµένος για την δική του σωτηρία και να µην σχεδιάζει την καταστροφή των Ελλήνων. Αυτόν τον πόλεµο κατά των βαρβάρων τον πολέµησαν µέχρι τέλους όλοι οι πολίτες αυτής της πόλης σώζοντας και τους εαυτούς τους και τους άλλους οµόγλωσσους. Εν τούτοις µετά την ειρήνη έπληξε την πόλη µας, όταν ήταν στο απόγειο της δόξας της, το κακό ακριβώς που συνηθίζει να πλήττει και τους ευτυχισµένους ανθρώπους, δηλαδή πρώτα η ζήλεια και έπειτα από τη ζήλεια ο φθόνος. Και το κακό αυτό έφερε την πόλη µας σε ακούσια εχθρότητα κατά των Ελλήνων. Έπειτα, όταν κηρύχθηκε πόλεµος, συγκρούσθηκαν οι Αθηναίοι, µαχόµενοι υπέρ της ελευθερίας των Βοιωτών µε τους Λακεδαιµόνιους στην Τανάγρα, αλλά επειδή η µάχη υπήρξε αµφίρροπη, κρίθηκε η έκβαση του πολέµου στον επόµενο αγώνα. ηλαδή οι µεν Λακεδαιµόνιοι έσπευσαν να φύγουν εγκαταλείποντας τους συµµάχους τους, ενώ οι δικοί µας νίκησαν µετά από τρεις ηµέρες στα Οινόφυτα και εκτελώντας έργο δικαιοσύνης επανέφεραν τους άδικα εξορισθέντες. Αυτοί πρώτοι µετά τον Περσικό πόλεµο, υποστηρίζοντας πλέον Έλληνες εναντίον Ελλήνων χάριν της ελευθερίας, πολεµώντας γενναία και ελευθερώνοντας τους συµµάχους τους, πρώτοι µπήκαν σε αυτό το µνήµα µε τις τιµές της πόλης. Κατόπιν, όταν γενικεύθηκε ο πόλεµος και ήλθαν όλοι οι Έλληνες εναντίον µας και δενδροτόµησαν τη γη µας - ωραία ευγνωµοσύνη πλήρωσαν στην πόλη! -, οι δικοί µας τους νίκησαν σε ναυµαχία και αφού αιχµαλώτησαν στη Σφακτηρία τους αρχηγούς των Λακεδαιµονίων, αν και µπορούσαν να τους σκοτώσουν, τους λυπήθηκαν και τους έδωσαν πίσω. Και έκαναν ειρήνη νοµίζοντας ότι εναντίον οµοφύλων τους έπρεπε να πολεµήσουν µέχρι νίκης και όχι µέχρι εξοντώσεως, όπως θα έκαναν εναντίον βαρβάρων, ώστε να µη γίνει αφορµή η οργή µιας πόλης να καταστραφεί και όλη η Ελλάδα. Αξίζει πράγµατι να επαινέσει κανείς αυτούς τους άνδρες, οι οποίοι, αφού πολέµησαν αυτόν τον πόλεµο, τάφηκαν εδώ, γιατί αυτοί απέδειξαν ψευδή τα λεγόµενα µερικών, οι οποίοι αµφισβητούσαν την υπεροχή των Αθηναίων στον προηγούµενο πόλεµο, τον εναντίον των βαρβάρων. Στην προκειµένη περίσταση, νικώντας στον εµφύλιο πόλεµο και αιχµαλωτίζοντας τους αρχηγούς των άλλων Ελλήνων, απέδειξαν ότι µπορούν να νικούν σε µεµονωµένο αγώνα εκείνους, µαζί µε τους οποίους τότε νικούσαν από κοινού τους βαρβάρους.

11 Αλλά µετά την ειρήνη αυτή έγινε τρίτος φοβερός και ανέλπιστος πόλεµος, του οποίου οι νεκροί, πολλοί και γενναίοι, κείνται κι αυτοί σε τούτο το µνήµα. Πολλοί έπεσαν στις ακτές της Σικελίας, αφού έστησαν πολλά τρόπαια αγωνιζόµενοι υπέρ της ελευθερίας των Λεοντίνων, επειδή έσπευσαν σε αυτούς τους τόπους για να βοηθήσουν αυτούς υπακούοντας στους συµµαχικούς όρκους. Αλλά επειδή εξ αιτίας της µεγάλης απόστασης η πόλη βρέθηκε σε δύσκολη θέση και δεν µπορούσε να στείλει βοήθεια, γι αυτό το λόγο κουράστηκαν και ατύχησαν. Όµως και οι εχθροί αυτών των ανθρώπων, οι εχθροί εναντίον των οποίων πολέµησαν, επαινούν τη σωφροσύνη και την ανδρεία τους περισσότερο απ όσο άλλοι επαινούν σαν φίλοι τους φίλους τους. Άλλοι έπεσαν σε ναυµαχίες που έγιναν στον Ελλήσποντο, όπου µέσα σε µια µέρα συνέλαβαν όλα τα πλοία των εχθρών και έδωσαν και άλλες πολλές ναυµαχίες νικηφόρα. Και να γιατί χαρακτήρισα φοβερό και ανέλπιστο αυτό τον πόλεµο: Σε τέτοιο σηµείο ανταγωνισµού προς την πόλη µας έφθασαν οι άλλοι Έλληνες, ώστε τόλµησαν να έλθουν σε διαπραγµατεύσεις µε το βασιλέα (των Περσών), τον µεγαλύτερο εχθρό µας, αυτόν, τον οποίο εκδίωξαν από κοινού µε µας, να τον φέρουν πίσω για ατοµικό τους συµφέρον, αυτόν τον βάρβαρο εναντίον Ελλήνων και να συνασπίσουν εναντίον της πόλης µας όλους, και Έλληνες και βαρβάρους. Αλλά ακριβώς τότε έγινε ολοφάνερη η δύναµη και η γενναιότητα της πόλης. Ενώ δηλαδή νόµιζαν ότι αυτή είχε πια συντριβεί στον πόλεµο και είχε αποκλεισθεί ο στόλος µας στην Μυτιλήνη, στάλθηκε προς αυτόν βοήθεια 60 πλοίων, στα οποία επέβαιναν οι ίδιοι οι πολίτες. Και έχουν και αυτόν εδώ τον τάφο, έστω και αν είχαν την ανάξια τύχη να µην περιµαζευτούν από τη θάλασσα, φθάνει ότι έδειξαν οµολογουµένως γενναιότητα νικώντας τους εχθρούς και ελευθερώνοντας τους δικούς τους. Αυτούς οφείλουµε να µνηµονεύουµε και να επαινούµε πάντοτε. Γιατί µε τη γενναιότητα εκείνων κερδίσαµε όχι µόνο την τότε ναυµαχία, αλλά και τον υπόλοιπο πόλεµο. Χάρις σ αυτούς η πόλη µας απέκτησε την φήµη ότι δεν θα συντριβεί ποτέ, και αν ακόµη όλοι ενωθούν εναντίον της. Και ήταν δικαιολογηµένη αυτή η φήµη. Νικηθήκαµε εµείς όχι όµως από τους άλλους, αλλά από τις εσωτερικές µας διαιρέσεις. Εκείνοι ακόµα και τώρα δεν µπορούν να µας νικήσουν, αλλά µεταξύ µας χωριστήκαµε σε νικητές και νικηµένους. Ακολούθησε έπειτα µια περίοδος ησυχίας και εξωτερικής ειρήνης, κατά την οποία διεξήχθη ο εσωτερικός µας πόλεµος, µε τέτοιο τρόπο, ώστε ο καθένας να εύχεται έτσι να διαταραχθεί η πατρίδα του, αν οπωσδήποτε πρέπει να περιέλθει σε αυτή την κατάσταση. Με πόση πράγµατι ευχαρίστηση και οικειότητα ενώθηκαν οι πολίτες που είναι από τον Πειραιά και από το Άστυ, πράγµα που δεν το περίµεναν οι άλλοι Έλληνες, και µε πόση µετριοπάθεια σταµάτησαν τον πόλεµο εναντίον αυτών που κατέφυγαν στην Ελευσίνα. Αιτία βέβαια για όλα αυτά δεν είναι άλλη παρά η πραγµατική συγγένεια, η οποία κάνει τους πολίτες να αγαπώνται µε αγάπη διαρκή και συγγενική όχι µόνο µε λόγια αλλά και µε έργα. Πρέπει µε την ανάµνησή µας να τιµάµε και αυτούς, όσους πέθαναν σε αυτόν τον πόλεµο µαχόµενοι εναντίον αλλήλων, και να τους συµφιλιώνουµε κατά την εορτή αυτή, όπως µπορούµε, µε ευχές δηλαδή και µε θυσίες, επικαλούµενοι τους θεούς που τους εξουσιάζουν, αφού και εµείς οι ζωντανοί έχουµε συµφιλιωθεί. Άλλωστε δεν σκότωσαν ο ένας τον άλλο από κακία, ούτε από έχθρα, αλλά από κακοτυχία. Και µάρτυρες

12 τούτων είµαστε εµείς οι ζωντανοί. Οι συγγενείς των νεκρών και της µιας και της άλλης παράταξης συγχωρήσαµε ο ένας τον άλλο και για όσα κάναµε και για όσα πάθαµε. Έπειτα, αφού παγιώθηκε η εσωτερική ειρήνη, η πόλη απέφυγε να αναµιχθεί σε εξωτερικό πόλεµο. Εναντίων των βαρβάρων δεν µνησικακούσε, γιατί έπαθαν από αυτή αρκετά σαν εκδίκηση. Αλλά εναντίον των Ελλήνων είχε µεγάλη αγανάκτηση, ενθυµούµενη, ότι όσα καλά ευεργετήθηκαν από αυτήν τα πλήρωσαν - µε ποια αγνωµοσύνη! - συµπράττοντας µε τους βαρβάρους και αιχµαλωτίζοντας τον στόλο, που κάποτε τους έσωσε και γκρεµίζοντας τα τείχη τα οποία εµείς θυσιάσαµε για να µην πέσουν τα δικά τους. Πάντως η πόλη αποφασισµένη να µην βοηθήσει πια τους Έλληνες, των οποίων η ελευθερία κινδύνευε είτε από βαρβάρους είτε από άλλους Έλληνες, πολιτευόταν ανάλογα. Ενώ λοιπόν εφαρµόζαµε αυτή την πολιτική, οι Λακεδαιµόνιοι νοµίζοντας πως είχαµε πια πέσει εµείς οι προστάτες της ελευθερίας και ότι ήταν έργο τους πια να κυριαρχήσουν αυτοί πάνω στους άλλους, έβαλαν σε πράξη αυτό το πρόγραµµα. Και τι χρειάζεται να µακρολογώ; Αν ανέφερα όσα επακολούθησαν θα έλεγα γεγονότα όχι παλαιά ούτε καν αναγόµενα σε προηγούµενη γενεά. Από προσωπική µας εµπειρία πράγµατι γνωρίζουµε πόσο τροµαγµένοι ήλθαν να ζητήσουν την βοήθεια της πόλης τόσο οι πρώτοι των Ελλήνων Αργείοι και Βοιωτοί και Κορίνθιοι όσο και ο βασιλιάς - το πιο εκπληκτικό όλης αυτής της µεταβολής - βρέθηκε σε τόσο άσχηµη θέση, ώστε να µην έχει από πουθενά αλλού δυνατότητα σωτηρίας παρά µόνο από αυτήν εδώ την πόλη, την οποία άλλοτε προσπαθούσε να καταστρέψει. Όµως βέβαια, αν ήθελε κανείς να προσάψει µια δίκαιη κατηγορία στην πόλη µας, αυτό µόνο θα είχε να πει στ αλήθεια, ότι πάντα είναι πολύ ευσπλαχνική και πρόθυµη να υπηρετήσει τον ασθενέστερο. Ακριβώς και σε εκείνη την περίσταση δεν στάθηκε ικανή να επιµείνει και να διαφυλάξει όσα είχε αποφασίσει, να µη συντρέξει δηλαδή κανέναν από όσους την αδίκησαν, έστω κι αν αυτός διέτρεχε τον κίνδυνο να υποδουλωθεί, αλλά συγκινήθηκε και έδωσε βοήθεια. Και τους µεν Έλληνες µε τη δική της συνδροµή έσωσε από τη δουλεία, ώστε έµειναν ελεύθεροι, µέχρις ότου αυτοί πάλι οι ίδιοι προκάλεσαν την υποδούλωσή τους. Τον βασιλιά όµως δεν τόλµησε επίσηµα να βοηθήσει σεβόµενη τα τρόπαια του Μαραθώνα και της Σαλαµίνας και των Πλαταιών, αλλά και µόνο και µόνο που του έστειλε εξόριστους και εθελοντές να τον βοηθήσουν, αναµφισβήτητα τον έσωσε. Αφού δε ανοικοδόµησε τα τείχη της και ναυπήγησε στόλο, έλαβε επίσηµα µέρος στον πόλεµο, εφόσον αναγκάσθηκε να πολεµήσει, και αγωνιζόταν εναντίον των Λακεδαιµονίων στο πλευρό των Παρίων. Αλλά ο βασιλιάς φοβήθηκε την πόλη επειδή έβλεπε, ότι οι Λακεδαιµόνιοι εξαντλούνταν στον κατά θάλασσα πόλεµο και, θέλοντας να ξεκοπεί από τη συµµαχία, απαιτούσε να περιέλθουν στην υπηκοότητά του οι Έλληνες που βρίσκονταν σε εκείνη την ήπειρο, τους οποίους πριν είχαν παραδώσει οι

13 Λακεδαιµόνιοι στην εξουσία του. Το έθεσε δε αυτό σαν όρο της συµµαχίας σε µας και µε τους άλλους συµµάχους, πιστεύοντας ότι δεν θα θελήσουµε τέτοιο πράγµα, ώστε να έχει πρόφαση για την αποστασία του. Και ως προς τους άλλους µεν πλανήθηκε, γιατί συµφώνησαν στην παράδοση και έκαναν συνθήκες και ορκίσθηκαν οι Κορίνθιοι και οι Αργείοι και οι Βοιωτοί και οι άλλοι σύµµαχοι, ότι θα παραδώσουν τους Έλληνες που βρίσκονταν σε εκείνη την ήπειρο, εφόσον ο βασιλιάς επρόκειτο να τους δίνει χρήµατα. Και µόνοι εµείς δεν τολµήσαµε ούτε να παραδώσουµε Έλληνες, ούτε να κάνουµε όρκους µαζί του. Τόσο σταθερή και αµόλυντη και από τη φύση της µισοβάρβαρη είναι η γενναιότητα και η ελευθερία της πόλης, γιατί είµαστε γνήσιοι Έλληνες και ανόθευτοι από βαρβαρικό αίµα. Γιατί δεν ζουν στην κοινωνία µας Πέλοπες ή Κάδµοι ή Αίγυπτοι και αναοί και άλλοι πολλοί, οι οποίοι συµβατικά είναι Έλληνες, ενώ από καταγωγή είναι βάρβαροι. Εµείς µένουµε αυτούσιοι Έλληνες όχι βαρβαρόµεικτοι και γι αυτό έχει εγχαρακτεί στην πόλη έντονο το µίσος κατά των ξένων φυλών. Το γεγονός όµως είναι ότι και πάλι βρεθήκαµε αποµονωµένοι, γιατί δεν θέλαµε να κάνουµε το αισχρό και ανόσιο έργο να παραδώσουµε Έλληνες σε βάρβαρους. Φθάσαµε λοιπόν στην ίδια περίπτωση, η οποία και πριν έγινε αιτία να ηττηθούµε στον πόλεµο, αλλά µε τη βοήθεια του θεού αυτή τη φορά σταµατήσαµε τον πόλεµο µε τις πιο καλές συνθήκες από ποτέ πριν. Γιατί σταµατήσαµε τις εχθροπραξίες διατηρώντας τον στόλο και τα τείχη και τις αποικίες µας έτσι ώστε ικανοποιηµένοι τις έπαυσαν και οι εχθροί. Χάσαµε όµως και στον πόλεµο αυτό γενναίους άνδρες. Αυτούς που σκοτώθηκαν στην Κόρινθο λόγω εδαφικής δυσχέρειας και όσους από προδοσία έπεσαν στο Λέχαιο. Γενναίοι υπήρξαν και όσοι ελευθέρωσαν τον βασιλιά και όσοι εκδίωξαν τους Λακεδαιµόνιους από τη θάλασσα. Αυτούς επαναφέρω στην ανάµνησή σας και σεις πρέπει να επαινείτε µαζί µου και να τιµάτε αυτούς τους άνδρες. Και όσα µεν έργα των ανδρών αυτών ανέφερα, που τάφηκαν εδώ, καθώς και των άλλων, όσοι έπεσαν υπέρ της πόλης µας, είναι βέβαια έργα πολλά και υπέροχα, αλλά ακόµη περισσότερα και θαυµαστότερα είναι όσα έχω παραλείψει.. Γιατί δεν θα αρκούσαν πολλές µέρες και νύχτες σ αυτόν, που θα ήθελε να τα διηγηθεί όλα. Κάθε ένας λοιπόν οφείλει µε την ανάµνηση των έργων τους να παρακινεί τους απογόνους των νεκρών αυτών να µην εγκαταλείπουν την τάξη των προγόνων, όπως έχουν καθήκον να µην εγκαταλείπουν την τάξη τους στον πόλεµο και να µην οπισθοχωρούν νικηµένοι από δειλία. Εγώ βέβαια και τώρα παρακινώ σε αυτό εσάς, τα παιδιά γενναίων ανδρών, και στο µέλλον, όπου συναντώ κανένα από εσάς, θα σας υπενθυµίζω και µε επιµονή θα σας συµβουλεύω να είσθε πρόθυµοι για τις γενναιότατες πράξεις. Στην δε παρούσα περίσταση είναι δίκαιο να σας πω όσα οι πατέρες σας, όταν βρέθηκαν µπροστά στο θάνατο, µας παράγγειλαν να λέµε εµείς στους ζωντανούς, λόγια που είπαν, όταν επρόκειτο να αντιµετωπίσουν τον κίνδυνο. Θα σας πω και όσα άκουσα από το στόµα τους και, συµπεραίνοντας από τα λόγια τους, θα πω εξ ονόµατός τους όσα περίπου θα έλεγαν τώρα

14 αυτοί, αν επανέρχονταν στη ζωή. Εσείς θα υποθέσετε ότι ακούτε από εκείνους τους ίδιους όσα σας λέω. Έλεγαν λοιπόν τα εξής: Παιδιά, αυτή καθ αυτήν τη παρούσα στιγµή αποδεικνύεται ότι είσθε γεννηµένοι από ανδρείους πατέρες. Εµείς έχουµε την δυνατότητα να σώσουµε όπως όπως τη ζωή µας, αλλά εν τούτοις προτιµάµε πιο καλά να πεθάνουµε ένδοξα παρά να ρίξουµε στο όνειδος εσάς τους απογόνους µας και να ντροπιάσουµε τους πατέρες και τους προγόνους µας όλους, πεισµένοι, ότι δεν αξίζει να ζει εκείνος που ντροπιάζει τους δικούς του και ότι αυτόν τον άνθρωπο δεν τον αγαπά ούτε άνθρωπος κανείς ούτε θεός, ούτε στη γη ούτε κάτω από τη γη µετά από το θάνατό του. Πρέπει λοιπόν ενθυµούµενοι τα λόγια µας, να εκτελείτε µε ανδρεία το έργο σας, έστω και αν επιδίδεσθε σε άλλη παρά σε πολεµική ασχολία, και να ξέρετε, ότι ο πλούτος που αποκτήθηκε µε ανανδρία δεν φέρνει ευτυχία σ αυτόν που τον κατέχει. Γιατί αυτός πλουτίζει για άλλον και όχι για τον εαυτό του. Ούτε το σωµατικό κάλλος και η δύναµη φαίνονται να έχουν την αξία που τους αρµόζει, όταν είναι προσόντα ενός δειλού, αλλά απεναντίας κάνουν παραφωνία και αποκαλύπτουν περισσότερο το ελάττωµα και ξεσκεπάζουν τη δειλία. Και κάθε πνευµατική επίδοση, όταν χωρίζεται από τη δικαιοσύνη και την άλλη αρετή, φαίνεται πανουργία και όχι σοφία. Γι αυτό να προσπαθείτε και στα πρώτα και στα τελευταία και σε όλη σας τη ζωή να στρέφετε όλη την προθυµία µε όλους τους τρόπους σε αυτό: πώς να ξεπεράσετε και εµάς και τους προγόνους στην δόξα. Αλλιώς, να ξέρετε ότι, αν εµείς σας ξεπερνάµε στην αρετή, αυτή η υπεροχή µας µας δίνει ντροπή, ενώ αν είµαστε κατώτεροί σας, αυτό µας κάνει ευτυχισµένους. Θα γίνουµε εµείς οι νικηµένοι και σεις οι νικητές αν εσείς βάλετε σαν σκοπό της ζωής σας, να µην καταχρασθείτε τη δόξα των προγόνων σας και να µην την ξοδέψετε, συναισθανόµενοι ότι για έναν άνδρα ο οποίος δίνει κάποια αξία στον εαυτό του, δεν υπάρχει άλλο αισχρότερο πράγµα παρά να εµφανίζεται τιµώµενος, όχι για τα προσωπικά του έργα αλλά για δόξα προγόνων. Βέβαια είναι για τους µεταγενέστερους καλός και µεγαλοπρεπής θησαυρός και υπάρχουν προγονικές τιµές. Αλλά είναι άνανδρο και αισχρό να χρησιµοποιεί κανείς έναν θησαυρό, είτε χρηµάτων είτε τιµών, επειδή ο ίδιος δεν έχει δικά του αποκτήµατα και ένδοξα έργα, και να µην τον παραδίνει στους απογόνους του. Και αν µεν επιδιώξετε αυτά στη ζωή σας, θα έλθετε κοντά µας αγαπηµένοι προς αγαπηµένους, όταν σας φέρει η κοινή µας µοίρα. Αν όµως αµελήσετε και φανείτε δειλοί, κανείς δεν θα σας υποδεχθεί µε προθυµία. Για τα παιδιά ας τελειώσει µε αυτά ο λόγος µου. Όσοι δε έχουµε πατέρες και µητέρες, οφείλουµε πάντα να τους παρηγορούµε, ώστε να υποµένουν όσο το δυνατόν πιο γαλήνια την συµφορά, αν τυχόν συµβεί να έλθει το κακό, και να µην παρασυρόµαστε σε θρήνους µαζί τους. Γιατί δεν θα έχουν ανάγκη από άλλον για να νοιώσουν την λύπη τους. Θα είναι αρκετή η δυστυχία που τους ήρθε, για να το κάνει από µόνη της αυτό. Απεναντίας σαν γιατροί και παρήγοροι του πόνου τους να τους θυµίζουµε ότι οι θεοί έχουν εισακούσει τις µεγαλύτερες προσευχές τους. εν εύχονταν βέβαια να αποκτήσουν αθάνατα παιδιά, αλλά ενάρετα και δοξασµένα. Και τα πέτυχαν

15 αυτά, τα οποία είναι και τα µεγαλύτερα αγαθά. Εξ άλλου δεν είναι εύκολο σε θνητό άνθρωπο να του πηγαίνουν όλα στη ζωή κατά τη δική του απόφαση. Και αν µεν υποµένουν µε θάρρος τις συµφορές, θα φανούν ότι πράγµατι είναι πατέρες ανδρείων παιδιών και αυτοί επίσης ανδρείοι. Αν όµως αφήσουν να τους νικήσει η λύπη, θα προκαλέσουν υποψία, ή ότι δεν είναι γονείς µας ή ότι ψεύδονται όσοι µας επαινούν. Αλλά ούτε το ένα ούτε το άλλο πρέπει να τίθεται σε αµφισβήτηση, αλλά εκείνοι πιο πολύ να γίνονται οι δικοί µας επαινέτες µε τη διαγωγή τους, αποδεικνύοντας µε ολοφάνερο τρόπο ότι πράγµατι είναι πατέρες άνδρες ανδρών. Πράγµατι το απόφθεγµα Μηδέν άγαν που λέγεται τόσους αιώνες θεωρείται σωστή φράση. Και αλήθεια εκφράζει µια λαµπρή σκέψη. Γιατί ο άνθρωπος, ο οποίος έχει εξαρτήσει από τον εαυτό του όλους τους συντελεστές, που οδηγούν στην ευτυχία ή κοντά στην ευτυχία, και δεν αφήνει να ταλαντεύονται σε άλλους ανθρώπους, των οποίων η ατυχία ή η δυστυχία αναγκαστικά επηρεάζει και τη δική του διάθεση, αυτός είναι ο σώφρων και αυτός ο ανδρείος και ο φρόνιµος. Αυτός, και όταν αποκτά χρήµατα και παιδιά, και όταν τα χάνει, θα πείθετε εντελώς σε αυτό το παράγγελµα. Τέτοιοι άνθρωποι του µέτρου να είναι και οι δικοί µας γονείς. Το απαιτούµε αυτό και το θέλουµε και το τονίζουµε. Τέτοιοι αναδεικνυόµαστε κι εµείς τώρα. εν αγανακτούµε ούτε κυριευόµαστε από φόβο εξ αιτίας του γεγονότος ότι όταν χρειαστεί πρέπει να θυσιάσουµε τη ζωή µας. Παρακαλούµε λοιπόν τους πατέρες και τις µητέρες µας να περάσουν την υπόλοιπη ζωή τους εφαρµόζοντας την ίδια ακριβώς αρχή και να ξέρουν ότι δεν θα µας ευχαριστήσουν καθόλου µε τους θρήνους και µε τους οδυρµούς τους. Τουναντίον, αν έχουν οι νεκροί κάπως την αίσθηση των ζωντανών, θα µας δυσαρεστήσουν πολύ, αν βασανίζουν τον εαυτό τους και αν κάµπτονται από τις συµφορές. Ενώ, αν πενθούν µε υποµονή και µε µέτρο, θα µας δίνουν τη µεγαλύτερη ευχαρίστηση. Γιατί η δική µας ζωή, ναι µεν θα τελειώσει, αλλά θα τελειώσει µε το τέλος που είναι το ωραιότερο για ανθρώπινη ζωή, ώστε µάλλον να τιµάτε παρά να θρηνείτε τον θάνατο αυτής. Εάν δε οι γονείς µας αφιερώσουν την φροντίδα τους στο να προστατεύουν και να τρέφουν τις γυναίκες και τα παιδιά µας, θα ξεχνούν και θα ζουν καλύτερα και λογικότερα και αγαπητότερα σε µας. Αρκούν αυτά σαν µηνύµατα εκ µέρους µας προς τους δικούς µας. Προς δε τους συµπολίτες µας θα είχαµε να απευθύνουµε την παράκληση να µας φροντίζουν τους πατέρες και τους γιούς µας, αυτούς µεν εκπαιδεύοντας στην κοσµιότητα, εκείνους δε τρέφοντας αξιοπρεπώς στα γηρατειά τους. Αλλά τώρα ξέρουµε ότι, και αν δεν τους παρακαλέσουµε, αυτοί θα πάρουν την φροντίδα που τους αξίζει. Λοιπόν, παιδιά και γονείς των πεσόντων, αυτά µας ανέθεσαν εκείνοι να πούµε και εγώ όσο µπορώ πιο πρόθυµα σας τα διαβιβάζω. Και σας παρακαλώ εκ µέρους τους, εσείς οι γιοί να µιµηθείτε τους πατέρες σας. Εσείς οι γονείς να µην αποθαρρύνεσθε, γιατί εµείς και σαν ιδιώτες και σαν κράτος θα φροντίσουµε για τα γηρατειά σας και θα παρέχουµε την προστασία µας στον καθένα, οποιονδήποτε συγγενή εκείνων, όπου κάθε ένας µας τον συναντά. Ως προς την πόλη ξέρετε και σεις οι ίδιοι µε ποιον τρόπο φροντίζει για τους συγγενείς αυτών

16 που σκοτώθηκαν σε πόλεµο, ότι δηλαδή µε ειδικούς νόµους προστατεύει τα παιδιά και τους γονείς τους και έχει αναθέσει σε έναν από τους πιο σπουδαίους άρχοντες να προσέχει περισσότερο, απ ό,τι κάνει για τους άλλους πολίτες, µήπως αδικηθούν οι πατέρες και οι µητέρες αυτών. Συνεισφέρει δε και αυτή στη συντήρηση των παιδιών τους, πρόθυµη να τα κάνει να ξεχάσουν όσο το δυνατό περισσότερο την ορφάνια τους. Η πόλη παίρνει απέναντί τους θέση πατέρα, εφ όσον είναι ακόµη παιδιά, και, όταν φθάσουν στο όριο της ανδρικής ηλικίας, τα αποδίδει στην οικογένειά τους, αφού τα εφοδιάσει µε πλήρη οπλισµό. Με αυτό προσπαθεί να τους δείξει και να τους υπενθυµίσει τα έργα του πατέρα τους, δίνοντας σε αυτά τις αξίες της πατρικής αρετής, ενώ εξάλλου γίνεται καλός οιωνός να εγκαινιάζει ο νέος στολισµένος µε όπλα την είσοδό του στην πατρική εστία, την οποία αναλαµβάνει µε σθένος να κυβερνήσει. Τους ίδιους τους πεσόντες δεν σταµατά να τιµά ποτέ. Κάθε χρόνο τελεί γι αυτούς, όλους µαζί, όσα καθιερωµένα γίνονται για τον καθένα εκ µέρους της οικογένειάς του, και εκτός από αυτά, οργανώνει αγώνες γυµναστικούς και ιππικούς και µουσικής κάθε είδους. Και εν γένει απέναντι µεν στους αποθανώντες έχει λάβει θέση υιού και κληρονόµου, απέναντι δε στους γιους θέση πατέρα, απέναντι στους γονείς και τους άλλους συγγενείς θέση κηδεµόνα, προστατεύοντας πάντα αυτούς µε κάθε τρόπο. Με αυτές τις σκέψεις πρέπει να υποµένετε καρτερικότατα την συµφορά. Γιατί έτσι θα είσθε αγαπητότεροι και στους πεθαµένους και στους ζωντανούς και σεις οι ίδιοι ευκολότερα θα µπορέσετε και την πόλη να υπηρετείτε και την προστασία της να δέχεσθε. Και τώρα πια, αφού σύµφωνα µε το έθιµο θρηνήσετε τους νεκρούς εσείς και όλοι οι άλλοι, να διαλυθείτε. - Ορίστε, Μενέξενε, αυτός είναι ο λόγος της Ασπασίας της Μιλήσιας. Μα τον ία, Σωκράτη, πράγµατι καλότυχη παρουσιάζεις την Ασπασία, αν αυτή, µια γυναίκα, κατορθώνει να συνθέτει τέτοιους λόγους. Αν δεν πιστεύεις, έλα µαζί µου και θα ακούσεις την ίδια να µιλάει. Έχω συναντήσει εγώ πολλές φορές την Ασπασία και ξέρω ποια είναι.

17 Λοιπόν; εν την θαυµάζεις και δεν της είσαι ευγνώµων τώρα γι αυτόν τον λόγο που άκουσες; Βεβαίως, Σωκράτη, γι αυτόν τον λόγο είµαι καταϋποχρεωµένος σε εκείνη ή σε εκείνον, όποιος και αν είναι αυτός που σου τον είπε. Αλλά προπάντων οφείλω πολύ ευγνωµοσύνη σε αυτόν που µου τον απήγγειλε. Ωραία! Πρόσεχε µόνο µη µε προδώσεις, ώστε και πάλι να σου λέω πολλούς και ωραίους της λόγους πολιτικούς. Μη σε νοιάζει, δεν θα σε προδώσω. Μόνο να µου τους λες. Φυσικά θα στους λέω. ΤΕΛΟΣ