ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ Ο ΕΛΕΓΧΟ ΣΗ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΟΣΗΣΑ ΣΩΝ ΝΟΜΩΝ, ΚΑΣΑ ΣΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΝΣΑΓΜΑ Μάκθμα: Συνταγματικό Δίκαιο Κακθγθτισ: Ανδρζασ Δθμθτρόπουλοσ Φοιτθτισ: Νικόλαοσ Μάλαμασ Αρικμόσ Μθτρϊου: Ακαδθμαϊκό Ζτοσ: Εξάμθνο: Πρϊτο (Χειμερινό) 1

2 ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Η ΕΝΝΟΙΑ ΣΟΤ ΤΝΣΑΓΜΑΣΟ...3 ΣΑ ΧΑΡΑΚΣΗΡΙΣΙΚΑ ΣΟΤ ΤΝΣΑΓΜΑΣΟ Α)Τα Ουςιαςτικά Χαρακτθριςτικά του Συντάγματοσ Β)Τα Τυπικά Χαρακτθριςτικά του Συντάγματοσ ΕΙΑΓΩΓΗ...5 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟ Οριςμόσ τθσ Συνταγματικότθτασ των Νόμων....6 Συνάρτθςθ τθσ Συνταγματικότθτασ των Νόμων και τθσ Ενοποίθςθσ τθσ Ζννομθσ Τάξθσ Τα Είδθ Ελζγχου τθσ Συνταγματικότθτασ των Νόμων Ο Ζλεγχοσ τθσ Συνταγματικότθτασ των Νόμων ςτθν Ελλάδα Α)Ο Προλθπτικόσ Ζλεγχοσ Κριτικι για τον Προλθπτικό Ζλεγχο Β)Ο Καταςταλτικόσ Ζλεγχοσ Ιςτορικι Αναδρομι Ο Καταςταλτικόσ Ζλεγχοσ ςτθ Σφγχρονθ Εποχι Κριτικι για τον Καταςταλτικό Ζλεγχο Οι Ζννομεσ Συνζπειεσ τθσ Αντιςυνταγματικότθτασ μιασ Διάταξθσ Η Διάκριςθ Τυπικισ και Ουςιαςτικισ Συνταγματικότθτασ Α)Η Τυπικι Συνταγματικότθτα Β)Η Ουςιαςτικι Συνταγματικότθτα Κριτικι για τα δφο Συςτιματα Ελζγχου τθσ Συνταγματικότθτασ των Νόμων Το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο Ο Άρειοσ Πάγοσ Το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ Το Ελεγκτικό Συνζδριο...20 Σχόλια για τον Ζλεγχο Συνταγματικότθτασ από τα τρία Ανϊτατα Δικαςτιρια Εξαιρζςεισ από τον Ζλεγχο τθσ Συνταγματικότθτασ Η Αςτικι Ευκφνθ του Κράτουσ για Αντιςυνταγματικό Νόμο ΕΠΙΛΟΓΟ.23 ΠΕΡΙΛΗΨΗ-SUMMARY...24 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ...25 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 Η ΕΝΝΟΙΑ ΣΟΤ ΤΝΣΑΓΜΑΣΟ Kατά τθν ορκι υπό ςτενι νομικι δυαδιςτικι κεϊρθςθ, Σφνταγμα είναι ο γραπτόσ, ςε ιδιαίτερο κείμενο διατυπωμζνοσ, υπζρτατοσ, γενικόσ, κακολικόσ, κεμελιϊδθσ νόμοσ, που ζχει τεκεί με ειδικι διαδικαςία, ρυκμίηει τθ ςυνολικι κοινωνικι, πολιτικι, οικονομικι ηωι και ζννομθ τάξθ, ζχει αυξθμζνθ τυπικι δφναμθ και μεταβάλλεται με διαδικαςία δυςχερζςτερθ τθσ προβλεπόμενθσ για τουσ κοινοφσ νόμουσ, των οποίων ιεραρχικά προΐςταται. ΣΑ ΧΑΡΑΚΣΗΡΙΣΙΚΑ ΣΟΤ ΤΝΣΑΓΜΑΣΟ Α)Σα Ουςιαςτικά Χαρακτηριςτικά του υντάγματοσ Αφοροφν το περιεχόμενο του υντάγματοσ 1) Lex Generalis (Γενικόσ Νόμοσ): Το Σφνταγμα και οι κοινοί νόμοι ζχουν ίδιο ρυκμιςτικό περιεχόμενο και πεδίο, υπάρχει δθλαδι υλικι ταυτότθτα μεταξφ αυτϊν. Η διάφορα τουσ ζγκειται ςτο ότι ναι μεν ρυκμίηουν τα ίδια κζματα, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Στο Σφνταγμα αποτυπϊνονται μόνο οι βαςικζσ πτυχζσ τουσ, οι οποίεσ εξειδικεφονται με τθν κοινι νομοκεςία. Η ςχζςθ ςυνταγματικοφ και κοινοφ κανόνα είναι ςχζςθ Lex Generalis Lex Specialis. Ενϊ με τουσ τυπικοφσ νόμουσ θ ανκρϊπινθ ςυμβίωςθ ρυκμίηεται άμεςα, εν τοφτοισ με το Σφνταγμα ρυκμίηεται και άμεςα (κατ αρχιν και ςε γενικζσ γραμμζσ) και ζμμεςα (εφόςον το Σφνταγμα ρυκμίηει και τουσ κοινοφσ νόμουσ, οι οποίοι πρζπει να προςαρμόηουν το περιεχόμενο τουσ προσ αυτό). Στο Σφνταγμα βρίςκονται οι βάςεισ, οι γενικζσ αρχζσ όλου του δικαίου είτε είναι ρθτά (expressis verbis) είτε μθ ρθτά διατυπωμζνεσ (non expressis verbis), ςυναγόμενεσ από τθ ςυςτθματικι ερμθνεία περιςςότερων ςυνταγματικϊν διατάξεων. 2) Lex Universalis (Καθολικόσ Νόμοσ): Το Σφνταγμα ρυκμίηει το ςφνολο τθσ πολιτικισ, κοινωνικισ και οικονομικισ ηωισ. Όντασ κακολικόσ νόμοσ, το Σφνταγμα περιλαμβάνει κανόνεσ τόςο δθμοςίου δικαίου, κακϊσ ρυκμίηει τισ ςχζςεισ πολίτθ-κράτουσ (παραδοςιακι δυαδιςτικι αντίλθψθ για το Σφνταγμα), όςο και ιδιωτικοφ δικαίου, εφόςον ρυκμίηει τισ ςχζςεισ μεταξφ πολιτϊν (ςφγχρονθ μονιςτικι αντίλθψθ για το Σφνταγμα). Αυτόσ ο υπερδθμόςιοσ χαρακτιρασ του Συντάγματοσ κατοχυρϊκθκε ςτο άρκρο 25 παράγραφοσ 1, κατά τθν ςυνταγματικι ανακεϊρθςθ του 2001 με τθν οποία διατυπϊκθκε και ρθτά θ ενοποίθςθ τθσ ζννομθσ τάξθσ. Ζχει, δθλαδι, πολφ μεγάλθ ρυκμιςτικι εμβζλεια. 3) Lex Fundamentalis (Θεμελιώδησ Νόμοσ): Ο κεμελιϊδθσ χαρακτιρασ του Συντάγματοσ είναι αναμφιςβιτθτοσ, αποτελεί, δθλαδι, κοινό τόπο και τοφ προςδίδει ιδιαίτερο κφροσ. Επιπλζον, κάκε ζννομθ τάξθ ζχει μόνο ζνα Σφνταγμα, εφόςον θ κατάρτιςθ του αποτελεί ιδρυτικό ςτοιχείο κάκε κράτουσ. 3

4 Άρα, θ λζξθ «Σφνταγμα» από μόνθ τθσ, ipso iure, παραπζμπει ςτο ςφνολο των κεμελιωδϊν αρχϊν τθσ εκαςταχόκι ζννομθσ τάξθσ. Β)Σα Συπικά Χαρακτηριςτικά του υντάγματοσ Αφοροφν την εξωτερική μορφή του υντάγματοσ 1) Lex Scripta (Γραπτόσ Νόμοσ): Το γραπτό ςτοιχείο του Συντάγματοσ αποτελεί ςυςτατικό τφπο και ελάχιςτθ προχπόκεςθ για τθν κατάρτιςι του. Δεν αποτελεί, ωςτόςο, διακριτό του γνϊριςμα, κακϊσ και οι κοινοί νόμοι είναι γραπτοί. 2) Lex Dura/Rigida (Aυςτηρόσ Νόμοσ): Η αυςτθρότθτα του Συντάγματοσ δεν αφορά το περιεχόμενό του αλλά τθ διαδικαςία παραγωγισ ι ανακεϊρθςισ του. Δθλαδι, το Σφνταγμα είναι αυςτθρό επειδι ζχει τεκεί με ειδικι διαδικαςία και θ μεταβολι του είναι πολφ δυςχερζςτερθ από αυτι των κοινϊν νόμων. Άλλωςτε υπάρχουν και οριςμζνα άρκρα που δεν ανακεωροφνται ςε καμία περίπτωςθ (αιϊνιο Σφνταγμα: αφορά τθν μορφι και τθν βάςθ του πολιτεφματοσ και άλλεσ μθ ρθτά διατυπωμζνεσ διατάξεισ). 3) Suprema Lex (Τπζρτατοσ Νόμοσ): Το Σφνταγμα δεν περιζχει μόνο τουσ κανόνεσ με τθ μζγιςτθ ςθμαςία (κεμελιϊδεσ ςτοιχείο του Συντάγματοσ), αλλά βρίςκεται ςτθν κορυφι τθσ ιεραρχίασ τθσ ζννομθσ τάξθσ. Οι κανόνεσ του ζχουν μεγαλφτερθ τυπικι ιςχφ από αυτι των υπολοίπων κανόνων δικαίου τθσ ζννομθσ τάξθσ. Ζτςι, ςε περίπτωςθ ςφγκρουςθσ υπεριςχφουν οι διατάξεισ του Συντάγματοσ (Lex Superior derogat Legi Inferiori). Το γεγονόσ ότι το Σφνταγμα είναι ο ανϊτατοσ νόμοσ ςυνάγεται από τθν αυςτθρότθτά του (ειδικι διαδικαςία παραγωγισ και δυςκολία μεταβολισ) και από το ότι πραγματοποιείται ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ϊςτε το περιεχόμενό τουσ να είναι ςφμφωνο προσ αυτό. Η τυπικι ανωτερότθτα του Συντάγματοσ κεμελιϊνεται ςε πολλά άρκρα του, όπωσ 1 παράγραφοσ 3, 25 παράγραφοσ 1, 87 παράγραφοσ 2, 93 παράγραφοσ 4, 110, 111 παράγραφοσ 1 και 120 παράγραφοσ 2. 4

5 ΕΙΑΓΩΓΗ Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων βαςίηεται ςτθν ιεραρχικι ςχζςθ των κανόνων δικαίου και πιο ςυγκεκριμζνα ςτθν τυπικι ανωτερότθτα του Συντάγματοσ ζναντι των κοινϊν νόμων 1. Αυτι θ υπεροχι του Συντάγματοσ (τυπικι και ουςιαςτικι) αποδεικνφεται και από το ότι για τθν ανακεϊρθςθ του προβλζπεται μια διαδικαςία δυςχερζςτερθ από αυτι των τυπικϊν νόμων (άρκρο 110 Συντάγματοσ) και από το ότι οι κοινοί νόμοι πρζπει να είναι ςφμφωνοι προσ αυτό (ςυνταγματικότθτα), δθλαδι ο κατϊτεροσ νόμοσ πρζπει να υπακοφει ςτον ανϊτερο (Θεωρία του Bierling, που αςπάςτθκε και ο Kelsen), διότι αλλιϊσ κα αυτοαναιροφνταν( Lex superior derogat Legi Inferiori). Η αναγκαιότθτα αυτι δε κα ιταν ιδιαίτερθσ ςθμαςίασ, αν δε ςυνοδευόταν από κυρϊςεισ. Στο παρελκόν, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων δεν προβλεπόταν από ειδικζσ διατάξεισ, ενϊ ςιμερα υφίςτανται ςχετικζσ expressis verbis διατάξεισ, που τεκμθριϊνουν τθν υπεροχι του ςυντάγματοσ, το οποίο αποτελεί τον καταςτατικό χάρτθ τθσ ελλθνικισ ζννομθσ τάξθσ και ρυκμίηει το ςφνολο τθσ πολιτικισ, κοινωνικισ και οικονομικισ ηωισ τθσ χϊρασ. Από τθν ιδιότθτα αυτι του Συντάγματοσ, ωσ κεμελιϊδουσ νόμου, προκφπτει ότι θ άςκθςθ πάςθσ ςυντεταγμζνθσ εξουςίασ, ςυνεπϊσ και τθσ νομοκετικισ, δζον είναι να ενεργείται, όπωσ ορίηει το Σφνταγμα»» (άρκρο 1 παράγραφοσ 3 Συντάγματοσ). 1 Η ίδια άποψθ περί τυπικισ υπεροχισ του Συντάγματοσ ζναντι των κοινϊν νόμων εκφράηεται και: Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ. 167 Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ. 9 Βλ. Μαυριά «Συνταγματικό Δίκαιο», ςελ. 184 Βλ. Μάνεςθ «Συνταγματικι Θεωρία και Πράξθ», ςελ

6 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟ Οριςμόσ τησ υνταγματικότητασ των Νόμων Με τον όρο ςυνταγματικότθτα νοείται θ ςυμφωνία των κοινϊν κατϊτερων ιεραρχικά νόμων με το ανϊτερθσ τυπικισ δφναμθσ Σφνταγμα και ωσ προσ τθν διαδικαςία παραγωγισ τουσ και ωσ προσ το ρυκμιςτικό τουσ περιεχόμενο. Κάκε νόμοσ μετά τθν ολοκλιρωςθ τθσ διαδικαςίασ παραγωγισ του κεωρείται ςφμφωνοσ με τισ διατάξεισ του Συντάγματοσ και παράγει πλιρθ νομικι ενζργεια. Το τεκμιριο, όμωσ, τθσ ςυνταγματικότθτασ είναι μαχθτό, ιςχφει δθλαδι μζχρι αποδείξεωσ του εναντίου. Για αυτό το λόγο, δεν μπορεί να βαςιςτεί θ αςφαλισ λειτουργία τθσ ζννομθσ τάξθσ ςτο τεκμιριο τθσ ςυνταγματικότθτασ 2. Ζτςι προβλζπεται ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ από ειδικά όργανα, όπωσ ορίηεται από το Σφνταγμα. υνάρτηςη τησ υνταγματικότητασ των Νόμων και τησ Ενοποίηςησ τησ Ζννομησ Σάξησ Η ςυνταγματικότθτα διακρίνεται ςε τυπικι και ουςιαςτικι. Η ζννοια τθσ τυπικισ ςυνταγματικότθτασ παρζμεινε αμετάβλθτθ και για το Δθμόςιο και το Ιδιωτικό Δίκαιο. Ζτςι, π.χ. κατά τθν ψιφιςθ ενόσ νόμου, θ διαδικαςία που ακολουκείται είναι ςυγκεκριμζνθ ανεξάρτθτα από το αν ο νόμοσ ρυκμίηει δθμόςιεσ ι ιδιωτικζσ ςχζςεισ. Αντίκετα, το περιεχόμενο τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ όςον αφορά το ιδιωτικό δίκαιο δεν παρζμεινε ίδιο λόγω τθσ ενοποίθςθσ τθσ ζννομθσ τάξθσ και ωσ εκ τοφτου διαφζρει ςθμαντικά από τθν ζννοια τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ τθσ παλιάσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ (κεωρία Hegel). Αυτι, θ παλιά ζννομθ φιλελεφκερθ τάξθ προςζδωςε ςτουσ ςυνταγματικοφσ κανόνεσ μεγαλφτερθ τυπικι ιςχφ ςε ςχζςθ με το κοινό δίκαιο. Ακριβϊσ ςε αυτι τθν υπζροχθ βαςίςτθκε ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νομϊν. Η διαφορά τθσ ζννοιασ τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ τθσ παλιάσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ και τθσ ςφγχρονθσ μονιςτικισ ςυνδζεται με τθν διάκριςθ του Δικαίου ςε Δθμόςιο και Ιδιωτικό. Ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα ςτθν παλιά φιλελεφκερθ ζννομθ τάξθ όςον αφορά το δθμόςιο δίκαιο ςιμαινε εφαρμογι των ςυνταγματικϊν διατάξεων π.χ. δικαιωμάτων, δθλαδι εφαρμογι του ρυκμιςτικοφ τουσ περιεχομζνου. Αντίκετα, για το ιδιωτικό δίκαιο ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα ςιμαινε ακριβϊσ το αντίκετο δθλαδι τθν παράλειψθ εφαρμογισ του κανονιςτικοφ περιεχομζνου των ςυνταγματικϊν διατάξεων ςτισ ιδιωτικζσ ςχζςεισ. Δθλαδι αν και θ τυπικι υπεροχι των ςυνταγματικϊν κανόνων ςε ςχζςθ με τουσ υπόλοιπουσ κανόνεσ ιταν δεδομζνθ 2 «Ο νόμοσ διακζτει επομζνωσ από τθ δθμοςίευςι του και τθ κζςθ του ςε ιςχφ ζνα τεκμιριο ςυνταγματικότθτασ», Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ. 189 Όμωσ:θ ζκφραςθ «τεκμιριο ςυνταγματικότθτασ» χρθςιμοποιείται καταχρθςτικά και δεν ζχει ςχζςθ με τα τεκμιρια, ωσ κανόνεσ κατανομισ του βάρουσ τθσ απόδειξθσ, ςφμφωνα με το Δικονομικό Δίκαιο Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ δεν πρόκειται κατά κυριολεξία για «τεκμιριο», διότι δεν αποτελεί οφτε κανόνα αποδείξεωσ οφτε πλάςμα δικαίου, βλ. Αλιβιηάτο, «Το τεκμιριο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ. 72 6

7 για το ςφνολο τθσ ζννομθσ τάξθσ, θ ουςιαςτικι υπεροχι τουσ υφίςτατο μόνο εντόσ των ορίων του Δθμοςίου Δικαίου και όχι για το Ιδιωτικό. Τα ςυνταγματικά δικαιϊματα δεν υπερίςχυαν των κοινϊν νόμων ιδιωτικοφ δικαίου (δυιςμόσ). Αντίκετα, θ ςφγχρονθ ελλθνικι ζννομθ τάξθ χαρακτθρίηεται από τθν δθμοςιοποίθςθ του Ιδιωτικοφ Δικαίου και τθν Ιδιωτικοποίθςθ του Δθμόςιου Δικαίου (ενοποίθςθ ζννομθσ τάξθσ, άρκρο 25 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ). Ζτςι, τα ςυνταγματικά δικαιϊματα εφαρμόηονται και ςτο Δθμόςιο και Ιδιωτικό Δίκαιο, το όποιο δεν είναι παρά κοινό δίκαιο νομικά κατϊτερο του ςυνταγματικοφ δικαίου. Συμπεραςματικά, θ μετατροπι του Συντάγματοσ από Δθμόςιο ςε υπερδθμόςιο και υπερκλαδικό δίκαιο ςυμβάλλει ςτθν ανάδειξθ του διαχωριςμοφ του δικαίου ςε ςυνταγματικό και κοινό και κζτει τισ ςχζςεισ των δυο αυτϊν νομικά άνιςων κανόνων δικαίου ςε νζα βάςθ θ όποια είναι θ εξισ: ςιμερα τυπικι και ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα ιςχφουν και για το Δθμόςιο και Ιδιωτικό Δίκαιο χωρίσ διάκριςθ. Δθλαδι, το κοινό δίκαιο (είτε ιδιωτικό είτε δθμόςιο πρζπει να παράγεται κατά τθν από το ςφνταγμα προβλεπόμενθ διαδικαςία (τυπικι ςυνταγματικότθτα) και να είναι εναρμονιςμζνο και ςφμφωνο με το ουςιαςτικό περιεχόμενο των ςυνταγματικϊν διατάξεων. Βαςικά, θ ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα του Ιδιωτικοφ Δικαίου ςυνίςταται ςτθν τιρθςθ τθσ ανϊτατθσ δικαιολογθτικισ αρχισ τθσ αρχισ του απαραβίαςτου τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ (άρκρο 2 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ). Ζτςι, φαίνεται ότι το Σφνταγμα κζτει όρια ωσ προσ τθν δραςτθριότθτα των διαφόρων φορζων μόνο για τθν απαγόρευςθ τθσ παραβίαςθσ τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ αλλά όχι για τθν περαιτζρω προςταςία και κατοχφρωςι τθσ. Ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα και προςτατευτιςμόσ του κοινοφ δικαίου ταυτίηονται. Για αυτό, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των κοινϊν νόμων ςυνίςταται ςτο αν το κοινό δίκαιο περιζχει το minimum προςτατευτικό περιεχόμενο των αντιςτοιχϊν ςυνταγματικϊν διατάξεων. Σα Είδη Ελζγχου τησ υνταγματικότητασ των Νόμων Υπάρχουν διαφορετικά κριτιρια με βάςθ τα όποια διακρίνουμε τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νομϊν. Α)Ανάλογα με το χρόνο άςκηςησ του ζλεγχου, αυτόσ διακρίνεται ςε: 1)προληπτικό 3 : διενεργείται πριν τθν ψιφιςθ του νόμου από τθ Βουλι 2)καταςταλτικό: διενεργείται μετά τθν ψιφιςθ του νόμου από τθ Βουλι, τθν ζκδοςθ και τθ δθμοςίευςι του από τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ Β)Ανάλογα με τα όργανα από τα οποία αςκείται ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ, αυτόσ χωρίηεται ςε: 1)πολιτικό 4 : διενεργείται από πολιτικά όργανα 3 «Ο προλθπτικόσ ζλεγχοσ διακρίνεται ςε κοινοβουλευτικό ζλεγχο και ζλεγχο από τον αρχθγό του κράτουσ.», Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ

8 2)δικαςτικό: διενεργείται από τθ δικαςτικι εξουςία i. Ανάλογα με τθν ειδικότερη μορφή οργάνωςησ του δικαςτικοφ ελζγχου, αυτόσ διακρίνεται περαιτζρω ςε: ςυγκεντρωτικό 5 : Ο ςυγκεντρωτικόσ ζλεγχοσ ανατίκεται και διενεργείται από ςυγκεκριμζνο ςυνταγματικό δικαςτιριο. Επομζνωσ το ςφςτθμα κακίςταται ςυγκεντρωτικό εφόςον ο ζλεγχοσ πραγματοποιείται από ζνα και μόνο ανϊτατο δικαςτιριο. αποκεντρωτικό: Ο αποκεντρωτικόσ ζλεγχοσ ανατίκεται και διενεργείται από όλεσ τισ κατθγορίεσ δικαςτθρίων (διοικθτικά, πολιτικά και ποινικά) και όλων των βακμίδων (πρωτοβάκμια, δευτεροβάκμια και ακυρωτικά). Ο ζλεγχοσ αυτόσ λζγεται και διάχυτοσ. ii. Ανάλογα με τον τρόπο άςκηςήσ του, ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ διακρίνεται ςε: κατ αίτηςη: Ο κατ αίτθςθ ζλεγχοσ είναι ςυνυφαςμζνοσ με το ςυγκεντρωτικό ςφςτθμα. Ο ζλεγχοσ αυτόσ (με ζγερςθ ενδίκου μζςου 6, όπωσ αγωγι αναγνωριςτικι τθσ αντιςυνταγματικότθτασ του νόμου) προβλζπεται ειδικά και ρθτά ςτα Συντάγματα και κατά κανόνα αςκείται από το Ειδικό Συνταγματικό Δικαςτιριο, του οποίου θ απόφαςθ ζχει απόλυτθ ιςχφ. Εάν ο νομόσ κρικεί από το Ανϊτατο Συνταγματικό Δικαςτιριο αντιςυνταγματικόσ, προβλζπεται θ δυνατότθτα ολικισ ι μερικισ ακφρωςισ του. Δθλαδι, ζνα μθ πολιτικό και μθ εκλεγμζνο όργανο (δικαςτιριο) επεμβαίνει ςε αρμοδιότθτεσ τθσ νομοκετικισ εξουςίασ. κατ ζνςταςη: Ο κατ ζνςταςθ ζλεγχοσ είναι ςυνυφαςμζνοσ με το αποκεντρωτικό ςφςτθμα. Ο ζλεγχοσ αυτόσ διενεργείται παρεμπιπτόντωσ ςτο πλαίςιο και επ ευκαιρία ςυγκεκριμζνθσ δίκθσ, δθλαδι ο νόμοσ δεν προβάλλεται αυτοτελϊσ 7. iii. Ανάλογα με τθν ιςχφ τησ δικαςτικήσ απόφαςησ, ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ διακρίνεται περαιτζρω ςε: απόλυτο, εάν θ δικαςτικι εξουςία ζχει τθν δυνατότθτα μερικισ ι ολικισ ακφρωςθσ του νόμου. 4 «Πολιτικόσ ζλεγχοσ δε ςθμαίνει ότι δε γίνεται με νομικά κριτιρια, απλϊσ δεν προςλαμβάνει τθ μορφι αιτιολογθμζνθσ δικαςτικισ απόφαςθσ», Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ Βλ. Βαςιλόγιαννθ «Σε τι χρθςιμεφει ο ςυγκεντρωτικόσ δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων» ςελ.40 6 Βλ. Δθμθτρόπουλο «Γενικι Συνταγματικι Θεωρία», ςελ «Δεν μπορεί, δθλαδι, να αποτελζςει αυτοτελζσ αντικείμενο αναγνωριςτικισ αγωγισ», Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ

9 ςχετικό, εάν θ δικαςτικι εξουςία δεν ζχει δικαίωμα ακφρωςθσ του αντιςυνταγματικοφ νόμου, απλϊσ μθ εφαρμογισ του ςτθν ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ. Ο Ζλεγχοσ τησ υνταγματικότητασ των Νόμων ςτην Ελλάδα Α)Ο Προληπτικόσ Ζλεγχοσ Όπωσ αναφζρκθκε παραπάνω, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων διακρίνεται ςε προλθπτικό και καταςταλτικό. Στθ ςφγχρονθ ελλθνικι ζννομθ τάξθ τον προλθπτικό ζλεγχο αςκεί ςτο ςφνολο τθσ θ νομοκετικι εξουςία και πιο ςυγκεκριμζνα θ Βουλι κατά τθν ψιφιςθ του νόμου και ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ κατά τθν ζκδοςθ και δθμοςίευςθ του νόμου που γίνονται uno actu. Από τθ μια πλευρά, οποιοδιποτε μζλοσ τθσ Βουλισ, θ οποία είναι το μοναδικό όργανο με άμεςθ δθμοκρατικι νομιμοποίθςθ (άρκρο 1 παράγραφοσ 3 Συντάγματοσ) ι τθσ κυβζρνθςθσ ζχει το δικαίωμα να ηθτιςει να κρίνει θ Βουλι ςυγκεκριμζνεσ ενςτάςεισ και αντιρριςεισ, που προβάλλει, όςον αφορά τθν ςυνταγματικότθτα νομοςχεδίων ι προτάςεων νόμου κατά το ςτάδιο τθσ ςυηιτθςισ τουσ και πριν τθν ψιφιςι τουσ (άρκρο 72 και άρκρο 77 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ). Από τθν άλλθ, ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ δεν ςυμμετζχει ιςότιμα ςτθν νομοκετικι εξουςία (απλϊσ ςυμπράττει), εφόςον δεν ζχει δικαίωμα πρόταςθσ νόμου (άρκρο 73 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ), παρά μόνο αναπομπισ (ςχετικό veto, λόγω του αναβλθτικοφ του χαρακτιρα) ψθφιςμζνου νόμου, αιτιολογϊντασ ταυτόχρονα τουσ λόγουσ για τουσ οποίουσ τον ανζπεμψε ςτθν Βουλι. Αν παρζλκει θ προβλεπόμενθ προκεςμία αναπομπισ, ο Πρόεδροσ δεν μπορεί να αςκιςει veto, αλλά «υποχρεοφται να εκδϊςει και να δθμοςιεφςει το νομοςχζδιο, ϊςτε να καταςτεί νόμοσ του κράτουσ 8 (άρκρο 35 παράγραφοσ 2 ςτοιχείο δ και άρκρο 42 παράγραφοσ 1 εδάφιο 2 Συντάγματοσ ). Ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ αναπζμπει ζνα ψθφιςμζνο νομοςχζδιο επικαλοφμενοσ λόγουσ νομιμότθτασ (τφποσ) και όχι ςκοπιμότθτασ (ουςία), κάτι το οποίο μποροφςε να πράττει ζωσ και τθν κατάργθςθ τθσ κφρωςθσ, με τθν ανακεϊρθςθ του Μετά τθν αναπομπι, εάν το νομοςχζδιο επαναψθφιςτεί από τθν απόλυτθ πλειοψθφία του όλου αρικμοφ των βουλευτϊν, με τθ διαδικαςία 9 που ορίηει το άρκρο 76 παράγραφοσ 2 του Συντάγματοσ, ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ είναι υποχρεωμζνοσ να το εκδϊςει και να το δθμοςιεφςει (άρκρο 42 παράγραφοσ 2 Συντάγματοσ). Σε αυτό ςυνίςταται ο αναβλθτικόσ χαρακτιρασ τθσ αναπομπισ. Αξίηει να επιςθμάνουμε ότι, ςφμφωνα με το Σχζδιο του Συντάγματοσ, τα αναπεμφκζντα 8 Βλ. Τςάτςο «Συνταγματικό Δίκαιο», ςελ. 342 και Μάνεςθ «Η νομικοπολιτικι κζςθ του Προζδρου τθσ δθμοκρατίασ κατά το κυβερνθτικό ςχζδιο Συντάγματοσ», ςελ Πιο ςυγκεκριμζνα, ψθφιςμζνο νομοςχζδιο ι πρόταςθ νόμου που αναπζμπεται, ςυηθτείται και ψθφίηεται από τθν Ολομζλεια τθσ Βουλισ δφο φορζσ και ςε δφο διαφορετικζσ ςυνεδριάςεισ που απζχουν μεταξφ τουσ δφο τουλάχιςτον μζρεσ. Στθν πρϊτθ ςυνεδρίαςθ, θ ςυηιτθςθ γίνεται κατ αρχι και κατ άρκρον, ενϊ ςτθ δεφτερθ κατ άρκρον και ςτο ςφνολο του νομοςχεδίου ι τθσ πρόταςθσ νόμου. 9

10 νομοςχζδια ζπρεπε να επαναψθφιςτοφν με πλειοψθφία 3/5 του όλου αρικμοφ των βουλευτϊν, κάτι το οποίο κα προςζδιδε ςχεδόν απόλυτο χαρακτιρα ςτο veto 10. Ακόμα, μια ιδιαίτερθ μορφι προλθπτικοφ ελζγχου αςκεί και το Ελεγκτικό Συνζδριο 11, κακϊσ καλείται να γνωμοδοτιςει «για τα νομοςχζδια που αφοροφν ςυντάξεισ ι αναγνϊριςθ υπθρεςίασ για τθν παροχι δικαιϊματοσ ςφνταξθσ, ςφμφωνα με τθν παράγραφο 2 του άρκρου 73» (άρκρο 98 παράγραφοσ 1 ςτοιχείο δ Συντάγματοσ). Πιο ςυγκεκριμζνα, το άρκρο 73 παράγραφοσ 2 του Συντάγματοσ προβλζπει μια ςειρά τυπικϊν ειδικϊν διαδικαςτικϊν ρυκμίςεων όςον αφορά τα νομοςχζδια για τθν απονομι ςφνταξθσ και τουσ όρουσ τθσ. Η νομοκετικι πρωτοβουλία επί του ςυγκεκριμζνου κζματοσ ζχει αφαιρεκεί από τθ Βουλι και εναπόκειται αμιγϊσ ςτον Υπουργό Οικονομικϊν. Παράλλθλα, όμωσ, απαιτείται προγενζςτερθ γνωμοδότθςθ εκ μζρουσ του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου προσ τα νομοκετικά όργανα. Βζβαια, πρζπει να διαςαφθνιςτεί, αφενόσ ότι το Ελεγκτικό Συνζδριο δε γνωμοδοτεί μόνο για ηθτιματα ςυνταγματικότθτασ των ςυνταξιοδοτικϊν νομοςχεδίων, αφετζρου ότι θ γνωμοδότθςι του δεν είναι δεςμευτικι για το κυρίαρχο νομοκετικό ςϊμα. Το Ελεγκτικό Συνζδριο, ωςτόςο, ςτθν περίπτωςθ των ςυνταξιοδοτικϊν νομοςχεδίων εξετάηει, εάν ζχουν τθρθκεί οι προχποκζςεισ του άρκρου 73 παράγραφοσ 2 του Συντάγματοσ και μιπωσ το εν λόγω νομοςχζδιο παραβιάηει άλλεσ ςυνταγματικζσ ριτρεσ και επιταγζσ. Ζτςι, μποροφμε να κεωριςουμε ότι θ αρμοδιότθτα αυτι του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου εμπίπτει ςε μια ευρφτερθ μορφι προλθπτικοφ ελζγχου, όμωσ μθ δεςμευτικι. Κριτική για τον Προληπτικό Ζλεγχο Ωσ προσ τθν αποτελεςματικότθτα του προλθπτικοφ ελζγχου (με μοναδικι ίςωσ εξαίρεςθ τθν ιδιάηουςα περίπτωςθ προλθπτικοφ ελζγχου από το Ελεγκτικό Συνζδριο), πρζπει να επιςθμάνουμε ότι δεν ζχει καρποφοριςει και τελεςφοριςει τόςο όςο κα ιταν το δζον 12. Αυτό ςυμβαίνει, κακϊσ από τθ μια πλευρά ςτθ Βουλι, ναι μεν προβάλλονται ςυχνά ενςτάςεισ αντιςυνταγματικότθτασ, ιδιαίτερα, από τθν αντιπολίτευςθ, ωςτόςο απορρίπτονται, μιασ και θ κοινοβουλευτικι πλειοψθφία δε κζλει να προκαλζςει ρωγμζσ ςτθν κυβζρνθςθ, που ςυνικωσ ειςθγείται τα νομοςχζδια. Από τθν άλλθ πλευρά, οι μζχρι ςιμερα Πρόεδροι τθσ Δθμοκρατίασ δεν ζχουν καταφφγει οφτε άπαξ ςτο κεςμό τθσ αναπομπισ, φοβοφμενοι μιπωσ κατθγορθκοφν για ςκοπιμότθτεσ και παρεμβάςεισ. 10 Βλ. Καςιμάτθ «Σφνταγμα και Κοινό Δίκαιο», τόμοσ «Η επίδραςισ του ςυντάγματοσ του 1975 επί το υ ιδιωτικοφ και επί του δθμοςίου δικαίου», ςελ Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ

11 Β)Ο Καταςταλτικόσ Ζλεγχοσ Ιςτορική Αναδρομή Αναφορικά με τον καταςταλτικό ζλεγχο, που διενεργείται από τα δικαςτιρια, αξίηει να επιςθμάνουμε ότι κακιερϊκθκε ςτισ Ηνωμζνεσ Πολιτείεσ τθσ Αμερικισ από τθ νομολογία, κακϊσ καμία ρθτι αναφορά δε γίνεται για αυτό το κζμα ςτο Σφνταγμα του Στθν Ελλάδα ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ δεν προβλεπόταν ρθτά από τα Συντάγματα του 1844, του 1864, του 1911 και του Τθν περίοδο μεταξφ 1844 και 1864 τθσ ςυνταγματικισ μοναρχίασ-μονοκρατίασ του Όκωνα, ςφμφωνα με τισ αρχζσ του Συνταγματικοφ Δικαίου, τα δικαςτιρια δεν μποροφςαν να ελζγξουν κατά το περιεχόμενό τουσ τισ πράξεισ των νομοκετικϊν οργάνων, διότι δεν μποροφςε να υποτεκεί ότι θ εξουςία που εκπροςωπεί τθν κυριαρχία του ζκνουσ παραβίαηε το νόμο 13. Με τθν ζξωςθ του Όκωνα το 1862 και τθν κατάρτιςθ του Συντάγματοσ του 1864, δόκθκε με απόφαςθ του Αρείου Πάγου 14 ςτα δικαςτιρια για πρϊτθ φορά θ δυνατότθτα να ελζγξουν ςτην πράξη τθν ςυνταγματικότθτα των νόμων, ειςάγοντασ ζτςι τθν αμερικανικι νομολογία ςτθν Ευρϊπθ. Στθ ςυνζχεια ακολοφκθςαν και άλλεσ αποφάςεισ του Αρείου Πάγου 15, ςτισ οποίεσ βαςίςτθκε και ο Νικόλαοσ Σαρίπολοσ για να υποςτθρίξει τθν άποψι του ότι «ο δικαςτισ, όταν αντιμετωπίηει νόμο αντίκετο προσ τισ ςυνταγματικζσ διατάξεισ, είναι υποχρεωμζνοσ να μθν τον εφαρμόηει, επειδι το Σφνταγμα, εξαιτίασ τθσ αυςτθρότθτάσ του, υπερζχει απζναντι ςτουσ νόμουσ». Επιπλζον, κεμελίωςε τθν άποψι του ςτο άρκρο 44 του Συντάγματοσ του 1846, ςτο οποίο οριηόταν ότι «ο βαςιλεφσ δεν ζχει άλλασ εξουςίασ ειμι όςασ τω απονζμει ρθτϊσ το Σφνταγμα και οι ςυνάδοντεσ προσ αυτό ιδιαίτεροι νόμοι». Τθ γραμμι αυτι τιρθςαν και μετζπειτα επιςτιμονεσ, οι οποίοι τεκμθρίωςαν τθν ανάγκθ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, επικαλοφμενοι το άρκρο 110 του Συντάγματοσ του 1864 που όριηε ότι «θ τιρθςισ του Συντάγματοσ επαφίεται ςτον πατριωτιςμό των Ελλινων», αλλά και ςτο άρκρο 103, το οποίο προζβλεπε ότι κα καταργοφνταν όλοι οι νόμοι και τα διατάγματα που κα αντζβαιναν ςτο Σφνταγμα. Επειδι, όμωσ, οι διατάξεισ αυτζσ δεν αρκοφςαν, ϊςτε να κεμελιωκεί ριηικά ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων και δεδομζνου του γεγονότοσ ότι θ νομολογία δεν αποτελεί πθγι δικαίου, επικράτθςε θ άποψθ ότι ο ζλεγχοσ τθσ Συνταγματικότθτασ των νόμων αποτελεί ςυμπλθρωτικό ςυνταγματικό ζκιμο. Στθν ερμθνευτικι διλωςθ του άρκρου 5 του Συντάγματοσ του 1927, κακιερϊκθκε ρθτά για πρϊτθ φορά ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, εφόςον τα δικαςτιρια ιταν υποχρεωμζνα να μθν εφαρμόηουν νόμο που το περιεχόμενό του αντίκειται ςτο Σφνταγμα. Ζτςι, το άγραφο ζκιμο μετουςιϊκθκε ςε expressis verbis ςυνταγματικι διάςταςθ. Τζλοσ, το Σφνταγμα του 1952, το οποίο εν γζνει αποτελεί ζνα κείμενο ςυνταγματικισ οπιςκοδρόμθςθσ, δεν περιελάμβανε εκ νζου τθν εν 13 Βλ. Άρειοσ Πάγοσ 198/ Βλ. Άρειοσ Πάγοσ 18/1871: «Η δικαςτικι εξουςία δεν μπορεί να κεωριςει ιςχυρι νομοκετικι ρφκμιςθ που το περιεχόμενό τθσ είναι ςαφϊσ αντίκετο προσ κάποια ςυνταγματικι διάταξθ που είναι προικιςμζνθ με ανϊτερθ ιςχφ» 15 Βλ. Άρειοσ Πάγοσ 1401/1878, 1073/1883, 23/

12 λόγω διάταξθ, γεγονόσ το οποίο κακιςτοφςε και πάλι τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ζκιμο. Ο Καταςταλτικόσ Ζλεγχοσ ςτη φγχρονη Εποχή Το επόμενο Σφνταγμα του 1975, το οποίο ιςχφει και ςιμερα, προβλζπει ρθτά μικτό ςφςτθμα δικαςτικοφ ζλεγχου τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Βαςικά προβλζπεται το αποκεντρωτικό ςφςτθμα, εφόςον όλα τα δικαςτιρια ανεξαιρζτωσ είναι αρμόδια να ελζγχουν τθν ςυνταγματικότθτα των νόμων. Μάλιςτα ο ζλεγχοσ αυτόσ είναι παρεμπίπτων (διαμζςου δικονομικϊν οδϊν), εφόςον διενεργείται ζνεκα και ςτο πλαίςιο εκδικαηομζνθσ ενϊπιόν τουσ υπόκεςθσ. Αντίκετα, ςε ζνα ςυγκεντρωτικό ςφςτθμα ζλεγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων αυτι ελζγχεται κατ αίτθςθ με τθν ζγερςθ ιδιαίτερου ζνδικου μζςου. Στθν Ελλάδα, όπου επικρατεί το ςφςτθμα διάχυτου ελζγχου, αυτόσ πραγματοποιείται είτε αυτεπάγγελτα από το δικαςτιριο είτε κατ ζνςταςθ των διάδικων και είναι ςυγκεκριμζνοσ αφενόσ, επειδι το δικαςτιριο δεν κα αποφανκεί ςχετικά με τθν ςυνταγματικότθτα ι μθ ενόσ νόμου in globo, αλλά μιασ ςυγκεκριμζνθσ διάταξθσ, και αφετζρου, ςε περίπτωςθ αντιςυνταγματικισ διάταξθσ θ ςυνζπεια που επζρχεται είναι θ μθ εφαρμογισ τθσ ςτθν εν λόγω εκδικαηόμενθ υπόκεςθ. Δθλαδι, δεν αποκλείεται θ εφαρμογι τθσ ςυγκεκριμζνθσ διάταξθσ είτε από άλλο δικαςτιριο 16 είτε ακόμα και από τον ίδιο δικαςτι ςε άλλθ υπόκεςθ, επειδι ο νόμοσ δεν ακυρϊνεται. Το δικαίωμα που ζχουν οι δικαςτζσ να μθν εφαρμόηουν διάταξθ νόμου που κρίνουν ωσ αντιςυνταγματικι τεκμθριϊνεται ςτο άρκρο 87 παράγραφοσ 2 του Συντάγματοσ, ςφμφωνα με το οποίο «Οι δικαςτζσ κατά τθν άςκθςθ των κακθκόντων υπόκεινται μόνο ςτο Σφνταγμα και τουσ νόμουσ και ςε καμία περίπτωςθ δεν υποχρεοφνται να ςυμμορφϊνονται με διατάξεισ που ζχουν τεκεί κατά κατάλυςθ του Συντάγματοσ» και ςτο άρκρο 93 παράγραφοσ 4 του Συντάγματοσ, κατά το όποιο «τα δικαςτιρια υποχρεοφνται να μθν εφαρμόηουν νόμο που το περιεχόμενο του είναι αντίκετο ωσ προσ το Σφνταγμα». Από τισ διατάξεισ αυτζσ προκφπτει το ότι όλα τα δικαςτιρια είναι αρμόδια για τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων (αποκεντρωτικό ςφςτθμα), κάτι το όποιο είναι ορκότερο και αποτελεςματικότερο ςε ςχζςθ με άλλεσ χϊρεσ που ανακζτουν τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων ςε ζνα και μόνο δικαςτιριο (ςυγκεντρωτικό ςφςτθμα). Εξαίρεςθ του αποκεντρωτικοφ ςυςτιματοσ που επικρατεί ςτθν Ελλάδα αποτελεί θ κρίςθ περί ςυνταγματικότθτασ των νόμων από το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο (άρκρο 100 παράγραφοσ 5 Συντάγματοσ). 16 «Η διάταξθ με εξαίρεςθ τθν απόφαςθ που εκδίδει το Α.Ε.Δ. κατά το άρκρο 100 παρ.4 Σ.- εξακολουκεί να ιςχφει και κεωρθτικά αλλά και ςτθν πράξθ- μπορεί να κρικεί απολφτωσ ςφμφωνθ προσ το Σφνταγμα από ζνα άλλο δικαςτιριο», Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ. 190 Κδια άποψθ εκφράηεται και βλ. Μαυριά, Συνταγματικό Δίκαιο, ςελ

13 Κριτική για τον Καταςταλτικό Ζλεγχο Άξιο λόγου είναι το γεγονόσ ότι ο ςυντακτικόσ νομοκζτθσ, ναι μεν κατοχφρωςε τθν υποχρζωςθ των δικαςτϊν να ελζγχουν τθ ςυνταγματικότθτα των νόμων, αλλά όχι και των οργάνων τθσ διοίκθςθσ 17. Η παράλειψθ δεν οφείλεται ςε αβλεψία του ςυντακτικοφ νομοκζτθ, αλλά μάλλον ςτθ προνοθτικότθτά του. Δθλαδι, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων αποτελεί κακικον των δικαςτϊν, το οποίο βαςίηεται ςτθ λειτουργικι τουσ ανεξαρτθςία με βάςθ τθν αρχι τθσ διάκριςθσ των εξουςιϊν (άρκρο 26 παράγραφοσ 3 και άρκρο 87 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ). Ακριβϊσ για τον αντίκετο λόγο δεν προβλζπει το Σφνταγμα τθν υποχρζωςθ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τουσ δθμοςίουσ υπαλλιλουσ, κακϊσ δε διακζτουν λειτουργικι ανεξαρτθςία, όντασ εκτελεςτζσ τθσ βοφλθςθσ των κρατικϊν οργάνων, ςφμφωνα με τθν ιεραρχικι δομι τθσ διοίκθςθσ 18. Οι Ζννομεσ υνζπειεσ τησ Αντιςυνταγματικότητασ μιασ Διάταξησ 19 Το γεγονόσ ότι ο καταςταλτικόσ ζλεγχοσ που αςκοφν τα κοινά δικαςτιρια είναι παρεμπίπτων και διαμορφϊνει τθ μείηονα πρόταςθ του δικανικοφ ςυλλογιςμοφ, προςδιορίηει και τισ ενδεχόμενεσ ςυνζπειεσ που προκαλεί μια αντιςυνταγματικι διάταξθ νόμου. Α)τα ποινικά δικαςτήρια, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ ςχετίηεται με τθ νομιμότθτα μιασ κατθγορίασ 20 ι με τθ ςυνταγματικότθτα δικονομικοφ κανόνα 21. Το πικανότερο είναι ότι θ αναγνϊριςθ και ο παραμεριςμόσ μιασ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ, κα οδθγιςει τισ περιςςότερεσ φορζσ 22 ςτθν ακϊωςθ του κατθγορουμζνου ι ςε απαλλακτικό βοφλευμα, εφόςον θ ςυμπεριφορά για τθν οποία κατθγορείται δεν τυποποιείται πλζον ποινικά (άρκρο 7 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ και άρκρο 2 Ποινικοφ Κϊδικα). Ιςχφει, δθλαδι, το λατινικό αξίωμα: «Nullum crimen, nulla poena sine lege». Σε εξαιρετικζσ μόνο περιπτϊςεισ ενδζχεται να καταλιξει εισ βάροσ του κατθγοροφμενου ο παραμεριςμόσ μιασ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ, επειδι κα κεωρθκεί ότι προζβλεπε ιδιαίτερα ευνοϊκι για αυτόν μεταχείριςθ 23. Β)Ενώπιον των διοικητικών δικαςτηρίων, το ηιτθμα τθσ ςυνταγματικότθτασ ςχετίηεται ι με το νόμω βάςιμο 24 ι ςυνδζεται με λόγο ακφρωςθσ μιασ 17 Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Τάχο «Θεμελιϊδεισ υποχρεϊςεισ των δθμοςίων υπαλλιλων» 19 Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Μανωλεδάκθ «Γενικι Θεωρία του Ποινικοφ Δικαίου», ςελ. 38 και Μαργαρίτθ/ Παραςκευόπουλο «Θεωρία τθσ Ποινισ», ςελ Βλ. Βοφλευμα ΑΠ 1093/1984, ΝοΒ,1984, ςελ Όμωσ: Βλ. ΕφΑκ 249/1982, ΤοΣ 1982, ςελ Η απόφαςθ αυτι του Εφετείου Ακθνϊν εμπίπτει ςτισ ςπάνιεσ περιπτϊςεισ, κατά τισ οποίεσ ο παραμεριςμόσ μιασ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ ςτρζφεται ςε βάροσ του κατθγορουμζνου. 23 Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ..Δαγτόγλου «Γενικό Διοικθτικό Δίκαιο», ςελ

14 προςβαλλόμενθσ διοικθτικισ πράξθσ (ακυρωτικόσ ζλεγχοσ). Ζτςι, ο διοικθτικόσ και ιδίωσ ο ακυρωτικόσ δικαςτισ, παραμερίηοντασ τθν επίμαχθ διάταξθ που αποτελεί το νομικό ζρειςμα τθσ προςβαλλόμενθσ διοικθτικισ πράξθσ, υποχρεοφται να ακυρϊςει τθν πράξθ, δικαιϊνοντασ τον ιδιϊτθ που ηιτθςε ζνδικθ προςταςία. Σπάνια εξαίρεςθ κα ςυνιςτοφςε θ υποκατάςταςθ τθσ νόμιμθσ βάςθσ τθσ προςβαλλόμενθσ διοικθτικισ πράξθσ και θ κεμελίωςι τθσ ςε διάταξθ νόμου που δεν κρίνεται οφτε παραμερίηεται ωσ αντιςυνταγματικι 25. Γ)τα πολιτικά δικαςτήρια, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ ςχετίηεται κετικά ι αρνθτικά με το νόμω βάςιμο μιασ αγωγισ ι μιασ αίτθςθσ. Αφορά, πάντωσ, τθ μείηονα πρόταςθ του δικαςτικοφ ςυλλογιςμοφ που κα διατυπωκεί. Άρα, θ κρίςθ περί τθσ ςυνταγματικότθτασ μιασ διάταξθσ και ο παραμεριςμόσ τθσ ωσ αςφμφωνθσ με τισ διατάξεισ του Συντάγματοσ, κα οδθγιςει είτε ςτθν αποδοχι είτε ςτθν απόρριψθ του νόμω βαςίμου τθσ αγωγισ ι τθσ αίτθςθσ. Ζτςι, φαίνεται ότι ο πολιτικόσ δικαςτισ βρίςκεται ενϊπιον δφο άκρων: Αφενόσ ανάμεςα ςτθν αυτόματθ απόρριψθ τθσ αίτθςθσ ωσ νόμω αβάςιμθσ, εφόςον θ κρίςιμθ διάταξθ ζχει κρικεί αντιςυνταγματικι με προθγοφμενθ ςκζψθ τθσ απόφαςθσ, αφετζρου ςτθν αναηιτθςθ κανόνα, ο οποίοσ κα αποτελζςει τθ νόμιμθ βάςθ εκδίκαςθσ τθσ υπόκεςθσ και κα λφςει τθ διαφορά των διαδίκων. Στθν πρϊτθ περίπτωςθ, δθλαδι, ςτθν απόρριψθ τθσ αγωγισ ωσ νόμω αβάςιμθσ θ διαπίςτωςθ τθσ αντιςυνταγματικότθτάσ τθσ κα ςτρζφονταν κατά εκείνου του διαδίκου που κίγεται από τθν αντιςυνταγματικι διάταξθ και είναι αυτόσ ο οποίοσ ςυνικωσ προβάλλει τον αντίςτοιχο ιςχυριςμό. Ζτςι, κα απογοθτεφονταν ο εν λόγω διάδικοσ, κακϊσ, ναι μεν κα κρινόταν αντιςυνταγματικι μια διάταξθ, αλλά ο κιγόμενοσ από αυτι δε κα δικαιωνόταν. Η δεφτερθ περίπτωςθ, δθλαδι, θ πάςθ κυςία αναηιτθςθ νόμιμθσ βάςθσ, ενδζχεται να οδθγιςει ςτθν υπερβολικά μεγάλθ διαςτολι του ρυκμιςτικοφ πεδίου κάποιων διατάξεων, το οποίο δε κα ικελε ο νομοκζτθσ. Ειδικά, λοιπόν, ςτθν περίπτωςθ των πολιτικϊν δικαςτθρίων ο δικαςτισ επιβάλλεται να είναι ακριβζςτατοσ ςτθ διατφπωςθ των ςυλλογιςμϊν του, ζχοντασ προβεί πριν ςε ενδελεχι μελζτθ τθσ εκδικαηόμενθσ υπόκεςθσ 26. Η Διάκριςη Συπικήσ και Ουςιαςτικήσ υνταγματικότητασ Α)Η Συπική υνταγματικότητα Τυπικι ςυνταγματικότθτα 27 είναι θ ςυμφωνία διαδικαςίασ παράγωγθσ του κοινοφ δικαίου προσ τουσ από το Σφνταγμα κακιερωμζνουσ διαδικαςτικοφσ κανόνεσ, ελζγχεται δθλαδι με κριτιριο τθν τιρθςθ διαδικαςτικϊν διατάξεων. Αυτζσ αφοροφν 25 Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ και Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ

15 τθν αρμοδιότθτα των κρατικϊν οργάνων που εμπλζκονται με τθ νομοκετικι διαδικαςία, κακϊσ επίςθσ ρυκμίηουν τθν διαδικαςία ςυηιτθςθσ και ψιφιςθσ των νόμων. Η τυπικι ςυνταγματικότθτα διακζτει εξωτερικά και εςωτερικά τυπικά ςτοιχεία. 1) Τα εξωτερικά τυπικά ςτοιχεία (π.χ. προςυπογραφι αρμόδιου υπουργοφ, άρκρο 35 παράγραφοσ 1 Συντάγματοσ) ςχετίηονται με τθν ίδια τθν υπόςταςθ του νόμου και εμπίπτουν ςτισ αρμοδιότθτεσ του Προζδρου τθσ Δθμοκρατίασ που αφοροφν τθν ζκδοςθ και τθν δθμοςίευςθ του νόμου (άρκρο 42 Συντάγματοσ). Η εξωτερικι τυπικι ςυνταγματικότθτα ελζγχεται από τθν δικαςτικι εξουςία. 2) Τα εςωτερικά τυπικά ςτοιχεία ςχετίηονται με τθν κοινοβουλευτικι διαδικαςία επεξεργαςίασ, ςυηιτθςθσ και ψιφιςθσ του νόμου, δθλαδι με κζματα interna corporis. Ζτςι, δεν ελζγχονται από τουσ δικαςτικοφσ λειτουργοφσ, για να μθν κεωρείται επζμβαςθ ςτα εςωτερικά κζματα του ςϊματοσ και ςτθ νομοκετικι εξουςία. Για αυτό αρμόδιοσ για τον ζλεγχο των εςωτερικϊν τυπικϊν ςτοιχείων ενόσ νόμου είναι μόνο ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ, κατά τθν ζκδοςι του. Β)Η Ουςιαςτική υνταγματικότητα Ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα είναι θ ςυμφωνία του ρυκμιςτικοφ περιεχομζνου του κοινοφ δικαίου προσ το ουςιαςτικό κανονιςτικό περιεχόμενο του Συντάγματοσ. Για τθν νομικι ακριβολογία, ο ζλεγχοσ τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ είναι ζλεγχοσ μθ αντίκεςθσ και όχι ςυμφωνίασ του ρυκμιςτικοφ περιεχομζνου του νόμου προσ το Σφνταγμα 28. Ο ζλεγχοσ τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ εμπίπτει ςτθν αρμοδιότθτα των δικαςτθρίων. Βζβαια, εκτόσ από τα δικαςτιρια, και ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ δφναται θεωρητικά, αλλά δεν υποχρεοφται ςε καμία περίπτωςη να ελζγξει τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα ενόσ νόμου, διότι αυτό κα μείωνε τον υπερκομματικό και ουδζτερο πολιτικά ρόλο του, εφόςον κα αναγκαηόταν να πάρει κζςθ υπζρ μιασ πλευράσ ςτθ Βουλι. Η ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα ενόσ νόμου ζγκειται κυρίωσ ςτθ ςυμφωνία του ωσ προσ τα άρκρα 4 ζωσ 25 του Συντάγματοσ για τα ςυνταγματικά δικαιϊματα 29. Κριτική για τα δφο υςτήματα Ελζγχου τησ υνταγματικότητασ των Νόμων Ο καταςταλτικόσ ζλεγχοσ ςυγκεντρϊνει πολλά πλεονεκτιματα, ζνα εκ των οποίων είναι ότι ο κοινόσ νομοκζτθσ, ζχοντασ υπόψθ ότι τα δικαςτιρια κα ελζγξουν τθν 28 Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ

16 ςυμφωνία του ουςιαςτικοφ ρυκμιςτικοφ περιεχομζνου του νόμου προσ το Σφνταγμα, μεριμνά προσ αυτι τθν κατεφκυνςθ. Οπότε, «ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ κζτει φραγμοφσ ςτθν ελευκερία του νομοκζτθ να μετατρζπει τισ πολιτικζσ του επιλογζσ ςε νόμο 30» (Carl Schmitt). Αν και δεν είναι θ Βουλι αυτι θ οποία απειλεί κατεξοχιν τθν ςυνταγματικι νομιμότθτα, εν τοφτοισ οι δικαςτζσ όντασ εφοδιαςμζνοι με ειδικι νομικι μόρφωςθ και χάρθ ςτθν ανεξαρτθςία τθσ δικαιοςφνθσ είναι οι πλζον κατάλλθλοι για να τθν ελζγξουν και να κρίνουν αντικειμενικά. H αρμοδιότθτα, λοιπόν, των δικαςτθρίων ωσ προσ τον καταςταλτικό ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων είναι δεδομζνθ και κακιερωμζνθ (Cappelleti). Άρα, το ηθτοφμενο είναι θ οριοκζτθςι τθσ προσ αποφυγι του κινδφνου πολιτικοποίθςθσ του δικαςτι 31, με τθν ζννοια ότι κα ςυνδεκεί με ςυγκεκριμζνεσ πολιτικζσ επιλογζσ εφόςον πολιτικζσ αντικζςεισ είναι αυτζσ που παραπζμπονται ςτα δικαςτιρια (Triepel). Άρα, ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ πρζπει να είναι αμιγϊσ ζλεγχοσ νομιμότθτασ και όχι ςκοπιμότθτασ. Για το λόγο αυτό, ο δικαςτισ, που εν προκειμζνω κρίνει το ζργο του δθμοκρατικά νομιμοποιθμζνου νομοκζτθ, πρζπει να είναι αντικειμενικόσ και ακριβισ ςτθν διατφπωςθ των δικανικϊν του ςυλλογιςμϊν 32 και να υπακοφει ςτθν αρχι τθσ εμπεριςτατωμζνθσ αιτιολογίασ με ςκοπό τθν αςφάλεια του δικαίου. Για να επιτευχκεί αυτι θ αδζκαςτθ ςτάςθ και πολιτικι ουδετερότθτα των δικαςτϊν, ζχει διαμορφωκεί ςτθ Γερμανία και ςτισ Ηνωμζνεσ Πολιτείεσ θ κεωρία του «δικαςτικοφ αυτοπεριοριςμοφ». Σφμφωνα με τθ κεωρία αυτι, δθμιουργείται μια ςταδιακι και λεπτομερειακι νομολογιακι περιχαράκωςθ του δικαςτι ωσ προσ τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Στθν Ελλάδα, ο δικαςτικόσ αυτοπεριοριςμόσ δεν ζχει κακιερωκεί -ίςωσ με εξαίρεςθ το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο-, με αποτζλεςμα ο καταςταλτικόσ ζλεγχοσ να είναι ςυνικωσ εμπειρικόσ και αποςπαςματικόσ και ωσ εκ τοφτου να είναι δυςεπίτευκτθ θ ενοποίθςθ τθσ νομολογίασ. Μειονζκτθμα του δικαςτικοφ ελζγχου αποτελεί ο κίνδυνοσ υποκατάςταςθσ από τον δικαςτι του ζργου του νομοκζτθ (κάμψθ τθσ διάκριςθσ των εξουςιϊν) 33, κάτι το οποίο είναι ζντονο ςτα ςυγκεντρωτικά ςυςτιματα 34 τα οποία ζχουν τθν δυνατότθτα ακφρωςθσ νόμου αν κρικεί αντιςυνταγματικόσ (απόλυτο ςφςτθμα). Αυτό κα ςυνιςτοφςε φανερι παραβίαςθ τθσ αρχισ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ που επιτάςςει να είναι οι νόμοι απότοκα τθσ γενικισ βοφλθςθσ 35. Αντίκετα, το αποκεντρωτικό ςφςτθμα το οποίο ιςχφει, κατ αρχιν, ςτθν Ελλάδα και ςφμφωνα με το οποίο όλα τα 31 Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ. 175 και Kelsen «Wesen und Entwicklung der Staatsgerichtsbarkeit», ςελ και Cappeletti «Necessite et legitimite de la justice constitutionnelle», ςελ «Συγκεντρωτικά ςυςτιματα φαίνεται να κυριαρχοφν ςτθν Ηπειρωτικι Ευρϊπθ, όπωσ ςτθ Γερμανία, ςτθν Ιταλία, ςτθν Αυςτρία, ςτθν Ιςπανία και ςτθν Πορτογαλία», Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ Βλ. Βενιηζλο «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου», ςελ

17 δικαςτιρια είναι αρμόδια για τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ναι μεν μπορεί να οδθγιςει ςε αντιφατικζσ μεταξφ τουσ αποφάςεισ, αλλά αυτό τελικά ςτρζφεται υπζρ του ςυςτιματοσ. Αυτό ςυμβαίνει, κακϊσ τα δικαςτιρια είναι ςε κζςθ απλϊσ να μθν εφαρμόςουν διάταξθ νόμου που κρίνουν αντιςυνταγματικι ςτθ ςυγκεκριμζνθ περίςταςθ, in concreto (ςχετικό ςφςτθμα) και όχι να τθν καταργιςουν. Η δυνατότθτα ακφρωςθσ νόμου ακόμα και αν προβλζπεται πρζπει να περιορίηεται ςε ςυγκεκριμζνεσ περιπτϊςεισ. Από αυτά προκφπτει ότι το διάχυτο ςφςτθμα είναι ορκότερο. Σο Ανώτατο Ειδικό Δικαςτήριο 36 Η Ελλάδα διακζτει κατά κανόνα αποκεντρωτικό ςφςτθμα ζλεγχου τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Ωςτόςο, ςε οριςμζνεσ ιδιαίτερεσ περιπτϊςεισ προβλζπεται θ ςφςταςθ Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου το όποιο κακιςτά εν τζλει το ςφςτθμα ελζγχου τθσ μικτό. Αρμοδιότθτα του Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου είναι θ άρςθ των αμφιςβθτιςεων όςον αφορά τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα των νόμων ι τθν ζννοια διατάξεων τυπικοφ νόμου, ςε περίπτωςθ που ζχουν εκδοκεί αντιφατικζσ αποφάςεισ από τα τρία ανϊτατα δικαςτιρια. Δθλαδι, αν ζνα από τα τρία αυτά δικαςτιρια κρίνει τθν ςυνταγματικότθτα ι τθν ζννοια τυπικοφ νόμου αντίκετα από προγενζςτερθ απόφαςθ επί του ίδιου κζματοσ ενόσ των άλλων δικαςτθρίων, θ απόφαςι του παραπζμπεται ςτο Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο το οποίο κα επιλφςει τθν αμφιςβιτθςθ. Μζχρι να κοινοποιθκεί αυτι θ απόφαςθ του Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου με μζριμνα του Γραμματζα του ςτο παραπζμψαν δικαςτιριο, θ υπόκεςθ παραμζνει εκκρεμισ. Ζτςι, θ απόφαςθ του Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου ςυμβάλλει ςτθν ενοποίθςθ τθσ νομολογίασ των Ανωτάτων Δικαςτθρίων. Αίτθςθ (προκειμζνου να επιλθφκεί του κζματοσ), νομιμοποιοφνται να υποβάλλουν ςτο Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο όςοι ζχουν ζννομο ςυμφζρον, όπωσ επίςθσ, ο Υπουργόσ Δικαιοςφνθσ, ο Ειςαγγελζασ του Αρείου Πάγου, ο Γενικόσ Επίτροποσ τθσ Επικρατείασ του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου και ο Γενικόσ Επίτροποσ τθσ Διοικθτικισ Δικαιοςφνθσ. Το ειςαγωγικό δικόγραφο τθσ δίκθσ κοινοποιείται ςτον Υπουργό Δικαιοςφνθσ, ο οποίοσ υποχρεοφται να ςυμμετάςχει ςτθ δίκθ. Η πράξθ οριςμοφ τθσ δικαςίμου, ςυνθμμζνθσ τθσ περίλθψθσ του κζματοσ που τίκεται υπό αμφιςβιτθςθ, δθμοςιεφεται είκοςι θμζρεσ πριν από τθ δικάςιμο ςε δφο θμεριςιεσ εφθμερίδεσ τθσ πρωτεφουςασ. Μζχρι τθ δθμοςίευςθ τθσ απόφαςθσ του Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου, τα δικαςτιρια οφείλουν να αναβάλουν τθν ζκδοςθ οριςτικϊν αποφάςεων, ςτισ οποίεσ χρθςιμοποιοφνται αμφιςβθτθκείςεσ διατάξεισ τυπικοφ νόμου. 36 Βλ. Βεγλερισ «Χαρακτθριςτικά του ελλθνικοφ Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ», ςελ.19 17

18 Οι αποφάςεισ του Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου είναι οριςτικζσ και αμετάκλθτεσ και ζχουν απόλυτθ ιςχφ( erga omnes). Διάταξθ νόμου που κρίνεται από το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο ωσ αντιςυνταγματικι είναι ανίςχυρθ από τθν δθμοςίευςθ τθσ ςχετικισ απόφαςθσ (ex nunc). Ωςτόςο, το Σφνταγμα δίνει τθν δυνατότθτα ςτο Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο να κακορίηει το ίδιο ςτθν απόφαςι του το χρόνο από τον οποίο και μετά θ αντιςυνταγματικι διάταξθ είναι ανίςχυρθ. Τζλοσ, ςε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ, όταν θ απόφαςθ του Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου είναι αιτιολογθμζνθ, μπορεί θ ζναρξθ του ανίςχυρου τθσ αντιςυνταγματικισ διάταξθσ να είναι αναδρομικι (ex tunc). Όμωσ, πρζπει να επιςθμανκεί ότι το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο δεν καταργεί αντιςυνταγματικό νόμο, διότι κα ιταν ςαν να παρεμβαίνει ςτθν νομοκετικι εξουςία αλλά τον κζτει ςε αδράνεια (vacatio legis), δθλαδι ο νόμοσ εξακολουκεί να υπάρχει ςτθν ζννομθ ςφαίρα και τάξθ απλϊσ δεν εκπζμπει νομικι ιςχφ. Ιςχφει, δθλαδι, το λατινικό αξίωμα:«quod nullum est, nullum producit effectum» 37. Με τθν ανακεϊρθςθ του 2001, προςτζκθκε ςτο άρκρο 100 του Συντάγματοσ θ παράγραφοσ 5 που ορίηει:«όταν τμιμα του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ ι του Αρείου Πάγου ι του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου κρίνει διάταξθ τυπικοφ νόμου αντιςυνταγματικι παραπζμπει υποχρεωτικά το ηιτθμα ςτθν οικεία ολομζλεια, εκτόσ αν αυτό ζχει κρικεί με προθγοφμενθ απόφαςθ τθσ ολομζλειασ ι του Ανϊτατου Ειδικοφ Δικαςτθρίου του άρκρου αυτοφ. Η Ολομζλεια ςυγκροτείται ςε δικαςτικό ςχθματιςμό και αποφαίνεται οριςτικά, όπωσ νόμοσ ορίηει. Η ρφκμιςθ αυτι εφαρμόηεται αναλόγωσ και κατά τθν επεξεργαςία των κανονιςτικϊν διαταγμάτων από το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ.». Η διάταξθ αυτι προβλζπει ότι πλζον οι μόνεσ αρμόδιεσ να κρίνουν κζματα ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ των νόμων είναι οι Ολομζλειεσ των ανϊτατων δικαςτθρίων κατόπιν παραπεμπτικισ ζκκεςθσ του τμιματοσ που δε δζχεται τθν εφαρμογι του νόμου ωσ αντιςυνταγματικοφ. Αυτό ςυνζβαινε πριν τθν ανακεϊρθςθ του 2001 μόνο με τα τμιματα του Άρειου Πάγου, τα όποια παρζπεμπαν μια υπόκεςθ ςτθν Ολομζλεια, όταν υπιρχαν ενςτάςεισ ωσ προσ τθν ςυνταγματικότθτα μιασ διάταξθσ. Όμωσ, θ νζα ςυνταγματικι διάταξθ επιδρά ςτο ίδιο το ςφςτθμα του αποκεντρωτικοφ ελζγχου, διότι τα τμιματα των ανωτάτων δικαςτθρίων, αντί να μθν εφαρμόηουν διάταξθ τθν οποία κεωροφν αντιςυνταγματικι, ςφμφωνα με το άρκρο 93 παράγραφοσ 4 του Συντάγματοσ υποχρεοφνται να τθν παραπζμψουν ςτθν ολομζλεια θ οποία και κα αποφαςίςει μετά από διεξοδικό ζλεγχο. Εν τοφτοισ, αναδεικνφεται ςοβαρόσ και ορατόσ κίνδυνοσ να μετατραποφν οι ολομζλειεσ ςε οιονεί ςυνταγματικά δικαςτιρια, κάτι το όποιο κα προκαλζςει κακυςτζρθςθ ςτθν απονομι δικαιοςφνθσ. 37 Βλ. Μάνεςθ «Συνταγματικι Θεωρία και Πράξθ», ςελ

19 Ο Άρειοσ Πάγοσ 38 Στο πλαίςιο μίασ πολιτικισ δίκθσ που διζπεται από τουσ κανόνεσ του Κϊδικα Πολιτικισ Δικονομίασ, ενϊπιον του Αρείου Πάγου, θ παραπομπι ςτθν Ολομζλεια του ςυγκεκριμζνου δικαςτθρίου ρυκμίηεται από το άρκρο 563 παράγραφοσ 2 του Κϊδικα Πολιτικισ Δικονομίασ. Η παραπομπι μπορεί να είναι υπό οριςμζνεσ περιπτϊςεισ είτε υποχρεωτικι,είτε δυνθτικι. Υποχρεωτικι είναι ςτισ εξισ περιπτϊςεισ. Α)Όταν πρόκειται να εκδικαςκεί αναίρεςθ υπζρ του νόμου, τθν οποία αςκεί ο Ειςαγγελζασ του Αρείου Πάγου, κατά το άρκρο 557 του Κϊδικα Πολιτικισ Δικονομίασ. Η αναίρεςθ υπζρ του νόμου αςκείται για τθν επίλυςθ νομικϊν ηθτθμάτων ςυνταγματικότθτασ και θ ςχετικι απόφαςθ δε κίγει το δεδικαςμζνο. Είναι κυρίωσ ζνασ μθχανιςμόσ ενοποίθςθσ τθσ νομολογίασ. Χρειάηεται, όμωσ, ιδιαίτερθ προςοχι, γιατί μζςω αυτισ ο αφθρθμζνοσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ είναι ακζμιτοσ. Ακόμθ και όταν αςκείται ζλεγχοσ με αφορμι αναίρεςθ υπζρ του νόμου, ο ζλεγχοσ αυτόσ είναι παρεμπίπτων. Β)Όταν το αρμόδιο τμιμα αρνείται τθν εφαρμογι διάταξθσ νόμου θ οποία ζχει κρικεί ωσ αντιςυνταγματικι (άρκρο 563 παράγραφοσ 2 Κϊδικα Πολιτικισ Δικονομίασ). Γ)Όταν το αρμόδιο τμιμα παρότι απορρίπτει τθν φπαρξθ αντιςυνταγματικότθτασ, εντοφτοισ θ απόφαςι του αυτι προκφπτει με διαφορά μίασ μόνο ψιφου. Από τθν άλλθ, δυνθτικι είναι θ παραπομπι ςτθν Ολομζλεια του Αρείου Πάγου από τισ περιπτϊςεισ που το αρμόδιο τμιμα ι ο Πρόεδροσ και ο Ειςαγγελζασ του Αρείου Πάγου με κοινό πρακτικό, κρίνουν ότι υφίςταται ηιτθμα γενικότερου ενδιαφζροντοσ ι ότι θ παραπομπι είναι απαραίτθτθ για τθν ενότθτα τθσ νομολογίασ. Στο πλαίςιο ποινικισ δίκθσ, που διζπεται από τουσ κανόνεσ του Κϊδικα Ποινικισ Δικονομίασ, θ παραπομπι ςτθν Ολομζλεια ρυκμίηεται διαφορετικά. Είναι μεν υποχρεωτικι όταν πρόκειται να εκδικαςκεί αναίρεςθ υπζρ του νόμου που αςκείται από τον Ειςαγγελζα του Αρείου Πάγου (άρκρο 505 παράγραφοσ 2 Κϊδικα Ποινικισ Δικονομίασ) και τότε θ υπόκεςθ ειςάγεται απευκείασ ςτθν Ολομζλεια. Είναι δε δυνθτικι με κοινό πρακτικό του Ειςαγγελζα και του Προζδρου του Αρείου Πάγου «λαμβανομζνθσ υπ όψιν τθσ ςοβαρότθτοσ των λόγων αναιρζςεωσ» (άρκρο 513 παράγραφοσ 1 Κϊδικα Ποινικισ Δικονομίασ). Σο υμβοφλιο τησ Επικρατείασ Βλ. Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. Σπθλιωτόπουλο «Εγχειρίδιον Διοικθτικοφ Δικαίου», ςελ. 350 και Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ

20 Στισ περιπτϊςεισ που εκδικάηεται ενϊπιον του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ αίτθςθ ακφρωςθσ, ζφεςθ κατά απόφαςθσ τακτικοφ διοικθτικοφ δικαςτθρίου, αίτθςθ αναίρεςθσ ι υπαλλθλικι προςφυγι, παραπομπι ςτθν Ολομζλεια για ηιτθμα ςυνταγματικότθτασ προβλζπεται ςτισ ακόλουκεσ περιπτϊςεισ : Α)Όταν θ ςυγκεκριμζνθ υπόκεςθ ειςάγεται ςτθν Ολομζλεια από τον Πρόεδρο του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ «λόγω μείηονοσ ςπουδαιότθτοσ» (άρκρο 14 παράγραφοσ2 εδάφιο α ν.δ. 170/1973) (δυνθτικά). Β) Όταν αρμόδιο τμιμα ςε πενταμελι ι επταμελι ςφνκεςθ εκδίδει παραπεμπτικι απόφαςθ «λόγω μείηονοσ ςπουδαιότθτοσ» (άρκρο 14 παράγραφοσ 2 εδάφιο β ν.δ. 170/1973) (δυνθτικά). Γ) Όταν με παραπεμπτικι απόφαςθ το αρμόδιο τμιμα αποδζχεται τθν άποψθ ςχετικά με τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα διάταξθσ τυπικοφ νόμου, διαφορετικι από τθν ιδθ διατυπωμζνθ από τον Άρειο Πάγο ι Ελεγκτικό Συνζδριο. Εν τοιαφτθ περιπτϊςει, θ Ολομζλεια του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ,είτε αποφαίνεται θ ίδια, είτε παραπζμπει τθν υπόκεςθ ςτο Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο (υποχρεωτικά). Σο Ελεγκτικό υνζδριο 40 Όταν το Ελεγκτικό Συνζδριο λειτουργεί ωσ δικαιοδοτικό όργανο και δικάηει αναιρζςεισ κατά των αποφάςεων των τμθμάτων του, δικάηει πάντοτε ςε Ολομζλεια 41. χόλια για τον Ζλεγχο υνταγματικότητασ από τα τρία Ανώτατα Δικαςτήρια Βζβαια, θ παρεμβολι τθσ Ολομζλειασ του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ και του Αρείου Πάγου δεν επεκτείνει τα αντικειμενικά ι τα υποκειμενικά όρια του δεδικαςμζνου. Τα αρμόδια τμιματα δεςμεφονται από τισ αποφάςεισ των ανϊτατων δικαςτθρίων για ηθτιματα ςυνταγματικότθτασ, μόνο όταν επιλαμβάνονται τθσ ίδιασ ακριβϊσ υπόκεςθσ και όχι όταν τίκεται ενϊπιόν τουσ παρόμοιο ηιτθμα. Το ίδιο ςυμβαίνει και με τα κατϊτερα δικαςτιρια, τα οποία δεςμεφονται από τισ αποφάςεισ των ανωτάτων δικαςτθρίων για ηθτιματα ςυνταγματικότθτασ, μόνο όταν επιλαμβάνονται τθσ ίδιασ ακριβϊσ υπόκεςθσ και όχι όταν αςχολοφνται με παρεμφερζσ ηιτθμα. Ζτςι, επζρχεται ενοποίθςθ τθσ νομολογίασ που είναι ςχεδόν απόλυτθ. Το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ μπορεί να προτείνει νζα διατφπωςθ, τροποποιιςεισ και διαγραφζσ διατάξεων αντιςυνταγματικϊν ι και να υποςτθρίηει τθν απόρριψθ του όλου νόμου. Ωςτόςο, οι αποφάςεισ του αυτζσ ζχουν ςυμβουλευτικι μόνο ιςχφ, εκτόσ και αν υιοκετθκοφν από το Κοινοβοφλιο ι τθν Κυβζρνθςθ και ζτςι χρθςιμεφςουν ωσ κεμελιϊδεσ υλικό παραςκευισ νόμων. 40 Σκουρι/Βενιηζλο «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Βλ. άρκρο 47 παράγραφοσ 2 π.δ. 774/

21 Επίςθσ, πρζπει να επιςθμανκεί και να τονιςτεί ότι παρουςιάηονται ιδιαιτερότθτεσ, όταν το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ αςκεί ακυρωτικό ζλεγχο και όταν το Ελεγκτικό Συνζδριο αςκεί τισ δικαιοδοτικζσ του αρμοδιότθτεσ. Στισ περιπτϊςεισ αυτζσ, τα δφο ανϊτατα δικαςτιρια λειτουργοφν ςαν κοινά δικαςτιρια. Το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ και το Ελεγκτικό Συνζδριο προβαίνει απλϊσ ςτον παραμεριςμό τθσ κρίςιμθσ για τθν υπόκεςθ διάταξθσ και δεν κθρφςςει τθν αντιςυνταγματικότθτά τθσ. Θεμζλιο του ελζγχου που αςκοφν αποτελεί θ υποχρζωςθ των δικαςτθρίων να μθν εφαρμόηουν νόμο, το περιεχόμενο του οποίου αντίκειται προσ το άρκρο 93 παράγραφοσ 4 του Συντάγματοσ). Όμωσ, ζτςι, διαςφαλίηεται μόνο ο παρεμπίπτων και όχι ο απόλυτα διάχυτοσ χαρακτιρασ του ελζγχου. Η ακυρωτικι αρμοδιότθτα του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ και του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου (για τισ ςυντάξεισ και τθν αςτικι ευκφνθ των υπαλλιλων) κατοχυρϊνονται ςτα άρκρα 95 και 98 του Συντάγματοσ, κατά τρόπο ςυγκεντρωτικό. Επομζνωσ, ςτο Ελεγκτικό Συνζδριο μποροφν να ειςάγονται όλεσ οι ςχετικζσ με τισ ςυντάξεισ υποκζςεισ και αυτζσ που αναφζρονται ςτθν ευκφνθ των υπαλλιλων. Το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ, όταν πρόκειται για νόμουσ που κεμελιϊνουν τθν ζκδοςθ διοικθτικϊν πράξεων, αλλά και το Ελεγκτικό Συνζδριο, όταν πρόκειται για ςυνταξιοδοτικοφσ νόμουσ, μετατρζπονται -ζμμεςα- ςε δικαςτιρια που αςκοφν ςυγκεντρωτικό ζλεγχο ςυνταγματικότθτασ. Όταν παραμερίηεται διάταξθ ωσ αντιςυνταγματικι, «θ ςυμμόρφωςθ τθσ διοίκθςθσ μπορεί να είναι ευρφτερθ από το δεδικαςμζνο». Η εξζλιξθ αυτι μπορεί να αδρανοποιιςει τθ διοίκθςθ και ζτςι προκαλοφνται αμφιβολίεσ για το αν μπορεί ςτο μζλλον να εφαρμόςει διάταξθ που ζχει κρικεί «παρεμπιπτόντωσ αντιςυνταγματικι». Για αυτό το λόγο, το ηιτθμα τθσ οριοκζτθςθσ του δικαςτικοφ ελζγχου εμφανίηεται με πιο οξείσ όρουσ για το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ και το Ελεγκτικό Συνζδριο. Εξαιρζςεισ από τον Ζλεγχο τησ υνταγματικότητασ Α)Κανόνεσ Διεκνοφσ Δικαίου. Β)Κανόνεσ από κείμενα Διεκνϊν Συνκθκϊν που ζχουν ενταχκεί με κυρωτικό νόμο. ςτο Εςωτερικό Δίκαιο και ζχουν αυξθμζνθ ιςχφ ζναντι των κοινϊν νόμων. Γ)Θζματα Εςωτερικά του Σϊματοσ (interna corporis). Δ)Κυβερνθτικζσ Πράξεισ. Η Αςτική Ευθφνη του Κράτουσ για Αντιςυνταγματικό Νόμο Σφμφωνα με τθν παλιά αντίλθψθ τθν οποία υποςτιριηε ενκζρμωσ και ο Β. Οικονομίδθσ «το κράτοσ νομοκετϊντασ δεν αδικεί». Εξαιροφνταν οι περιπτϊςεισ προςβολισ των ςυνταγματικϊσ κατοχυρωμζνων ιδιωτικϊν δικαιωμάτων, ζτςι τόςο ςτθν κεωρία όςο και ςτθν νομολογία επικράτθςε θ αμφιςβθτοφμενθ ςιμερα άποψθ 21