ΣΥΝΤΟΜΟ ΚΟίΝΩΝ!ΚΟΠΟΛ!ΤΊΚΟ ΑΕΞίΚΟ

Transcript

1 ΣΥΝΤΟΜΟ ΚΟίΝΩΝ!ΚΟΠΟΛ!ΤΊΚΟ ΑΕΞίΚΟ

2 ΣΥΝΤΟΜΟ ΚΟ!ΝΩΝ!ΚΟΠΟΛ!Τ!ΚΟ ΛΕΞίΚΟ Φιλοσοφία Κοίνωνίολογία Οικονομία Ncrropia Συντάχθηκε άπό έιτίτροπή μέ ύττεύθυνο τόν ύφηγητή φιλοσοφίας Δ Γ. ΚΑΣίΟΥΡΛ πέμπτη έκδοση ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, ΑΘΗΝΑ 1983

3 Copynght: Εκδόσεις ^ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ* Σόλωνος 130, Αθήνα Τηλ

4 ANT) ΠΡΟΛΟΓΟΥ Το κσύντορο ί(ο/νων/κοποα/τ/κό /Αεξ/κό^ συντάχθ/^κε έπε/τα ά π ό παράκα/yo^ ποααών ρεαετ/^τών τών καασ/κών του ραρξ/σροϋ - Αεν/ν/σμοΰ, αναγνωστών τού τόπου, τ/)ς έαα/?ν/κί)ς καί ξέν^ς <ρ;- ΑοΑογίας ^σττουδαστών, φ ο/τ^τώ ν, νέων έπ< στ/^ρόνων, εργα ζομένω ν K.Ô J, π ο ύ ένδ/αφέρονταί γ/ά τά σύγχρονα κοινωνικοοικονομικά καί ττο^/τ/κά ττρο8α^ρατα. Περ/Ααρ8άνε/ Α/)ρρατα (άρθρα) άπό δ/ά φ ο ρο υς τομείς τ^ς κοινω νικές δραστ%)/ότ/?τας κα/ τ/)ς έπ/στ/^μον/κ/)ς σ κ έψ ή ς (κο/νων/οαογία, φ/αοσοφία, οίκονορ/α, ιστορία κα π). Ά ποτεα εί ρ/ά προσπάθε/α έπ/αογ^ς έκείνων τών όρων ά πό διά φ ο ρ ο υ ς τορείς 77?ς γνώσής πού συναντάε/ καθένας μετέχοντας στά κο/νά κα/ τταρουσ/άζετα< ρ έ τ/) ρ ο ρ φ ^ ^Σύντορου ^ο/νων/κοποα/τ/κού Λεξ/κούΗ, ά π α ρα ίτ^του στίς σ^ρερ/νές συνθήκες. ΑποτεΑεί τα υτόχρονα προσπάθε/α δια τύ π ω σ ές κα/ έρ ρ ιν ε/α ς τών όρω ν κα/ κο/νων/οαογ/κών κατ/^γορ/ών. Γό "Σ ύντο μο /(ο/νων/κοποα/τ/κό Λεξ/κό«καΑε/τα/ ν' άναπα/?ρώσε/, στό ^ α θ ρ ό πού ε7να/ δυνατό, ένα σο8αρό κενό πού ύπάρχε/ σ' α ύ τό τόν τορέα κα/ νά /3ο^θ/)σε/ στ/) σωστ/) έπ/στ^ρον/κ/) κατανό^σ /y τώ ν όρω ν κα/ έννο/ών, πού συναντά ό άναγνώ στ^ς στ/) με- Αέτ/y τέτ/ω ν ζ/^ταμάτων. Σ τό /Αεξ/κό έφ αρρόζετα/ έν/α/ο σύστ/ypa π α ραπορπ ώ ν καί μ/ά σε/ρά συν/?θ/σρένων γ/ά Αεξ/κά συντρ^ρένω ν Αέξεων. Ή Α έ ^ ή ο/ όρο/ π ο ύ άποτεαοΰν τ/)ν όνορασία τού Αήρματος μέσα στό κείμενο άντ/καθίσταντα/ ρ έ τό άρχ/κό τους γράρρα. Ή πα ρα π ο ρπ ^ άπό κάπο/ο A/ÿppa σέ άααο σ^ρε/ώνετα/ μ έ τ^ν ένδε/ξ^ /3Α.Α. ^Α έπε Αί)ρραλ ίά ά π οσπ άσματα άπό τά έργα τού Κ. Μ άρξ καί Φ. "ΕνγκεΑς π ο ύ χρ/^σ/μοπο/ούντα/ στό Λεξ/κό είνα/ παρρένα άπό τ/) 8 έκδοσή τώ ν Απάντων Μ άρξ - Φ. ΎνγκεΑς στ/) ρωσ/κ/) γαώσσα καί τού 8./. /\έν/ν ά π ό τ/)ν 5/^ έκδοσή τών Απάντων τού Β.ί. /\έν;ν στ^ ρωσ/ κή γαώσσα.

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ Ή έξάνταηση τής πρώτης έκδοσής σέ ττοαύ σύντομο χρον<κό δ<άστημα χα< ή αυξανόμενη ζήτηση έπέηαααν τήν έπανέκδοση τού κσύντομου Κό/νων/κοποΑίτ/κού /\εζ/κού". ΐπ/8ε8α;ώνετα/ έτσ< ή πρό8αεψή μας ότ< τό *Σ.Κ./1.Η μπορεί ώς ένα ^3αθμό νά άναπαηρώσε; τήν έααε/<μη στή χώρα μας σύγχρονου χοίνων/οαογίχού Αε&κού πού ε<να< άπαρα/τητο γ<ά τό μεαετητή τών κο<νων<κών φαινομένων, /(α/ τό ένδ^αφέρον γ/ό τά χο/νων/κά πράγματα ε/να< σήμερα ποαύ έντονο. Προετο/μάζοντας τή δεύτερη έκδοσή πήραμε ύπόφη προτάσεις χα/ έπ/θυμ/ες των αναγνωστών γ/ά τή ^εατ/ωση τού Αεξ/κού. Ή δεύτερη έκδοση πράγμαπ παρουσιάζει ούσίασπχή /3εΑπωση ή όττο/α έχτός άπό τη διόρθωση ορισμένων παροραμάτων *α/ Ααθών χα/ μ/ά ευρύτερη άνάπτυξή όρ/σμένων Αημμότων συν/στατα< κορ/ως στη συμπαήρωση με πάνω άπό 80 νέα Αήμματα χα/ όρους άπό τούς γνωστούς τομείς της κο/νων/κής δραστηριότητας χα/' της έπ<στημης. ΐγ/νε, συνεπώς, μ/ά προσπάθε/α παραπέρα έμπαουτ/σμού της δεύτερης έκδοσης μέ όρους παρμένους μέσα άπό τό παήθος τών κο/νων/οαογ/χών όρων πού θεωρήθηκαν άπαρα/τητο/ νά συμπληρώσουν τό "Σύντομο Χο/νων/χοποΑπ/χό /ήεξ/χό". Ωστόσο χα/μέ τ/ς συμπαηρώσε/ς αύτές, όπως ε/να/ φυσ/χό, δένμπορε/ νά /χανοπο/ούντα/ όαα τά ενδιαφέροντα τού άναγνώστη. Χρε/άζετα/ ένα όαοχαηρωμένο μεγάαο, σύγχρονο χο/νων/οαογ/χό Αεξ/χό χα/ ή συγγραφή του μπορεί 'σως νά άποτεαέσε/ μέρ/μνα τού μέααοντος. Δ. ΚΑΣίΟΥΡΑΣ

6 A άγκπτότσμ (ζύμωση, Acrr. agitatio: βάζω σέ κίνηση). Τρόπος πολιτικής έπίδραοης στις μάζες μέ συζητήσεις, διαλέξεις, ομιλίες σέ πολιτικές συγκεντρώσεις, μέσω τού τύπου, τών βιδλίων, τών προκηρύξεων, τού ραδιοφώνου, τής τηλεόρασης, τού κινηματογράφου κλπ. Η άγκίτάτσία σέ σύγκριση μέ τήν προπαγάνδα διακρίνεται γ)ά τή διάδοση περιορισμένου κύκλου ιδεών καί γνώσεων μέσα στίς πίό πλατιές λαϊκές μάζες, πράγμα πού άποτελεί χαρακτηριστικό της. Ή άγκίτάτσία πρέπει νά συνδέεται άμεσα μέ τά καθημερινά προθλήματα τών λαϊκών μαζών. άγορά (εσωτερική, εξωτερική). Ή σφαίρα τής κυκλοφορίας τών εμπορευμάτων στό εσωτερικό μιάς χώρας, όλλά καί έξω άπό τά όριά της. Ή άγορά εμφανίστηκε κι άναπτύχθηκε στή βάση τού κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας καί τού χωρισμού τών παραγωγών σέ ίδιοκτήτες μέσων παραγωγής. Ή γρήγορη ανάπτυξη τής εσωτερικής αγοράς άρχισε μέ τή σταθεροποίηση τών καπιταλιστικών σχέσεων. Ο όγκος καί ή χωρητικότητα τής εσωτερικής άγοράς μιας χώρας καθορίζεται άπό τό επίπεδο άνάπτυξης τής έμπορευματικής παραγωγής σ' αύτή τή χώρα. Εφόσον στόν καπιταλισμό ή ανάπτυξη τής παραγωγής πραγματοποιείται στις συνθήκες τού κυνηγητού υπερκερδών καί τών άνταγωνιστικών αντιθέσεων άνάμεσα στήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση τών έργαζομένων, ή αύξηση τής χωρητικότητας τής εσωτερικής άγοράς ύστερει σέ σχέση μέ τήν αύξηση τής παραγωγής. Στίς συνθήκες τού ιμπεριαλισμού όξύνεται άκόμα περισσότερο τό πρόθλημα τής έσωτερικής άγοράς. Ή στενότητα τής έσωτερικής άγοράς άναγκάζει τά μονοπώλια ν' άναζητούν καί νά κατακτούν έξωτερικές άγορές. Η πολιτική τών διακρίσεων τών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στόν τομέα τού εξωτερικού έμπορίου οξύνει τό πρόθλημα τής έσωτερικής άγοράς. Στό σοσιαλισμό ή έσωτερική άγορά διατηρείται γιατί έξακολουθούν νά ύπάρχουν ή έμπορευματική παραγωγή καί οι έμπορευματικές σχέσεις. Από τή σφαίρα τής έσωτερικής άγοράς στό σοσιαλισμό έξαιρούνται ή έργατική δύναμη, ή γή, τά βασικά παραγωγικά κεφάλαια (οι φάμπρικες, τά έργοστάσια, τά ορυχεία, οι ήλεκτροσταθμοί κλπ ), οί φυσικοί πόροι. Εδώ ή έσωτερική άγορά δέν έχει άνταγωνιστικές άντιθέσεις. Οι άναλογίες άνάμεσα στήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση καθορίζονται συνειδητά, σχεδιασμένα μέ βάση τή γνώση καί τήν έφαρμογή τών οικονομικών νόμων. Τό γεγονός αύτό έξασφαλίζει άντικειμενική δράση γιά τή σταθερή καί χωρίς κρίσεις άνάπτυξη τής έσωτερικής άγοράς Ή έσωτερική άγορά στό σοσιαλισμό άποτελειται άπό τό κρατικό, τό συνεταιριστικό καί τό κολχόζνικο εμπόριο, καθώς καί άπό τό σύστημα τών κρατικών προμη-

7 dyopa<7tno? ικανότητα 10 αγροτιά θειων αγροτικών προϊόντων καί εφοδιασμού ύλικοτεχνικών μέσων παραγωγής. αγοραστική ικανότητα (χρήματος) Ή ποσότητα τών Εμπορευμάτων καί ό όγκος τών υπηρεσιών πού είναι δυνατό ν' άντικατασταθούν μέ μιά καθορισμένη μονάδα χρήματος (π.χ. δραχμή, δολλάριο κλπ.). Ή άγοραστική ικανότητα τού χρήματος δέν έκφράζε) άμεσα τήν άξία του. Ή άξία του καθορίζεται άπό τή σχέση τής ποσότητας τού χρήματος πού βρίσκεται στήν κυκλοφορία μέ τήν ποσότητα τού χρυσού πού είναι απαραίτητος γιά τήν κυκλοφορία τών έμπορευμάτων. Οι διακυμάνσεις στις τιμές τών έμπορευμάτων επιδρούν άμεσα στό μέγεθος τής άγοραστικής ικανότητας τού χρήματος. Τό καπιταλιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται άπό τις περιοδικές νομισματικές καί χρηματιστικές κρίσεις, άπό τή χρόνια ύπερπλήρωση τών καναλιών κυκλοφορίας μέ περίσσια μάζα χαρτονομίσματος πού οδηγεί στήν αύξηση τών τιμών στά έμπορεύματα καί στήν πτώση τής άγοραστικής ικανότητας τού χρήματος, στήν πτώση τού βιοτικού επιπέδου τών έργαζομένων. Στή σοσιαλιστική οικονομία πού άναπτύσσεται σχεδιασμένα, εξασφαλίζεται ή σταθερότητα τής κυκλοφορίας τού χρήματος. Ή άγοραστική ικανότητα τού πληθυσμού, δηλαδή έκεινο τό μέρος τού χρηματικού εισοδήματος πού μπορεί νά ξοδευτεί γιά τήν άγορά έμπορευμάτων καί τήν πληρωμή τών υπηρεσιών αύξάνει. Αύτό πρώτα άπ' όλα πετυχαίνεται μέ τήν άνάπτυξη τής παραγωγής τής μεγαλύτερης μερίδας τών έμπορευμάτων, τά όποια τό κράτος πουλάει μέ σταθερές τιμές. Ή άγοραστική ικανότητα τού χρήματος καί τόύ πληθυσμού βρίσκονται σέ στενή άλληλεξάρτηση. αγροτιά. Κοινωνική ταξη. Διαμορφώνεται στην περίοδο τής διάλυσης τής πρωτογονης κοινωνίας και τής εμφάνισης τού οικογενειακού ατομικού άγροτικού νοικοκυριού. Στους προκαπιταλιστικους σχηματισμούς ή ά. ήταν ταίη μικρών παραγωγών άγροτικών προϊόντων πού διατηρούσαν το ατομικο νοικοκυριο μέ τις δυνάμεις τής οικογενειας τους. Στον καπιταλισμό άπο την ά. ξεχωρίζουν: Τό άγροτικο προλεταριάτο (μισθωτοί έργατες στην άγροτικη οικονομία). Οί μισοπρολεταριοι τού χωριού ή οί άγρότες που έχουν άτομικο νοικοκυριά, που μονο ένα μέρος τών άναγκαιων προϊοντων έξασφαλιζουν άπο τή δική τους γή ή άπ' αύτην που νοικιάζουν. Η μεσαία ά. (σέ μερικές χώρες μέ τη μορφή τού μικρού ή μεσαίου άγροκτηματια). Ή πλούσια ά. ή άστική ταξη τού χωριού. Τό προτσές εντατικής έκμηχανησης τής άγροτικής οικονομίας και τής κάθετης ενοποίησης στις άναπτυγμενες κεφαλαιοκρατικές χώρες μετα το Β Παγκόσμιό Πόλεμο προκαλεσαν τη μαζική καταστροφή και προλεταριοποίηση τής ά. (στις άρχες τού 20ού αί. με την άγροτικη οικονομία αύτών τών χωρών άσχολούνταν πανω άπο 50% καί στις άρχες τής έθδομης δεκαετίας μόνο τά 5-15% τού ενεργού πληθυσμού). Στις περισσότερες άναπτυοσόμενες χώρες ή ά. άποτελεί τό βασικό μέρος τού πληθυσμού (στις χώρες τής Λατινικής Αμερικής το 47%, τής Νότιας καί Ανατολικής Ασίας τό 71%, τής Βόρειας Αφρικής τό 66%, τής Νότιας Αφρικής τό 77% τού ένεργού πληθυσμού), κυρίως μικρόιδιοκτήτες Καί ένοικιαστές τής γής. Ενας άπό τούς βασικούς παράγοντες πού καθορίζουν τίς ταλαντεύσεις τής ά. άνάμεσα στό προλεταριάτο καί τήν άστική τάξη είναι ή διπλή φύση της σάν ιδιοκτήτη καί σάν εργαζόμενου. Βάση τής ουμμαχίας έργατικής τάξης καί ά. εί

8 àypcnxfç,μρταρρν#/ώ?μ<;!! ά^είσ^ός ναι η σύμπτωση τών θεμελιακών αντιμονοπωλιακών ουμφ?ροντων τής εργαζόμενης α. και τού προλεταριάτου στον κοινο απελευθερωτικό άγωνα. Με τη νικη τού σοσιαλισμού ή α. αποτελει την τοίη τών ouvfiaiptopiνων παραγών τής αγροτικής οικονομίας που διεξάγουν ομαδικο αγροτικό νοικοκυριο. αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Είναι τα μίτρα που παίρνει fva κράτος, τα οποία έχουν σχέση με την αλλαγή τών σχεσεων ιδιοκτησίας στη γή και χρησιμοποίησης τής γής. Στις καπιταλιστικές χωρίς οι α.μ. επιδιώκουν την άναπτυξη τού καπιταλισμού στο χωρίο. Πραγματοποιούνται μ: σκοπο την εξασθενηοη η την αποτροπή τών επαναστατικών εκδηλωσεων τών αγροτών χωρίς να θίγονται τα συμφέροντα τών τσιφλικάδων. Οι ά.μ. στις αστικές χώρες έπιταχυνουν την αποσύνθεση τής άγροτιάς σάν τάξης. Στις συνθήκες τής καταργησης του καπιταλισμού και τής εγκαθίδρυσης τής έξουσιαςτών έργαζομενωνοί α.μ. άποτελούν επαναστατικούς μετασχηματισμούς που καταργούν την τσιφλικαδικη ιδιοκτησία τής γης. Οί ά.μ. γίνονται προς το συμφέρον τής άγροτιάς καί συμθάλλουν στή στερέωση τής συμμαχίας τής εργατικής τάξης μέ τις εργαζόμενες μάζες τής άγροτιάς. αθεϊσμός. Σύστημα αντιλήψεων πού άρνειται τήν ύπαρξη θεού, τήν πίστη στό υπερφυσικό (στά πνεύματα, στή μεταθανάτια ζωή κλπ.) καί άρνειται κάθε θρησκεία. Ο ά. σέ κάθε ιστορική έποχή αντανακλούσε τό επίπεδο γνώσεων πού είχαν επιτευχθεί καί τά συμφέροντα εκείνων τών τάξεων καί κοινωνικών ομάδων, πού τόν χρησιμοποιούσαν σάν όπλο τους. Ή πάλη τού άθεϊσμού κατά τής θρησκείας είναι αντανάκλαση τής πάλης τών προοδευτικών κοινωνικών δυνάμεων κατά τής αντίδρασης. Ο ά. συνδέεται άδιάρρηκτα μέ τις υλιστικές άντιλήψεις γιά τή φύση. Ο ά. σάν σύστημα αντιλήψεων έμφανίστηκε στή δουλοκτητική κοινωνία. Στίς φιλοσοφικές απόψεις τών άρχαίων έλλήνων καί ρωμαίων διανοητών Θαλή, Αναξιμένη, Ηράκλειτου, Δημόκριτου, Επίκουρου, Ξενοφάνη, Λουκρήτιου, όπου γίνεται προσπάθεια νά έρμηνευθούν όλα τά φαινόμενα μέ βάση τίς φυσικές τους αιτίες, υπήρχαν σημαντικά στοιχεία άθεϊσμού. Ο ά. τών διανσητών αύτών είχε άφελή, άσυνεπή χαρακτήρα. Ο ά. δέν άναπτύχθηκε στήν έποχή τού μεσαίωνα, επειδή τότε κυριαρχούσε ή θρησκευτική κοσμαντίληψη. Ο άστικός άθεϊσμός μέ κύριους έκπροσώπους του τόν Σπινόζα, τούς γάλλους υλιστές, τόν Φόυερμπαχ κ.ά. ύπόσκαψε σημαντικά τήν κυριαρχία τής θρησκείας. Τό ξεσκέπασμα τής άντιδραστικής ούσίας τής έκκλησίας άπ' τή μεριά τών άστών άθεϊστών ιστορικά έπαιξε σοθαρό ρόλο στήν πάλη μέ τό φεουδαρχισμό, συντέλεσε στήν άνατροπή του. Ωστόσο, ό άστικός άθεϊσμός ήταν άσυνεπής, καί περιορισμένος, δέν άπευθυνόταν στό λαό, άλλά σ' ένα στενό κύκλο άνθρώπων. Οί Ρώσοι επαναστάτες δημοκράτες ήταν μαχόμενοι άθείστές. Ο ά. άποκτάει συνεπή μορφή μέ τήν εμφάνιση τού μαρξισμού - λενινισμού. Τά συμφέροντα τού προλεταριάτου, ή θέση καί ό ρόλος του στήν κοινωνία, συμπίπτουν μέ τις αντικειμενικές τάσεις έξέλιξης τής κοινωνίας καί γι' αύτό ό μαρξιστικός άθεϊσμός είναι άπαλλαγμένος άπό τήν ταξική στενότητα πού διακρίνει τίς μή μαρξιστικές μορφές άθεϊσμού. Ο διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός άποτελεί τό φιλοσοφικό θεμέλιο τού μαρξιστικού ά. Γι'

9 αισθησιαρχία )2 αί'σίοόο^ία αύτό και οί άθείστικές του αντιλήψεις αποκτούν γιά πρώτη φορά επιστημονικό χαρακτήρα. Ο επιστημονικός ά. έχει σάν αντικείμενο μελέτης καί έρευνας τήν αποκάλυψη των πηγών καί τών αιτιών έμφάνισης καί ύπαρξης τής θρησκείας, τήν κριτική τών θρησκευτικών διδασκαλιών άπό τήν άποψη τής έπιοτημονικής έρευνας τού κόσμου, τό ξεκαθάρισμα τού κοινωνικού ρόλου τής θρησκείας, τόν καθορισμό τών τρόπων ύπερνίκησης τών θρησκευτικώνπρολήψεων. Ο μαρξιστικός αθεϊσμός δίνει μιά ολόπλευρη κριτική έκτίμηση τής θρησκείας, δείχνει τούς δρόμους καί τά μέσα ολοκληρωτικής ύπερνίκησής της. Καθορίζει ότι ή πλήρης ϋπερνίκηση τής θρησκείας είναι δυνατή μόνο όταν άναιρεθούν οί κοινωνικές της ρίζες στό προτσές τής κομμουνιστικής οικοδόμησης. Σέ όλη τήν πορεία τής οικοδόμησης τού κομμουνισμού πραγματοποιείται ή διαμόρφωση τού νέου ανθρώπου, τού απαλλαγμένου άπό τά θρησκευτικά καί άλλα υπολείμματα τού παρελθόντος, άνθρώπου εξοπλισμένου μέ τήν επιστημονική άθειστική κοσμοθεωρία. αισθησιαρχία (αισθησιοκρατία, σενσουαλισμός). Κατεύθυνση στή γνωσιοθεωρία σύμφωνα μέ τήν όποια ή αισθητικότητα (αισθήσεις, άντιλήψεις) άποτελεϊ τή βάση καί τήν κύρια μορφή τής γνώσης. Ή αί. άντιπαρατίθεται στόν ορθολογισμό Τή βασική άρχή τήςαί.: «δέν υπάρχει τίποτα στό λογικό πού δέν θά υπήρχε πριν στις αισθήσεις-, τήν παραδέχονταν τόσο οι υλιστές (Γκασεντί, Χόττς, Λόκ, Ελθέτιος, Ντιντερο, Χόλμπαχ) πού θεωρούσαν ότι ή αισθησιακή γνώση καθορίζεται άπό τόν άντικειμενικό κόσμο, όσο καί οι ιδεαλιστές (Μπέρκλεϊ, Χιούμ) πού στήν αισθησιακή γνώση έβλεπαν μιά αύτούπάρχουσα άνεξάρτητη σφαίρα χωρίς καμιά σχέση μέ τόν εξωτερικό κόσμο (Ή ίδεαλιστική αισθησιαρχία είναι ή βάση τού θετικισμού, τού έμπειριοκριτικισμού καί τού νεοθετικισμού). Ο διαλεκτικός ύλισμός, ξεπερνώντας τή στενότητα τής αισθησιαρχίας, άποκαλύπτει τόν πραγματικό ρόλο καί τή διαλεκτική τής αισθησιακής καί τής ορθολογικής μορφής τής γνώσης. αισθητική. Φιλοσοφική επιστήμη πού μελετάει τή σφαίρα τού αισθητικού σαν ειδική έκδηλωση τής άξιοκρατικής σχέσης άνόμεσα στόν άνθρωπο και τον κοσμο στόν τομέα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας τών άνθρώπων. H αί. σαν ειδική επιστήμη χωρίζεται άπο διάφορους διανοητές μέ διαφορετικό τρόπο. Ετσι ό Α. Βαουμγάρτεν, που το 18ο αί. ειοήγαγε τόν όρο, καθόρισε την αί. σάν «επιστήμη γιά την αισθησιακή γνώση", κατώτερη θεωρία τής γνώσης που συμπληρώνει τή λογική. Ο Κάντ όρισε τήν αί. σαν επιστήμη «γιά τούς κανόνες τής αισθητικότητας γενικά". Παράλληλα μ' αύτα στή γερμανική κλασική αί. τού 18ου με άρχές τού 19ου αί. άναπτύοσεται ή άποψη ότι ή αί. είναι ή φιλοσοφία τής τέχνης, άποψη που σταθεροποιείται στη φιλοσοφία τού Χέγκελ. Τό βασικό πρόθλημα τής φιλοσοφικής αισθητικής σκέψης τήςάρχαιοτητας, τού μεσαιωνα καί σε σημάντικο βαθμό τών νέων χρόνων ήταν τό πρόθλημα τού ώρα/ou. Ή μαρξιστική - λενινιστική αισθητική υπογραμμίζει τόν κοινωνικοιστορικό χαρακτήρα τών αισθησιακών φαινομένων και τής καλλιτεχνικής δημιουργίας, θεμελιώνει τις άρχές τού ρεαλισμού, τής λαϊκότητας και τής κομματικότητας τής τέχνης. αισιοδοξία. Αντίληψη διαποτισμένη μέ πίστη στό μέλλον, καταφατική άντίληψη γιά τόν κόσμο πού μάς περιθάλλει. Η αισιοδοξία τής κοσμο

10 αιτιότητα )3 θεωρίας τού προλεταριάτου στηρίζεται στήν επιστημονική γνώση των νόμων τής κοινωνικής έξέλιξης, πού δημιουργεί τή βε8α)ότητα γιά τό θρίαμ- 8ο τού κομμουνισμού. αιτιότητα. Φιλοσοφική κατηγορία γιά τόν καθορισμό τής άναγκαίας γενετικής σχέσης των φαινομένων, όταν ίνα φαινόμενο ττού ονομάζεται αίτια καθορίζει τό άλλο πού όνομάζεται άττοτέλεσμα (δράση, πράξη). Τό πρό8λημα τής αιτιότητας άποτελει άντικείμενο πάλης μεταξύ τού υλισμού καί του ιδεαλισμού. Ο υλισμός υποστηρίζει την άποψη, ότι ή αιτιότητα έχει άντικειμενικό καί καθολικό χαρακτήρα, ότι οι αιτιακές σχέσεις είναι σχέσεις των ίδιων των πραγμάτων, πού υπάρχουν έξω καί ανεξάρτητα άπό τή συνείδηση του άνθρώπου. Ο υποκειμενικός ιδεαλισμός είτε άρνείται ολοκληρωτικά τήν αιτιότητα, ύπάγοντάς τη στή συνηθισμένη γιά τόν άνθρωπο διαδοχή τών αισθήσεων, είτε όταν παραδέχεται τήν ai. θεωρεί ότι αύτή είσάγεται στόν κόσμο τών φαινομένων άπό τό υποκείμενο που τά γνωρίζει (έδώ ή ai. παίρνει χαρακτήρα a priori). Οάντικειμενικός ιδεαλισμός μπορεί νά παραδεχθεί τήν ϋπαρξη αί. άνεξάρτητης άπό τό υποκείμενο, άλλά βλέπει τις ρίζες της στό πνεύμα, στήν ιδέα, στήν έννοια, πού τις θεωρεί άνεξάρτητες άπό τό υποκείμενο. Ο διαλεκτικός υλισμός παραδέχεται τόν άντικειμενικό καί καθολικό χαρακτήρα τής αί. καί άπορρίπτει τήν άπλοποίησή της. Γι.χ. άπορρίπτει τήν άποψη τής μεταφυσικής πού άντιπαραθέτει τήν αιτία στό άποτέλεσμα. Ο διαλεκτικός υλισμός θεωρεί τήν αιτία καί τό άποτέλεσμα στοιχεία άλληλεπίδρασης, όπου τό άποτέλεσμα καθοριζόμενο, άπό τήν αιτία, παίζει μέ τή σειρά του ενεργό ρόλο, επιδρά άντίστροφα στήν αιτία. Οϊ αιτιακές σχέσεις είναι πολύμορφες καί δέν επιτρέπεται νά άπολυτοποιείται μιά μορφή τους. Ή άνά- πτυξη τής σύγχρονης επιστήμης άπορρίπτει αυτή τήν άπολυτοποίηση τών γνωστών μορφών αίτιακών σχέσεων καί έπιθεθαιώνει τή διαλεκτική υλιστική άντίληψη γι' αύτές. Ή κατηγορία τής αί. κατέχει σημαντική θέση άνάμεσα στίς άλλες έννοιες τής έπιστημονικής έρευνας, πού σέ τελευταία άνάλυοη σκοπός της είναι ή άποκάλοψη τών βασικών αίτιακών έξαρτήσεων. άλήθαα. Είναι ή πιστή, όρθή άντανάκλαση τής πραγματικότητας στήν άνθρώπινη σκέψ η Ή πράξη άποτελει σέ τελευταία άνάλυση τό κριτήριο τής ά. Ο χαρακτηρισμός άν κάτι είναι άληθινό άφορά τίς σκέψ εις καί όχι τά ίδια τά πράγματαήτάμέσαγλωσσικήςέκφρασής τους. Ο μαρξισμός-λενινισμός δίνει συνεπή υλιστική θεμελίωση γιά τήν κατανοήσή της, νέες διαλεκτικές άπόψειςτήςά., όπως είναι ήάντικειμενική, ή άπόλυτη καί ή σχετική ά., ή συγκεκριμένη ά., τό κριτήριο τής άλήθειας. "Ετσι, ή άντικειμενική ά. άπαιτειτέτιο περιεχόμενο τών άνθρώπινων γνώσεων, πού δέν έξαρτάται άπό τή βούληση καί τίς έπιθυμίες τοϋ υποκειμένου, άλλά καθορίζεται άπό τό περιεχόμενο τού άντικειμένου πού άντ ανακλάται. Ή σύγχρονη άστική φιλοσοφία κατά κανόνα τάσσεται ένάντια στήν άντικειμενικότητα τής ά., γεγονός πού όδηγε! στήν ύποκειμενοποίηση τής έπιστημονικής γνώσης, υποσκάπτει καί δυσφημεί τήν επιστήμη. Οταν ό διαλεκτικός υλισμός μιλάει γιάτήνάπόλυτηκαίτήσχετικήάλήθεια άπαντά στό ερώτημα, άν μπορούν οι παραστάσεις τού άνθρώπου, πού έκφράζουντήνάντικειμενικήάλήθεια,νά τήν έκφράσουν μεμιάς, όλοκληρωτικά κι άπόλυτα, ή τήν έκφράζουν κατά προσέγγιση, σχετικά. Γι'αύτόήάπόλυ-

11 (κκπαάορέρ-!4 τη ά. νοε!τα< αάνπλήρης καί έξαντλητικήγνώσηγιάτήνπραγματικότητα,σάν στοιχείο γνώσεων πού 8έν μπορε! στό μέλλοννάδιαψευοθεί. Εφόοονόμωςοί γνώσεις μας άναπτύσσονται, βαθαίνουν, τελειοποιούνται καί συγκεκριμενοποιούνται, οι επιστημονικές άλήθειες έχουν σχετικό χαρακτήρα, μέτήν έννοια ότι δένδίνουνπλήρη, εξαντλητική γνώση γιά τόν τομέα τών πραγμάτωνπού μελετάμε, υπάρχουν στοιχεία πού μπορει ν' άλλάξουν στό προτσές τήςγνώσης,νάβαθύνουν,νάάντικατασταθούν άπό άλλα κλπ. Ταυτόχρονα όμωςκάθεσχετικήά.άνείναίέπιστημονική, περιέχει στοιχεία απόλυτης ά. Ή άπόλυτη άλήθεια άποτελειται άπό τό σύνολο τών σχετικών άληθειών. Ή ιστορία τής επιστήμης καί τής κοινωνικής πράξης άποδείχνε) ότι τό προτσές τής γνώσης τού κόσμου είναι διαλεκτικό. Αύτό σημαίνει ότι οι προηγούμενες θεωρίες διαρκώς ελέγχονται, συγκεκριμενοποιούνται, ορισμένες υποθέσεις απορρίπτονται, άλλες έπιθεθαιώνονται, γίνονται άποδειγμένες άλήθειες. Ή ά. είναι, σύμφωνα μέτό διαλεκτικό υλισμό, συγκεκριμένη. Αύτό σημαίνει ότι πρέπει νά στηρίζεται στόν υπολογισμό καί τή γενίκευση τών συγκεκριμένων συνθηκών ύπαρξης τοϋ φαινομένου πού έρευνάμε, ότι ή ά. έξαρτάται άπό ορισμένες συνθήκες τόπου καί χρόνου κλπ. Ο συγκεκριμένος ιστορικός τρόπος μελέτης, ό υπολογισμός τών συνθηκών σέ τόπο καί χρόνο άποκτά εξαιρετική σπουδαίότητα κατά τήν άνάλυση τής κοινωνικής έξέλιξης, όπου έμφανίζονται διαρκώς νέα φαινόμενα, όπου τό προτσές τής έξέλιξης πραγματοποιείται άνισόμερα καί μέσα σέ ιδιόμορφες συνθήκες. Μέσο έλέγχου άν είναι άληθινός ή ψεύτικος ένας ισχυρισμός, μιά υπόθεση, είτε μιά θεωρητική διατύπωση, κλπ., δηλαδή κριτήριο τής άλήθείας, είναι ή κοινωνική πρακτική. Ο τελικός έλεγχος τών έπιστημονικών θεωριών γίνεται στήν κοινωνική πράξη. "Αν μιά θεωρία εφαρμόζεται μέ επιτυχία στήν πράξη αύτό σημαίνει ότι είναι άληθινή. Ωστόσο ό έλεγχος τής θεωρίας στήν πράξη δέ σημαίνει ότι πρέπει ν' άπολυτοποιείται, γιατί οί θεωρίες αναπτύσσονται, πλουτίζονται, ορισμένες άντικαθίστανται άπό άλλες κ.ο.κ., γιατί καί ή κοινωνική πράξη έπίοης άναπτύσσεται καί τελειοποιείται. Πρώτος ό μαρξισμός εισήγαγε στή γνωσιοθεωρία τήν πράξη σάν κριτήριο τής άλήθείας. «αληθινός σοσίαλκφός* (γερμανικός σοσιαλισμός). Μίαάπότίςπαραλλαγές τού μικροαστικού σοσιαλισμού, πού διαδόθηκε τό άνάμεσα στή διανόηση καίτούςβιοτέχνεςτήςγερμανίας καί τούς γερμανούς πρόσφυγες. Οί εκπρόσωποι τού «ά.ο.«, μέ τή μορφή κριτικής τού καπιταλισμού, έξιδανίκευαν τήν προκαπιταλιστική κατάσταση, καλλιεργούσαν αύταπάτες γιά τή δυνατότητα περάσματος στό σοσιαλιστικό σύστημα στή Γερμανία, παρακάμπτοντας τό στάδιο τής καπιταλιστικής άνάπτυξης. Οι Μάρξ Ένγκελς έκαναν αύοτηρή κριτική τού <<ά.θ" στό Μανιφέστο τού Κομρουν/- οτίκού /(ό^ατος καί σέ άλλα τους έργα. αλλαγή. Είναι ή πιό γενική μορφή ύπαρξης τών πραγμάτων καί τών φαινομένων. Ή ά. άγκαλιάζει κάθε κίνηση καί άλληλεπίδραση, κάθε μετατροπή άπό μιά κατάσταση σέ άλλη. Στή φιλοσοφία ή σχετική σταθερότητα τών ιδιοτήτων, τής δομής είτε τών νόμων ύπαρξης τών σωμάτων άντιπαρατίθεται στήν ά. Ωστόσο, ή δομή, οι ιδιότητες καί οί νόμο) οί ίδιοι είναι αποτέλεσμα τών άλληλεπιδράσεων, καθορίζονται άπό διάφορες συναρτήσεις τών σωμάτων κι έτσι συνεχίζονται οί μετατροπές τής ύλης.

12 άαά?αθμη0ραθ!?!5 αλληλοεπίδραση. Φιλοσοφική κατηγορία που απεικονίζει το προτσές έπιδρασης τού ένος άντικειμενσυ πανω στο άλλο, τον άμοι6αίο καθορισμο τους και τη γέννηση ένος αντικείμενου απο ένα άλλο αντικείμενο. H ά. είναι μια άντικειμενικη και καθολική μορφή κίνησης και έξέλιξης. Καθορίζει την ύπαρξη και τη δομική οργάνωσης οττοιουδηποτί άλικου συστήματος, την ένωση του μ: τα άλλα σώματα Of ένα σύστημα μεγαλύτερης οειράς, τις ιδιότητες όλων τών σωμάτων, τών προτοες και τών φαινομένων. Ή ϋλη χωρίς την ικανότητα για ά δεν θα μπορούσε να ύπαρξει. i t καθε ολοκληρωμένο σύστημα ή ά. προηάλλει σαν τετια σχέση μέσα οτην όποια ή αίτια και το αποτελεομα άλλαζουν διαρκώς θέση. αλλοτρίωση (απαλλοτρίωση, αποξένωση). Άντικειμενικόπροτσέςτήςταξικής ανταγωνιστικής κοινωνίας πού τό διακρίνει : α) Ή μετατροπή τήςδράσης τού ανθρώπου καί τών αποτελεσμάτων της (ύλικών καί πνευματικών) καί τών ικανοτήτων τού ανθρώπου, σέ άνεξάρτητη δύναμη πού κυρίαρχε! πάνω του, γίνεται έχθρός του. β) Ή μετατροπή τών φαινομένων καί τών σχέσεων τών πραγμάτων σέ κάτι φαινομενικά άντίθετο άπ' ό,τι είναι, ή αλλοίωση καί διαστροφή στή συνείδηση τών ανθρώπων τών πραγματικών σχέσεων τής ζωής τους. Οί ρίζεςτήςά. βρίσκονται στόν άνταγωνιστικό καταμερισμό τής εργασίας καί στήν ατομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Ή ά. εκφράζεται μέ τήν κυριαρχία τής έργασίαςπού μετατράπηκε σέ πράγμα, πάνω στή ζωντανή έργασία, μέ τήν έλλειψη έλέγχου στίς συνθήκες, τά μέσα καί τά προϊόντα τήςέργασίας. Εκράζεταί έπίσης μέτή μετατροπή τής προσωπικότητας σέ άντικείμενο έκμετάλλευσης άπ' τή μεριά τής κυρίαρχης τάξης. Ή ά. βρίσκει όρισμένη αντανάκλαση καί στή συνείδηση τού ατόμου πού δέχεται τούς κοινωνικούς κανόνες σάν ξένους καί έχθρικούς, έχει τό αίσθημα τής άπομόνωσης κλπ. Ή ίδέα τής ά. στούς διαφωτιστές (Ρουσώ, Γκαίτε, Σίλερ) έκφράζει μιά διαμαρτυρία ενάντια στόνάντιανθρωπιστικό χαρακτήρα τών οικονομικών σχέσεων πού στηρίζονται στήν ατομική ιδιοκτησία. Ο Μάρξστό Κεφάλαιο έδοσε ιδιαίτερη προσοχή στήν ανάλυση τού όρου ά. Εδειξε ότι ή ά. έκφράζει τις άντιθέσεις ορισμένου σταδίου έξέλιξηςτής κοινωνίας. Στό κέντρο τής προσοχής τού Μάρξ βρίσκεται ή άνάλυση τής άλλοτριωμένηςέργασίας,μέβάσητήνόποία δίνει έκτίμηση τού συστήματος τών καπιταλιστι κών σχέσεων καί τήςθέσης τού προλεταριάτου, δείχνει ότι μέ τόν κομμουνιστικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας καταργείται ή άλλοτρίωση. Ο σοσιαλισμός καταργεί τις βασικέςπηγέςτήςά.(τήνέκμετάλλευση,τήν άτομική ιδιοκτησία, τήνάντίθεση άνάμεσαστήνπόλη καί τό χωριό, ανάμεσα στή χειρωνακτική καί τήν πνευματική έργασία) καί στήν πορεία τής έξέλιξής τουόδηγειστήνόλοκληρωτικήύπερνίκηση τής αλλοτρίωσης. άλμα. Είναι ή ριζική ποιοτική άλλαγή τού άντικειμένου είτε του φαινομένου, ή μετατροπή τής παλιάς ποιοτικής κατάστασης μέ τή συσσώρευση τών ποσοτικών άλλαγών (νόμος τής μετατροπής τών ποσοτικών άλλαγών οέ ποιοτικές). Τό ά., σέ σύγκριση μέ τό προηγούμενο έξελικτικό στάδιο ανάπτυξης είναι μιά άλλαγή. Ή κάθε ποιοτική άλλαγή μπορεί νά γίνει μόνο μέάλμα. Οί μορφές τών ά. είναι ποικίλες, έξαρτώνται άπό τίς συγκεκριμένες συνθήκες άνάπτυξης τού φαινομένου. Ούσιαστικά τό κάθε φαινόμενο μετατρέπεται οέ άλλο μέ δικό του

13 <5/iKn? yttôtny!6 ιδιαίτερο τρόπο. Ωστόσο όλες αύτές oi μετατροπές μπορούν νά χωριστούν οέ δύο τύπους: α) Τίς απότομες, οπότε ή παλιά ποιότητα αλλάζει μεμιάς καί ολοκληρωτικά, π.χ. ή κοινωνική έπανόσταοη καταργεί τήν εξουσία μιάς τάξης καί εγκαθιδρύει τήν έξουοία μιάς άλλης, β) Τίς βαθμιαίες μετατροπές πού πραγματοποιούνται κατά τέτιο τρόπο ώστε ή ύπάρχουσα κατάσταση άλλάζει τμηματικά καί βαθμιαία, ώσπου νά μετατραπεί στό σύνολό της σέ νέα. Π.χ. οι βαθμιαίες άλλαγές στό σύστημα όπου δέν υπάρχουν ανταγωνιστικές τάξεις, όπου όλες οι κοινωνικές δυνάμεις ενδιαφέροντα! γιά τήν πρόοδο τής κοινωνίας, γιά τήν οικοδόμηση του σοσιαλισμού - κομμουνισμού. Αυτό είχε ύπόψ η του ό Μάρξ, όταν πρόδλεπε ότι στήνάταξική κοινωνία οί κοινωνικέςέξελίξειςθάπάψουννάείναι πολιτικές έτταναστάσεις. Ωστόσο οι μερικές τμηματικές άλλαγές, τά «μικρά" άλματα δέν άλλάζουν τό όλον, γι' αύτό σάν άλμαάπό μιάποιοτική κατάσταση (σοσιαλισμός) σέ άλλη (κομμουνισμός) πρέπει νά θεωρείται τό άθροισμα τών άλλαγών πού μεταθάλλουν τήν ύπάρχουσα κατάσταση στό σύνολό της. Παράλληλα, τόβαθμιαιοπέρασμα στόν κομμουνισμό δέν άποκλείει καί τά γρήγορα, τά άπότομα άλματα, στούς διάφορους τομείς τής ζωής τής κοινωνίας π.χ. στήν επιστήμη, οτήν τεχνική κλπ. άμεση γνώση. Η γνώση που επιτυγχάνεται με τον τροπο τής απευθείας παρατηρηοης χωρίς να θεμελιώνεται με τη βοήθεια άποδεικτικών. Ή ά.γν. θεωρούνταν στην ιστορία τής φιλοσοφίας ειτε σαν αισθησιακη γνώση (Δημόκριτός. Επίκουρος, Λ. Φουερμπαχ), ειτε σαν διανοητικη γνώση (Πλατών, Φιχτε, Σελιγκ, Χούοερλ). άμίλλα(οίκονομικήτούσοσιαλισμούμέ τόν καπιταλισμό). Αντικειμενικό ιστορικό προτσές αντιπαράθεσης καί πάλης δύο άντιτιθέμενων κοινωνικοοικονομικών συστημάτων στή σφαίρα τής κοινωνικής παραγωγής. Μορφή ταξικής πάλης στόν παγκόσμιο στίθο στόν οικονομικό τομέα άνόμεοα στό σοσιαλισμό καί τόν καπιταλισμό. Ή Σοθιετική Ενωση καί οί άλλες σοσιαλιστικές χώρες, συμμετέχοντας στήν οικονομική άμιλλα μέ τό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, άνοιγουν τό δρόμοπρόςτό μέλλον, πείθουν τόν κόσμο μέ τήν πείρα καί τήν πράξη, ότι ό σοσιαλισμός καί ό κομμουνισμός είναι ό μοναδικά δυνατόςδρόμοςπρός τήν άπαλλαγή άπό τήν έκμετάλλευση τούάνθρώπου,πρόςτήνέπίτευξηόλοκληρωτικής ικανοποίησης μέ ύλικά αγαθά, πρός τήν πραγματική έλευθερία καί τήν ολόπλευρη άνάπτυξη τής προσωπικότητας. Οί βασικοί δείχτες τής οικονομικής άμιλλας τών δύο παγκόσμιων συστημάτων είναι οι ρυθμοί οικονομικής άνάπτυξης, ή αύξηση τής μερίδας τών σοσιαλιστικών χωρών στήν παγκόσμια παραγωγή, οί ρυθμοί αύξησης τής παραγωγικότητας τής εργασίας, ή παραγωγή τών βασικών ειδών προϊόντων γιά κάθε άτομο, ή άνοδος τού επιπέδου ζωής τών εργαζομένων, ή άνάπτυξη τής λαϊκής εύημερίας. Ή άνάλυση τής πορείας τής άμιλλας δείχνει ότι ό σοσιαλισμός μετατρέπεται όλο καί πιό πολύ σέ άποφασιστικό παράγοντα έξέλιξης τής άνθρώπινης κοινωνίας. Ή οικονομική άμιλλα τού σοσιαλισμού μέ τόν καπιταλισμό σημαίνει ποιοτικές μετατοπίσεις στό συσχετισμό τών δυνάμεων στό διεθνή στίθο, φανερώνει τήν άναμφισθήτητη υπεροχή τού σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας άπέναντι στό καπιταλιστικό. άμιλλα (σοσιαλιστική). Αποτελει κοινωνική σχέση στό σοσιαλισμό, πού τή διακρίνει ή γενική έπιδίωξη όλων τών

14 ά^ορα/ίίσ^όζ ί7 άί-α/μίότ^τα χαί τνχαίο έργαζομενων για την πραγματοποίηση τών πιο μεγάλων επιτεύξεων οέ όλους τούς τομείς δράσης. Είναι μίά άπό τίς κινητήριες δυνάμειςτής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οί μέθοδοι καί άρχέςόργάνωσηςτήςσοοιαλιστικήςάμίλλαςείναιοί ακόλουθες: ήδημοσιότητα, ή σύγκριση τών άποτελεσμάτων, ή δυνατότητα έπανάληψης έμπειριών. Ή σοσιαλιστική άμιλλα εμφανίστηκε γιά πρώτη φορά στήν ΕΣΣΔ καί πήρε διάφορες μορφές (εργασία σέ μέρες αργίας, σταχανοφικό κίνημα, ομάδες κομμουνιστικής έργασιας κλπ.). άμοραλίσμός(άπότόέλληνικόστερητικό μόριο-α- καί τό λατινικό όρο moratis). Είναι ή άρνηση κάθε ηθικής αρχής, ή συνειδητή άπάρνηαη τών ηθικών νόμων, ή άξίωση νά σταθεί κανείς σύμφωνα μέ τήν άποψη τού Νίτσε «στήν άντίθετη όχθη τού άγαθού καί τού κακού". Ο ά. άπστελεί «τό φιλοσοφικό στήριγμα-, τού έγωισμσύ, τής άπανθρωπιάς, τής περιφρόνησης τής συνείδησης καί τής τιμής πού προπαγανδίζουν οι απολογητές τής άστικής τάξης. άναγκαιότητα καί τυχαίο. Φιλοσοφικές κατηγορίες, πού άντανακλούν δύο είδη αντικειμενικών σχέσεων τού υλικού κόσμου. Ή άναγκαιότητα πηγάζει άπό τήν εσωτερική ούοία τών φαινομένων καί δείχνείτόνόμο,τήντάξηκαίτήδομήτών φαινομένων. Αναγκαιότητα είναι αυτό πού πρόκειται νά προκύψει στίς συγκεκριμένες συνθήκες. Αντίθετα τό τυχαίο έχει σάν βάση του όχι τήνούσία τού δοσμένου φαινομένου, άλλά τήν επίδραση άλλων φαινομένων πάνω του, είναι τό φαινόμενό πού μπορεϊνά υπάρξει μπορεί καί νά μήν ύπάρξει, μπορεί νά ουμβεί έτσι είτε αλλιώς, μπορειόμωςκαίνάμήσυμθεί.ηάντίληψη τού διαλεκτικού υλισμού γιά τίς άμσιθαιεςσχέοειςτήςά.καίτούτ.άντιπαρα- τίθεται σε δυο άπόψ εις: ή μία άρνειται τήνϋπαρξητήςάναγκαιότηταςκαίόλα τά άνάγει στό τυχαίο, στήν τυχαία σύμπτωση, ή δεύτερη, αντίθετα, προσπαθεί ν' απαλλαγεί άπό τό τυχαίο άπορρίπτοντας τόν άντικειμενικό του χαρακτήρα. ΟΧέγκελξεπέρασεκαίτίς δυόαύτέςμεταφυσικέςάκρότητεςάπό τίς θέσεις τού διαλεκτικού ιδεαλισμού. Και μόνο ό διαλεκτικός ύλισμός έδοσε τήνέπιστημονικήάντίληψητήςούσίας καί τών άμοιθαιων σχέσεων τής άναγκαιότητας καί τού τυχαίου. Ή μαρξιστική φιλοσοφία εξετάζει κάθε φαινόμενο στή σχέση του μέ τά άλλα φαινόμενα. Ή μεθοδολογική της άρχή είναι ότι σέ όπσιοδήποτε προτσές πρέπει πάντα νά ξεχωρίζουμε τίς ουσιώδεις (άναγκαιες) καί τίς επουσιώδεις (τυχαίες) ιδιότητες. Ή ά. καί τό τ. είναι διαλεκτικές άντιθέσεις πού έχουν άλληλουχία, ή μία διαπερνά τήν άλλη καί δέν υπάρχει ή μία χωρίς τήν άλλη. Τό κάθε φαινόμενο εμφανίζεται άπό εσωτερική άναγκαιότητα, αύτή ή εμφάνισή του συνδέεται μέ πλήθος έξωτερικών όρων, οί ο ποίοι λόγω τής συγκεκριμένης ιδιομορφίας καί τής άπειρης πολυμορφίας τους άποτελούν τήν πηγή τού τυχαίου, τών συμπτωματικών διακριτικών και πλευρών τού δοσμένου φαινομένου. Κάθε φαινόμενο είναι άκατανόητο τόσο όταν δέν υπολογίζεται ή εσωτερική του άναγκαιότητα, όσο κι όταν δέν παίρνονται ύπόψ η οί έξωτερικές του «τυχαίες" προϋποθέσεις. Γί' αύτό ή άναγκαιότητα συμπληρώνεται άναπόφευκτα μέ τό τυχαίο. Τό τυχαίο έχει θεμέλιό του τήν άναγκαιότητα, είναι μορφή εκδήλωσής της. Πάντα πίσω άπό τό τυχαίο κρύθεται ή άναγκαιότητα πού καθορίζει τήν πορεία έξέλίξης στή φύση καί στήν κοινωνία. Ή διαλεκτική ύλιστική άντίληψητήςάλληλουχίαςά. καίτ.συντελεί οτήν παρακολούθηση καί άποκόλυψη τής αιτιακής νομοτελειακής

15 dva0fa%m7tmy/iô?!8 αναπαραγωγή άλυοίδας τών φαινομένων, βοηθάει τήν επιστήμη μέσα άπό τις συμπτωματικές σχίσεις τών φαινομένων ν' άνακαλύπτεί τήν αναγκαία βάση τους. Ή επιστήμη καί ό διαλεκτικός υλισμός είναι εχθροί τής άποψης, ότι είναι αδύνατη ή γνώση καί ή έξακρίδωση τών φαι νομ ένων, ό έλεγχός τους. Ο Μάρξ τονίζει ότι ή επιστήμη σταματά εκεί πού χάνει τήν ισχύ της ή αναγκαία σχέση. Ό διαλεκτικός υλισμός βοηθά νά δούμε όχι μόνο τή σύνδεση άλλά καί τίςάμοιθαϊεςμετατροπέςτήςά.καίτού τ. Γί.χ. ή θεωρία του Δαρθίνουγιά τήν έξέλι ξη τοΰόργανι κού κόσμουοτηρίζετα) στόν υπολογισμό αύτώντών άμοι- 8αίων μετατροπών. Αύτή τή βασική πλευράτήςδιαλεκτικήςτήςά.καίτούτ. τήν άποκάλυψε ό Μάρξ στή διδασκαλία του γιά τήν άνάπτυξη τών μορφών τής άξίας. Ή σύγχρονη φυσιογνωσία καί κοινωνιολογία πλουτίζουν τά συμπεράσματα του διαλεκτικού υλισμού αναθεωρητισμός. Βλ. λ opoc. ρεθιζιονι- ανάλυση. Τρόπος έρευνας που απαιτεί τήν κατάτμηση ή τή διάλυση τού άντίκείμένοα καί τού φαινομένου ατά συστατικά τους στοιχεία. Στόν τομέα τής θεωρίας ή άνάλυση προϋποθέτει τήν κατάτμηση τού άντικειμένου νοερά στά συστατικά του στοιχεία μέ σκοπό τή γνώση τής ουσίας τους. Ή νόηση πρέπει τόσο νά τέμνει τά άντικείμενα καί τά φαινόμενα ατά συστατικά τους, όσο καί νά ενώνει, νά συνθέτει τά συστατικά στοιχεία πού συνδέονται μεταξύ τους. Γ)' αύτό ή άνάλυση παράλληλα μέ τή σύνθεση άποτελεΐ άναγκαιο στοιχείο τού προτσές τής έρευνας κάθε σύνθετου φαινομένου. αναπαραγωγή (κεφαλαίου). Μόνιμη επανάληψη, συνεχής ανανέωση τού προτσές τής παραγωγής. Κάθε αναπαραγωγή είναι πρώτ' άπ' όλα άναπαραγωγή τών ύλικών αγαθών, ή τού συνολικού κοινωνικού προϊόντος. Περιλαθαίνει επίσης τήν άναπαραγωγή τής εργατικής δύναμης κι εκείνων τών σχέσεων παραγωγής πού στά πλαίσιά τους πραγματοποιείται. Υπάρχουν δύο τύποι άναπιραγωγής: ή άπλή καί ή διευρυμένη. Στήν άπλή άναπαραγωγή, τό προτσές τής παραγωγής έπαναλαθαίνεται χωρίς ν' άλλάζει τό μέγεθος της. Στή διευρυμένη παραγωγή γίνεται άνανέωση τής παραγωγής σέ όλο καί μεγαλύτερη κλίμακα. Σ' αύτή τήν περίπτωση τό συνολικό κοινωνικό προϊόν όχι μόνο άντικαθιστά τά μέσα πού ξοδεύτηκαν στό προτσές τής παραγωγής καί τ' άντικείμενα εργασίας, καθώς καί τά ύλικά άγαθά πού χρησιμοποίησαν οι εργαζόμενοι, άλλά εξασφαλίζει καί τό πλεόνασμά τους μέ σκοπό τήν προσέλκυση στήν παραγωγή συμπληρωματικών μέσων παραγωγής καί γιά τή δημιουργία έφεδρικών καί άσφαλιστικών έφοδίων, αυξάνει ό άριθμός τών εργαζομένων πού προσελκύσνται στήν παραγωγή, άναπτύσσονται παραπέρα οι σχέσεις παραγωγής. "Αν οί σχέσεις παραγωγής έχουν άνταγωνιστικό χαρακτήρα (στόν καπιταλισμό) τότε στό προτσές τής άναπαραγωγής παρατηρείται ή παραπέρα όξυνση τών κοινωνικοοικονομικών άντιθέσεων, δυναμώνει ή άνάσχεση στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, άπαιτείται ή άντικατάστασή τους μέ άλλες πιό προοδευτικές σχέσεις παραγωγής. "Ανόμως οί σχέσεις παραγωγής δεν είναι ανταγωνιστικές (λ.χ. στό σοσιαλισμό) τότε ή διευρυμένη άναπαραγωγή τελειοποιείται διαρκώς καί δυναμώνει ό δραστήριος ρόλος της στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμων. ' Η άπλή άναπαραγωγή ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα τών προκαπι-

16 αναρχία τ% παραγω/!?^ 19 άναρχίσ^έί ταλίστικών σχηματισμών, όπου ή οικονομία είχε κυρίως τό χαρακτήρα φυσικήςοίκονομίας Ήδίευρυμένηπαραγωγή είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του καπιταλισμού καί του σοσιαλισμού. Ωστόσο ή σοσιαλιστική άναπαραγωγή διαφέρει ριζικά άπό τήν καπιταλιστική, γιατί ό χαρακτήρας της καθορίζεται άπό τήν ιδιομορφία του τρόπου παραγωγής που κυριαρχεί, άπό τίς σχέσεις παραγωγής καί τούς οικονομικούς της νόμους. άναρχία τής παραγωγής. Σημαίνει αυθόρμητη, χαώδη άνάπτυξη τής έμπορευματικής παραγωγής πού στηρίζεται στήν ατομική ιδιοκτησία, άνοργάνωτη καί άσχεδίαστη οικονομία στό σύνολό της. "Οταν κυριαρχεί ή άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής ή οικονομία διεξάγεται χωρίς προηγούμενο υπολογισμό τών κοινωνικών άναγκών κάτω άπό τήν καθοριστική επίδραση τής αυθόρμητης ζήτησης τής άγοράς καί τής διακύμανσης τών τιμών άγοράς μέσα σέ μιά όξύτατη όνταγωνιστίκή πάλη. Ή άναρχία τής παραγωγής καί ό ανταγωνισμός στίς συνθήκες τής άπλής έμπορευματικής παραγωγής οδηγεί αναπόφευκτα στήν καταστροφή τών μίκροπαραγωγών εμπορευμάτων, δηλαδή στήν καταστροφή τής μιάς μερίδας άττ' αϋτούς καί στόν πλουτισμό τής άλλης μερίδας, καί σέ καθορισμένες ιστορικές συνθήκες στήν έμφάνίση τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Ή άναρχία τής παραγωγής στήν καπιταλιστική κοινωνία, οδηγεί σέ μεγάλες μή παραγωγικές δαπάνες σέ όλες τίς σφαίρες τής οικονομίας, μέτό νά μήν άξιοποιουνται όλες οί παραγωγικές δυνάμεις, νά δημιουργούνται μεγάλες στρατιές άνέργων κάί στήν άμεση καταστροφή τών προϊόντων. Η άναρχία τής παραγωγής φαίνεται καθαρά στήν περίοδο τών οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, όταν οί καπιταλιστές έξαιτίας τής χειροτέρευσης τής οικονομικής κατάστασης τών έργαζομένων καί τής έλλειψης χρημάτων γιά τήν άγορά τών προϊόντων τους έλαττώνουν τήν παραγωγή. Στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού τό άστίκό κράτος προσπαθεί μέ μιά σειρά μέτρα νά μετριάσει τήν αύθόρμητη καί χαώδη άνάπτυξη τής οικονομίας, νά έξαλείψε) τήν άναρχία καί νά εισαγάγει ορισμένα στοιχεία οργάνωσής της ρυθμίζοντας μερικές οικονομικές διαδικασίες. Ωστόσο ή άνοργανωσιά τής κοίνωνικήςπαραγωγής ατό σύνολό της δυναμώνει περισσότερο, γιατί μέ τή δημιουργία τών μονοπωλίων όξυνεται ή άνισόμερη άνάπτυξη καί τό κυνηγητό τού υψηλού μονοπωλιακού κέρδους δυναμώνει τόν άνταγωνισμό μεταξύ τους. Γt' αύτό οί άπόπειρες έξάλειψης τής άναρχίας τής παραγωγής μέ ορισμένα μέτρα <<σχεδίοποίησηςν τής καπιταλιστικής οικονομίας είναι καταδικασμένες σέ άποτυχία. Ή άναρχία τής παραγωγής καί ό άνταγωνισμός είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής καπιταλιστικής οικονομίας καί είναι άδΰνατο νά έξαλείφθούν στά πλαίσια τού καπιταλισμού. αναρχισμός. Μικροαστικό κοινωνικοττολιτικό ρεύμα άντίθετο στήν άναγκαίότητα ύπαρξης όποίας έξουσίας καί κράτους. Άντ[παραθέτει τά συμφέροντα τής μίκροϊδίοκτησίας καί τό μικρό άγροτικό νοικοκυριό στήν πρόοδο τής κοινωνίαςπού στηρίζεται στή μεγάλη παραγωγή. Ή έμφάνίση τοΰ ά. συνδέεται μέ τά ονόματα τών Σμίθ (Στίρνερ), Προυντόν, Μπακούνιν. Τίς ουτοπικές ιδέες τους ύπόθαλαν σέ αυστηρή κριτι κή οί Μάρξ καί "Ενγκελς. Ο ά. διαδόθηκε τό 19ο αιώνα στήν Ιταλία καί στήν Ισπανία. Ο ά. περί-

17 άγαρχοσνν<5ίχααίσ/%5ς 20 àvtpyi'a ορίζεται σέ γενικές φράσεις κατά τής εκμετάλλευσης, δέν είναι σέ θέση νά κατανοήσει τίς αιτίες της, τήν ταξική ττάλη σόν δημιουργική δύναμη πραγματοποίησης τού σοσιαλισμού. Ή άρνηση τού πολιτικού άγώνα καί τής κατάκτησης τής εξουσίας άπό τό προλεταριάτο εξυπηρετεί άντικειμενικά τήν υποταγή τής έργατικής τάξης στήν άστική πολιτική. Τό ζήτημα τής σχέσης επανάστασής καί κράτους, γενικά τό ζήτημα γιά τό κράτος είναι τό πιό ούσιαστικό ζήτημα τής πάλης κατά τού ά. Οι άναρχικοί άπαιτούν τήν άμεση κατάργηση τού κράτους, άρνοϋνται τή δικτατορία τού προλεταριάτου σάν όπλου τής σοσιαλιστικής μεταμόρφωσης τής κοινωνίας. Μετά τό 1917 ό ά. στή Ρωσία μετατράπηκε σέ άντεπαναστατικό ρεύμα. Σήμερα ό ά. άσκεί ορισμένη επίδραση στήν Ισπανία, Ιταλία καί Λατινική Αμερική. άναρχοσυνδίκαλκψός. Μικροαστικό όπορτουνιστικό ρεύμα στό συνδικαλιστικό κίνημα, πού βρίσκεται κάτω άπό τήν ιδεολογική και πολιτική επίδραση τού άναρχισμοϋ. Διαμορφώθηκε στό τέλος τού 19ου αιώνα καί πήρε μεγάλη άνάτττυξη στίς άρχές τού 20ού, ιδιαίτερα στή Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, ΈλΒετία καί στά κράτη τής Λατινικής Αμερικής. Ό άναρχοσυνδικαλισμός άρνείται τήν άνάγκη συμμετοχής τών έργατών στήν πολιτική πάλη, άπορρίπτει τήν άναγκαιότητα άνεξάρτητου πολιτικού κόμματος τής έργατικής τάξης, άπορρίπτει τή δικτατορία τού προλεταριάτου. θεωρεί τά συνδικάτα άνώτερη μορφή οργάνωσης τής έργατικής τάξης καί μοναδική μορφή πάλης πού άνταποκρίνεται ατά συμφέροντά τους, άπολυτοποιε! τήν οικονομική πάλη. Μέθοδοί του είναι τό μποϋκοτάρισμα, τό σαμποτάρισμα καί ή στάση έργασίας. Οι άναρχοσυνδικαλιστές θεωρούν τή γενική οικονομική άπεργία βασικό μέσο πού είναι δήθεν ικανό, χωρίς τήν κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας άπό τό προλεταριάτο, νά οδηγήσει στήν άπαλλοτρίωση τών μέσων παραγωγής καί στήν οικοδόμηση τής νέας κοινωνίας. Βασικοί πυρήνες αυτής τής κοινωνίας θά είναι κάποιες άκαθόριστες «παραγωγικές ένώσειςϋ. Η Όχτωθριανή Επανάσταση έδοσε άποφασιστικό κτύπημα στόν ά- ναρχοσυνδικαλισμό. Μετάτό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο οι άναρχοσυνδικαλιστικές ιδέες έξακολουθοϋν άκόμα νά διαδίνονται μέσα στά καθυστερημένα στρώματα τής έργατικής τάξης μερικών καπιταλιστικών χωρών, καθώς και σέ μιά μερίδα τής μικροαστικής διανόησης. Στή Ρωσία, όπου τά συνδικάτα δημιουργήθηκαν μετά τήν έμφάνιση τού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος, ό άναρχοσυνδικαλισμός δέν άναπτύχθηκε πολύ. Μετά τή νίκη τής ΌχτωΒριανής Επανάστασης ό άναρχοσυνδικαλισμός έμφανίστηκε μέ τή μορφή τής λεγάμενης <ίέργατικής άντιπολίτευσης)), άντιπαραθέτοντας τά συνδικάτα στό σοδιετικό κράτος καί στό Κομμουνιστικό Κόμμα. Τό 10ο Συνέδριο τού Κομμουνιστικού Κόμματος Σοδιετικής "Ενωσης καταδίκασε τήν «εργατική αντιπολίτευση", θεώρησε τήν άναρχοσυνδικαλιστική προπαγάνδα άπαράδεκτη καί κάλεσε τό Κόμμα σέ άποφασιστικό άγώνα ένάντια σ' αυτή τήν παρέκκλιση. ανεργία. Χαρακτηριστικό φαινόμενο τού καπιταλιστικού συστήματος, πού προκαλειται άπό τήν έπενέργεια τών οικονομικών νόμων τού καπιταλισμού. Αποτέλεσμα τού φαινομένου αύτού είναι ν' άπολύονται άπό τήν παραγωγή σημαντικές μάζες έργαζο-

18 2ί μένων, νά μή βρίσκουν εργασία, νά μένουν άνεργο). Τήν άμεση αιτία τής άνεργίας άποτελεί ή άνάπτυξη τής οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου στό προτσές τής συσσώρευσής του καί ή άνοδος τής παραγωγικότητας. Ή άνεργία συνοδεύει άναπόφευκτα τόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Μεγάλη επίδραση στήν άνεργία άσκεϊ ή άλλαγή τών φάσεων τού βιομηχανικού κύκλου. Οί παράγοντες πού συντελούν στήν άνοδο τής άνεργίας στίς σημερινές συνθήκες ε!ναι : α) ή καπιταλιστική αυτοματοποίηση τής παραγωγής, β) ή αύξηση τής έντατικότητας τής εργασίας, γ) ή χρησιμοποίηση τής εργασίας τών γυναικών καί τών παιδιών, δ) ή καταστροφή τών μικροπαραγωγών, ε) ή έπιστημονικοτεχνική επανάσταση, ενα απ' τά αποτελέσματα τής όποίας είναι ή όξυνση τής άνεργίας. Ή ανεργία ά- σκε! μεγάλη έπίδραση στό προτσές τής καπιταλιστικής παραγωγής. Ή στρατιά τών άνέργων χρησιμοποιείται άπό τούς καπιταλιστές σάν άγορά εργατικής δύναμης τόν καιρό τής διεύρυνσης τής παραγωγής καί σάν μέσο έντασης τής εκμετάλλευσης του τμήματος τής εργατικής τάξης πού έχει έργασία. Στήν περίοδο τού ιμπεριαλισμού και τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού ή άνεργία είναι μόνιμη καί μαζική. Άπό τήν άνεργία υποφέρουν περισσότερο οί άνειδίκευτοι καί μισοειδικευμένοι έργάτες, ή νεολαία καί τά θύματα τών φυλετικών διακρίσεων. Ή άνικανότητα τού καπιταλισμού νά χρησιμοποιήσει όλη τήν ύπάρχουσα εργατική δύναμη δείχνει ότι ό καπιταλισμός λειτουργεί άνασχετικά στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων τής κοινωνίας καί πρέπει ν' άντικατασταθεί μέτό σοσιαλισμό. άνθρωπογένεση. Τό προτσές τής ι στορικής εξελικτικής διαμόρφωσης τού φυσικού τύπου τού άνθρώπου, τής άρχικής έξέλιξης τής έργατικής του δραστηριότητας, τής γλώσσας του καί τής κοινωνίας. Ενα μέρος τής άνθρωπολογίας μελετάει τή διδασκαλία γιά τήν ά. Άπό τά μέσα τού 20ού αιώνα άναπτύσσεται γρήγορα ένας κύκλος επιστημονικών κλάδων πού πήρε τήν ονομασία «Βιολογία τού Ανθρώπου" (μελέτη τών φυσιολογικών, βιοχημικών καί γενετικών παραγόντων πού επιδρούν στήν εξέλιξη τού άνθρώπινου οργανισμού). ανθρωποκεντρισμός. Φιλοσοφικός όρος πού διαδόθηκε πλατιά στό δεύτερο μισό τού 19ου αιώνα. Χρησιμοποιείται γιά τόν καθορισμό τών διάφορων ίδεαλιστικών διδασκαλιών, πού θεωρούν ότι ό άνθρωπος είναι τό κέντρο καί ό άνώτερος σκοπός τού Κόσμου. άνθρωττολογιομός. Φιλοσοφική διδασκαλία πού θεωρεί τήν έννοια «άνθρωπος" σάν βασική κατηγορία κοσμοθεωρίας καί ξεκινάει àrf αύτή τήν έννοια γιά τήν ερμηνεία τής φύσης, τής κοινωνίας καί τού προτσές τής γνώσης. Υλιστική ερμηνεία καί θεμελίωση τού ά. επιχείρησαν ό Φόυερμπαχ καί ό Τσερνισέφσκι. Στήν ίδεαλιστική φιλοσοφία (Νίτσε, Σοπενχάουερ, πολλοί εκπρόσωποι τού ύπαρξισμού) ή κατηγορία «άνθρωπος" άντιπαρατίθεται στίς έννοιες «κοινωνία", «φύση". Ή στενότητα τού ά. συνίσταται στό ότι δέ βλέπει τή φύση τού άνθρώπου σάν ενα σύνολο κοινωνικών σχέσεων, άλλά τόν θεωρε! σάν μιά άναλλοίωτη φυσική ούσία, άνάγει τίς κοινωνικές σχέσεις τών άνθρώπων σέ άτομικές. ανθρωπομορφισμός. Είναι ή θεωρία

19 άνφωπος 22 έν%μμ7γ0? πού επιχειρεί νά ττροσδόσε) ανθρώπινες ιδιότητες (λ.χ. τή συνείδηση) στα άντ)κείμενα καί τά φαινόμενα τής νεκρής, τής άζωης φύσης, στά ουράνια σώματα, στά ζώα καί στίς μυθικές υπάρξεις. Παραθάλλει τόν άνθρωπο μέ τά φαινόμενα τής φύσης. άνθρωπος. Κοινωνική ύπαρξη. Από βιολογική άποψη, άπό τήν άποψη τών φυσικών προϋποθέσεων εμφάνισής του ό ά. θεωρείται σάν άνώτατη βαθμίδα εξέλιξης τών ζώων οτή γή. Ο ά. διαφέρει άπό τά πιό άναπτυγμένα ζώα γιατί έχει συνείδηση, έχει έ- ναρθρο λόγο. Ή συμπεριφορά του άνθρώπου καθορίζεται άμεσα άπό τή νόηση, τά αισθήματα, τή βούληση, άπό τό βαθμό γνώσης τών νόμων τής φύσης καί τής κοινωνίας, του ίδιου τού εαυτού του, αέ άντίθεση μέ τά ζώα πού ή συμπεριφορά τους καθορίζεται άπό τά ένστικτα. Οί ιδεαλιστές άπολυτοποιούν τήν ιδιομορφία αύτή τού ά. καί βλέπουν τήν ούσία του στίς υποκειμενικές, συνειδητές επιδιώξεις του κλπ. Στήν πραγματικότητα όμως ή ούσιαστική διαφορά τού άνθρώπου άπό τό ζώο συνίστατα) πρώτ' άπ' όλα στό γεγονός ότι ό ά. παράγει εργαλεία εργασίας γιά νά έπιδράσει πάνω στή φύση καί νά τή μεταμορφώσει. Ο Μάρξ άναλύοντας τή φιλοσοφία του τονίζει ότι ό Φόυερμπαχ άνάγει τήν ούσία γενικά στήν άνθρώπινη ούσία. Μά ή ούσία τού άνθρώπου δέν είναι άφαίρεση πού ύπάρχει μέσα στό ξεχωριστό άτομο. Στήν πραγματικότητα ή ούσία είναι τό σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων. Τόν άνθρωπο τόν μελετούν όλες οι κοινωνικές επιστήμες. Ωστόσο, μόνο ή φιλοσοφία μπορεϊ νά γνωρίσει τόν άνθρωπο στό σύνολό του ορθολογιστικά. Οί προσπάθειες ν' άντικασταθεί ή προβληματική πού άσχολειτα) μέ τόν άνθρωπο, μέ τόν άνθρωπολογισμό είναι λαθεμένη. Ο μαρξισμός δημιούργησε μιά πραγματικά συνεπή φιλοσοφία τοϋ ό., πού θεωρε! τούς άνθρώπους υποκείμενα καί δημιουργούς όλου τοϋ υλικού καί πνευματικού πολιτισμού. Ό μαρξισμός σέ άντίθεση μέ τή βιολογική άποψ η τού ά. άποδείχνει ότι ή ικανότητα τού ά. νά έχει άνθρώπινες σχέσεις μέ τόν κόσμο καί μέ τούς συνανθρώπους του, νά έργάζεται, νά επικοινωνεί μέ τό γύρω του κόσμο, νά σκέφτεται, ή ικανότητά του γιά ήθικά αισθήματα καί αίσθητικές άπολαύσεις - όλ' αύτά δέν είναι σημάδια ένός ξεχωριστού άτόμου θεωρούμενου σάν φυσικού όντος, δέν είναι ιδιότητες τού οργανισμού του, άλλά γνωρίσματα πού χαρακτηρίζουν τήν ούσία του ά. στήν άτομική ενσάρκωση κι εκδήλωσή της, πού διαμορφώνονται στή διάρκεια τής κοινωνικοϊστορικής πράξης. Διαμορφώνονται μετά τήν ένσωμάτωση τού ά. στό σύστημα κοινωνικών σχέσεων, στό προτσές τής εργασίας, στό βαθμό πού παίρνει μέρος στήν άφομοίωση καί τήν άναπαραγωγή τού πολιτισμού τής κοινωνίας. Τό ιστορικό κριτήριο πού βοηθάει νά ξεχωρίσουμε τόν ά. άπό τά ζώα είναι ή παραγωγή τών εργαλείων παραγωγής μέτή βοήθεια εργαλείων. Ό Μάρξ γράφει ότι «όλη ή ιστορία... είναι μιά άδιάκοπη άλλαγή τής άνθρώπινης φύσης" (Κ. Μάρξ, Φ. "Ενγκελς, "Απαντα, τόμ. 4, σελ. 102). Δέν ύπάρχει αναλλοίωτη φύση τού ά. καί ό Ένγκελς τονίζει ότι «ή ιστορία δέν είναι τίποτε άλλο παρά δράση... τού άνθρώπου" (Κ. Μάρξ, Φ. Ένγκελς, Απαντα, τόμ. 2, σελ. 102). Ή επίδραση τών συνθηκών πάνω στόν ά. είναι σέ τελευταία άνάλυση μόνο ένα στοιχείο μέσα στήν πορεία τής διαλεκτικής άλληλεπίδρασης, τής δραστηριότητας καί τών υλικών μορφών δράσης του. Γι' αύτό ό Μάρξ υπογραμμίζει ότι «ή κοινωνική ιστορία τών άνθρώπων είναι πάντα μόνο ιστορία

20 23 Ô!^ay<ï<MûTixré? χταί άητί#ί<7ί^ τής άτομικής τους ανάπτυξης είτε τό νιώθουν είτε δέν τό νιώθουν αυτοί οί ίδιοι" (Κ. Μάρξ, Φ. Ένγκελς, "^τταντα, τόμ. 27, σελ ). Ο κοινωνικός άνθρωπος είναι δημιουργός τής ιστορίας, δημιουργός του δικού του αντικειμενικού κόσμου καί τού πολιτισμού καί μ' αύτή τήν έννοια δημιουργός τού εαυτού του. Γ)' αύτό ό ά. είναι ολοκληρωτικά κοινωνικός. Ο πλούτος τοϋ πολιτισμού ένός ξεχωριστού ά. είναι πάντα ίσος μέ τόν πλούτο τών σχέσεων του μέ τους άλλους άνθρώπους καί υπάρχει μέσα σ' αυτούς τούς δεσμούς. Ο ά. ώς κάτοχος δημιουργικών ικανοτήτων πού διαμορφώθηκαν ιστορικά, ώς άτομο πού εχει ατομική ευθύνη κι έκτιμήοεις γιά όλες τίς συνέπειες τών πράξεών του καί γιά τήν άποδοχή ορισμένων κανόνων κοινωνικής ζωής, είναι προσωπικότητα. ανταγωνισμός. Αντίθεση πού παίρνει τήν πιό οξεία μορφή καί λύνεται συνήθως μέ τήν έκμηδένιση τής μιας άπό τίς άντίθετες πλευρές πού άλληλοσυγκρσύονται. Ο όρος άνταγωνισμός στό μαρξισμό χρησιμοποιείται γιά τόν καθορισμό συγκεκριμένων άντιθέοεων τής ταξικής κοινωνίας. Οί ανταγωνιστικές άντιθέσεις δέν έχουν τή ρίζα τους στή «φύση)> τών άνθρώπων, όπως ισχυρίζονται οί θεωρητικοί τής άστικής τάξης, άλλά στό οικονομικό σύστημα τής ταξικής κοινωνίας. Τή βάση τών άνταγωνιστικών αντιθέσεων άποτελούν οί ανειρήνευτες αντιθέσεις έχθρικών τάξεων. Ο ταξικός ανταγωνισμός άποκτάει ιδιαίτερη οξύτητα στίς συνθήκες του καπιταλισμού. Βασικός όρος γιά τήν ύπερνίκηση όλων τών ταξικών άνταγωνισμών είναι ή κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί ή έκμηδένιση τών άνταγωνιστικών τάξεων. Στήν ΕΣΣΔστή μεταθατική περίοδο άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό υπήρχαν ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στήν εργατική τάξη καί τήν έργαζόμενη άγροτιά άττό τή μιά, καί στήν άστική τάξη τής πόλης καί τούς πλουσιοχωρικούς (κουλάκους) άπό τήν άλλη. Αύτός ό άνταγωνισμός λύθηκε μέ τήν κατάργηση τών έκμεταλλευτριών τάξεων. ανταγωνιστικές καί μή ανταγωνιστικές άντίηέσας. Είναι οί βασικοί τύποι άντιθέοεων πού χαρακτηρίζουν τήν εξέλιξη τής κοινωνίας σέ διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Ανταγωνιστικές άντιθέσεις είναι οί ειδι κές άντιθέσεις πού χαρακτηρίζουν τήν έκμεταλλευτική κοινωνία καί έχουν σάν βάση τά άνειρήνευτα συμφέροντα άνταγωνιστικών τάξεων, κοινωνικών στρωμάτων καί δυνάμεων. Αύτές οί άντιθέσεις λύνονται διαμέσου τού έπαναστατικού αγώνα καί τής κοινωνικής έπανάστασης πού άλλάζει τό δοσμένο κοινωνικό σύστημα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τών ά.ά. είναι ότι στό προτσές έξέλιξής τους οί άντιθέσεις αύτές όξύνονται, βαθαίνουν καί ή πάλη μεταξύ τους καταλήγει στή σύγκρουση. Ο! μορφές λύσης αύτής τής σύγκρουσης καθορίζονται άπό τούς συγκεκριμένους ιστορικούς όρους τής πάλης. Φανερό παράδειγμα ά.ά. είναι οί άντιθέσεις άνάμεσα στήν άστική καί τήν έργατική τάξη όπως καί οί άντιθέσεις άνάμεσα στά ιμπεριαλιστικά κράτη πού έχουν πηγή τους τόν άνταγωνισμό, τήν πάλη γιά άγορές καί σφαίρες επιρροής. Μέσα σ' αύτές τίς άντιθέσεις κρύθονται οί αιτίες τών ιμπεριαλιστικών πολέμων γιά τό ξαναμοίρασμα τού κόσμου, γιά άγορές κλπ. Οί μή άνταγωνιστικές άντιθέσεις έκφράζουν τίς άντιθέσεις τάξεων πού δέν είναι εχθρικές, δηλαδή, τάξεων καί κοινωνικών ομάδων οί όποιες έχουν κοινότητα ριζικών συμφερόντων. Τό

21 άντααααχτίκ!? d^t'a 24 άίτανάκαασ!? χαρακτηριστικό γνώρισμα τέτιων αντιθέσεων είναι ότι οι άντιθέοεις αύτές δέν μετατρέπονται ύποχρεωτικά σέ έχθρικες καί ή πάλη αναμεταξύ Tout: δέν φτάνει ώς τή σύγκρουση. Παράδειγμα τέτιων είναι οι άντιθέοεις άναμεσα στήν εργατική τάξη πού είναι φορέας τού σοσιαλισμού καί τήν άγροτιά σάν τάξης μικροϊδιοκτητων. Οί μή ά.ά. ξεπερνιούνται διαμέσου τού βαθμιαίου καί σχεδιασμένου μετασχηματισμού τών οικονομικών, κοινωνικών καί άλλων συνθηκών πού προκαλοΰν τίς άντιθέσεις αύτές. Οί μή ά.ά. όπως καί όποιεσδήποτε άλλες άντιθέσεις λύνονται έπίσης μέσω τής πάλης τού παλιού μέ τό νέο, τού πρωτοπόρου ενάντια στό καθυστερημένο, τού έπαναστατικού ένάντια στό συντηρητικό. Μέ τήν άλλαγή τού χαρακτήρα, τού περιεχομένου τών άντιθέσεων άλλάζουν μόνο οί μορφές λύσης τους. Ή άντίθεση σάν νομοτέλεια έξέλιξης δέν έξαφανίζεται καί στό σοσιαλισμό. Ο Λένιν τόνιζε ότι άνταγωνισμός καί άντίθεση δέν είναι εντελώς ένα καί τό αύτό. Τό πρώτο έξαφανίζεται, τό δεύτερο παραμένει στό σοσιαλισμό. άνταλλαχτίκή άξία. Είναι ή ποσοτική σχέση μέ τήν όποια οί άξίες χρήσην Evoc είδους (εμπορεύματος) άνταλλάσσονται μέ τις άξιες χρήσης άλλου είδους. Στήν έμπορευματική οικονομία ή άξία χρήσης είναι ό φορέας τής ανταλλακτικής άξίας τού εμπορεύματος. Ή εξίσωση δυό έμπορευμάτων σε ορισμένες ποσότητες έχει μιά βάση. Στή βάση αύτής τής ισότητας δέν μπορεί νά είναι καμιά άπό τίς φυσικές ιδιότητες τών έμπορευμάτων (βάρος, όγκος, μορφή κλπ.) γιατί οί ιδιότητες αύτές καθορίζουν τήν άξία χρήσης, τήν όφελιμότητα τών έμπορευμάτων. Στή βάση τής ισότητας δυό έμπορευμάτων βρίσκεται ή κοινωνική έργασία πού έχει δαπανηθει γιά τήν παραγωγή τους. Δηλαδή ή μόνη κοινή ιδιότητα που κάνει τά διάφορα εμπορεύματα συγκρίσιμα μεταξύ τους κατά τήν ανταλλαγή είναι τό ότι είναι προϊόντα εργασίας. Ή ά.ά. τού εμπορεύματος είναι μορφή εκδήλωσης τής άξίας ίβλ. λ. άξια). αντανάκλαση. Είναι μιά άπό τίς βασικές έννοιες τής ύλιστικής γνωσιολογίας. Ο διαλεκτικός υλισμός ξεχωρίζει τήν ψυχική ά. σάν ιδιότητα τής ϋλης πού έχει άνώτερη μορφή οργάνωσης (τών ζώων καί τού άνθρώπου) καί σάν ιδιότητα αντανάκλασης στήν άνόργανη φύση. Ή ψυχική (νοητική) άντανάκλαση έμφανίζεται στά ζώα καί στόν άνθρωπο σάν άποτέλεσμα τής επίδρασης τών άντικειμένων στό μηχανισμό άντανάκλασής τους καί τής άναλυτικής καί συνθετικής επεξεργασίας τών σημείων (ιχνών) πού άφήνουν αύτές οι επιδράσεις, καθώς καί ή χρήση τών άποτελεσμάτων αύτής τής επεξεργασίας πού άντικαθιστούν τά άντικείμενα. Ή ψυχική άντανάκλαση τών αντικειμένων καί τών ιδιοτήτων τους βοηθά τό υποκείμενο νά προσανατολίζεται στόν περίγυρό του. Ή ψυχική άντανάκλαση έχει δύο πλευρές: α) τό περιεχόμενο τής ά. (παράσταση, γνώση) καί β) τή μορφή ή τόν τρόπο υλικής ύπαρξης καί έκφρασης τής άντανάκλασής. Τό περιεχόμενο τής ψυχικής άντανάκλασης διακρίνεται άπό τά έξης γνωρίσματα: τήν έτερογένεια τής παράστασης πού ποιοτικά άντιστοιχει σέ διαφορετικές ιδιότητες καί μορφές τής ϋλης (π.χ. ή αίσθηση τού χρώματος, τής γεύσης κλπ.), τήν ποσοτική πλευρά τών άντανακλώμενων ιδιοτήτων, τή δομή τού άντικειμένου πού εκφράζεται μέ τούς νόμους τής επιστήμης, τό είδος τής άντιστοιχίας άνάμεσα στις δομές άντανάκλασής καί τό πρωτότυπο (ισομορφία, ομοιομορφία κλπ), τήν ύλικότητα τής αισθησιακής εικόνας, τήν ύλική (άντικειμενική) σημασία είτε τό νόημα τών

22 αντεπανάστασή 25 αντεπανάστασή πνευματικών άπεικονίσεων τών εννοιών, τών θεωριών κλπ., τήν άξια (όφελιμότητα) τής άντ ανάκλασης, τήν ισοδυναμία τής άντανάκλασης μέ τό πρωτότυπο. Ή άνθρώπινη γνώση διαφέρει ποιοτικά άπό τήν ψυχική ά. τών ζώων, γιατί έχει φύση κοινωνική, εμφανίζεται άφοϋ υπάρχει ή συνείδηση, συνδέεται μέτή γλώσσα καί παίζει ενεργό ρόλο στή μεταμόρφωση τού εξωτερικού κόσμου. Ή θεωρία τής άντανάκλασης είναι στή μαρξιστική φιλοσοφία ή βάση τής διαλεκτικούλιστικής γνωοιοθεωρίας πού αποκαλύπτει τά πιό γενικά γνωρίσματα καί τίς ιδιότητες όλων τών επιπέδων καί μορφών άντανάκλασης. Οί όροι «θεωρία τής άντανάκλασης" καί «γνωοίοθεωρία" χρησιμοποιούνται στή μαρξιστική φιλοσοφία σάν συνώνυμα, όταν μιλάμε γιά τήν ούσία, τή βάση τής γνωστικής δράσης του άνθρώπου. Οί προμαρξικοί υλιστές δέχονταν τήν άνανάκλαση σάν γνωσιολογική άρχή, άλλά τή θεωρούσαν παθητική, νεκρή «φωτογράφηση" τού εξωτερικού κόσμου. Ο μαρξισμός - λενινισμός άντιλαμθάνεται τήν άντανάκλαση σάν σύνθετο καί άντιφατικό προτσές άλληλεπίδρασης τής αισθησιακής καί λογικής (ορθολογικής) γνώσης, τής διανοητικής καί τής πρακτικής δράσης, σάν προτσές στό όποιο ό άνθρωπος δέν προσαρμόζεται παθητικά στόν εξωτερικό κόσμο, άλλά επιδρά πάνω του, μεταμορφώνοντας καί ύποτάσσοντάς τον στούς σκοπούς τού άνθρώπου. αντεπανάσταση (εξαγωγή τής άντεπανάστασης). Συστηματική προσπάθεια τής ιμπεριαλιστικής άστικής τάξης, πού άποσκοπεί στήν παλινόρθωση τής καπιταλιστικής (ή άποικιοκρατικής) τάξης πραγμάτων, τόσο στίς χώρες τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος όσο καί σέ άλλες χώρες πού άκολουθούν τόν έπαναστατικό δρόμο. Τήν ιδέα έξαγωγής τής άντεπανάστασης προσπαθούν νά στηρίξουν θεωρητικά οί ιδεολόγοι τής άστικής τάξης, οί άντικομμουνιστές καί πολλοί κρατικοί παράγοντες τών καπιταλιστικών χωρών. Αύτή ή ιδέα έχει τίς ρίζες της στήν κοινωνικοοικονομική έπιθετική ούσία, στή φύση τού ιμπεριαλισμού. Οί ύπερασττιστές τού καπιταλισμού δέ χάνουν τίς ελπίδες νά «συντρίψουν τό σοσιαλισμό ή τουλάχιστον νά εμποδίσουν τήν έπέκτασή του, χρησιμοποιώντας τή στρατιωτική δύναμη. Στή σύγχρονη εποχή ό καπιταλισμός σάν κοινωνικοπολιτικό σύστημα άπό τήν άποψη τής παγκόσμιας ιστορίας μετατράπηκεσέ εμπόδιο τής κοινωνικής προόδου. Ή ιμπεριαλιστική άστική τάξη, όμως, παίρνει όλα τά μέτρα γιά νά παρατείνει τήν άναπόφευκτη καταστροφή τού καπιταλισμού, προσπαθεί νά έπιδράσει στήν πορεία τής κοινωνικής εξέλιξης. Μιά άπό τις μορφές αύτής τής επίδρασης είναι οί έπεμθάοεις στίς ύποθέσεις τών λαών τών χωρών πού ξεσηκώνονται ένάντια τους. Ή εξαγωγή τής άντεπανάστασης στή βάση της είναι άπόπειρα τών κυρίαρχων τάξεων νά σταματήσουν μέ τή βία τήν άνοδική πορεία έξέλιξης τής κοινωνίας, νά έπιθάλλουν στίς άλλες χώρες τό άντιδραστικό κοινωνικοπσλιτικό σύστημά τους. Ή άποτροπή τής άντεπανάστασης είναι σπουδαιότατο καθήκον καί άπαραίτητος όρος διατήρησης τής ειρήνης. Οι χώρες τού σοσιαλιστικού συστήματος πολλέςφορές βοήθησαν άλλουςλαούς ν' άποτρέψουν είτε ν' άντιμετωπίσουν άποφασιστικά τήν έξαγωγή άντεπανάστασης (Κούθα, Βιετνάμ κλπ ). Ή βοήθεια πού δίνεται άπό τίς χώρες τού σοσιαλισμού στόν επαναστατικό λαό μιάς χώρας δέν έχει τίποτα

23 άντίόραοτ? 26 τό κοινό μέ τήν εξαγωγή τής έπανάστασης τών «άριστερών οπορτουνιστών πού συνίσταται στήν «ϋποκίνησή" τής επανάστασης, στήν έπιθολή τού σοσιαλισμού σε άλλες χώρες μέ τή στρατιωτική δύναμη. Ή σοσιαλιστική έττανάσταση πρέπει νά πραγματοποιηθεί άπό τίς ίδιες τίς λαϊκές μάζες κάθε χώρας, πρέπει νά λύσει τις άντιθέσεις αυτής τής χώρας, πρέπει ν' άναπτυχθεί μέσα άπό τήν επαναστατική κατάσταση τής δοσμένης χώρας. Ακόμα και στήν περίπτωση πού ή έργατική τάξη καί τό Κόμμα της πάρουν τήν εξουσία μέ τήν έξαγωγή τής έπανάστασης, δέ θά μπορούσαν νά τήν κρατήσουν καί νά καθοδηγήσουν τή σοσιαλιστική οικοδόμηση, έφόσον δέν πέρασαν τό σχολειό τής ταξικής πάλης πού είναι απαραίτητο γιά τή νίκη τού σοσιαλισμού, δέν έχουν τήν πείρα καθοδήγησης τών έργαζόμενων μαζών κλπ. Ο Ένγκελς τόνιζε ότι τό νικηφόρο προλεταριάτο δέν μπορεϊ νά έπιθάλλει σέ κανένα λαό εύτυχισμένη ζωή χωρίς νά υποσκάψει μέ μιά τέτια έπιθολή τήν ίδια τή δική του νίκη. Ή ιδέα έξαγωγήςτής έπανάστασηςπούπροθάλλεται σάν ένσάρκωση τού προλεταριακού διεθνισμού στήν πραγματικότητα βρίσκεται σέ άντίθεση μέ τό διεθνισμό. Όπως διδάσκει ό Λένιν, ό νικητής σοσιαλισμός θά άσκεί τήν έπίδρασή του στήν πορεία τής παγκόσμιας ι στορίας μέ τή δύναμη τού παραδείγματος του, δηλαδή εκπληρώνοντας τά δικά του οικονομικά, πολιτικά, ταξικά, εθνικά καί άλλα καθήκοντα. αντίδραση. Ή πάλη τών παλιών τάξεων ενάντια στήν κοινωνική πρόοδο, ή επιδίωξη νά επαναφέρουν τήν παλιά τάξη πραγμάτων πού ξεπεράστηκε στή ζωή. Ή ά. έμφανίζεται κυρίως μέτή μορφή τής βίας καί τής μαζικής τρομοκρατίας σέ βάρος τού λαού, μέ τή μορφή έντασης τής οικονομικής καί πολιτικής καταπίεσης τών εργαζόμενων μαζών καί τών υποδουλωμένων έθνών, εκφράζεται μέ τήν κατάπνιξη κάθε έπαναστατικής σκέψης. Ό φασισμός άποτελεί τήν έσχατη έκφραση τής άντίδρασης στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού. Αντιδραστικός ε!ναι ό άνθρωπος πού εχθρεύεται καθετί πρωτοπόρο καί προοδευτικό, αύτόςπού αγωνίζεται νά διατηρήσει ή νά έπαναφέρει στή ζωή τήν παλιά τάξη πού έχει ξεπεραστει. άντίθεση. Κατηγορία τής διαλεκτικής πού εκφράζει τήν έσωτερική πηγή κάθε κίνησης, τή ρίζα τής ζωτικότητας, τήν άρχή τής άνάπτυξης. Ή παραδοχή τής ά. πού ύπάρχει μέσα στά πράγματα καί στά φαινόμενα τού άντικειμενικού κόσμου ξεχωρίζει τή διαλεκτική άπό τή μεταφυσική. «...Ή διαλεκτική είναι ή διδασκαλία τής άντίθεσης μέσα στήν ίδια τήν ούσία τών άντικειμένων...'! (Β.ί. Λένιν, "άπαντα, τόμ. 29, σελ. 227). Πρέπει νά γίνεται διάκριση τών διαλεκτικών ά. πού άντανακλώνται στή νόηση, στίς έννοιες καί στίς θεωρίες άπό τίς λεγάμενες «λογικές" άντιφάσεις πού εκφράζουν τή σύγχυση και τήν άσυνέπεια τής σκέψης πού σημειώνει ότι ή ά. σημαίνει αύτό πού λέγει κάποιος τώρα νά είναι άντίθετο άπ' αύτό πού είπε προηγούμενα. Στήν τυπική λογική ύπάρχει ό νόμος τής άντίφασης σύμφωνα μέ τόν όποϊο δύο υποθέσεις πού ή μιά αποκλείει τήν άλλη δέν μπορεϊ νά είναι ταυτόχρονα άληθινές. Ό Αριστοτέλης δημιουργός τής τυπικής λογικής, διατύπωσε γιά πρώτη φορά τό νόμο τής άντίφασης πού μπορεϊ νά διατυπωθεί καί ώς εξής: ή πρόταση δέν μπορεϊ νά είναι ταυτόχρονα καί άληθινή καί ψεύτικη. Ή διείσδυση τών

24 αντίθετο 27 άντίκίψίνίορό^ τυπικών άντιφάσεων στό συλλογισμό είτε σέ μιά επιστημονική θεωρία τίς κάνει άναξιόπιστες. Ο νόμος τής ά., σύμφωνα μέ τή διαλεκτική λογική είναι άντανάκλαση στή νόηση τού άνθρώπου τού ποιοτικού προσδιορισμού τών άντικειμένων, τού άπλού γεγονότος ότι άν άφαιρεθούμε άπό τίς άλλαγές τού αντικειμένου τότε τό άντικείμενο δέν μπορεί νά έχει ιδιότητες πού άλληλοαποκλείονται. Βλ. καί λ. θέση - άντίθεση - σύνθεση. αντίθετο. "Εννοια (κατηγορία) τής ύλιστικής διαλεκτικής πού έκφράζει μιά άπό τίς πλευρές τής άντίθεσης. Ή ενότητα τών ά., τών άντιθέτων πλευρών καί τάσεων διαμορφώνει τήν άντίθεση πού είναι ή κινητήρια δύναμη, ή πηγή τής άνάπτυξης τών πραγμάτων. Ή έννοια «ά." χρησιμοποιείται επίσης γιά τόν καθορισμό τού επιπέδου άνάπτυξης, τής αύξησης καί ωριμότητας τής άντίθεσης. Ξέχωρα άπό τίς διαφορές μέσα στίς όποιες ή άντίθεση δέν αναπτύχθηκε άκόμα, μάλιστα σέ σημαντικό βαθμό υπάρχει μέσα στόν εαυτό της, τό ά. σημαίνει άναπτυγμένη άντίθεση, άνώτερο στάδιο στήν εξέλιξή της, όπου ή πάλη τών άντιθέτων πλευρών καί τάσεων μπαίνει στό άποφασιστικό στάδιο τής έξέλιξης καί τής λύσης της. άνπκίψενίκή πραγματικότητα. Ο υλικός κόσμος στό σύνολο του, σέ όλες τίς μορφές καί τίς έκδηλώσεις του. Στά πλαίσια τού βασικού γνωσισλογικού προθλήματος άντικειμενική πραγματικότητα σημαίνει αύτό πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπότή συνείδηση τού άνθρώπου καί είναι τό πρωτεύον. Κάνοντας άφαίρεση άπό τήν ατομική άντίληψ η γιά τόν κόσμο μπορούμε νά πούμε ότι ή ά.π. συμπίπτει μέ τήν πραγματικότητα γενικά. Αύτή ή πραγματικότητα περικλείει διάφορα υλικά άντικείμενα, τίς ίδιότητές τους, τό χώρο, τό χρόνο, τήν κίνηση, τούς νόμους, τά διάφορα κοινωνικά φαινόμενα, τίς σχέσεις παραγωγής, τό κράτος, τόν πολιτισμό κλπ. Άπό δώ, φυσικά, δέν πρέπει νά βγει τό συμπέρασμα ότι ή έννοια ά.π. άντιπαρατίθεται στήν έννοια ϋλη. Τέτια άντίληψ η μπορει νά προκύψει άν άποσπασθεί ή ϋλη άπό τίς ποικίλες ιδιότητες καί μορφές έκδήλωσής της πού χωρίς αύτές δέν μπορεί νά υπάρξει. Ή κίνηση, ό χώρος, ό χρόνος, ή ζωή κλπ. - όλ' αύτά είναι ιδιότητες είτε έκδηλώσεις ιδιοτήτων καί άλληλεπιδράσεων διαφορετικών άπό τήν άποψη τής σύνθεσής τους μορφών τής ύλης, οί όποιες συνολικά άποτελούν τόν κόσμο στό σύνολό του. άνπκεψενίσμός. Άντίληψ η πού ισχυρίζεται ότι ή επιστημονική γνώση δέν είναι ικανή νά οδηγήσει τήν έρευνα ώς τό σημείο κριτικών έκτιμήσεων καί κομματικών συμπερασμάτων καί συμβουλεύει τή γνώση νά τ' αποφεύγει. Ο άντικειμενισμός περιορίζει τά πλαίσια τής «λογικής σκέψ ης", παραμερίζοντας τά κύρια κοινωνικά θεωρητικά προθλήματα σάν δήθεν «ύποκειμενικάκ, «ιρασιοναλιστικά" (άλογα). Γι'αύτό ό άντικειμενισμός βρίσκει πάντα τή συμπλήρωσή του στόν ύποκειμενισμό, τόν όποιο προϋποθέτει, θεω ρεί τήν επιστήμη μέσο γιά σκοπούς τούς όποιους δέ θέτει ή ίδια ή επιστήμη. Ο ά. δέ βλέπει στήν ιστορία κανένα προτσές πού νά πραγματοποιείται μέ τή δράση τών ίδιων τών άνθρώπων, τών κοινωνικών ομάδων, τών τάξεων, σύμφωνα μέ νόμους πού χαρακτηρίζουν αύτή τή δράση. Ο-άντικειμενισμός σάν γνώρισμα τής άστικής έπιστήμης καλύπτεται πίσω άπό τόν άντικειμενικό χαρακτήρα τού ιστορικού προτσές, καί τήν

25 âvrikii/ævo 28 αναπότρεπτη δράση τών αντικειμενικών ιστορικών νομοτελείων, γιά νά ισχυριστεί ότ) οι προσπάθειες τών άνθρώπων μπροστά σ' αύτή τήν άντικειμενική κατάσταση είναι άνώφελες καί δέν μπορούν νά φέρουν κανένα κοινωνικό άττοτέλεσμα. Ο μαρξισμός τάσσεται ενάντια σ' αυτή τήν «ουδετερότητα* τής θεωρίας, ξεπέρασε τόσο τόν άντικειμενισμό όσο καί τόν υποκειμενισμό στήν επιστήμη. Γιά πρώτη φορά άποκάλυψ ε τούς αντικειμενικούς νόμους τής ιστορικής εξέλιξης, τίς τάσεις άνάπτυξης τής κοινωνίας, πού οδηγούν στήν κατάργηση τού καπιταλισμού καί τό θρίαμ6ο τού κουμμουνισμού. Στό μαρξισμό ή κομματικότητα καί ή επιστημονική αντικειμενικότητα είναι άδιάρρηκτα συνδεμένες μεταξύ τους. Ό μαρξιστής, τονίζει ό λένιν, είναι πίό συνεπής καί πίό βαθυστόχαστος, άπό τόν άντικειμενιστή, χαράσσει πληρέστερα τόν άντικειμενισμό του, ύψωνόμενος ώς τήν επιστημονική άντικειμενική κομματικότητα. αντικείμενο. Τό πράγμα, τό φαινόμενο ιτού ύπάρχει έξω καί άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση τού άνθρώπου. Αντικείμενο είναι αΰτό πρός τό όποιο κατευθύνεται ή γνωστική καί κάθε άλλη δραστηριότητα τού υποκειμένου, τού άνθρώπου πού γνωρίζει τόν κόσμο. Ή σχέση άντικειμένου καί υποκειμένου άποτελεί τό βασικό πρό8λημα τής φιλοσοφίας καί λύνεται διαφορετικά άπό τόν ύλισμό καί τόν ιδεαλισμό. άντικομμουνισμός. Μαχόμενη ιδεολογία τού ιμπεριαλισμού πού έκφράζει τά συμφέροντα τού μονοπωλιακού κεφαλαίου, τή στρατιωτική, πολιτική, οικονομική καί ιδεολογική του πάλη ενάντια στό σοσιαλιστικό σύστημα, ενάντια στό διεθνές εργατικό καί κομμουνιστικό κίνημα, ενάντια στούς λαούς πού άγωνίζονται γιά τήν εθνική τους άπελευθέρωση, ενάντια σέ όλες τίς δυνάμεις τής δημοκρατίας καί τής προόδου. Ο άντικομμουνισμός έμφανίστηκε ττρίν διαμορφωθεί ή επιστημονική θεωρία τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού. Γι' αύτόν έγραφαν άκόμα στό Κομμουνιστικό Μανιφέστο οί Μάρξ καί "Ενγκελς. Μέ τήν άνάπτυξη τού εργατικού κινήματος, τή διάδοση τού επιστημονικού σοσιαλισμού καί ιδιαίτερα μετά τή δημιουργία τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, ό άντικομμουνισμός άποτέλεσε τήν ιδεολογική βάση ενάντια σέ κάθε πρόοδο. Σήμερα, ό άντικομμουνισμός έγινε επίσημη ιδεολογία μιάς σειράς ιμπεριαλιστικών κρατών. Προσπαθεί νά δικαιολογήσει τή στρατιωτικοποίηση τής καπιταλιστικής οικονομίας, τούς εξοπλισμούς, τίς στρατιωτικές βάσεις τών ΗΠΑ στίς ξένες χώρες. Επιχειρεί νά δυσφημήσει καί νά διαστρεθλώσε) τήν έπιστημονική θεωρία τής κοινωνικής εξέλιξης, δηλαδή, τό μαρξισμό - λενινισμό, συκοφαντεί τό σοσιαλιστικό σύστημα, προσπαθεί ν' άφοπλίσει ιδεολογικά τίς δυνάμεις τού σοσιαλισμού, διαδίνοντας διάφορες θεωρίες, όπως τού «λαϊκού καπιταλισμού)!, τής «βιομηχανικής κοινωνίας" κλπ. ισχυρίζεται ότι ό καπιταλισμός καί ό σοσιαλισμός δέν άποτελούν παρά διαφορετικούς δρόμους πρός μιά καί τήν ίδια βιομηχανική κοινωνία όπου δήθεν θά συγχωνευθούν τά δύο αύτά κοινωνικά συστήματα. Ό σύγχρονος άντικομμουνισμός είναι χυδαίος καί «φιλελεύθερος". Ό πρώτος εκμεταλλεύεται άνοιχτά τήν καθυστέρηση καί τίς προλήψεις τών μαζών άξιοποιώντας τόν άναλφαθητισμό, τό σωθινισμό, τό ρατσισμό καί τό θρησκευτικό φανατισμό. Ο δεύτερος καμουφλάρει τήν άντιδραστική του οΰσία καί συγκεντρώνει τήν προσοχή του στήν

26 άνπνο^ία 29 άναίρεση τού μαρξισμού - λενινισμού. Βασική μέθοδος τοϋ άντικομμουνισμοϋ είναι τό ψέμα, μέτή μορφή μιάς εκλεπτυσμένης διαστρέέλωσης τής μαρξιστικής θεωρίας. Ο άντικομμουνισμός είναι ή πιό αντιδραστική ιδεολογία. Άποτελεΐ σοβαρότατο εχθρό τών συμφερόντων τών εργαζομένων καί στή μέθοδο καί στή μορφή του. Ή ττάλη ενάντια στόν άντικομμουνισμό απαιτεί όττό τους κομμουνιστές καλομελετημένη ταχτική πού νά ξεχωρίζει τόν οργανωμένο άντεπαναστατικό άντικομμουνισμό, πού βρίσκεται στήν υπηρεσία τοϋ ιμπεριαλισμού, άπό τίς λαϊκές μάζες, όλους τούς άνθρώπους πού έχουν παρασυρθεί καί στούς όποιους πρέπει νά γίνεται σοθαρή διαφωτιστική δουλιά, πού νά έξηγεί τήν ούσία καί τίς επιδιώξεις τού άντικομμουνιαμοϋ, πού έρχονται σέ άντίθεση μέτά συμφέροντα τών λαϊκών μαζών. "Ολοι οί άνθρωποί καλής θέλησης, όσοι υπερασπίζουν τίμια καί μέ συνέπεια τή δημοκρατία, τήν εθνική ελευθερία καί τήν ειρήνη, συνειδητοποιούν τήν άνάγκη άποφασιστικής πάλης κατά τού άντικομμουνισμοϋ. αντινομία. 1. Ή ύπαρξη διατάξεων στό σύστημα τού Δικαίου ή σέ ένα νόμο, που άντιφάσκουν. 2. Είναι στή φιλοσοφία ή εμφάνιση στή διάρκεια τοϋ συλλογισμού δυό άντίθετων κρίσεων οί όποιες όμως μέ τον ίδιο τρόπο λογικά αποδείχνονται. Η έννοια τής ά. εμφανίστηκε στήνάρχαια ελληνική φιλοσοφία τών έλεατών, τών σοφιστών καί τών σκεπτικών. Ο Καντ χρησιμοποίησε τόν όρο ά. στήν προσπάθεια νά δικαιώσει τή βασική θεση τής φιλοσοφίας του ότι τό λογικό δέν μπορεί νά βγει έξω άπο τά όρια τής αισθησιακής εμπειρίας και νά γνωρίσει τό "πράγμα καθ' εαυτό". Κατά τήν άποψή του μιά τέτια προσπαθεια οδηγεί τό λογικό σε άντιθέσεις γιατί κάνει δυνατή τή θεμελιωση τοσο τής κατάφασης (θέση) όσο και τής άρνησης (άντίθεση), οδηγεί δηλαδη στις «άντινομίεςτού καθαρού λογουο. Ο Χέγκελ σημείωσε τή σπουδαία σημασία τών άντινομιών τού Καντ σάν διαλεκτικό στοιχείο τών άντιλήψεών του, έκανε, όμως, αύστηρή κριτική στήν προσπάθεια τού Καντ νά μεταφέρει τίς άντιθέσεις μόνο στόν τομέα τής σκέψης, τού λογικού. Ο διαλεκτικός ύλισμός διακρίνει τις ά. πού άποτελούν τήν άντανάκλαση στή λογική τών άντιθέσεων τής ίδιας τήςπραγματικότητας (π.χ. «ήλεκτρόνιο-κύμα", «ήλεκτρικό-μόριο") και τους άντινομικούς συλλογισμούς, τά παραδοία πού καθορίζονται άπό τό ιστορικό έπιπεδο άνάπτυξηςτήςγνώσης. άντιπληθωρισμός. Είναι ή μείωση τής ποσότητας τού χρήματος πού ύπάρχει στήν κυκλοφορία μέ τήν άφαίρεση ενός μέρους τών περίσσιων χαρτονομισμάτων σέ σύγκριση μέ τίς άνάγκες τής κυκλοφορίας τού χρήματος. Τήν πραγματοποιούν τά καπιταλιστικά κράτη μέ σκοπό τήν πάλη ενάντια στόν πληθωρισμό, μεγαλώνοντας τούς φόρους, τούς λογαριασμούς τών τραπεζών, περιορίζοντας τά έξοδα τού προϋπολογισμού, ύποκινώντας τή μείωση τών πιστώσεων, τήν αύξηση τών άποταμιεύσεων κλπ. άνπσημίτκφός. Εχθρική στάση άπέναντι στούς Εβραίους πού εκφράζεται μέ τόν περιορισμό τών δικαιωμάτων τους καί μέ τούς διωγμούς. Οι έκμεταλλευτικές τάξεις καλλιεργούν τόν άντισημιτισμό μέ σκοπό ν' άποσπάσσυν τήν προσοχή τών εργαζομένων άπό τά καθήκοντατής ταξικής πάλης. Ο άντισημιτισμός καλλιεργήθηκε άπό τό γερμανικό φασισμό. Οι χιτλε

27 ά^ί'α 30 ά^ί'α ρικοί προπαγάνδιζαν τή μισάνθρωπη «ρατοιστική θεωρία", ψήφισαν τούς λεγάμενους «νόμους τής Νυρεμβέργης" (1935), μέ τούς οποίους άφαιρούοαν όλα τά πολιτικά δικαιώματα τών ΈΒραίωνστή Γερμανία.Τό1938οι χιτλερικοί οργάνωσαν σέ όλη τή Γερμανία έβραϊκό πογκρόμ (διωγμούς) πού άποτέλεσε τό μέσο γιά τήν καταλήστευση τών ΈΒραίων. Στά χρόνια τού πολέμου οΐ γερμανοί φασίστες εξόντωσαν εκατομμύρια ΈΒραίους όχι μόνο στήν ίδια τή Γερμανία, άλλά καί στίς κατεχόμενες χώρες. Στίς χώρες τού σοσιαλισμού ό άντισημιτισμός διώκεται αυστηρά άπό τό νόμο ώς φαινόμενο βαθιά εχθρικό πρός τό σοσιαλιστικό σύστημα. Στό σοβιετικό Σύνταγμα τονίζεται ότι οποιοσδήποτε άμεσος εϊτε έμμεσος περιορισμός τών δικαιωμάτων ή, άντίθετα, ή άναγνώριση άμεσα ή έμμεσα πλεονεκτημάτων στούς πολίτες, άνάλογα μέ τή φυλή ή τήν έθνικότητά τους, όπως καί κάθε κήρυγμα ρατσιστικής ή έθνικής άποκλειστικότητας, είτε μίσους καί περιφρόνησης τιμωρούνται άπό τό νόμο. άξία. Ή κοινωνική εργασία τών έμπορευματοπαραγωγών, πού είναι ένσαρκωμένη καί υλοποιημένη στό εμπόρευμα. Αυτή ή κοινωνική εργασία άποτελεί τή βάση τής ισότητας τών άνταλλασσόμενων εμπορευμάτων, πού τά κάνει ικανά γιά σύγκριση. Οι έμπορευματοπαραγωγοί όταν άνταλλάσσουν τά έμπορεύματά τους άνταλλάσσουν ταυτόχρονα καί διαφορετικά είδη συγκεκριμένης εργασίας. Τά ποικίλα είδη συγκεκριμένης εργασίας πού δημιουργούν τίς άξίες χρήσης τών εμπορευμάτων, τά χαρακτηρίζει κάτι γενικό, τό ότι όλ' αύτά είναι άποτελέσματα άνθρώπινης εργασίας γενικά, άφηρημένης εργασίας, δηλαδή κατανάλωσης δύναμης τών άνθρώπινων μυών, τών νεύρων, τού εγκεφάλου. Ή άφηρημένη εργασία σχηματίζει τήν άξία τών έμπορευμάτων. Έτσι ή ά. είναι ή παραγωγική σχέση τών άνθρώπων, ή σχέση άνάμεσα στούς έμπορευματοπαραγωγούς διαμέσου κάποιων πραγμάτων, τών έμπορευμάτων. Ή ά. σάν έκφραση κοινωνικής εργασίας πού περιέχεται στά ξεχωριστά προϊόντα καθορίζεται άπό τόν κοινωνικά άναγκαιο εργάσιμο χρόνο τόν όποίο καταναλώνει στήν παραγωγή ή πλειοψηφία τών έμπορευματοπαραγωγών. Αύτός ό ποσοτικός προσδιορισμός τής άξίας σχηματίζει τό μέγεθος της, πού είναι άντίστροφα άνάλογο πρός τήν παραγωγική δύναμη τής κοινωνικής εργασίας. Τήν άνάγκη τής παραγωγής καί τής άνταλλαγής έμπορευμάτων άνάλογα μέ τό μέγεθος τής άξίας τους, έκφράζει ή δράση τού νόμου τής άξίας. Ή ά. είναι οικονομική κατηγορία πού έχει σχέση μέ κάθε έμπορευματική παραγωγή. Ωστόσο στούς διάφορους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς ή άξία έκφράζει ριζικά διαφορετικές οικονομικές σχέσεις άνάμεσα στούς άνθρώπους στό προτσές τής παραγωγής. Στόν καπιταλισμό ή άξία τού εμπορεύματος άποτελειται άπό τήν άξια τού σταθερού κεφαλαίου (σ), τού μεταβλητού κεφαλαίου (μ) καί τής υπεραξίας (υ) στά όποια άντικατοπτρίζετα) ό χαρακτήρας τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, τών σχέσεων τής εκμετάλλευσης τής εργασίας άπ' τή μεριά τού κεφαλαίου. Στή σοσιαλιστική κοινωνία ή έμπορευματική παραγωγή ύπάρχει σέ συνθήκες κοινωνικής ιδιοκτησίας καί κατάργησης τής έκμετάλλευσης, γεγονός πού καθορίζει τή ριζική διαφορά τού περιεχομένου της. Εδώ ή ά. περιλαβαίνει τήν άξία τών μέσων

28 αξία 3! άξία παραγωγής πού καταναλώθηκαν, τού άναγκαίου προϊόντος καί τού πρόσθετου προϊόντος. Ή άξία έκφράζίΐ τό σχεδιασμένο χαρακτήρα τών οικονομικών σχέσεων στό προτσές τής παραγωγής μέσω του υπολογισμού καί τής εκτίμησης σέ χρήμα τών δαπανών τής κοινωνικής εργασίας, του ελέγχου μέ τό χρήμα τής παραγωγής, τής ανταλλαγής καί τής κατανομής τών υλικών άγαθών. Στή σοσιαλιστική οικονομία, ή άφηρημένη έργασία δέν άντιπαρατίθεται στά συγκεκριμένα είδη έργασίας σάν άντίθεση τους, άλλά είναι μιά ενιαία μορφή τής σύγκρισης. Ή οργανική σχέση αξίας χρήσης καί άξίας εδώ έκδηλώνεται, πρώτ' άπ' όλα, στό ότι αύτές οί ιδιότητες τού έμπορεύματος παίρνονται ύπόψη όταν καταστρώνονται τά οικονομικά σχέδια. Τό σχέδιο παραγωγής προϊόντων γενικά στόν κλάδο καί γιά κάθε επιχείρηση καταστρώνεται σέ φυσικούς δείκτες καί σέ δείκτες ανάλογα μέ τήν άξία καί πρέπει νά εκπληρώνεται καί ώς πρός τούς δύο. άξία χρήσης. Ή όφελψότητα τού πράγματος, ή ικανότητά του νά ικανοποιεί κάποια άνάγκη τού άνθρώπου, τής κοινωνίας. Ή άξία χρήσης πηγάζει άπό τίς φυσικές, χημικές καί άλλες ιδιότητες τού πράγματος, καθώς καί άπό τίς ιδιότητες πού άπόκτησε τό πράγμα άπό τή σκόπιμη έργασία τού άνθρώπου. Ή ά.χ. 6ημισυργειται άπό τή συγκεκριμένη εργασία. Αξίες χρήσης είναι τόσο τά προϊόντα τής έργασίας, όσο καί πολλά πράγματα πού δίνονται άπό τή φύση (άέρας, νερό, άγριοι καρποί κλπ.). Στήν πορεία άνάπτυξης τής επιστήμης καί τής τεχνικής οι άνθρωποι βρίσκουν στόν κόσμο πού μάς περιθάλλει όλο καί νέες ιδιότητες τώνπραγμάτων καί τίς θέτουν στην υπηρεσία τους, μεγαλώνοντας τήν ποικιλία τών άξιών χρήσης. Ορισμένα πράγματα ικανοποιούν άμεσα τίς προσωπικές άνάγκες τού άνθρώπου, γίνονται άντικείμενα προσωπικής κατανάλωσης (τροφή, ιματισμός κλπ.), άλλα γίνονται μέσο γιά τήν παραγωγή ύλικών άγαθών, δηλαδή είναι μέσα παραγωγής (μηχανές, πρώτες ύλες, καύσιμα κλπ ). Ή άξία χρήσης είναι άπαραίτητη ιδιότητα κάθε όφέλιμου πράγματος άνεξάρτητα άπό τήν κοινωνική μορφή παραγωγής. "Ολη ή πσικιλομσρφία τών άξιών χρήσης δημιουργέ! «τό ύλικό περιεχόμενο τού πλούτου όποιαδήποτε κι άν ήταν ή κοινωνική του μορφή" (Μάρξ). Ωστόσο, ό ρόλος τής άξίας χρήσης άλλάζει μέ τήν άλλαγή τού τρόπου παραγωγής. "Ετσι στις συνθήκες τής έμπορευματικής παραγωγής ή άξία χρήσης είναι καί φορέας άνταλλακτικής άξίας πίσω άπό τήν όποια κρύβεται ή άξία. Ή μελέτη τήςάξιαςχρήσης σάν τέτιας, δηλαδή ή μελέτη τών φυσικών ιδιοτήτων τών πραγμάτων είναι τό άντικείμενο τής έμπορευματολογίας καί τών άλλων έφαρμοσμένων έπιστημών ένώ ή πολιτική οικονομία μελετάει τήν άξία χρήσης σάν φορέα τής άξίας. Ή ιδιομορφία τής ά.χ. τού έμπορεύματος είναι ότι ή άξία χρήσης πρέπει νά κατέχει τήνίδιότητα νά ικανοποιεί τίς άνάγκες τών αγοραστών τού δοσμένου έμπορεύματος, δηλαδή νά είναι κοινωνική άξία χρήσης. Στίς συνθήκες τής καπιταλιστικής παραγωγής ή ά.χ. ένδιαφέρει τόν καπιταλιστή μόνο σάν φορέας άξίας καί υπεραξίας, γιατί άμεσος σκοπός τού καπιταλιστή δέν είναι ή ικανοποίηση τών άναγκών τής κοινωνίας καί τού άνθρώπου, άλλά ή αποκόμιση κέρδους. Στό σοσιαλισμό ή δημιουργία άξίας χρήσης τού έμπορεύματος σέ ορισμένη ποσότητα, συλλογή καί ποιότητα έχει άμεση άποστολή τήν

29 32 έ^ί'ω,μα ικανοποίηση τών αυξανόμενων άναγκών τών μελών τής κοινωνίας. άξίες. Ειδικοί κοινωνικοί ορισμοί αντικειμένων τού κόσμου πού μάς περιστοιχίζει, πού φανερώνουν τή θετική ή τήν άρνητική τους σημασία γιά τόν άνθρωπο καί τήν κοινωνία (άγαθό, καλό καί κακό, ώραιο καί άσχημο), τά όποια περιέχονται στά φαινόμενα τής κοινωνικής ζωής είτε τής φύσης. Εξωτερικά οί άξίες εμφανίζονται σάν ιδιότητες τοϋ άντικειμένου ή του φαινομένου. Ωστόσο αύτές τίς ιδιότητες τίς έχει τό άντικείμενο όχι άπό τή φύση, όχι άπλά χάρη στήν εσωτερική δομή του άντικειμένου αύτού καθεαυτού, άλλά επειδή βρίσκεται μέσα στή σφαίρα του κοινωνικού είναι τού άνθρώπου καί έγινε φορέας ορισμένων κοινωνικών σχέσεων. Οί ά. σχετικά μέτό ύποκείμενο (τόν άνθρωπο) είναι τ' αντικείμενα τών ένδιαφερόντων του, γιά τή συνείδησή του όμως έκπληρώνουν τό ρόλο τών καθημερινών δεικτών προσανατολισμού στήν έμπράγματη καί κοινωνική δραστηριότητα, σημείων πού χαρακτηρίζουν τις διάφορες πρακτικές σχέσεις τού άνθρώπου πρός τ' άντικείμενα καί τά φαινόμενα πού τόν περιστοιχίζουν. Τό ποτήρι, π.χ. σάν άντικείμενο γιά νά πίνουμε νερό, φανερώνει αύτή τή χρήσιμη ιδιότητά του σάν άξία χρήσης, σάν ύλικό άγαθό. Σάν προϊόν τής εργασίας καί άντικείμενο πού άνταλλάσσεται στό έμπόριο, τό ποτήρι ε!ναι οικονομική άξία. "Αν τό ποτήρι είναι άντικείμενο τέχνης άποκτάει κι αισθητική άξία. Ό λες αύτές οί ιδιότητες παριστάνουν τίς διάφορες λειτουργίες μέσα στό σύστημα τής άνθρώπινης δράσης κι εμφανίζονται σάν δείκτες τών άντικειμένων, σάν σύμ6ολα καθορισμένων κοινωνικών σχέσεων πού μέσα τους ζεϊ ό άνθρωπος. Παράλληλα, πρός αύτές τίς ύλικές άξίες πού γίνονται άντικείμενα τών ένδιαφερόντων τού άνθρώπου, ά. θεωρούν επίσης καί μερικά φαινόμενα τής κοινωνικής συνείδησης πού εκφράζουν αύτά τά ενδιαφέροντα σέ ιδεατή μορφή (οί έννοιες καλό καί κακό, δίκαιο καί άδικο, τά ιδανικά, οί ηθικοί κανόνες καί άρχές). Αύτές οί μορφές τής συνείδησης δέν καταγράφουν άπλά κάποια πραγματικά είτε φανταστικά φαινόμενα τής πραγματικότητας, άλλά τ' άξιοποιούν, τά εγκρίνουν ή τά καταδικάζουν, άπαιτούν τήν πραγματοποίηση ή τόν παραμερισμό τους, δηλαδή έχουν τό χαρακτήρα ήθικών κανόνων. Ωστόσο δέν πρέπει νά περιορίσουμε τόν κοσμοθεωρητικό καί ταξικό χαρακτήρα τής κοινωνικής συνείδησης, σ' αύτή τήν πλευρά τών ήθικών κανόνων. Πίσω άπό τή σύγκρουση στό ιδεολογικό πεδίο διαφορετικών καί άντίθετων πνευματικών άξιών, πρέπει νά βλέπουμε τήν πάλη τών κοινωνικοπολιτικών θέσεων, τών ταξικών συμφερόντων, πού εκφράζονται σέ ολόκληρα συστήματα άντιλήψεων γιά τήν κοινωνία καί τήν έξέλιξή της και σέ τελευταία άνάλυση νά βλέπουμε τήν άντικειμενική λογική τού ιστορικού προτσές. Ή συνειδητή άντίληψ η τών άντικειμενικών ιστορικών νόμων κάνει τή μαρξιστική κοσμοθεωρία επιστημονική, ένώ ή καθαράάξιολογική άντίληψη τών γεγονότων καί φαινομένων τής κοινωνικής ζωής δέν ξεπερνάει τά πλαίσια τής κοινής ήθικής συνείδησης. άξίωμα. 1. ' Η θέση πού γίνεται αποδεκτή χωρίς λογική απόδειξη χάρη στήν άμεση πειστικότητά της. 2. Αξίωμα λέγεται έπίσης ή (αληθινή) άρχική θέση, ή άφετηρία μιας θεωρίας. 3. Ή μέθοδος οικοδόμησης μιός έπιστημονικής θεωρίας πού μέ τή μορφή ένός συστήματος άξιωμάτων καί συμπε-

30 άπαίσίοόοξί'α 33 Απειρο καί πεπερασμένο ρασματίκών κανόνων βοηθά νά έπικυρώσουμε λογικά μ)ά δοσμένη θεωρία, λέγεται αξιωματική μέθοδος. απαισιοδοξία. Τό άντίθετο τής αισιοδοξίας. Ή σκυθρωπή, ή άχαρη, ή άρνητική αντίληψη γιά τή ζωή. Ή απαισιοδοξία είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τής ιδεολογίας τών τάξεων πού βρίσκονται σέ παρακμή. απαρτχάιντ (apartheid: χωριστή, απομονωμένη δια6ιωση). Ή πιό άγρια μορφή φυλετικής διάκρισης. Στήν ούσία σημαίνει στέρηση, εϊτεουσιαστικό περιορισμό τών πολιτικών, κοινωνικοοικονομικών καί άλλων δικαιωμάτων μιας ομάδας τού πληθυσμού πού φτάνει ώς τήν άπομόνωοή της σέ μιά ορισμένη περιοχή. Μέ τό απαρτχάιντ έχουν σχέση καί όρισμένα μέτρα γενοκτονίας, πού εφάρμοσε ό φασισμός οτά χρόνια τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Πολιτική ά. εφαρμόζει ή κυ8έρνηση τής Νοτιοαφρικανικής Δημοκρατίας (ΝΑΔ) ένάντια στόν αύτόχθονα πληθυσμό. Τό σύγχρονο διεθνές δίκαιο θεωρεί τό ά. έγκλημα σέ βάρος τής άνθρωπότητας. Τό 1973 μέ πρωτοέουλια τής ΕΣΣΔ, ό ΟΗΕ ψήφισε Διεθνή Σύμδαση γιά τήν κατάργηση τού άπαρτχάιντ καί τήν τιμωρία όσων τό εφαρμόζουν. άπειρο καί πεπερασμένο. Κατηγορίες οί όποιες έκφράζουν τίς άντιθετικές πλευρές τού αντικειμενικού κόσμου πού είναι άδιάρρηκτα συνδεμένες μεταξύ τους. "Ετσι, λ.χ., άπειρο μέγεθος ονομάζεται ή άναπτυσσόμενη (έλαττούμενη), άπεριόριοτα μεταθλητή ποσότητα, πού είναι ικανή νά γίνει καί πού γίνεται μεγαλύτερη ή μικρότερη, άπό όποιαδήποτε άλλη προκαταθολικά δοσμένη όσοδήποτε μεγάλη (ή μικρή) ποσότητα. Πεπερασμένο μέγεθος λέγεται μιά ορισμένη ποσότητα μέ τήν όποια μπορεϊ νά συγκριθει μιά ορισμένη άλλη μεγάλη (ή μικρή) ποσότητα. Σέ σχέση μέτόνάντικειμενικό κόσμο τό άπειρο χαρακτηρίζει : α) Τήν ύπαρξη τού κόσμου στό χώρο καθώς καί ότι όλα τά υλικά συστήματα δέν ε!ναι κλειστά, β) Τήν ϋπαρξη τού κόσμου στό χρόνο καθώς καί ότι ή ϋλη ούτε δημιουργειται ούτε καταστρέφεται, είναι αιώνια, γ) Τήν ύλη πού ποσοτικά καί στό βάθος είναι άνεξάντλητη, καί οί ίδιότητές της, οί άμοιθαίες σχέσεις, οι μορφές ύπαρξης καί οί τάσεις εξέλιξής της άποτελούν μιά άπειρη πολυμορφία. δ) Τήν ποιοτική άνομοιομορφία τής υφής τής ύλης, τήν ύπαρξη άπειράριθμης πολλαπλότητας ποιοτικά διαφορετικών επιπέδων διαρθρωτικής δομής τής ύλης, πού στό καθένα άπ' αύτά ή ύλη έχει διαφορετικές ειδικές ιδιότητες καί ύποτάσσεται σέ διαφορετικές νομοτέλειες. Τό πεπερασμένο ε!ναι άρνηση τού άπειρου, ωστόσο κάθε πεπερασμένο άντικείμενο άποτελεΐ μορφή έκδήλωσηςτοϋ άπειρου. Ώ ς μιά δοσμένη καθορισμένη ποιότητα τό άντικείμενο υπάρχει σέ περιορισμένο χρόνο. Ή ύλη όμως πού είναι τό συνθετικό του δέ δημιουργειται ούτε καταστρέφεται έχει άπειρη ϋπαρξη καί μόνο μετατρέπεται άπό τή μ ιά μορφή στήν άλλη. ' Η ϋπαρξη τού δοσμένου σώματος μπορεί ν' άποκαλυφθεΐ σέ όποιεσδήποτε καί όσοδήποτε άπομακρισμένες περιοχές τού σΰμπαντος, όπου μπορούν νά διεισδύσουν φωτεινές άκτίνες πού δημιουργούνται άπό τό σώμα στό προτσές τής άλληλεπίδρασης μέ άλλα σώματα. "Ετσι τό πεπερασμένο περικλείνει έπίσης μέσα του τό άπειρο, όπως καί τό άπειρο δημιουργειται άπό μιά άπειράριθμη πολλαπλότητα πεπερασμένων άντικειμένων καί φαινομένων. Ή άντιθετική ενότητα τού ά. καί τού π. κάνει δυνατή τή γνώση

31 34 τού άπείρου άν καί σέ κάθε ενέργεια τής πρακτικής δράσης καί γνώσης ό άνθρωπος έχει νά κάνε) μόνο μέ πεπερασμένα πράγματα καί προτσές. Όμως μιά καί στό κάθε πεπερασμένο πράγμα εϊτε φαινόμενο έτσι ή άλλιώς περιέχεται είτε έκδηλώνετα) τό άπειρο, γι' αΰτό «κάθε άληθινή γνώση τής φύσης είναι γνώση τού αιώνιου, τού απείρου..." (Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς, "Απαντα, τόμ. 20, σελ. 549). άπομαακό σύστημα. Τό σύστημα πολιτικής υπόταξης καί οικονομικής έκμετάλλευσης τών ύποανάπτυκτων χωρών τού καπιταλισμού άπό τά βιομηχανικά αναπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη, τίς λεγάμενες μητροπόλείς. Τό άποικιακό σύστημα έμφανίζεται καί άναπτύσσεται ταυτόχρονα μέτήν άνάπτυξη τού καπιταλισμού καί είναι φυσικό του άποτέλεσμα. Ή καπιταλιστική παραγωγή έχει συνεχώς αύξανόμενη ανάγκη άγορών κατανάλωσης καί σφαιρών τοποθέτησης κεφαλαίου. Ή γένεση τού ά.σ. συμπίπτει μέ τήν έποχή τής λεγάμενης πρωταρχικής συσσώρευσης τού κεφαλαίου. Ή κατάκτηση άποικιών άπό τήν Πορτογαλία,τήν Ισπανία,τήν Όλλανδίακ.ά. χώρες συνέβαλε στήν εισροή τεράστιων ποσοτήτων χρυσού καί άργύρου καί στήν άνάπτυξη στήν Εύρώπη τών καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Στήν έποχή τού προμονοπωλιακοΰ καπιταλισμού (17ος - τέλη 19ου αί.) τό ά.σ. παίζε) τό ρόλο τής άγοράς κατανάλωσης τών εύρωπαϊκών έμπορευμάτων καί άποτελεΐ τήν πηγή πρώτων ΰλών γ<ά τή βιομηχανία τών καπιταλιστικών χωρών. "Οπως τόνιζε ό Λένιν στίς άρχές τού 20ού αιώνα ό καπιταλισμός πέρασε στόν ιμπεριαλισμό, μετατράπηκε σέ παγκόσμιο σύστημα άποικιακής καταπίεσης καί οικονομικού στραγγαλισμού τής τεράστιας πλειοψηφίας τού πληθυσμού τής γης άπό μιά χούφτα «πρωτοπόρες" χώρες, όπου βασικό ρόλο παίζει ή έξαγωγή κεφαλαίου. Στήν έποχή μας πού τήν έγκαίνίασε ή Μεγάλη Όκτω6ρ)ανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, τό ά.σ. άρχισε νά καταρρέει. Οπως τονίζεται στή Διακήρυξη τήςσύσκεψηςτών Εκπροσώπων τών Κομμουνιστικών καί Εργατικών Κομμάτων, πού συνήλθε στή Μόσχα τό 1960, οί δυνάμεις τού παγκόσμιου σοσιαλισμού συνέβαλαν άποφασίστικά στήν πάλη τών λαών τών άποικιών κ) έξαρτημένων χωρών γ)ά τήν άπαλλαγή τους άπό τήν καταπίεση τού ιμπεριαλισμού. Πάνω στά έρείπια τού ά.σ. εμφανίστηκαν νέα κυρίαρχα κράτη, που παίζουν μεγάλο ρόλο στόν παγκόσμιο στίβο στήν πάλη γ)ά τήν ειρήνη, τή δημοκρατία καί τό σοσιαλισμό. Ή κατάρρευση τού άποικιακού συστήματος δέν έξάλείψε τήν οικονομική έξάρτηση τών ήμιανάπτυκτων χωρών άπό τήν παγκόσμια καπιταλιστική άγορά, άν καί οί θέσεις τού ιμπεριαλισμού στίς χώρες πού άπελευθερώθηκαν διαρκώς έξασθενούν. Τά μονοπώλια έχασαν πολλές πηγές έσόδων, πού τίς προσπορίζονταν διαμέσου τού συστήματος τής άποικιακής διεύθυνσής τους. Ή κατάρρευση τού άποικιακού συστήματος κατάφερε θανατηφόρο πλήγμα στήν παραδοσιακή ιμπεριαλιστική ιδεολογία τού "ζωτικού χώρου", σύμφωνα μέτήν όποία ή κατοχή τών άποικιών ήταν άπαραίτητος όρος εύημερίας τής μητρόπολης μαζί καί του εργαζόμενου πληθυσμού της. Ωστόσο, ό ιμπεριαλισμός δέ συμβίθάστηκε μ' αύτή τήν ήττα. Προσπαθεί νά διαιωνίσε) τήν κυριαρχία του καί τήν υποδούλωση τών λαών μέ τή βοήθεια νέων μεθόδων, τού νεοαποικ)- σμού, όπως είναι: ή οικονομική κυριαρχία τών ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων, ή καλίλιέργαα τής έχθρότη-

32 άποαίτίκόπ/τα 35 απορία τας άνάμεσα στά έθνη καί τίς φυλές, ή υποκίνηση τής μιάς πολιτικής ομάδας σ' αυτές τίς χώρες ενάντια στήν άλλη, ή έγκαθίδρυση άντιλαϊκών καθεστώτων, ή έπέμ6αση, ή κατασκοπία, τά σαμποτάζ κλπ. Γίά νά πετύχει τό σκοπό του ό νεοαποικισμός χρησιμοποιεί επίσης έντεχνη ταχτική, ελίσσεται στήν πολιτική του. Οπου τού δίνεται ή ευκαιρία προσπαθεί νά υποσκάψει τό κόρος τών άπελευθερωμένων χωρών, διαστρεβλώνει τό νόημα τής αυτοδιάθεσης τών έθνών, επιχειρεί νά τοποθετήσει στήν έξουσία στίς τυπικά άνεξάρτητες χώρες δικούς του άνθρώπους, νά παρασύρει μέ τό μέρος του ένα κομμάτι τής άστικής τάξης καί τής καινούργιας γραφειοκρατίας, ν' άφοπλίσει ιδεολογικά τούςάγωνιστές τής έθνικής ανεξαρτησίας. Πολλά νεαρά κράτη, στηριζόμενα στην πραγματική υποστήριξη καί βοήθεια του παγκόσμιου σοσιαλισμού, άναπτύσσουν τή βιομηχανία τών χωρών τους καί περιορίζουν τή δράση τών ξένων μονοπωλίων. Οί πατριωτικές καί δημοκρατικές δυνάμεις αύτών τών χωρών συνδέουν τίς προοπτικές τής έθνικής άναγέννησης τής χώρας τους μέτό μή καπιταλιστικό δρόμο άνάπτυξης, μέ τό σοσιαλιστικό προσανατολισμό της. άπολίτικότητα. Αδιαφορία γιά τήν πολιτική. Ή άδιαφορία γιά τήν πολιτική ζωή, πού υπάρχει σέ ορισμένα στρώματα τού πληθυσμού τών καπιταλιστικών χωρών, είναι αποτέλεσμα τής κοινωνικής καί ιδεολογικής καθυστέρησης αύτών τών στρωμάτων, όπως επίσης καί τής άπογοήτευσής τους άπό τήν πολιτική τής άρχουσας τάξης. Αύτή ή άδιαφορία πρός τήν πολιτική συμφέρει τήν άστική τάξη, γιατί άποσπάει τήν προσοχή τών έργαζομένων άπό τήν πολιτική ζωή καί άπό τήν ταξική πόίλη. Γι' αύτό οί θεωρητικοί τής άστικής τάξης κηρύχνουν τήν άπσχή άπό τήν πολιτική καί τά πολιτικά κόμματα, διαδίνουν διάφορες θεωρίες, όπως τή θεωρία τής «καθαρής έπιστήμηςο, τή θεωρία τής «τέχνης γιά τήν τέχνη" κλπ. Ένα άπό τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τού σοσιαλιστικού κράτους, σέ άντίθεση μέ τό καπιταλιστικό, είναι ή προσέλκυση τών ευρύτατων στρωμάτων τών εργαζομένων στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή. απολογητής. Ό άνθρωπος πού ά- σχολείται μέ τόν έκθειασμό, τόν έ- γκωμιασμό καί τήν προκατειλημμένη υπεράσπιση άνθρώπου, ιδεολογίας, πολιτικής κλπ., χωρίς νά μελετάει άντικεψενικά τά διάφορα φαινόμενα. Απολογητές συνήθως λέγονται οί υπερασπιστές τών άντιδραστικών φαινομένων καί συστημάτων. Λέμε π.χ. : αύτός είνα) απολογητής τού καπιταλισμού. άπόλυτη υπεραξία. Βλ. λ. ύπεραξία. απορία. Έννοια πού στήν άρχαιοελληνική φιλοσοφία σημαίνει πρόδλημα πού λύνεται δύσκολα. Ή ά. έμφανίζεται έξαιτίας τού ότι στό ίδιο τό άντικείμενο είτε στήν έννοιά του υπάρχει άντίθεση. Απορίες συνήθως ονομάζουν τούς συλλογισμούς τού Ζήνωνα τού Έλεάτη, μέ βάση τούς οποίους δέν είναι δυνατό νά υπάρχει κίνηση. Ισχυριζόταν ότι πριν περάσει κανείς μιά άπόσταση πρέπει νά διανύσει τό μισό διάστημά της, γιά νά διανύσει τή μισή άπόσταση πρέπει νά περάσει τό μισό τής μισής κ.ο.κ. μέχρι τό άπειρο. Από δώ έθγαλε τό συμπέρασμα ότι ή κίνηση δέν μπορεί ν' άρχίσει. Στήν ά. «Άχιλλέας καί χελώνα" άναφέρεται ότι ό γοργοπόδαρος Άχιλλέας δέ θά φτάσει ποτέ τή χελώνα, γιατί στό διάστημα πού θά χρειαστεί ό δρομέας νά

33 άποστάπ?? 36 "άρίστίροί φτάσει στό σημείο πού βρισκόταν ή χελώνα τή στιγμή τής " εκκίνησης", ή χελώνα θά μπορέσει νά διανύσει ορισμένη άπόσταση πρόςτά μπρός κλπ. Ο όρος «ά.ϋ (πού δέν τόν χρησιμοποιούσε ό Ζήνων) απόκτησε φιλοσοφικό νόημα στά έργα τού Πλάτωνα καί τού Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης καθορίζει τόν όρο αύτό σάν «ισότητα άντιθέτων συμπερασμάτων;. αποστάτης. Αύτός πού άπαρνήθηκε τίς πεποιθήσεις του καί πέρασε στό στρατόπεδο τού άντιπάλου, ό άρνητής τών ιδεών του, ό λιποτάκτης. Τυπικό παράδειγμα αποστάτη άποτελε! ό Κάουτσκι, ένας άπό τούς άρχηγούς τής 2ης Διεθνούς, πού πρόδοσε τό μαρξισμό καί πέρασε στό στρατόπεδο τής αστικής τάξης. ά ποστεριόρι (λατιν. a posteriori: έκ τών ύστερων). Όρος πού σέ διάκριση άπό τό ά πριόρι σημαίνει γνώση πού άπσχτιέται άπό τήν πείρα. αποστρατιωτικοποίηση. Αφοπλι σμός, μετατροπή τής πολεμικής βιομηχανίας σέ ειρηνική, διάλυση τών ένοπλων δυνάμεων καί τών στρατιωτικών βάσεων. Μετάτό Β* Παγκόσμιο Πόλεμο έπρεττε ν' άποστρατιωτικοποιηθούν ή Γερμανία πού είχε καταληφθεί άπό τά στρατεύματα τής ΕΣΣΔ, τής Αγγλίας, τών ΗΠΑ καί τής Γαλλίας, καθώς καί ή Ιαπωνία πού είχε καταληφθεί άπό τά άμερίκανίκά στρατεύματα. Τό 1945 στή Διάσκεψη τού Πότανταμ είχε καθοριστεί ότι έ νας άπότούς κύρίουςσκοπούςτής κατοχής είναι ό πλήρης άφοπλισμός καί ή άποστρατιωτικσποίηση τής Γερμανίας καί ή διάλυση τής πολεμικής της βιομηχανίας. Τά ίδια μέτρα είχαν καθοριστεί στή Διακήρυξη τού Πότσνταμ τού 1945 γιά τήν Ιαπωνία. Ωστόσο οί ιμπεριαλιστές άμέσως μετά τόν τερματισμό τού πολέμου άνασυγκρότησαν τίς ένοπλες δυνάμεις καί τήν πολεμική βιομηχανία τής Δυτικής Γερμανίας παραδίάζοντας έτσι τις άποφάσεις τού Πότανταμ γιά τήν άποστρατιωτικοποίηση και τόν πλήρη άφσπλισμό τήςδ. Γερμανίας. ά ττρίόρ) (λατιν. a priori: έκ τών προτέρων). Ορος τής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας, πού σημαίνει τή γνώση πού άποχτιέται πρίν καί άνεξάρτητα άπό τήν πείρα, πού προϋπάρχει άπό τή συνείδηση, σέ διάκριση άπό τόν όρο ά ποστεριόρ), πού σημαίνει γνώση πού άποχτιέται άπό τήν πείρα καί είναι άποτέλεσμα τής πείρας. Μιά τέτία άντιπαράθεση χαρακτηρίζει τή φιλοσοφία τού Κάντ, ό όποιος θεωρώντας τή γνώση πού άποχτιέται μέ τή βοήθεια τών αισθήσεων άναληθή, άντιπαραθέτει σάν όρο άξιόπιστης γνώσης τις μορφές τής αισθητικότητας (τό χώρο καί τό χρόνο) καί τού λογικού (τήν αιτία, τήν άναγκαίότητα κλπ.). Ό διαλεκτικός ύλισμός άρνείται όποιαδήποτε προεμπειρική γνώση. «αριστεροί κομμουνιστές". Φραξιονι στική ομάδα πού διαμορφώθηκε στό Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα (μπ.) τό 1918, μετά τήν ειρήνη τού Μπρέστ. Οί «άριστεροί κομμουνιστές" συγκροτήθηκαν οργανωτικά σέ φράξια στά μέσα τού Φλε8άρη 1918 μετά τήν άπόφαση τής Κεντρικής Επιτροπής ν' άποδεχθεί τούς γερμανικούς όρους. Οι «ά.κ.β, μ' επικεφαλής τόν Μπουχάριν, τόν Ράντεκ, τόν Πιατακόφ κ.ά. ζητούσαν τήν άμεση κήρυξη έπαναστατικσύ πολέμου, δηλαδή, ύποστήριξαν ότι ή Σο6ιετική Δημοκρατία, πού δέν είχε άκόμη στρατό, πρέπει νά συνεχίσει τόν πόλεμο μέ τή Γερμανία. Ή φραξιονιστική δράση τών «ά.κ." μέ τήν υποστήριξη τσύτρότσκι, έντάθηκε περισσότερο μετά τήν ύπογραφή

34 άρίστοχρατάι 37 τής ειρήνης. Οί οπαδοί της προσπαθούσαν νά διασπάσουν τό Κόμμα. Ο Λένιν μέ τά έργα του Γά άμεσα καθήκοντα τ/}ς σοδίίπκ^ς έξοοσ/ας καί /κί τά ^άρ/στερά» 7τα/&αρ/'σματα κα/ τό ρ/κροαστίσρό άρχισε ανοιχτή πολεμική μέτούς«ά.κ.<!. Άποτέλεσμα τής πάλης αύτής τού Λένιν ήταν νά έγκαταλειψουντούς «άριστερούςκ τά άπλά μέλη τού Κόμματος άφοϋ πείσθηκανγιάτήνόρθότητατήςλενινιστικής ταχτικής. Οι «άριστεροί κομμουνιστές'! άπομονώθηκαν καί συντρίφθηκαν. αριστοκρατία. 1. Οί άρχηγοί τών γενών πού εμφανίστηκαν στήν περίοδο τής άποσύνθεσης τής πρωτόγονης κοινωνίας. Τή βάση τής άριστοκρατίας άποτελούσαν οί άρχηγοί τών γενών, οί στρατιωτικοί άρχηγοί καί οί ιερείς. Στή δουλοκτητική κοινωνία, στήν άριστσκρατία ανήκαν οί πλούσιες οικογένειες πού είχαν στήν κατοχή τους πολλούς δούλους καί πολλά κτήματα. Στή φεουδαρχική κοινωνία οι πλούσιοι φεουδάρχες, οι αύλικοί πού κατείχαν άνώτατα κρατικά άξιώματα. Στή διάρκεια τής άστικής έπανάστασης ή αριστοκρατία παραμερίστηκε άπό τήν άμεση πολίτική έξουσία καί σέ μιά σειρά χώρες άναγκάστηκε νά συμ6ι8αατε! μέ τήν άστική τάξη. Στήν άστική κοινωνία τά πλούσια άριοτοκρατικά γένη ή έξαφανίστηκαν ή προσαρμόστηκαν στίς συνθήκες τού νέου συστήματος καί διεύθυναν τήν οικονομία μέ άστικές μεθόδους (π.χ. λόρδοι στήν Αγγλία). 2. Μέτή μεταφορική έννοια άριστοκρατία λέγεται ή προνομιούχα μερίδα κάποιας τάξης εϊτε κοινωνικής ομάδας πού έχει ιδιαίτερα προνόμια καί δικαιώματα. Π.χ. ή «έργατική άριστοκρατία" είναι τό πιό καλοπληρωμένο τμήμα τής έργατικής τάξης στίς καπιταλιστικές χώρες πού παίρνει ύψηλούς μισθούς άπό τά υπερκέρδη τών μονοπωλίων κι έτσι ξεκό6ει άπό τήν έργατική τάξη. Ή «έργατική άριστοκρατίαχ, σάν φορέας τής πολιτικής καί ιδεολογικής επίδρασης τής άστικής τάξης στό προλεταριάτο, μπαίνει εμπόδιο στήν άνάπτυξη τού επαναστατικού κινήματος στίς καπιταλιστικές χώρες καί είναι τό στήριγμα τών δεξιών σοσιαλιστών. Στήν Αγγλία ή «έργατική άριστοκρατία" εμφανίστηκε στά μέσα στού 19ου αιώνα καί στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού άρχισε σέ όλες τίς χώρες τού καπιταλισμού νά ξεχωρίζει σάν ιδιαίτερη κοινωνική όμάδα. Τά καπιταλιστικά μονοπώλια τήν ένισχύουν μέ όλα τά μέσα γιατί έξυπηρετει τά συμφέροντά τους, δυναμώνοντας ταυτόχρονα τήν έκμετάλλευση τής βασικής μάζας τών έργατών. Στήν περίοδο τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού ή οικονομική βάση διαμόρφωσης «έργατικής άρ<οτοκρατίαςκ στενεύει. άρνηση. Φιλοσοφική κατηγορία πού έκφράζει τή διαλεκτική σχέση δύο διαδοχικών σταδίων (καταστάσεων) τού άναπτυσσόμενου άντικειμένου. Ή ά. είναι άναγκαίο στοιχείο του προτσές εξέλιξης, όρος άλλαγής τού άντικειμένου κατά τόν όποιο μερικά στοιχεία δέν καταστρέφονται (εντελώς) άλλά διατηρούνται στή νέα ποιότητα. άρχή (βάση). Καθοδηγητική ιδέα άφετηρία, βασικός κανόνας συμπεριφοράς. Στήν πρώιμη άρχαία ελληνική φιλοσοφία πρώτη άρχή θεωρούσαν τό νερό, τόν άέρα, τή φωτιά, τό χώμα (γή) κλπ. θεωρούσαν τήν ά. έκφραση τής άναγκαιότητας, πού άποτελεί νόμο τών φαινομένων. Από τήν άποψ η τού λογικού της νοήματος ή ά. άποτελει τήν κεντρική ιδέα, τό θεμέλιο του συστήματος πού έκπροσωπεί τή γενίκευση καί τήν έπέκταση κάποιας θέσης σέ όλα τά φαινόμενα τού τομέα άπό τόν όποιο γίνεται άφαίρεση τής

35 ίίσίίίίίλ'όί τρό.το; 38 άστίλτί? fjrayâoracî? δοσμένηςά. Μέ τήν έννοια τήςά. ύπονοείται π.χ. ό ηθικός κανόνας πού χαρακτηρίζει τίς σχέσεις τών άνθρώπων στήν κοινωνία. ασιατικός τρόπος παραγωγής. Κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, ό όποιος έχει έξελιχθει άμεσα άπό τήν πρωτόγονη κοινότητα σάν ιστορικά πρώτη ταξική κοινωνία. Οι Μάρξ καί Ένγκελς χαρακτήρισαν τίς πρώτες ταξικές κοινωνίες τής Εγγύς Ανατολής καί τής Ινδίας σάν άσιατικό τρόπο παραγωγής. Ή οικονομική βάση αύτού τού σχηματισμού είναι ή άγροτική κοινότητα μέ τήν κοινοκτημοσύνη τής γής. Πάνω άπό τό πλήθος τών άγροτικών κοινοτήτων μέ σχετική αύτάρκεια, υψώνεται μιά κεντρική έξουσια, ή κοινωνική λειτουργία τής όποίας συνίοταται στή συνένωση τών κατακερματισμένων κοινοτήτων γιά τήν εκπλήρωση κεντρικών καθηκόντων: ρύθμιση τής ροής τώνποταμών, έγγειο-βελτιωτικά έργα, πολεμικές έπιχειρήσεις κλπ. Αύτή ή κεντρική έξουσία αύτοτελειοποιειται, έξελίσσεται σέ δεσποτισμό καί οϊ έκπρόσωποί της ή υπαλληλική ιεραρχία μετατρέπεται σέ έκμεταλλεύτριατάξη. Χαρακτηριστικό γι' αύτό τόν κοινωνικό σχηματισμό είναι τό γεγονός ότι, δίπλα στήν κοινοκτημοσύνη τής γής τών άγροτικών κοινοτήτων, εμφανίζεται καί ή δουλεία, πού έχει όμως περισσότερο τό χαρακτήρα τής οικονομικής δουλείας καί μόνο σέ πολύ μικρό βαθμό χρησιμοποιείται στήν παραγωγή, εμφανίζονται επίσης καί φεουδαρχικές σχέσεις. Οί σχέσεις αύτές όμως δέν είναι καθοριστικές γιά τόν κοινωνικό σχηματισμό. Γίνονται καθοριστικές σχέσεις άντίστοιχα μόνο στις άρχαϊες δουλοκτητικές καί στίς φεουδαρχικές κοινωνίες. Οι κοινωνικές έρευνες έδειξαν ότι κοινωνίες τού άσιατικού τρόπου παραγωγής ύπήρξαν καί στήν Αμερική καί στήν Αφρική. Έγινε γι' αύτό συνήθεια οι κοινωνίες αύτού τού σχηματισμού νά χαρακτηρίζονται μέ τή γενική έννοια τής πρώτης ταξικής κοινωνίας. Στή μαρξιστική ιστορική επιστήμη συζητιέται τά τελευταία χρόνια άν αύτή ή ταξική κοινωνία ό άσιατικός τρόπος παραγωγής θά πρέπει νά θεωρηθεί σάν αύτοτελής σχηματισμός. Ή συζήτηση περιορίζεται γύρω άπό τό πρόθλημα άν μπορεΐ ή όχι νά θεωρηθεί αύτοτελής ό χαρακτήρας αύτού τού σχηματισμού. άοτίκή επανάσταση. Είναι ή επανάσταση πού βάζει σάν σκοπό της τήν κατάργηση τού φεουδαρχικού συστήματος ή τών ύπολειμμάτων του καί τήν εγκαθίδρυση τής εξουσίας τής άστικής τάξης πού δημιουργεί συνθήκες καπιταλιστικής άνάπτυξης. Στις εξαρτημένες χώρες καί στις άποικίες ή ά.έ. έχει επίσης σκοπό τήν κατάχτηση τής εθνικής ανεξαρτησίας. Τό γεγονός ότι μερικές ά.έ. μπορεΐ νά έφαρμόσουν ορισμένα άντικαπιταλιστικά μέτρα δέν άλλάζει τό γενικό τους χαρακτήρα, γιατί τά μέτρα αύτά δέν θίγουν τό ίδιο τό θεμέλιο τής άστικής κοινωνίας, τήν άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Οί ά.έ. άρχισαν τό 16ο ai. (έπανάσταση στήν Ολλανδία) καί συνεχίζονται τόν 20ό αί. Τό γεγονός αύτό καθόρισε καί τήν ποικιλία τών ταξικών δυνάμεων πού παίρνουν μέρος καθώς καί τών καθηκόντων πού λύνουν. Οί ά.έ. στις όποιες ή πλειοψηφία τού λαού στήν πορεία τής επανάστασης βάζει τή σφραγίδα τών συμφερόντων του ονομάζονται άστικοδημοκρατικές επαναστάσεις. Στήν ιστορία είναι γνωστοί μερικοί τύποι τέτιων επαναστάσεων: οι άστικοδημοκρατικές επαναστάσεις τής περιόδου τής πάλης ένάντια στή φεουδαρχία μέ ήγεμόνα τήν άστική τάξη όπως λ.χ. ή Μεγάλη Γαλλική

36 άσΐΐκ!? rct&7 39 Επανάσταση πού έξασφάλιζε τήν πολίτική καί οικονομική κυριαρχία τής άστικής τάξης. Οί άστικοδημοκρατίκέί έπαναστάσεις στήν όρχή του ιμπεριαλισμού καί στή διάρκεια του πρώτου σταδίου τής γενικής του κρίσης μέ ηγεμόνα τό προλεταριάτο σέ συμμαχία μέ τήνάγροτιά. Οίτέτιες επαναστάσεις προετοίμαζαν τό έδαφος γιά τό πέρασμα στή σοσιαλιστική επανάσταση, π.χ. ή Επανάσταση τού Φλεβάρη (1917) στή Ρωσία. Οι άστικοδημσκρατικές επαναστάσεις τού δεύτερου σταδίου τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού, π.χ. οί επαναστάσεις στίς χώρες.τής λαϊκής δημοκρατίας. Οί άστικοδημοκρατίκές έπαναστάσεις τού τρίτου σταδίου τής γενικής κρίσης τοϋ καπιταλισμού στις άπσικίες καί τίς εξαρτημένες χώρες, οί λεγάμενες έθνικοδημοκρατίκές επαναστάσεις. Η έπιτυχής εξέλιξη αύτών τών επαναστάσεων οδηγεί στή δημιουργία άνεξάρτητου κράτους έθνικής δημοκρατίας. άοτίκή τάίη (γαλ. bourgeoisie). Είναι ή κυρίαρχη τάξη τής κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας, ιδιοκτήτης τών μέσων παραγωγής πού εκμεταλλεύεται τή μισθωτή έργασία. Πηγή τών εσόδων τήςά.τ. είναι ή υπεραξία. Ήά.τ.άποτελειται άπό μεγάλους, μεσαίους καί μικρούς κεφαλαιοκράτες. Αποφασιστικό ρόλο στήν καπιταλιστική κοινωνία παίζει ή μεγάλη ά.τ. Τήν έποχή τής διαμόρφωσης τού καπιταλισμού ή ά.τ. ήταν προοδευτική τάξη. Οί άστικές επαναστάσεις τοϋ 16ου-19ου αί. εδραίωσαν τήν οικονομική καί τήν πολιτική κυριαρχία τής ά.τ. Μέ τήν έξοδο στό πολιτικό προσκήνιο τού προλεταριάτου σάν ανεξάρτητη τάξη (μέσα 19ου αί.), ή ά.τ. γίνεται όλο καί πιό άντιδραστική καί τήν περίοδο τού ιμπεριαλισμού μετατρεπεται σέ κύριο έμπόδιο τής κοινωνικής προόδου. Στίς άναπτυσσόμενες χώρες ό ρόλος τής ά.τ. είναι διπλός: ή ά.τ. παίρνει μέρος στό άντιιμπεριαλιστικό καί τό άντιφεσυδαρχικό κίνημα, όμως όσο όξύνεται ό ταξικός άγώνας στό έσωτερικό τής χώρας ένα μέρος τής έθνικής ά.τ. περνά μέ τό μέρος τής έσωτε- ρικής άντίδρασης. Ο σοσιαλισμός καταργεί τίς κοινωνικοοικονομικές συνθήκες ύπαρξης τής ά.τ. άστικοδημοκρατίκές επαναστάσεις. Βλ. λ. άστική έπανάσταση. ασυνείδητο. 1. Ενέργεια πού πραγματοποιείται αύτόματα όταν ή αίτια της δέν πρόλαβε νά φτάσει ώς τή συνείδηση (π.χ. ή άντίδραση ύπεράσπισης κλπ.), καθώς έπίσης κατά τή φυσική ή τήν τεχνητή άποσύνδεση τής συνείδησης (στόν ύπνο, κατά τόν ύπνωτισμό, σέ κατάσταση μέθης κλπ.). 2. Δραστήρια ψυχικά προτσές πού δέν παίρνουν άμεσα μέρος στή συνειδητή σχέση τού ύποκειμένου πρός τήν πραγματικότητα στή δοσμένη στιγμή καί τό υποκείμενο δέν τά έχει συνειδητοποιήσει. 3. Στήν άστική φιλολογία ό όρος ά. χρησιμοποιείται συχνά σάν ορισμός ενός ειδικού ψυχικού τομέα όπου συγκεντρώνονται οί αιώνιες καί άναλλοίωτες κλίσεις, μοτίθα, έπιδιώξεις, τό νόημα τών οποίων τό καθορίζει τό ένστικτο καί είναι άπρόσιτο στήαυνείδηση. Τήν πλήρη άνάπτυξη της ή ίδεαλιστική διδασκαλία γιά τό ά. βρήκε στό φροίδισμό, όπου τό ά. άποτελεί μιά άπό τις κεντρικές έννοιες στήν ψ υ χοανάλυση τού Φρόιντ. Σύμφωνα μ' αύτήν τή θεωρία ή ψυχική άποτελεΐται άπό τρία στρώματα: τό ά., τό υποσυνείδητο καί ή συνείδηση. Τό υποσυνείδητο (είτε προσυνειδητό) είναι μιά ειδική οριακή περιοχή ανάμεσα στή συνείδηση καί τό ά. Σ' αύτή τήν περιοχή διαπερνούν οί άσυνείδη-

37 άσννέχίία χταί cwéytia 40 àro^ii^ ί<5ίοκγί;σία Tfç τασίκ και εδω μέσα ένας ειδικός ψυχικός «σταθμός" γεννημένος άπό τήν κοινωνική ζωή τού άνθρώπου, τό «ύπέρ Εγω" του {είτε ή συνείδηση) τις περνά μέσα άπό αυστηρή λογοκρισία. Η συνείδηση κατά τήν άποψη αυτή είναι μιά επιφανειακή εκδήλωση τού ψυχισμού στήν έπαφή μέ τόν είωτερικό κόσμο καί έίαρτάται πριν απ' όλα άπό μυστικιστικές ασυνείδητες δυνάμεις. Τό ά. σάν μυστικιστική άγνώσιμη βάση τών συνειδητών πράίεων βρήκε θέση στίς άντιλήψεις τού Σοπενχάουερ καί άλλων ιδεαλιστών. άσυνέχ&α καί συνέχεια. Είναι τά ou σιαστικά διακριτικά πού άντανακλοϋν τίς άντ)θετ<κές, άλλά καί άλληλένδετες ιδιότητες τών υλικών άντίκειμένων. Ή άσυνέχαα χαρακτηρίζει τίς ξεχωριστές καταστάσεις τής ύλης (πλανήτες, σώματα, κρύσταλλα, άτομα, μόρια, πυρήνες κλπ), τό βαθμό τής διαφοροποίησής της μέτή μορφή διακριτών σταθερών στοιχείων διαφορετικών συστημάτων καί καθορισμένων ποιοτικά δομικών επιπέδων. Ή άσυνέχεια εκφράζεται έπίσης μέ τόν άλματικό χαρακτήρα τού προτσές τής εξέλιξης, τής άλλαγής. Αντίθετα ή συνέχεια εκφράζεται μέ τήν άκερα)ότητα τών συστημάτων, πού άποτελούντα) άπό ξεχωριστά διακριτικά στοιχεία, μέ τό άπειρο τών σχέσεών τους, μέ τό βαθμιαίο χαρακτήρα τής άλλαγής τών καταστάσεων, μέ τό όμαλό πέρασμα άπό μιά κατάσταση σέ άλλη. Ο μεταφυσικός υλισμός εξετάζει τήν ά. καί σ. άπομονωμένα, στηρίζόμενος στίς άνπλήψεις τής κλασικής μηχανικής πού θεωρούσε ότι ή ά. υπάρχει μόνο σέ ορισμένους τύπους ύλικών στοιχείων (άπό τούς πλανήτες ώς τά άτομα) καί ότι ή σ. υπάρχει μόνο στά άκέραία κυματοειδή προτσές. Ο διαλεκτικός υλισμός ύπογραμμίζει όχι μόνο τήν άντίθεση άλλά καί τή σχέση, τήν ενότητα αύτών τών γνωρισμάτων, γεγονός πού έπιθε- Βαιώνει ή σύγχρονη φυσική πού άπόδείξε ότι τό φώς π.χ. έχε) ταυτόχρονα καί κυματοειδείς καί μικροσωματιδιακές ιδιότητες. Παράλληλα μ' αύτό ή κδαντική μηχανική άπόδειξε πειραματικά ότι τά «στοιχειώδη" σωμάτια έχουν καί τίς δύο αύτές ιδιότητες. Ή ούσία τής κίνησης, ή άντιφατικότητά της εκφράζεται μέ τήν άλληλουχία τών κατηγοριών ά. καί σ. Ή κίνηση παρουσιάζεται ώς ενότητα τής ά. καί σ. τών άλλαγών τών καταστάσεων καί τής θέσης τού σώματος στό χώρο καί στό χρόνο. Ή διαλεκτική τής ά. καί τής σ. δίνει τή δυνατότητα επιστημονικής άντίληψης τής ιδιομορφίας τών ύλικών άντικειμένων, τών ιδιοτήτων καί τών σχέσεών τους. «ατομική διπλωματία)'. Ονομάζονται ή εξωτερική πολιτική καί οί διπλωματικές μέθοδοι τού άμερικανικού ιμπεριαλισμού, πού προσπάθησε μέ τήν κατοχή τού άτομικού όπλου ν' άσκησε) πίεση σέ άλλες χώρες. Ό όρος «άτομική διπλωματία" άρχισε νά χρησιμοποιείται μετά τό βομδαρδίσμό άπό τίς ΗΠΑ τών ιαπωνικών πόλεων Χιροσίμα καί Ναγκασάκι τόν Αύγουστο τού άτομίκή ιδιοκτησία. Eivat μορφή ιδιοκτησίας κατά τήν οποία τά μέσα παραγωγής καί τά προϊόντα τής έργασίας άνήκουν σέ άτομα, σέ ιδιώτες. Ή ιδιοκτησία άποτελεί μιά ιστορική μορφή ιδιοποίησης τών ύλικών άγαθών, όπου εκφράζονται οί σχέσεις άνάμεσα στούς άνθρώπους στό προτσές τής κοινωνικής παραγωγής. Ή εμφάνιση καί εξέλιξη τήςά.ί. οδήγησε στή διαίρεση τής κοινωνίας σέ άνταγωνίοτίκές τάξεις, στήν εμφάνιση τού κράτους, στήν εκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο. ίύ αύτό οτίς δ)ά-

38 firomîkwmôç 4! αύ8όρ,ί#7ΐθ καί φ ο ρ ίί μορφές ίδοκτησίας έκδηλώνετα) ή σχέση τών τάξεων, τών κοινωνικών ομάδων πρός τά μέσα παραγωγής. Ή αλλαγή τού τρόπου παραγωγής φέρνει τήν αλλαγή τών μορφών ιδιοκτησίας. Στήν ιστορία είναι γνωστές δυό μορφές ιδιοκτησίας: ή κοινωνική καί ή άτομική. Στήν πρωτόγονη κοινωνία καί στό σοσιαλισμό κυριαρχεί ή κοινωνική ιδιοκτησία. Ή ά.ί. άπστελουσε τό θεμέλιο τής δουλοκτητικής, τής φεουδαρχικής καί τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Οί διάφορες μορφές ιδιοκτησίας άποτελούν ταυτόχρονα βαθμίδες στήν είελιίη του καταμερισμού τής έργασίας. Ή μορφή τής κυριαρχούσας ιδιοκτησίας καθορίζει τήν κυριαρχία μιάς ορισμένης τάξης. Ή κατάργηση τήςό.ί.,ήόργάνωση τής κοινωνίας μέ βάση τήν κοινωνική σοσιαλιστική ιδιοκτησία οδηγεί στήν κατάργηση τών άνταγωνισμών, στήνέξάλειψ η τών ταξικών διαφορών (βλ. λ. ιδιοκτησία). ατομικισμός (ίντιδιντουαλισμός). Είναι τύπος κοσμοθεωρίας πού έχει θεμέλιό του τήν άντιπαράθεση τού ξεχωριστού άτόμου στήν κοινωνία. Είναι ηθική άρχή χαρακτηριστική γιά τήν άστική ιδεολογία καί ήθική. Οί ίδεολόγοι τών εκμεταλλευτικών τάξεων θεωρούν ότι ό άτομικισμός έχει τίς ρίζες του στή «αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση". Ηθικός προσανατολισμός τού ά. είναι ό εγωισμός πού στίς άκραίες του μορφές οδηγεί στόν άναρχισμό καί τήν άρνηση. Ο ά. σάν άρχή άντιπαράθεσης τής προσωπικότητας στήν όμάδα καί υποταγής τών κοινωνικών συμφερόντων στά προσωπικά διαμορφώθηκε μέ τήν εμφάνιση τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τής διαίρεσης τής κοινωνίας σέ τάξεις. Ο ά. βρήκε τήν πληρέστερη θεωρητική του θεμελίωση στήν άστική φιλοσοφία καί ήθική. Άν στήν έποχή τής διαμόρφωσης τών καπιταλιστικών σχέσεων ό ά. έπαιξε θετικό ρόλο στήν πάλη γιά τήν άπαλλαγή τού άτόμου άπό τά δεσμά τού φεουδαρχισμού καί τής καθολικής εκκλησίας (ούμανισμός), μέτή σταθεροποίηση τής άστικής τάξης σάν κυρίαρχης τό κήρυγμα τού ό. άποκτά άντιουμανιστικό νόημα καί σέ τελευταία άνάλυση χρησιμοποιείται γιά τή θεωρητική δικαίωση τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης. Τά υπολείμματα τού ά. στή συνείδηση τών άνθρώπων τής σοσιαλιστικής κοινωνίας έρχονται σέ κραυγαλέα άντίθεση μέ τίς άρχές τής κομμουνιστικής ήθικής ή όποια άντιπαραθέτει στό ά. τόν κολεκτιθισμο. Υπερνικώντας τά ύπολείμματα τού ά. ή σοσιαλιστική κοινωνία υπερασπίζει τά συμφέροντα τής προσωπικότητας καί δημιουργεί πραγματικές συνθήκες γιά νά άνθίσει ή άτομικότητα καί νά άναπτυχθοϋν τά χαρίσματα τών άνθρώπων. αάθεντία (autoritet. authorise). Μέ τήν εύρεία έννοια τού όρου η γενικά αναγνωρισμένη έπιρροή ένός προσώπου είτε μιάς όργάνωσης σέ διάφορες σφαίρες τής κοινωνικής ζωής πού στηρίζεται στίς γνώσεις, στίς άρετές, στήν εμπειρία. Μέτή στενή έννοια τού όρου μιά άπό τίς μορφές άσκησης τής εξουσίας. Τό άναμφισθήτητο κύρος. Ο μαρξισμός - λενινισμός, υπογραμμίζοντας ότι εϊναι άπαραίτητη ή αύθεντία καί τό κύρος σέ όποιαδήποτε μορφή τής κοινωνικής ζωής, άπορρίπτε) ταυτόχρονα τήν προσωπολατρεία. αάθόρμητο καί συνειδητό. Κατηγορίες τού ιστορικού υλισμού, πού φανερώνουν τή σχέση άνάμεσα στήν αντικειμενική ιστορική άναγκαιότητα καί τή σκόπιμη δράση τών άνθρώπων. Τό αυθόρμητο στήν κοινωνική εξέλιξη σημαίνει ότι στήν πορεία της

39 aùmp/ayro καί w viiô ^ îô 42 ανταπάπ? oi οικονομικοί καί κοινωνικοί νόμοι δέν κατανοούνται άπό τούς άνθρώπους, δέ βρίσκονται κάτω άπό τόν έλεγχό τους, συχνά δρουν μέ τέτια καταστρεπτική δύναμη, όπως τά στοιχεία τής φύσης. Καί οί συνειδητοποιημένες ένέργειες τών άνθρώπων δέν οδηγούν στήν έκπλήρωση τών έπιδίωκόμενων σκοπών, άλλά, άντίθετα, οδηγούν σέ έντελώς άπροσδόκητα άποτελέσματα. Τό συνειδητό στήν ιστορική δράση σημαίνει ότι οί άνθρωποι δρουν, στηριζόμενοι στούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης, τούς όποιους γνώρισαν, καί κατευθύνουν σχεδιασμένα τήν κοινωνία γιά τήν έκπλήρωση τών σκοπών τους. Όλοι οί κοινωνικοί σχηματισμοί πρίν τό σοσιαλισμό άναπτύσσονταν κυρίως αύθόρμητα. Τό πέρασμα τής εξουσίας στά χέρια τής έργατικής τάξης μ' έπικεφαλής τό Κομμουνιστικό Κόμμα, ή άντικατάσταση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής μέ τήν κοινωνική άνοίγει νέα περίοδο στήν ιστορία: τήν περίοδο τής συνειδητής ιστορικής δημιουργίας. Ή διαφορά όμως άνάμεσα στήν ιστορική δράση τών άνθρώπων στό σοσιαλισμό καί στούς προσοσιαλιστικούς σχηματισμούς δέν είναι άπόλυτη. Καί πρίν οι άνθρωποι στόν ένα ή τόν άλλο βαθμό στήριζαν τή δράση τους στούς άντικειμενικούς νόμους τής ιστορίας γνωρίζοντας βαθμιαία ξέχωρες εκδηλώσεις τής ιστορικής αναγκαιότητας. Αύτό φαίνεται ιδιαίτερα σέ άποφασιστικές στιγμές τής κοινωνικής έξέλιξης κάτω άπό τήν επίδραση τών καθηκόντων πού ωρίμαζαν άντικειμενικά (π.χ. στίς άστικές έπαναστάσεις). Τό χαρακτηριστικό γνώρισμα τού κινήματος τής έργατικής τάξης καί τού Κόμματός τηςσυνίσταται στό ότι, στηριζόμενο οτσύς νόμους τής ιστορίας πού άποκάλυψε ό μαρξισμός, προθλέπει τίς βασικές κατευθύνσεις έξέλιξης και δρώντας σύμφωνα μ' αυτούς πρός έναν καθορισμένο σκοπό πετυχαίνει τήν έκπλήρωση τους. Ό ρόλος τού υποκειμενικού παράγοντα μεγαλώνει ατό σοσιαλισμό. Ω στόσο καί δώ παραμένουν στοιχεία τού αυθόρμητου έξαιτίας τού ότι ή κοινωνική έπιστήμη δέν έπεξεργάστηκε αύτό ή έκεινο τό ζήτημα καί έξαιτίας τής άνεπιτηδειότητάς της νά χρησιμοποιεί τούς άντικειμενικούς νόμους, καθώς καί έξαιτίας τής σχετικής καθυστέρησης τής κοινωνικής συνείδησης άπό τό κοινωνικό είναι. Τό ζήτημα γιά τό αύ. καί σ. έχει όχι μόνο θεωρητική άλλά καί σπουδαία πρακτική, πολιτική σημασία γιά τήν καθοδήγηση τών μαζών άπό τό Κομμουνιστικό Κόμμα. Ό μαρξισμός-λενινισμός παλεύει άπό τό ένα μέρος ε νάντια στόν οπορτουνισμό καί τόν άναθεωρητισμό, πού υποκλίνονται μπροστά στό αύθόρμητο καί υποτιμούν τή συνειδητή οργανωτική δουλιά τού Κόμματος τής έργατικής τάξης καί άπό τό άλλο ένάντια στή βουλησιαρχία καί τόν ύποκειμενισμό πού δέν παίρνουν ύπόψη τους τούς άντικειμενικούς νόμους καί τό έπίπεδο τής συνείδησης τών μαζών, ελπίζοντας μόνο στή δύναμη τών βουλησιαρχικών άποφάσεων καί ένεργειών. αυταπάτη. Απάτη, πλάνη τής φαντασίας, λαθεμένη άντίληψη τής πραγματικότητας. Υπάρχουν δύο τύποι αύταπάτης. Ο ένας περιλαβαίνει τίς αυταπάτες πού προκαλούνται άπό τις άσυνήθιστες εξωτερικές συνθήκες στίς όποιες άντιλαμδανόμαστε τά άντικείμενα ένώ οί φυσιολογικοί μηχανισμοί λειτουργούν κανονικά. Ό άλλος τύπος περιλαδαίνει τίς αύταπάτες πού προκαλούνται άπό μιά παθολογική λειτουργία τών φυσιολογικών μηχανισμών πού παίρνουν μέρος στή λειτουργία τής πρόσληψης.

40 αυταρχία 43 avrox<'w?(7)7 Οι εκπρόσωποι τής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας χρησιμοποιούν συνήθως τίς αύταπάτες σάν στοιχείο γιά ν' άττοδείξουν ότι οί άντιλήψεις μας δέν άντιστοιχούν στόν αντικειμενικό κόσμο. Ωστόσο, τό γεγονός ότι μπορούμε νά διακρίνουμε τίς αύ. καί νά τίς άντιπαραθέσουμε στις αντίστοιχες αντιλήψεις (παραστάσεις) γιά τόν άντικειμενικό κόσμο δείχνει ότι τά «συμπεράσματα^ του άγνωστικισμού είναι λαθεμένα. Πρέπει νά γίνεται διάκριση άνάμεσα στίς αυταπάτες καί τίς παραισθήσεις, οί οποίες σέ άντίθεση μέτίςπρώτεςέμφανίζονται ένώ απουσιάζουν τά εξωτερικά άντικείμενα. αΰτάρκαα. Ικανοποίηση τού άνθρώπου μ' αυτά πού έχει χωρίς νά έχει άνάγκη τούς άλλους. Οικονομική άνεξαρτησία. Πολιτική στόν καπιταλισμό πού έχει κατεύθυνση τήν οικονομική άπομόνωση τής χώρας άπό τ' άλλα κράτη, είτε τήν οικονομική άπομόνωση μιάς οποιοσδήποτε οικονομικής περιοχής τής χώρας άπό τίς άλλες περιοχές της. αύταρχ<σμός. Εκδήλωση απολυταρχικών τάσεων, τάσεων δεσποτισμού. Ή προσπάθεια νά έπιθληθε! ή εξουσία καί ή θέληση αύτού πού βρίσκεται στήν άρχή, στήν έξουσία. Η αυταρχία είναι μιά μορφή πολιτεύματος στό όποιο ό ανώτατος άρχοντας δέν ύπόκειται σέ κανένα νομικό καταναγκασμό, γιατί νόμος σέ τελευταία άνάλυση είναι ή θέληση αύτού τού ίδιου. Ο αύ. είναι μιά άπό τίς μορφές διεύθυνσης στό άστικό κράτος, πού τή χαρακτηρίζει ή έπιθολή άπόλυτου έλέγχου σέ όλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Ό αύ. είναι επίσης κατεύθυνση τής άστικής πολιτικής σκέψης, πού θεωρεί τό κράτος άνώτατσ άποτέλεσμα καί σκοπό τής κοινωνικής έξέλιξης (έτατισμός). αΰτοκίνηση. Κίνηση πού έχει τήν πηγή καί τήν αίτια της στό ίδιο τό κινούμενο άντικείμενο. Ή άποψη τής αύ. άπό τήν άρχαιότητα άκόμη άντιπαρατιθεται στήν άντίληψη τής «έξωτερικής ώθησης" πού είναι δήθεν ή μοναδική αίτια τών άλλαγών πού συντελούνται στή φύση. Ή έμφάνιση καί διατύπωση τής έννοιας τής αύ. στήν ιστορία τής φιλοσοφίας συνδεόταν πρώτο, μέτή θέση τού ζητήματος γιά τήν «άρχή" τού σύμπαντος, γιά τήν πρώτη αιτία τών προτσές τού σύμπαντος καί δεύτερο, μέ τις δυσκολίες πού ύπήρχαν οτήν ερμηνεία τών πραγματικών προτσές εξέλιξης. Οί υλιστές προσπαθούσαν νά έξηγήσουν τήν κίνηση άπό δυνάμεις καί ιδιότητες πού ύπάρχουν στήν ίδια τή φύση: ένωση καί διαχωρισμός τών πρώτων άρχών (φιλοσοφία τής ιωνίας), «άγάπηκ καί «μίσος" ( Εμπεδοκλής), άτομα καί κενό (Λεύκιππος, Δημόκριτος). Ή συναγωγή τών άλλαγών άπό μιά ιδεατή άρχή πού βρίσκεται πέρ' άπ' τόν ύλικό κόσμο πού μάς περιβάλλει άποτελει τό διακριτικό γνώρισμα τών ίδεαλιστικών συστημάτων (Πλάτωνας). Τό πρόδλημα τής άντίληψηςτής αιτίας τής κίνησης έγινε όξύτατο μέ τήν έμφάνιση τού χριστιανικού δόγματος γιά τή δημιουργία τού κόσμου. Γιά ν' άποδειχθεϊ ή αύ. τού κόσμου πρέπει ν' άποκαλυφθεί μέσα σ' αύτόν τόν ίδιο ή πηγή, ό μηχανισμός κίνησής του, ένώ ή θεολογία μεταφέρει αύτή τήν πηγή έξω άπό τόν ύλικό κόσμο («δράση" τού θεού). Ή μηχανική άντίληψ η τού αίτιατού (καί τών άλλαγών) είναι άστήρικτη θεωρητικά (μεθοδολογικά) μιά καί δέν είναι σέ θέση ν' άντιπαρατεθει στήν ιδέα τής «πρώτης ώθησης" (μηχανική τού Νεύτωνα) καί δέν μπορεί νά έξηγήσει τά πραγματικά προτσές εξέλιξης. Γιά τήν επιστημονική ερμηνεία τής αύ.

41 αέτοκρίπκτ? 44 αυτονομία απαιτουνταν ριζική άλλαγή τοϋ τρόπου σκέψης: ή διαλεκτική έπρεπενά ρθει σέ βοήθεια του ύλισμού. Ή ιδέα του Σπινόζα causa sui (αιτία άφεαυτής), ή άρχή του Λάιμττνιτς γιά τίς μονάδες σάν ανεξάρτητη ούσία ττού μόνη καθορίζει τόν εαυτό της, οϊ ιδέες τοϋ Κάντ γιά τήν εξέλιξη τοϋ ουρανού, τής γής καί τού άνθρώττου, ή ιδέα τής εξέλιξης στή φιλοσοφία τού Σελίνγκ, τέλος ή χεγκελιανή ιδεαλιστική διαλεκτική άττοτελούν τά βασικά ορόσημα στήν πορεία τής διαμόρφωσης τής άντίληψ ης γιά τήν αύ., πού δέ συνίσταται σέ τίποτ' άλλο άπό τή «μερική άπεικόνιση τών άντιθέοεων ο (Χέγκελ). Η μαρξιστική φιλοσοφία υπερασπίζοντας τόν υλιστικό τρόπο κατανόησης τής αύ., υπογραμμίζει ότι τό διαλεκτικό περιεχόμενο τής έννοιας αύ. δέ συμδιθάζεται μέ τή μηχανιστική άντίληψ η τής εξέλιξης (άπλή μείωση, αύξηση, επανάληψη), τονίζει τήν άδιάρρηκτη σχέση μέ τή διαλεκτική άποψη τής εξέλιξης σάν ενότητας τών άντιθέοεων (άντιθέτων). αυτοκριτική. Βλ. λ. κριτική καί αύτοκριτική. αυτοματοποίηση. Ανώτερο στάδιο στήν άνάπτυξη τής τεχνικής που τό χαρακτηρίζει ή πραγματοποίηση τών παραγωγικών, διευθυντικών καί άλλων άναγκαίων κοινωνικών προτσές, χωρίς τήν άμεση συμμετοχή τού άνθρώπου. Ή αύ. συνδέεται μέ τήν εμφάνιση αυτομάτων γραμμών έργαλειομηχανών ( ), αύτόματων τμημάτων κι εργοστασίων μέ τή χρησιμοποίηση τής σύγχρονης ήλεκτρονικής τεχνικής ( ). Ή αύ. δέν άποκλείει εντελώς τόν άνθρωπο, πού πραγματοποιεί τόν έλεγχο καί τή γενική διεύθυνση τής εργασίας τών μηχανών (ρύθμιση, πρόγραμμα εργασίας τής μηχανής, εφοδιασμός μέ πρώτες ύλες, επιδιόρθωση), άν καί όσο θά άναπτύοσεται ή αύτοματοποίηση οί μηχανές θ' άναλαμθάνουν βαθμιαία καί τέτιες λειτουργίες. Ή αύ. δημιουργεί δυνατότητες άπότομης άνόδου τής παραγωγικότητας τής έργασίας, αύξησης τής παραγωγής προϊόντων, μείωσης τού κόστους παραγωγής καί βελτίωσης τής ποιότητας. Ή διεύθυνση μιάς σειράς προτσές (στήν άτομική ενεργητική, στήν κατάκτηση τού διαστήματος κλπ.) είναι δυνατή μόνο μέ τήν αύτοματοποίηση. Ή πλατιά αύ. τής παραγωγής προκαλεί σοθαρές συνέπειες οικονομικού, πολιτικού καί κοινωνικού χαρακτήρα. Ή ούσία τους καθορίζεται άπό τό κοινωνικό σύστημα, στό όποιο πραγματοποιείται ή αύ. Στόν καπιταλισμό ή αύ. οδηγεί σέ μαζική ανεργία, στή χρησιμοποίηση τών εργατών σ' έργασίες μέ χαμηλότερη ειδίκευση καί χειρότερο μεροκάματο. Ή αύ. δυναμώνοντας τίς οικονομικές ύφέσεις καί τίς κρίσεις, οξύνει τίς άντιθέσεις τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Ό καπιταλισμός χρησιμοποιεί τήν αύ. γιά ν' άποκομίσει ύπερκέρδη καί τήν έφαρμόζει πολύ άνισόμερα. Στό σοσιαλισμό καί τόν κομμουνισμό ή αύ. χρησιμοποιείται γιά τή διευκόλυνση τής άνθρώπινης έργασίας γιά τή δημιουργία άφθονίας προϊόντων, οδηγεί στή συνεχή άνοδο τού ύλικού καί βιοτικού επιπέδου ζωής τών εργαζομένων. αυτονομία. Πολιτική αύτονομία πού άπολαμ6άνει μιά έθνότητα στά πλαίσια ένός κράτους. Ή αύτονομία στό σοσιαλισμό παρέχεται σέ περιοχές πού ξεχωρίζουν γιά τίς ιδιομορφίες τής ζωής καί τήν έθνική σύνθεση τοϋ

42 at''rotwpf/&7<7!7 45 at'ro(7!'yf<'ô)7<7?7 πληθυσμού καί στηρίζεται στόν υπολογισμό καί τήν ικανοποίηση τών εθνικών αιτημάτων καί αναγκών. Οί αυτόνομοι κρατικοί οργανισμοί πού ανήκουν στίς ένωσιακές δημοκρατίες έχουν τά δικά τους όργανα εξουσίας καί διεύθυνσης, όπου εργάζονται εκπρόσωποι τού ντόπιου πληθυσμού πού γνωρίζουν τή ζωή, τά ήθη καί έθιμα, τή γλώσσα. Ή αύτονομία εξασφαλίζει όλες τις δυνατότητες οικονομικής, πολιτικής καί πολιτιστικής άνάπτυξης τών εθνικοτήτων (εκπαίδευση, εκδοτικοί οίκοι, θέατρα κ.ά. - όλα στή μητρική γλώσσα). Στή Σοβιετική Ενωση πραγματοποιήθηκε καί κατοχυρώθηκε στό Σύνταγμά της ή έθνικοεδαφική αυτονομία, πού είναι μιά άπό τίς κρατικές μορφές τής άδελφικής συνεργασίας τών λαών καί μιά άπό τίς σπουδαιότερες όρχές κρατικής συγκρότησης τής ΕΣΣΔ. Ή αύτονομία στίς χώρες τού καπιταλισμού διαφέρει ριζικά άπό τή σοβιετική αύτονομία. Κάτω άπό τήν πίεση τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος ή άστική τάξη τού κυρίαρχου έθνους άναγκάζεται πολλές φορές νά κηρύξει τήν αύτονομία μερικών εθνικών περιοχών, ουσιαστικά όμως δέ δίνει σ' αύτές τίς περιοχές πραγματική αύτοδιοίκηση. αυτοσυνείδηση. Ο διαχωρισμός έκ μέρους τού άνθρώπου τού εαυτού του άπό τόν άντικειμενικό κόσμο καί ή κατανόηση τής σχέσης του πρός τόν κόσμο, ό χωρισμός του εαυτού του σάν προσωπικότητας, τών πράξεων, τών ένεργειών, τών σκέψεων καί αισθημάτων, τών έπιθυμιών καί τών συμφερόντων του. Τό ζώο ταυτίζεται μέ τή ζωική δραστηριότητα, αλλάζει τή φύση μόνο μέ τήν ύπαρξή του, δηλαδή έχει άμεση σχέση μέ τή φύση. Ενώ ό άνθρωπος κάνει έμμεση τή σχέση του μέτή φύση μέ τήν κοινωνική πράξη καί πρώτ απ' όλα μέ τή χρήση τών εργαλείων. Ο άνθρωπος χάρη στήν εργασία ξεχωρίζει άπό τήν άμεση σχέση του μέ τή φύση : στό προτσές τής έργαοίας θέτει τούς σκοπούς καί τά καθήκοντα του σέ άμοιδαία σχέση μέ τό φυσικό υλικό καί ύπολσγίζει τιςδικέςτους δυνατότητες. Αλλάζοντας τή φύση ο άνθρωπος άλλάζει καί ό ίδιος. Ο άνθρωπος δημιουργώντας στό προτσές τής έργασίας τά προϊόντα, είναι σάν νά χωρίζεται στά δύο καί στό αντικείμενο τής δράσης του παρατηρεί τό έργο τών χεριών του. Ο άνθρωπος ξεχωρίζει τόν έαυτό του σάν παράγοντα άπό τά άντικείμενα τής δράσης του. Επειδή όμως ή έργασία έχει πάντα κοινωνικό χαρακτήρα, ό άνθρωπος άρχίζει ν' άποκτάει αύτοσυνείδηση σάν άνθρωπος πού άνήκει στό δοσμένο ιστορικό σύστημα, καί φέρεται μόνο πρός τόν άλλο άνθρωπο σάν σέ ομοιό του (συνάνθρωπό του). Σπουδαίο ρόλο στή διαμόρφωση τής αύ. παίζει ή γλώσσα. Ή αύ. έμφανίζεται ταυτόχρονα μέ τή συνείδηση σάν παράγωγό της, έμφανίζεται όμως σέ μιά συγκριτικά πιό ύψηλή βαθμίδα έξέλιξηςτήςάνθρωπότητας. Στήν άρχή ό άνθρωπος ξεχωρίζει τόν έαυτό του άπό τ' άντικείμενα, συνειδητοποιεί τό άντικείμενο τής δράσης του καί τόν ίδιο τόν έαυτό του μόνο στό προτσές τής πρακτικής επαφής του μέ τά πράγματα. Μετά ή αύ. εκδηλώνεται σάν κληρονομική, σάν συλλογική: ό άνθρωπος είναι άκόμα κυριευμένος άπό τό γένος καί προδάλλει σάν φορέας, σάν κέντρο τής άνθρώπινης ούσίας. Μέ τήν έξαφάνιση τού καθεστώτος τών γενών καί τήν εμφάνιση τού πολιτισμού μέ τό ξεχώρισμα τού άτόμου έμφανίζεται ή καθαυτό αύ. τής προσωπικότητας. Στήν ιστορία τής φιλοσοφίας ή αύ.

43 46 άφαίρεση έκδηλωνόταν σάν ενεργητική άρχή καί μ αύτό εξαντλούνταν συνήθως ή άντίληψη τής πρακτικής δράσης τού άνθρώπου (Φρίτς, Χέγκελ, νεοχεγκελιανοί). Συνάμα ή αύ. θεωρούνταν συνήθως σάν άρχή πού δημιουργεί καί τόν ίδιο τόν άντικειμενικό κόσμο. Στήν πραγματικότητα όμως, ή αύ. σάν ενεργητική άρχή μπορεί νά κατανοηθει σέ άποφασιστικό βαθμό μόνο σάν άποτέλεσμα τής πρακτικής κοινωνικοπαραγωγικής δραστηριότητας τού άνθρώπου. Ή αύ. τού άνθρωπου αναπτυσσόμενη μέ βάση καί σαν αποτελεσμα τής κοινωνικής προόδου, φτάνει στήν άνώτατη μορφή άνάπτυξής της στίς συνθήκες τής κοινωνίας τής άπαλλαγμένης άπό κάθε κοινωνική καταπίεση, όπου δημισυργούνται όλεςοί δυνατότητες γιά μιά πλήρη εκδήλωση τής ζωής καί τής δράσης τοϋ άτόμου. άφαίρεση. Μιά άπό τίς πλευρές, τίς μορφές γνώσης, πού συνίσταται στήν απόσπαση νοερά μιάς σειράς ιδιοτήτων τών άντικειμένων καί τών σχέσεων μεταξύ τους καί τή διάκριση μιάς ιδιότητας είτε σχέσης. Αφαίρεση σημαίνει καί τό προτσές μιάς τέτιας άπόσπασης καί τά άποτελέσματά του. Στό προτσές τής ά. μερικές φορές άναγκαζόμαστε ν' άφαιρεθούμε καί άπό ορισμένες ύποκειμενικές δυνατότητες τού άνθρώπου. Π.χ. είναι άδύνατο ν' άπαριθμήσουμε όλη τή φυσική σειρά τών άριθμών. Όμως παρ' όλ' αύτά, μέ τήν άπόσπαση άπό μιά τέτια δυνατότητα δημιουργεΐται ά. ενός «υπολογισμένου" άπειρου. Αποτέλεσμα τού προτσές τής ά. είναι οί διάφορες έννοιες καί κατηγορίες, π.χ. ϋλη, κίνηση, άξια. Χωρίς αύτές τίς έννοιες είναι άδύνατη ή άποκάλυψ η τής ούσίας, ή διείσδυση στήν ούσία τού άντικειμένου. Ό τεμαχισμός τού άντικειμένου καί τό ξεχώρισμα τών ουσιαστικών του πλευρών, ή ολόπλευρη άνάλυσή τους σέ μιά εντελώς «καθαρή» μορφή είναι τό άποτέλεσμα τής άφαιρετικής προσπάθειας τής νόησης. Ό Λένιν έγραφε τά έξής σχετικά μέ τή σημασία τής ά. γιά τή γνώση: «Ή νόηση άνερχόμενη άπό τό συγκεκριμένο στό άφηρημένο δέν άπομακρύνεται - άν είναι σωστή... άπό τήν άλήθεια, άλλά τήν πλησιάζει. Ή άφαίρεση τής ύλης, τού νόμου τής φύσης, ή άφαίρεση τής άξίας κλπ. μ' ένα λόγο, όλες οι επιστημονικές (οί σωστές, σο- Βαρές, όχι οι άνόητες) άφαιρέσεις άντανακλούν τή φύση βαθύτερα, πιστότερα, πληρέστερα" (Αένιν, Άπαντα, τόμ. 29, 5η έκδ.). Ό χαρακτήρας τής ά. καθώς καί τό στοιχείο πού διακρίνεται στήν κάθε συγκεκριμένη περίτττωση, όπως καί τό ζήτημα άπό ποιές πλευρές τοϋ άντικειμένου γίνεται ή άφαίρεση τής σκέψης καθορίζεται άπό τά καθήκοντα τής πρακτικής καί τής γνωστικής δραστηριότητας τού άνθρώπου καί άπό τή φύση τού έρευνώμενου άντικειμένου. Ή πράξη είναι και τό κριτήριο τού κατά πόσο οί ό. πού εφαρμόζονται στήν επιστήμη είναι πραγματικά επιστημονικές. Ό διαλεκτικός υλισμός δίνει έπιστημονική ερμηνεία στό προτσές τής ά. Ο ιδεαλισμός σπεκουλάρει συνήθως μέ τις δυσκολίες πού έχουν σχέση μέ τήν άφαιρετική διαδικασία τής νόησης. Στήν περίπτωση αύτή ό Αένιν προειδοποιούσε, ότι ή δυνατότητα τού ιδεαλισμού ύπάρχει στήν πιό στοιχειώδη άφαίρεση. Ή μετατροπή τών προϊόντων τής ά., τών εννοιών, τών ιδεών, σέ ούσία, σέ πρώτη άρχή τού κόσμου είναι γνώρισμα τής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας. Ο σύγχρονος νομιναλισμός θετικιοτικού τύπου δέν παραδέχεται ότι είναι άναγκαΐες γιά τήν έττιστήμη οι άφαιρέσεις άνώτατου επιπέδου κι έτσι στερεί τήν έπι-

44 έφ%μ7/4ά"ί7 φγασάχ 47 καί ouymixpt/æio στήμη άπό τά σπουδαιότερα μέσα άντανάκλασης τής πραγματικότητας, καί τίς δυνατότητές της άποκάλυψ ης τών νομοτελείων τών φαινομένων. Στή διαλεκτική λογική ή έννοια τής ά. χρησιμοποιείται σέ αντίθεση μέ τήν έννοια τού συγκεκριμένου. άφηρημένη εργασία. Βλ. λ. εργασία. όφηρημένο καί συγκεκριμένο. Τό άφηρημένο είναι μιά πλευρά, ένα μέρος τού όλου, τό μονόπλευρο, αύτό πού δέν είναι αναπτυγμένο. Τό συγκεκριμένο είναι τό συστατικό, τό σύνθετο, τό πολύπλευρο. Στήν ιστορία τής φιλοσοφίας, τό σ. θεωρούνταν κυρίως σάν μιά πολυμορφία ατομικών (ενικών) πραγμάτων καί φαινομένων πού δίνεται μέσω τών αισθήσεων. Τό ά. θεωρούνταν άποκλειστικό γνώρισμα τών προϊόντων τής νόησης (σκέψης). Γιά πρώτη φορά ό Χέγκελ είσήγαγε στή φιλοσοφία τίς κατηγορίες ά. καί σ. Ειδικό νόημα πήραν οι κατηγορίες αυτές στήν παραπέρα άνάπτυξή τους άπό τή μαρξιστική φιλοσοφία: Τό σ. είναι συνώνυμο τής διαλεκτικής άλληλουχίας, τής κατατμημένης ολότητας (άκεραιότητας). Τό ά. δέν είναι άντιπαράθεση στό σ., άλλά στάδιο στήν κίνηση του ίδιου τού σ., είναι τό σ. πού δέν άποκαλύφθηκε, δέν εξελίχθηκε, δέν άναπτύχθη κε (π.χ. ό Χέγκελ συγκρίνει τή σχέση ά. καί σ. μέτή σχέση πού έχε) ό οφθαλμός τού δέντρου μέ τόν καρπό, π.χ. τής βαλανιδιάς μέ τό βαλανίδι. Ωστόσο, τό σ. κατά τήν άποψη τού Χέγκελ, είναι γνώρισμα τού «πνεύματος" τής σκέψης, τής «απόλυτης ιδέας". Ενώ ή φύση, οί κοινωνικές σχέσεις τών ανθρώπων παρουσιάζονται σάν μή άληθινό «έτερον Είναι", άφηρημένη άποκάλυψη ξέχωρων πλευρών καί σημείων ζωής τού καθολικού πνεύματος. Γιά τή μαρξιστική φιλοσοφία φορέας, ύποκείμενο του σ. είναι ή ύλική πραγματικότητα, ό κόσμος τών πραγμάτων καί τών φαινομένων, πού μάς δίνουν οι αισθήσεις. Συγκεκριμένο ένός αντικειμένου είναι ή άντικειμενική άλληλουχία τών πλευρών του πού καθορίζεται άπό τήν ούσιαστική νομοτελειακή σχέση καί άποτελεϊ τό θεμέλιο, τή βάση του. Τό σ. όμως τής γνώσης είναι ή άντανάκλαση αύτής τής πραγματικής άλληλουχίας στό σύστημα τών εννοιών πού άναπαράγουν δομικά καί γενετικά τό άντικειμενικό περιεχόμενο τού άντικειμένου. Τό ά. στήν πραγματικότητα εκφράζει τή μειονεκτικότητα, τόν περιορισμό, τή στενότητα τού άντικειμένου ή όποιουδήποτε μέρους του, έφόσον αύτό παίρνεται άποσπασμένο άπό τίς σχέσεις πού τό προσδιορίζουν, άπό τήν ιστορική συνέχεια. Ή άφηρημένη γνώση άντιπαρατίθεται αντίστοιχα στή συγκεκριμένη γνώση σάν μονόπλευρη πού σημειώνει μιά πλευρά τού αντικειμένου άνεξάρτητα άπό τίς άλλες πλευρές έξω άπό τόν καθορισμό της, άπό τόν ειδικό χαρακτήρα τού άκέραιου (τού όλου). "Ετσι, άν σκοπός τής θεωρητικής γνώσης δέν μπορεϊ καί δέν πρέπει νά είναι μόνο ή αναπαραγωγή τής αισθησιακής ποικιλομορφίας, πολύ λιγότερο δέν μπορεϊ νά εξυπηρετήσει έναν τέτιο σκοπό ή κατάτμηση κάποιων «απόλυτων" λογικών συναφειών. Γιατί μόλις αύτές οί συνάφειες άπομονωθούν χάνουν τή συγκεκριμενικότητα καί τήν άλήθεια τους. Πραγματικά ή επιστημονική θεωρητική γνώση βρίσκεται σέτέτια κίνηση τής σκέψ ης πού έχει άφετηρία τήν αισθησιακή ποικιλομορφίατού σ. καί πετυχαίνει τήν άναπαράσταση τού αντικειμένου σέ όλη του τήν ούσία καί τήν περιπλοκότητα. Μέθοδος θεωρητικής άναπαράστασης τού άκέραιου

45 άφοπαίσ^ός 48 αντικειμένου στή συνείδηση είναι ή άναγωγή άπό τό ά. στό σ. τό όποιο άποτελεϊ καθολική μορφή άνέλιξης τής έπιστημονικής γνώσης, συστηματικής άντανάκλασης του άντικειμένου στίς έννοιες. Ή άναγωγή άπό τό ά. στό σ. σάν τρόπος σύνδεσης τών έννοιών σ' ένα ολοκληρωμένο σύστημα, πού άντανακλά τήν αντικειμενική κατάτμηση τού έρευνώμενου άντικειμένου καί τήν ενότητα όλων τών πλευρών του, προϋποθέτει τήν άρχική κίνηση άπό τό σ. (πού δίνεται στήν παρατήρηση) πρός τό ά. Σ' αύτό τόν τελευταίο δρόμο δημιουργούντα) οί έννοιες πού άπεικονίζουν ξεχωριστές πλευρές καί ιδιότητες τού άντικειμένου, πού οί ίδιες μπορει νά είναι κατανοητές μόνο έφόσον εξετάζονται σάν σημεία τού άκέραιου (όλου), πού καθορίζονται άπό τό ειδικό περιεχόμενό του. Γι' αύτό είναι άπαραίτητο νά ξεχωρίζεται τό σ. σάν έρευνώμενο άντικείμενο, σάν άφετηρία τής έρευνας (τό αισθητηριακό σ.) καί τό σ. σάν ολοκλήρωση, σάν άποτέλεσμα τής έρευνας, σάν επιστημονική έννοια γιά τό άντικείμενο (νοητό συγκεκριμένο). αφοπλισμός. Διεθνές πρό8λημα εξασφάλισης τής ειρήνης καί αποτροπής νέου πολέμου πού μπορεί νά λυθεί μέ τήν πάλη γιά τή μείωση ή τόν περιορισμό τών εξοπλισμών καί τών ένοπλων δυνάμεων. Τό πρόβλημα του αφοπλισμού μετά τόν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο τό έθεσε ή Σοβιετική "Ενωση κι έγινε άντικείμενο συζήτησης σέ πολλές διεθνείς συνδιασκέψεις καί συνεδριάσεις επιτροπών, ιδίως στήν Κοινωνίατών Εθνών. Όμως οί ιμπεριαλιστές τών μεγάλων καπιταλιστικών χωρών ΗΠΑ, Αγγλίας, Γαλλίας, Γερμανίας, Ιαπωνίας καί Ιταλίας, μέ πρόσχημα τόν «ηθικό άφοπλισμό" καί τίς διάφορες εγγυήσεις «άσφαλείας", δέν έπεδίωκαν τήν πραγματική έξασφάλιση τής ειρήνης, άλλά τήν ενίσχυση τής στρατιωτικής πολιτικής καί οικονομικής τους δύναμην Στή Συνδιάσκεψη τής Γένουας τό 1922 καί στή Συνδιάσκεψη τής Μόσχας γιά τόν άφοπλισμό ή Σοβιετική Ρωσία έθεσε τό πρόβλημα γιά τή μείωση τών έξοπλισμών. Στήν προπαρασκευαστική επιτροπή καί στή Συνδιάσκεψη γιά τόν Αφοπλισμό, τής Κοινωνίας τών Εθνών, ή σοβιετική κυβέρνηση πρότεινε νά ύπογραφε! συμφωνία γιά γενικό καί άμεσο άφοπλισμό, πού θά πρόβλεττε τή διάλυση τών ενόπλων δυνάμεων καί τήν κατάργηση τής υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας κλπ. Απ' αύτή τή στιγμή τό πρόβλημα τού άφοπλισμοϋ έγινε τό επίκαιρο πρόβλημα τών διεθνών σχέσεων. Οί ιμπεριαλιστικές δυνάμεις άπορρίπτοντας τίς σοβιετικές προτάσεις καθώς καί τό σχέδιο γιά μιά άνάλογη προοδευτική μείωση τών εξοπλισμών, πού προτάθηκαν στήν προπαρασκευαστική έπιτροπή τό 1929 καί στή Διεθνή Διάσκεψη γιά τόν Αφοπλισμό τό 1932 άπέδειξαν ότι δέν άσχολουνταν μέτά ζητήματα τού περιορισμού τών έξοπλισμών, άλλά έκαναν διπλωματικούς έλιγμούς διάταξης τών δυνάμεων γιά μελλοντικό πόλεμο. Από τό 1933 ή Διάσκεψη τής Γενεύης γιά τόν άφοπλισμό μετατράπηκε ούσιαστικά σέ διάσκεψη γιά τόν πλήρη έξοπλισμό τής Γερμανίας. "Ετσι ή Γερμανία μέ τή βοήθεια τών ιμπεριαλιστών τών ΗΠΑ, τής Αγγλίας καί τής Γαλλίας άρχισε τό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στά χρόνια τού Β* Παγκόσμιου Πολέμου οί υπουργοί Εξωτερικών τής ΕΣΣΔ, τών ΗΠΑ καί τής Αγγλίας στή Σύσκεψη τής Μόσχας 1943 πήραν άπόφαση γιά τήν ανάγκη δημιουργίας Διεθνούς Οργάνωσης γιά τήν υπεράσπιση τής ειρήνης, τής άσφάλειας καί τής συνεργασίας γιά τήν έπί-

46 άφοπαίίφώ; 49 τευξη γενικής συμφωνίας γιά τό διακανονισμό τού προβλήματος τών εξοπλισμών στή μεταπολεμική περίοδο. Μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο τά ιμπεριαλιστικά κράτη όργάνωσαν ξέφρενο κυνηγητό εξοπλισμών, πού άποτελούν σοθαρό κίνδυνο γιά τήν είρήνη. Αρχίζοντας άπό τήν 1η Σύνοδο τής Ολομέλειας τού ΟΗΕ μέχρι σήμερα ή σοθιετική κυθέρνηση έκανε πολλές προτάσεις γύρω άπό τά ζητήματα τού άφοπλισμού, τής μείωσης καί τού περιορισμού τών εξοπλισμών, τής άπαγόρευσης τού πυρηνικού όπλου, γιά τό σταμάτημα όλων τών δοκιμών τών άτομικών καί ϋδρογονικών ό πλων, γ)ά τή δημιουργία ζωνών ειρήνης, γ)ά τή ρύθμιση τών διεθνών ζητημάτων μέ συνομιλίες γιά τήν ύφεση καί τήν ειρήνη. Παρά τό γεγονός ότι ή μείωση τών εξοπλισμών καί ή απαγόρευση τών όπλων μαζικής έξόντωσης είναι καθολικό αίτημα τών λαϊκών μαζών, οί δυτικές χώρες εμποδίζουν τή λύση αύτού τού προβλήματος.

47 Β βάση καί εποικοδόμημα. Έννοιες πόα αποκαλύπτουν τήν αλληλουχία τών οίκονομικοκοινωνικών σχεσεων τής κοινωνίας. Βαση όνομαζεται το σύνολο τών παραγωγικών σχεσεων, που άποτελούν την οικονομική δομή τής κοινωνίας. Οί έννοιες «β." καί σχεσεις παραγωγής είναι ισοδύναμες άλλά δεν είναι ταυτόσημες. Ή έννοια «σχέση παραγωγής" συνδεεται άμεσα μέ την έννοια «παραγωγικές δυνάμεις". Ενώ ή έννοια «β." έχει σχέση με τήν έννοια «έ." Τό έ. περιλα6αίνει τίς ιδέες, τίς οργανώσεις, τά ιδρύματα καί τούς θεσμούς. Μέ τίς ίδεες τού έ. συνδέονται οί πολιτικές, νομικές, ηθικές, αισθητικές, θρησκευτικές, φιλοσοφικές άντιλήψεις πού διαφορετικά λέγονται μορφές τής κοινωνικής συνείδησης. Όλες οί μορφές τής κοινωνικής συνείδησης έτσι είτε άλλιώς άντανακλούν τίς οικονομικές σχέσεις, την οικονομική σύγκροτηση τής κοινωνίας, άλλες άμεσα, οπως π.χ. οί πολιτικές καί νομικές μορφές συνείδησης καί άλλες έμμεσα, όπως π.χ. ή τέχνη καί ή φιλοσοφία. Οί τελευταίες συνδέονται μέ τήν οικονομική β. μέ τέτιους κρίκους όπως ή πολιτική κ.ά. Οι σχέσεις τού έ. περιλαδαίνουν καί τίς ιδεολογικές σχέσεις (τήν ιδεολογία). Σέ διάκριση άπό τίς σχέσεις παραγωγής, πού διαμορφώνονται άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση τών άνθρώπων, οί ιδεολογικές σχέσεις πριν διαμορφωθούν περνούν μέσα άπό τή συνείδηση. Τά φαινόμενα τού έ., άν καί καθορίζονται άπό τή β., έχουν μιά σχετική αυτοτέλεια στήν έξέλιξή τους. Μέ κάθε μορφή κοινωνικής συνείδησης συνδέονται καί ορισμένες οργανώσεις, ιδρύματα καί θεσμοί. Μέ τίς πολιτικές ιδέες έχουν σχέση τά πολιτικά κόμματα, με τίς πολιτικές καί νομικές ιδέες συνδέονται οί κρατικοί θεσμοί, μέ τίς θρησκευτικές ιδέες συνδέονται ή εκκλησία, οί εκκλησιαστικές οργανώσεις κλπ. Ό κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός έχει καθορισμένη β. καί τό αντίστοιχο σ' αύτήν έ. Ιστορικά διακρίνονται ή β. καί τό έ. τής δουλοχτητικής, τής φεουδαρχικής, τής άστικής καί τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Οι άλλαγές τής β. καί τού έ. είναι συνέπεια τής άντικατάστασης ένός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού άπό άλλον. Τό έ. έχει μιά ορισμένη εξέλιξη καί μέσα στό δοσμένο σχηματισμό. Κατά τή μετάδοση π.χ. στόν ιμπεριαλισμό ή άλλαγή τού έ. χαρακτηρίζεται μέ τό δυνάμωμα τής άντίδρασης. Στις συνθήκες τού σοσιαλισμού τό έ. άναπτύσσεται πρός τήν παραπέρα διεύρυνση τής δημοκρατίας. Τό έ., γέννημα τής οικονομικής β. καί άντανάκλασή της, δέν είναι κάτι παθητικό. Παίζει δραστήριο ρόλο στό ιστορικό προτσές, επιδρά σέ όλες τίς πλευρές της, ταυτόχρονα καί στήν οικονομία πού τό γέννησε. Στήν κοινωνία πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία ή β. καί τό έ. έχουν

48 /ίασίχ-ί? ror ^απίτααίσ,ίίοί* 51 /3ασ<^ί; àpy? rot' AroMMOt'MC/ÎOf' άνταγωνιστική δομή. Στήν καπιταλιστική κοινωνία π.χ. διεξάγεται σκληρή ιδεολογική πάλη άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο, άνάμεσα στίς πολιτικές, ήθίκές, φιλοσοφικές κ.ά. άττόψεις τών εχθρικών μεταξύ τους τάξεων. Ή ανταγωνιστική φύση τού έ. στήν κοινωνία πού είναι χωρισμένη σέ τάξεις καθορίζει καί τόν άντίθετο ρόλο τής ιδεολογίας διάφορων τάξεων στή σχέση τους πρός τήν οικονομική β. Αν στήν καπιταλιστική κοινωνία τό άστικό πολιτικό έ., ή άστική ιδεολογία κλπ., έχουν σκοπό τή δραστήρια εξυπηρέτηση τής οικονομικής β. του καπιταλισμού, ή προλεταριακή ιδεολογία καί οϊ προλεταριακές οργανώσεις, τά ιδρύματα καί θεσμοί έχουν σκοπό τήν επαναστατική άνατροπή τού καπιταλισμού καί τήν κατάργηση τών οικονομικών βάσεών του. Μόνο στή σοσιαλιστική κοινωνία όπου οί σχέσεις παραγωγής είναι άπαλλαγμένες άπό τούς ανταγωνισμούς τό έ. γίνεται όλο καί πιό ομοιόμορφο άπό κοινωνική άποψη καί εξυπηρετεί τό γενικό σκοπό πού είναι ή συνεπής τελειοποίηση καί άνάπτυξη τής οικονομικής βάσης τοϋ σοσιαλισμού. βασική άντίθεση τού καπιταλισμού. Αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί τήν ατομική καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης τών προϊόντων τής έργασίας. Ή άντίθεση αότή εκφράζει τόν βαθύ άνταγωνισμό άνάμεσα στή μισθωτή έργασια καί τό κεφάλαιο, άνάμεσα στίς άναπτυσσόμενες παραγωγικές δυνάμεις καί τίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής πού δεσμεύουν τήν άνάπτυξή τους. Ή β.ά. του κ. άποτελει τήν αιτία τών οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, πού έμφανίζονται περιοδικά καί συνοδεύονται μέ τή σπατάλη τής κοινωνικής έργασίας, μέ τήν άμεση καταστροφή τών υλικών άξιών. Ή έτιιστημονικοτεχνική επανάσταση, επιταχύνοντας τό προτσές κοινωνικοποίησης τής παραγωγής σέ συνθήκες κυριαρχίας τών μονοπωλίων, γεννά νέες άντιθέσεις, όπου εκδηλώνεται ή ασυμφωνία (άναντιστοιχία) άνάμεσα στίς τεράστιες δυνατότητες πού δημιουργέ! καί στά έμπόδία πού προβάλλει ό ιμπεριαλισμός στή χρησιμοποίηση αύτών τών δυνατοτήτων γιά τό συμφέρον όλης τής κοινωνίας. Ο κοινωνικός χαρακτήρας τής σύγχρονης καπιταλιστικής παραγωγής βρίσκεται σέ άντίθεση μέ τό χαρακτήρα τής κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης τής οικονομίας πρός τό συμφέρον μιάς χούφτας κεφαλαιοκρατών. Ό καπιταλισμός ώστόσο, δέ γεννάει μονάχα τή βασική του άντίθεση, δημιουργεί τούς άντικειμενικούς καί υποκειμενικούς όρους λύσης της. Ή βασική μάζα τής εργατικής τάξης είναι συγκεντρωμένη στά μεγάλα εργοστάσια καί βιομηχανικά κέντρα, γεγονός πού διευκολύνει τήν ένωση, συσπείρωση καί οργάνωσή της στήν πάλη κατά τού καπιταλισμού. Στήν πορεία τής επαναστατικής πάλης ή εργατική τάξη, μέ τήν καθοδήγηση τού μαρξιστικολενινιστικοϋ κόμματός της, μπαίνει έπίκεφαλής τής πάλης τών έργαζομένων, εξαλείφει τή β.ά. τοϋ κ. μέ τήν κατάργηση τοϋ καπιταλιστικού συστήματος καί τήν άντικατάστασή του μέ τό πιό προοδευτικό κοινωνικό σύστημα, τό σοσιαλισμό. βασική άρχή τού κομμουνισμού. Ή άρχή «άπό τόν καθένα σύμφωνα μέ τίς ίκανότητές του, στόν καθένα σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του Η, είναι γνώρισμα τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Εκφράζε) τήν κοινωνική ισότητα, τίς άπαιτήσειςπού ή κοινωνία προηάλλει

49 άρχί? ror 52 ^facfxty âpy; τού yo^ow<o^ov άπέναντ) στά μέλη της, καθώς καί τό χαρακτήρα κατανομής τών ύλικών καί πνευματικών αγαθών. Τό πρώτο μέρος τής β.ά. τού κ. («άπό τόν καθένα σύμφωνα μέ τις ικανότητες του") άπαιτεί άπό τό κάθε μέλος τής κοινωνίας νά έργάζεται μέ όλες του τίς ικανότητες καί νά παίρνε) δραστήριο μέρος στή διεύθυνση τών κοινωνικών υποθέσεων, ν' άνεθάζει διαρκώς τό πολιτιστικό καί τεχνικό του έπίπεδο καί νά τηρεί έθελοντικά τούς κανόνες τής κομμουνιστικής ζωής. Ή εργασία στόν κομμουνισμό παύει νά είναι υποχρέωση καί μέσο ζωής, μετατρέπεται σέ συνήθεια, σέ πρώτη ζωτική άνάγκη. Ή κομμουνιστική κοινωνία έξασφαλίζεί τήν κοινωνική ισότητα όλων τών μελών της καί γι' αύτό τό λόγο δέ δημιουργεί μόνο ίσες δυνατότητες άνάπτυξης τών ικανοτήτων γιά όλους, άλλά καί ίσους όρους γιά τή χρησιμοποίηση αύτών τών ικανοτήτων πρός όφελος τής κοινωνίας καί τής προσωπικότητας. Βαθιές άλλαγές ΰφίστανται καί οί ίδιες οί ικανότητες πού θά γίνουν πολύπλευρες καί τελειοποιημένες, θά ξεδιπλωθούν όλες οί ικανότητες τών άνθρώπων σάν εργαζομένων. Ή αύτοματοποιημένη εργασία θά γίνει δημιουργική κι ενδιαφέρουσα, θά έξαλειφθει ή στενή ειδίκευση, τό άτομο θά έχει τή δυνατότητα ν' άλλάζει ελεύθερα πεδίο δράσης. Στήν κομμουνιστική εργασία ό άνθρωπος θά κατοχυρώνει τόν έαυτό του σάν δημιουργό καί καταναλωτή τών πρωτόφαντων υλικών καί πνευματικών άξιών. Ο άνθρωπος άπαλλαγμένος άπό τίς καθημερινές υλικές κ.ά. δυσκολίες θά βρε) ελεύθερο χρόνο γιά νά πάρε) δραστήριο μέρος στήν κοινωνική ζωή, γ)ά τήν άπασχόληση μέ τήν έπ)- στήμη καί τήν τεχνική, μέ τή λογοτεχνία καί τήν τέχνη, μέ τήν άτομίκή πνευματική, ήθική καί σωματική διάπλαση. Ή β.ά. τού κ. υποχρεώνοντας τό κάθε μέλος τής κοινωνίας νά έργάζεται σύμφωνα μέ τίς ικανότητές του (καί δώ βρίσκεται ή βαθιά της διαφορά άπό τή βασική άρχή τού σοσιαλισμού) προϋποθέτει τήν πλήρη ικανοποίηση τών λογικών ύλικών και πνευματικών άναγκών τών άνθρώπων, πού πετυχαίνετα) αποκλειστικά στή βάση τού υψηλού επιπέδου άνάπτυξης τής κοινωνικής παραγωγής. Ή κομμουνιστική άρχή κατανομής δέν έχε) τίποτα τό κοινό μέτόν άσκητ)- σμό, τήν ίσοπέδωση τών άναγκών καί τών ένδ)αφερόντων τών άνθρώπων, όπως τό παρουσιάζουν οί εχθροί τού έπίστημονικού κομμουνισμού. Ή β. ά. τού κ. δέν εγκαθιδρύει ισότητα άναγκών, άλλά ισότητα δυνατοτήτων καί όρων γ)ά τήν ικανοποίησή τους. Οί άνθρωπο) δ)αφέρουν στήν ήλικία, στό γένος, στό είδος άπαοχόλησης καί τήν κατοικία, στίς φυσικές καί ψ υ- χικές ιδιομορφίες τους, στίς ικανότητες, στίς κλίσε)ς, στά ενδιαφέροντα. Αύτές οί διαφορές διατηρούνται καί στόν κομμουνισμό καί είναι φυσικό οί άνάγκες τών άνθρώπων πού διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους νά μή μπορεί νά είναι όμοιες. Τό κάθε μέλος τής κομμουνιστικής κοινωνίας θά έκφράζε) καθαρά τή δική του προσωπικότητα και γ)' αύτό καί οί άνάγκες θά είνα) προσωπ)κές, άτομίκές. Οί άνάγκες τού άνθρώπου στήν πορεία τής κομμουν<στ)κής οικοδόμησης θ' άναπτύσσονται διαρκώς καί θά τελειοποιούνται. Ταυτόχρονα θ' άναπτύσσονται καί θά τελειοποιούνται καί τά μέσα ικανοποίησής τους. Λογικές είνα) εκείνες οί άνάγκες πού ή ικανοποίησή τους συντελεί στήν άνάπτυξη τής προσωπικότητας, στήν τελειοποίηση τών φυσικών καί πνευματικών ιδιοτήτων. Ή διαπαιδαγώγηση λογικών καί υγιών άναγκών είνα)

50 /?α<7ίλτ? cpyÿ rw σοοίααί^μοί? 53 à^y? roû oowmaw/wt' απαραίτητος όρος πραγματοποίησης τής β.ά. τού κομμουνισμού. Ο) άνάγκες προκαλούνται πρώτ' άπ' όλα διαμέσου του αντικειμένου. Γt ' αύτό έχει σπουδαία σημασία νά δημιουργούνται τέτία άντικείμενα, νά προοελκύσνται οί άνθρωποι σέτέτιες μορφές δράσης, πού θά τούς προκαλούσαν εκείνες τίς άνάγκες καί τά ενδιαφέροντα τά όποια άντιστοιχούν στά μεγάλα κομμουνιστικά ιδανικά. Έχει σημασία επίσης, νά μάθει τό κάθε μέλος τής κομμουνιστικής κοινωνίας νά χρησιμοποιεί όχι μόνο ορθολογικά τίς κοινωνικές άξιες, άλλά καί νά δημιουργεί, νά παράγει αύτές τίς άξίες, δηλαδή, νά παίρνει μέρος μέ όλες του τίς δυνάμεις καί δυνατότητες στήν κοινωνικά όφέλιμη εργασία. βασική άρχή τού σοσιαλισμού. Ή όρ χή «άπό τόν καθένα σύμφωνα μέ τίς ικανότητες του, στόν καθένα άνάλογα μέ τήν εργασία του". Αύτή ή άρχή όντας αύτή καθεαυτή άρχή κατανομής τών ολικών καί πνευματικών άγαθών στή σοσιαλιστική κοινωνία, χαρακτηρίζει συνάμα καί τή φύση τού σοσιαλισμού, τίς κυριαρχούσες κοινωνικές σχέσεις. Σύμφωνα μέ τή β.ά. τοΰ σ. όλα τά μέλη τής κοινωνίας έχουν εξίσου υποχρέωση νά έργάζονται, μέ τήν έργασία τους νά αυμ6άλλουν στόν κοινωνικό πλούτο καί νά έχουν τό ίδιο δικαίωμα νά παίρνουν άπό τήν κοινωνία τά μέσα γιά τή συντήρησή τους άνάλογα μέ τήν ποσότητα καί τήν ποιότητα τής εργασίας τους. Μιά άπό τίς κύριες διαφορές τού σοσιαλισμού άπό τόν καπιταλισμό, πού τόν συνοδεύει διαρκώς ή άνεργια είναι ότι τό δικαίωμα γιά εργασία καί ή έξασφάλιση έργασίας στό σοσιαλισμό κατοχυρώνεται μέ ειδικό άρθρο τού Συντάγματος. Σκοπός τής σοσιαλιστικής παραγωγής είναι ή όσο τό δυνατό πιό πλήρης ικανοποίηση τών ύλικών καί πολιτιστικών άναγκών τών εργαζομένων. Έφόσον άκόμα ή σοσιαλιστική παραγωγή δέν μπορεί νά έξασφαλισει ικανή γι' αύτό τό σκοπό άφθονία προϊόντων προκύπτει ή άνάγκη αύστηρότατου υπολογισμού και έλέγχου τού μέτρου τής έργασίας καί τού μέτρου τής κατανάλωσης. Ή ποσότητα καί ή ποιότητα τής έργασίας στό σοσιαλισμό άποτελεί τό μέτρο ικανοποίησης τών άναγκών κάθε έργαζομένου. Οποιος εργάζεται περισσότερο καί καλύτερα παίρνει καί περισσότερα. Ή ικανοποίηση τών άναγκών τού κάθε εργαζομένου άντιστοιχεί στό βαθμό τής έργατικής δραστηριότητας καί τής συμθολής του στήν κοινωνική ιδιοκτησία. Ή β.ά. τού σ. εξασφαλίζει τό προσωπικό καί τό συλλογικό ύλικό ενδιαφέρον, καθώς καί τήν ενότητα τών συμφερόντων τής προσωπικότητας, τής ομάδας καί τής κοινωνίας στό σύνολό της. Αύτή ή άρχή γεννάει επίσης καί τά ήθικά κίνητρα γιά έργασία, τό αίσθημα τού χρέους άπέναντι στήν κοινωνία, τήν κοινωνική άναγνώριση τής έργασίας, τό σεθασμό τών άνθρώπων. Ή β.ά. του σ. δέν άποτελεί μόνο τό κίνητρο στήν εργατική καί κοινωνική δραστηριότητα τών άνθρώπων άλλά καί διαπαιδαγωγεί τήν κομμουνιστική σχέση πρός τήν εργασία, στερεώνει τή σοσιαλιστική πειθαρχία καί τήν οργάνωση, είναι βασικό όπλο στήν πάλη εναντία στόν παρασιτισμό. Στό σοσιαλισμό ό κάθε εργαζόμενος παίρνει άπό τήν κοινωνία τόσο όσο δίνει ό ίδιος σ' αύτή άφοϋ άφαιρεθεί ή μερίδα πού πηγαίνει γιά τίς άνάγκες όλης τής κοινωνίας (διεύρυνση τής σοσιαλιστικής παραγωγής, άμυνα τής χώρας κ.ά ). Εδώ διατηρείται άκόμα ή ανισότητα, γιατί έξαιτίας τού γεγονότος ότι οί άνθρωποι έχουν διαφορετική ειδίκευση, διαφορετική άρίθμητικά οικογένεια, εί-

51 βασικός οίκονο^ κό? 54 ^ασίχός ο/κοίό^ίκός tô^oç vat διαφορετική ή σχέση τους μέ τήν εργασία κλπ., είναι φυσικό, συνεπώς, κατά τήν πληρωμή άνάλογα μέ τήν εργασία οί άνθρωποι νά έχουν άνισο εισόδημα. Ή β.ά. τού σ. δέσυμ6ι6άζεται μέτή μικροαστική όρχή τής έξισωτικής κατανομής γιατί ή τελευταία υποσκάπτει τά ϋλικά κίνητρα εργασίας, εμποδίζει τήν άνάπτυξη καί τελειοποίηση τών ικανοτήτων τού άνθρώπου, τό άνέδασμα του επαγγελματικού καί μορφωτικού του επιπέδου. Στή β.ά. τού σ. βρίσκουν τήν έκφρασή τους οί τεράστιες κατακτήσεις τής σοσιαλιστικής κοινωνίας: ή κυριαρχία τής κοινωνικής ιδιοκτησίας καί ή έλλειψη εκμετάλλευσης, ή έπίτευξη ίσης δυνατότητας καί υποχρέωσης όλων τών μελών τής κοινωνίας νά εργάζονται καί νά παίρνουν ίσο μεροκάματο γιά ίση εργασία κλπ. Στήν πορεία οικοδόμησης τής κομμουνιστικής κοινωνίας προετοιμάζονται οί συνθήκες γιά τήν άλλαγή τής β.ά. τού σ. μέ τή βασική άρχή τού κομμουνισμού. βασικός οικονομικός νόμος τού καπιταλισμού. Ό νόμος τής παραγωγής καί ιδιοποίησης τής υπεραξίας πού άποκάλυψε ό Μάρξ καί άντανακλά τή βασική σχέση τού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: τή σχέση εκμετάλλευσης τής μισθωτής έργασίας άπό τό κεφάλαιο. Ό νόμος αυτός εκφράζει τή φοδερή δίψα τών καπιταλιστών ν' αυξήσουν τήν υπεραξία, αποκαλύπτει τόν κύριο σκοπό καί τό βασικό κίνητρο άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παραγωγής, τά οικονομικά συμφέροντα τών ιδιοκτητών τών μέσων παραγωγής. Τό μέσο μέ τό όποίο πετυχαίνεται ό σκοπός τής καπιταλιστικής παραγωγής είναι ή διεύρυνση καί ή ένταση τής έκμετάλλευσης τού προλεταριάτου, ό άφανισμός τής μάζας τών μικρών έπιχειρήσεων, ή υποδούλωση καί καταλήστευση τών λαών άλλωνχωρών. Ό καπιταλισμός χρησιμοποιεί και τα έπιτεύγματα τής έπιστήμης καί τεχνικής γιά νά δυναμώσει τήν έκμετάλλευση τών εργαζομένων. Ο νόμος τής υπεραξίας σάν βασικός οίκονομικος νόμος τού καπιταλισμού δρά σε όλη τή διάρκεια άνάπτυξης αυτού τού τρόπου παραγωγής. Μέ τό πέρασμα στόν ιμπεριαλισμό καί μέσα στίς συνθήκες κυριαρχίας τού μονοπωλιακού κεφαλαίου βασική μορφή έκδήλωσης κι εξέλιξης τού νόμου αυτού είναι το άνώτατο μονοπωλιακό κέρδος, όπως άποκάλυψε ό Αένιν. Ήδράσητούνόμουτήςύπεραξίάς καθορίζει τό δυνάμωμα τής άναρχίας τής καπιταλιστικής παραγωγής, τήν όξυνση τής ανταγωνιστικής πάλης, τήν αύξηση τής άνεργίας, τή χειροτέρευση τής θέσης τών μαζών, τήν όξυνση τών άντιθέσεων όνάμεσα στήν εργασία καί τό κεφαλαίο. Ό νόμος αύτός είναι νόμος τής άνάπτυξης, έξέλιξης καί καταστροφής τού καπιταλισμού. Όπως τόνιζε ό Αένιν τό άναπόφευκτο τής μετατροπής τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική ό Μάρξ τό έθγαλε ολοκληρωτικά καί άποκλειστικά άπό τόν οικονομικό νόμο κίνησης τής σύγχρονης κοινωνίας. βασικός οικονομικός νόμος τού σοσιαλισμού. Οικονομικός νόμος κίνησης τής σοσιαλιστικής παραγωγής πού τό περιεχόμενό του είναι ή όλο καί πιο πλήρης ικανοποίηση τών αυξανόμενων ύλικών καί πολιτιστικών αναγκών τού λαού μέ τή συνεχή άνάπτυξη καί τελειοποίηση τής κοινωνικής παραγωγής καί τήν άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας. Αύτά τά γνωρίσματα τού β.σί.ν. τού σ. δείχνουν ότι εκφράζει τόν άντικειμενικά καθορισμένο σκοπό τής σοσιαλιστικής παραγωγής, καθώς καί

52 τό μεσα επίτευξής του. Ό νόμος αυτός εμφανίζεται καί δρά πάνω στή βαση τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί τίς άντίστοιχες σ' αύτή σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής. Οπως τόνιζε ό Λένιν μόνο ό σοσιαλισμός δίνει τή δυνατότητα νά διαδοθεί πλατιά καί νά υποταχθεί ή κοινωνική παραγωγή καί κατανομή τών προϊόντων στό σκοπό τής πλήρους ικανοποίησης τών υλικών καί πολιτιστικών αναγκών με βάση φυσικά τήν έπιστημονική άντίληψη τής διαρκούς βελτίωσης του έπιπέδου ζωής όλων τών εργαζομένων. Στό σοσιαλισμό ύπάρχει άμεση έξάρτηση τής ανόδου τής ευημερίας τού λαού άπό τήν αύξηση τής υλικής παραγωγής, τής άποτελεσματικότητάς της άπο τήν παραγωγικότητα τής κοινωνικής εργασίας. Στό σοσιαλισμό δέν ύπάρχει ή γνωστή καπιταλιστική άνταγωνιστική αντίθεση άνάμεσα στήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση. Οί άντιθέσεις άνάμεσα στίς αυξανόμενες ολοένα ανάγκες τής κοινωνίας καί τό επίπεδο στή δοσμένη στιγμή τών παραγωγικών δυνάμεων πού έμφανίζονται στό σοσιαλισμό λύνονται μέτή σχεδιασμένη άντίστοιχη διεύρυνση καί τελειοποίηση τής παραγωγής. Ό βασικός οικονομικός νόμος τού σοσιαλισμού σέ διάκριση άπό τούς άλλους οικονομικούς νόμους καθορίζει τήν κύρια κατεύθυνση τής σοσιαλιστικής οικονομίας, όλα τά προτσές στή σοσιαλιστική διευρυμένη παραγωγή την παραγωγή, τήν κατανομή, την κυκλοφορία κα τήν κατανάλωση κα γι' αυτό έχει καθοριστική οημαο α στην εξελιξη τής σοσιαλιστικής κοινωνίαςπροςτόν κομμουνισμό. 55 βέτο (άρνησικυρία). Τό δικαίωμα τού άρχηγού τού κράτους σέ μερικές καπιταλιστικές χώρες ν' άκυρώνει ή νά μήν επιτρέπει νά μπει σέ ισχύ ένας νόμος πού ψηφίστηκε στή Βουλή. Συνήθως "δικαίωμα βέτοκ ονομάζεται ή άρχή τής ομοφωνίας πού καθορίζει τό άρθρο 27 τού Καταστατικού τού ΟΗΕ, κατά τήν όποία οί άποφάσεις τού Συμβουλίου Άσφαλείαςσέόλατά ούσιώδη ζητήματα παίρνονται μέ τήν ψήφο τών εφτά κρατών, συμπεριλαμθανόμενων καί τών ψήφων τών πέντε μόνιμων μελών τού ΣυμΒουλίου (ΕΣΣΔ, Κίνας, ΗΠΛ, Αγγλίας, Γαλλίας). Σέ περίπτωση πού ένα άπό τά πέντε μόνιμα μέλη ψηφίζει κατά κάποιας πρότασης αύτή ή πρόταση δέν μπορεϊ νά έγκριθεί. βία (θεωρία τής βίας). Ή άσκηση άπό μιά τάξη (κοινωνικσπολιτική ομάδα) διάφορων μορφών καταναγκασμού ενάντια σέ άλλες τάξεις πού φτάνει μέχρι καί τήν ένοπλη βία, μέ σκοπό τήν άπόκτηση ή τή διατήρηση τής οικονομικής καί πολιτικής κυριαρχίας τών διάφορων δικαιωμάτων καί πλεονεκτημάτων της. Ή ίστορίατώνάνταγωνιστικών κοινωνιών φανερώνει μιά ορισμένη εξέλιξη τής βίας άπό τό φυσικό καταναγκασμό τού έργαζομένου ώς τό συνδυασμό τού φυσικού μέ άλλες μορφές καταναγκασμού οικονομικού, πνευματικού καί φτάνει ώς τήν έπι- Βολή άνοιχτών βίαιων φασιστικών καθεστώτων. Οί άνερχόμενες προοδευτικές τάξεις μέ τή σειρά τους χρησιμοποιούν τή βία, γιά νά σπάσουν τίς παλιές κοινωνικές σχέσεις, γιά τήν άνατροπή τών τάξεων πού συνδέονται μ' αύτό τό σύστημα καί υπερασπίζουν τά συμφέροντα καί τά προνόμιά τους. Τό ζήτημα γιά τήν άναγκαιότητα καί τή δικαίωση τής βίας στόν άπίλευθερωτικό άγώνα ήταν ένα άπό τά κεντρικά ζητήματα τής επαναστατικής σκέψης. Ή προμαρξιστική κοινωνική σκέψη δέν μπορούσε νά δόοει ολόπλευρη καί θεμελιωμένη λύση τού

53 56 /9<oÀoyi'a ζητήματος τής έπαναστατικής βίας. Ή μαρξιστική τοποθέτηση του ζητήματος τής βίας πηγάζει άπό τούς άντικειμενικούς νόμους καί τίς συνθήκες τής ταξίκής πάλης στήν ανταγωνιστική κοινωνία. Ή ιστορική εμπειρία δείχνει ότι οι κυρίαρχες τάξεις δέν παραχωρούν θεληματικά τά προνόμια καί τά πλούτη τους, χρησιμοποιούν όλα τά μέσα γιά τήν υπεράσπισή τους ώς τή μαζική τρομοκρατία. Αύτό άναγκάζει τίς επαναστατικές τάξεις ν' άντισταθούν στή βία. Ή κλίμακα καί οί μορφές έπαναστατικής προλεταριακής βίας έξαρτώνται πρώτ' άπ' όλα άπό τήν άντίσταση τών τάξεων πού άνατράπηκαν, καθώς καί άπό τήν έκταση καί τό βάθος τών επαναστατικών προτσές. Ο μαρξισμός θέτοντας τό πρόβλημα τής βίας μέ βάση τή συγκεκριμένη ιστορική άνάλυση άπαιτεί ταυτόχρονα νά μειώνεται ατό ελάχιστο ή χρήση βίας στά διάφορα στάδια τής ταξικής πάλης. Όπως είναι γνωστό άκόμα καί στήν περίπτωση νίκης τής έπανάστασης ειρηνικά ή έκμεταλλεύτρια τάξη δέν άπαρνιέται εθελοντικά τήν έξουσία, τήν άτομική ιδιοκτησία, τά πλεονεκτήματα της. Γι' αύτό χωρίς τά καταναγκαστικά μέτρα ένάντια στήν έκμεταλλεύτρια τάξη, χωρίς τή δικτατορία τής έπαναστατικής τάξης είναι άδύνατη ή βαθιά κοινωνική έπανάσταση. Ακόμα καί τό καθήκον οικοδόμησης τού σοσιαλισμού άπαιτει τή χρησιμοποίηση βίας ενάντια οτά στοιχεία τής έκμεταλλεύτριας τάξης τά όποια άντιστέκονται, ένάντια στούς έχθρούς τού σοσιαλισμού. Δέν επιτρέπεται ή χρήση βίας στήν ειρηνική περίοδο οικοδόμησης τού σοσιαλισμού πρός τούς έργαζομένους. Ό Λένιν έλεγε ότι ή έπαναστατική βία καί ή δικτατορία είναι πολύ ώραία πράγματα, όταν χρησιμοποιούνται τότε πού πρέπει καί ένάντια σέ κείνον πού πρέπει (Λένιν, Απαντα, 5η έκδ., τόμ. 38, σελ ). Ή μαρξιστική άντιληψη τής βίας δέν έχει τίποτα τό κοινό ούτε μέ τις άπόψ εις τού «αριστερισμού", ούτε μέ τίς άπόψ εις τής άστικής προπαγάνδας, πού παριστάνουν τούς κομμουνιστές σάν φορείς τής τρομοκρατίας κι έχθρούς τής «έλευθερίας* γιά ν' άποδείξουν δήθεν ότι ή πραγματοποίηση τών άνθρωπιστικών ιδανικών, γιά τά όποια άγωνίζονται οι κομμουνιστές μέ βίαια μέσα οδηγεί στή μετατροπή αύτών τών μέσων σέ αύτοσκοπό. Οί κομμουνιστές άπορρίπτουν αύτή τή συκοφαντία, ύπογραμμίζοντας τή βασική θέση του μαρξισμού - λενινισμού, ότι στό κομμουνιστικό «ιδανικό δέν υπάρχει θέση γιά εξάσκηση βίας πάνω στούς άνθρώπουςκ (Β.ί. Λένιν, Απαντα, 5η έκδ., τόμ. 30, σελ. 122). βιολογία. Είναι το σύνολο τών επιστημών για τη ζωη. για τη έωσα φυση, για την τεραστια ποικιλία τών ζωντων οργανισμών (ζώα, φυτα και στοιχειώδεις οργανισμοί) που κατοικούν σήμερα τη γη, για τη δομη και τη λειτουργία Touc, τη διάδοση καί είελιίητους, για τη σχέση αναμεταξύ τους και τη σχέση τους με την ανόργανη φυση. καθώς και για τους οργανισμούς που εξαφανίστηκαν. Η βιολογία προσδιορίζει τις γενικες και τις μερικες νομοτελειες που χαρακτηρίζουν τη ζωη σ ολες τις εκδηλώσεις και ιδιότητες της (ανταλλαγή τής υλης, πολλαπλασιασμός. κληρονομικοτητα, αλλαγή, προσαρμογή, αναπτυίη. ερεθιστικότητα. ευκινησία κ.α ). Γιά τόν 20ό αί. είναι χαρακτηριστικές δυο τάσεις στη μελετη τών φαινομένων τής ζωής: Απο το ενα μέρος διαμορφώθηκε η αντίληψη για τα διαφορετικα απο άποψη ποιοτητας επίπεδα οργάνωσης της (εμφάνιση διάφορων κλάδων β., λ.χ. μοριακή

54 ^ÎoAoytxty xattvpufo?? 57 ^iorixrô έπόίίόο βιολογία, έμ6ρυολογία, οικολογία, φυσιολογία κλπ.). καί άπό τό άλλο μέρος ή τάση γιά μιά ολοκληρωμένη, συνθετική γνώση τής ζωντανής φύσης πού οδηγησε στήν πρόοδο τών έπιστημών πού μελετούν καθορισμένες ιδιότητες τής ζώσας φύσης σέ όλα τά δομικά επίπεδα. Καταπληκτικές fiναι οί έπιτυχίες τής β. άπό τήν πέμπτη δεκαετία τού αιώνα μας καί δώθε όπου αποκαλυψε τή χημική βάση τής κληρονομικότητας πού άποδείχθηκε γενική γιά όλους τούς οργανισμούς. Τά δεδομένα τής β. άποτελούν τή φυσικοεπιστημονική βάση τής ύλιστικής άντίληψ ης τής φύσης καί τής θέσης τού άνθρώπου μέσα στή φύση. βιολογική κατεύθυνση στήν κοινωνιολογία. Ρεύμα στήν άστική κοινωνιολογία πού έμφανίστηκε στά τέλη τού 19ου καί τίς άρχέςτού 20σύ αιώνα. Οι βασικές θέσεις αύτής τής κατεύθυνσης στηρίζονται στή μηχανική μεταφορά τών βιολογικών νόμων (άγώνας γιά τήν ύπαρξη, φυσική επιλογή, κυτταρική δομή τού οργανισμού κ.ά.) στή ζωή τής άνθρώπινης κοινωνίας, καθώς καί τή χρησιμοποίηση τών ιδεών τού μαλθουσιανισμού καί του ρατσισμού. Ή άττόπειρα νά έρμηνευθούν τά φαινόμενα τής κοινωνικής ζωής μέ τήν παραπομπή στή βιολογία καί τούς νόμους της είναι άντεπιστημονική. Ο λένιν έγραφε ότι ή μεταφορά τών βιολογικών εννοιών γενικά στόν τομέα τών κοινωνικών έπιστημών είναι λογοκοπία. Ή ταξική ούσία αύτής τής διδασκαλίας συνίσταται στήν επιδίωξη νά κρυφτούν, νά μήν άποκαλυφθούν οί πραγματικοί νόμοι τής κοινωνικής ζωής, παρουσιάζοντας τόν άνθρωπο σάν καθαρά βιολογική ύπαρξη, πού είναι δήθεν προικισμένη άπό τή φύση μέ τά «άναλλοίωτα ένστικτα" τής άτομικής ιδιοκτησίας, τοϋ άτομικίσμού κ.ά. βιομηχανική Επανάσταση. Βαθιά ποιοτική άλλαγή, άλμα στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, πού συνίσταται στό πέρασμα άπό τή μανουφακτούρα (χειροτεχνία) στήν παραγωγή μέ μηχανές. Ή β.έ. πραγματοποιήθηκε στήν Αγγλία στή δεκαετία τού καθώς καί στίς δύο πρώτες δεκαετίες τού 19ου αιώνα. Μετά καί ως τά τέλη τού 19ου αιώνα σέ διάφορες χρονικές περιόδους πραγματοποιούνταν ή β.έ. στίς ΗΓΙΑ, τή Γαλλία, τή Γερμανία, τήν Ιταλία καί τήν Ιαπωνία. Στή Ρωσία ή β.έ. άρχισε στίς άρχέςτού 19ου αιώνα καί ολοκληρώθηκε στά τέλη τής 7ης καί τίς άρχές τής 8ης δεκαετίας τού 19ου αιώνα. Αποτέλεσμα τής β.έ. ήταν ή έπικράτηση τού καπιταλισμού. Στήν Ελλάδα μέ τήν άσφυκτική έξάρτηση άπό τό ξένο κεφάλαιο σέ όλη τήν περίοδο τής ύπαρξής της σάν κράτους άπό τό 1821 ώς σήμερα οί έπιδράσειςτής βιομηχανικής ανάπτυξης εκδηλώνονται μόλις στή μεταπολεμική περίοδο. βιομηχανικό κεφάλαιο. Είναι τό κεφά λαιο πού χρησιμοποιείται γιά τήν παραγωγή έμπορευμάτων (άρα καί ύπεραξίας) στή σφαίρα τής ύλικής παραγωγής στή βιομηχανία, στήν αγροτική οικονομία καί στίς μεταφορές. Τό β.κ. βρίσκεται σέ διαρκή κίνηση, περνάει τρία στάδια καί τρεις μορφές λειτουργίας: χρηματική, παραγωγική καί έμπορευματική. Μέ τήν άνάπτυξη τού καπιταλισμού άπό το β.κ. ξεχωρίζει τό έμπορικό κεφάλαιο καί τό πιστωτικό κεφάλαιο. Ή συγκέντρωση καί ή συγκεντροποίηση τού β.κ. οδηγούν στήν έμφάνιση καί τήν κυριαρχία τών μονοπωλίων, στή συνένωση τού β.κ. μέ τό τραπεζικό κεφάλαιο καί στήν έμφάνιση τήςχρηματιστικής ολιγαρχίας. βιοτικό έτήττεδο. Ή δυνατότητα άξιο

55 j9<raa«7/rx; 58 /3ούΑ;?(π? ποίησης άπό τόν πληθυσμό τών υλικών καί πνευματικών άγαθών. Ο βαθμός ικανοποίησης τών αναγκών πού υπάρχουν γι' αύτά τ' άγαθά στό δοσμένο στάδιο έξέλιξης τής κοινωνίας. Τό β.έ. άντανακλά τήν εύημερία τού πληθυσμού καί καθορίζεται άπό ένα σύστημα ποσοτικών καί ποιοτικών δεικτών, όπως: τόν όγκο τών πραγματικών έσόδων άνά άτομο τού πληθυσμού, τό έπίπεδο καί τή σύνθεση τής κατανάλωσης τών τροφίμων, τών άλλων εμπορευμάτων και έξυπηρετήσεων, άπό τό έπίπεδο καί τή δυναμική τών τιμών στά βασικά είδη κατανάλωσης, στά ένοίκια, στά εισιτήρια τών συγκοινωνιών, άπό τή διάρκεια τής εργάσιμης μέρας και βδομάδας, άπό τούς όρους κατοικίας, άπό τό πλήθος τών προνομίων πού άποκτά τό κάθε άτομο, άπό τά κοινωνικά κεφάλαια (στό σοσιαλισμό), άπό τό μέσο όρο διάρκειας τής ζωής καί άλλους παράγοντες. βιταλισμός (λατιν. vitatis: ζωτικός). Ίδεαλιστική θεωρία τής βιολογίας πού ερμηνεύει όλα τά προτσές τής ζωής καί τής δράσης μέ ειδικούς μή υλικούς παράγοντες, πού βρίσκονται δήθεν μέσα στούς ζωντανούς οργανισμούς (ένδελέχεια, «δημιουργική δύναμη", «όρμή πρόςτή μορφή" κλπ.). Ο β. έχει τίς πηγές του στήν πλατωνική διδασκαλία γιά τήν ψυχή, ή όποία δήθεν δίνει πνοή (εμψυχώνει) τό ζωικό καί τό φυτικό κόσμο, καθώς καί στή διδασκαλία τού Αριστοτέλη γιά τήν ένδελέχεια. Ο β. σάν θεωρία διατυπώθηκε τό 17ο - 18ο αιώνα μέ κύριους έκπροσώπους τόν Γ. Στάλ, I. Δρίς κ.ά. Ο β. μέ γνώμονα τήν ποιοτική ιδιομορφία τής ζωντανής φύσης άποσπάει τά προτσές ζωής καί δράσης άπό τίς υλικές, φυσικοχημικές και βιοχημικές νομοτέλειες. Μιά τέτια άντιπαράθεση τής ζωντανής μέτή μ ή ζωντανή φύση οδηγεί τό β. στήν άρνηση τής δυνατότητας έμφάνισης τού ζωικού άπό τό μή ζωικό κόσμο. Καί μέ μιά τέτια τοποθέτηση τού ζητήματος δέ μένει παρά νά δεχθούμε ειτετή θεϊκή προέλευση τής ζωής, είτε τήν αιώνια ύπαρξή της. Ο β. έπιθιώνει σάν παράσιτο πάνω σέ κείνα τά προβλήματα τής βιολογίας πού είναι λιγότερο μελετημένα. Βασικά άντικείμενα τέτιων βιταλιστικών διαστρεβλώσεων είναι τά προβλήματα πού έχουν σχέση μέ τήν ούσία τής ζωής, τής άκεραιότητας, τής σκοπιμότητας, τής δομής καί τών λειτουργιών, τής έμβρυογένεσης κλπ. Τό προτσές λ.χ. τής έμθρυακής άνάπτυξης άπό τήν άποψ η τού β. είναι τάση τού έμθρύου νά πραγματοποιήσει έναν προκαθορισμένο σκοπό. Η ιστορία τής έξέλιξης τής επιστήμης διαψ εύδει τό β. Σοβαρότατη καί βαθιά κριτική τού β. περιέχεται στά έργα τού "Ενγκελς, τού Τιμιριάζεφ, τού I. Μέτσνικοφ, τού ί. ΠαΒλόφ κ.ά. βολουνταρίσμός. Βλ. λ. βουλησιαρχία. βούληση. Συνειδητή επιδίωξη τού άνθρώπου γιά τήν πραγματοποίηση συγκεκριμένης δράσης. Ο ιδεαλισμός θεωρεί λαθεμένα τή β. σάν κάτι τό δήθεν άνεξάρτητο άπό τίς εξωτερικές επιδράσεις καί καταστάσεις σάν ιδιότητα πού δέν έχει σχέση μέ τήν άντικειμενική άναγκαίότητα. Τή δράση καί τή συμπεριφορά τού άνθρώπου τίς θεωρεί εκδηλώσεις τής «ελευθερίας" τής β. μέτήν ίδεαλιστική φυσικά έννοια τού όρου. Στήν πραγματικότητα πηγή τής συνειδητής έπιδίωξης τής βουλητικής δράσης τού άνθρώπου είναι ό άντικειμενικός κόσμος, ή πρακτική δράση

56 59 τού άνθρώπου πού στηρίζεται ατούς άντικειμενικούς νόμους τής φύσης καί έπιδιώκει τή μεταμόρφωση τού κόσμου. Ό άντικειμενικός κόσμος, άπεικονιζόμενος μέ τό πρίσμα τών εσωτερικών ψυχικών καταστάσεων τού ύποκεψένσυ (άπαιτήσείς, συμφέροντα, έπιθυμίες, γνώση κλπ ), τού δημιουργεί τή δυνατότητα νά θέτει διάφορους σκοπούς, νά παίρνε) άποφάοεις καί νά ένεργε! μέ τόν α ή β τρόπο. Ή ελευθερία δέν είναι β. που επιλέγεται μέ μόνη άφετηρία τίς έπιθυμίες τού υποκειμένου βολουνταρισμός (βουλησ)αρχία), υπαρξισμός άλλά β. πού επιλέγεται όρθά καί βρίσκεται σέ πλήρη αντιστοιχία μέ τήν άντικειμενική πραγματικότητα. Κατά τήν άποψ η τού Ένγκελς ελευθερία β. σημαίνει τήν ικανότητα λήψ ης άπόφασης στηριγμένης στή γνώση τής υπόθεσης. Ο βουλητικός χαρακτήρας τής δράσης έκφράζετα) π)ό καθαρά σέ κείνες τίς περιπτώσεις πού ό άνθρωπος γ)ά νά πετόχει τό σκοπό του είνα) υποχρεωμένος νά υπερπηδήσει έξωτερίκά καί έσωτερικά εμπόδια. Άφετηρία τής βουλητικής δράσης είναι ή τοποθέτηση καί συνείδητοποίηση τού σκοπού, ή άπόφαση ένέργείας, ή έκλογή τών πίό πρόσφορων μεθόδων πραγματοποίησης τής δράσης. Γ)ά τό χαρακτηρισμό τής δοσμένης δράσης σάν βουλητικής έχε) άποφασ<στίκή σημασία ή έκπλήρωση τής άπόφασης. Ή δύναμη τής β. δέν είναι δοσμένη στόν άνθρωπο άπό τή φύση. Ή δεξιοτεχνία εκλογής τού σκοπού, ή ικανότητα λήψης σωστών αποφάσεων, ή έκπλήρωσή τους, καθώς καί ή ολοκλήρωση τού δοσμένου έργου είναι άποτέλεσμα γνώσεων, πείρας, διαπαιδαγώγησης καί αύτοδιαπαιδαγώγησης. βουλησιαρχία. Ρεύμα τής ίδεαλίστικής φιλοσοφίας τό όποιο, σέ άντίθεση πρός άλλα ιδεαλίστικά ρεύματα, θεωρεί τή βούληση σάν πρωταρχικό, σάν πρώτη άρχή τού κόσμου, και όχι τήν άντίληψη, τήν παράσταση είτε τή νόηση, όπως άλλα ιδεαλίστικά ρεύματα. Υπάρχουν δύο είδη β. τό ένα σάν μορφή τού άντικείμενίκού ιδεαλισμού καί τό άλλο σάν μορφή τού υποκειμενικού ιδεαλισμού. Εκφραστές τής πρώτης μορφής β. είνα) ό Σοπενχάουερ καί ό Χάρτμαν. Τής δεύτερης μορφής ό Στίρνερ καί ό Νίτσε. Σέ άντίθεοη άπό τόν απαισιόδοξο καί μοιρολάτρη Σοπενχάουερ ή β. τού Νίτσε έχει τυχοδιωκτικό χαρακτήρα, άνακηρύχνει τή «βούληση γιά εξουσία" σάν άνώτατη βουλητική δύναμη. Αύτή ή θεωρία του Νίτσε σέ έκχυδαϊσμένη μορφή άποτέλεσε μιά άπό τίς πηγές τής φασιστικής ιδεολογίας. Καί στίς δύο μορφές της, ή β. είναι ίρασιοναλίοτική (άλογη) άποψη τού ιδεαλισμού, πού δέ θεωρεί τήν πνευματική πρώτη άρχή του είνα) σάν κάτι λογ)- κό, ορθολογικό, νομοτελειακό άλλά σάν κάτι πού δέν ύπόκειτα) στήν όρθολογίκή επιστημονική γνώση. Ή πολιτική β. έκφράζετα) μέ διάφορες μορφές: άπό τό ένα μέρος μέ τή μορφή τής ύποκειμενίκής κοινωνιολογίας, τού ναροντν)κ)σμοϋ καί του άναρχίκού τυχοδιωκτισμού καί άπό τό άλλο μέρος μέ τή μορφή τού φασισμού καί τής φασιστικής δικτατορίας (χιτλερισμός). Ο μαρξισμός είνα) ένάντία τής β. στήν πολιτική καί σέ όλους τούς τομείς τής κοινωνικής πράξης, στηρίζεται στήν έπίστημονική γνώση τών νόμων καί τών τάσεων τής κοινωνικής εξέλιξης καί στίς άρχές τής πλατ)άς σοσιαλιστικής δημοκρατίας, πού είνα) εχθρός τής βουλησίαρχικής αύθα)ρεσίας.

57 Γ γαιοπρόσοδος. Κανονικό, τακτικό εισόδημα τού γαιοκτήμονα στό όποιο βρίσκει τήν πραγμάτωσή της ή ιδιοκτησία ατή γή. Αποτελεί μέρος τού συμπληρωματικού προϊόντος πού δημιουργούν οί άμεσοι παραγωγοί στήν άγροτική οικονομία, στούς κλάδους τής έξορυκτικής βιομηχανίας μεταλλευμάτων, τό όποιο ιδιοποιούνται οί ιδιοκτήτες γής. Στή φεουδαρχία κυριαρχούσε ή φεουδαρχική μορφή, στόν καπιταλισμό ή άπόλυτη, διαφορική και μονοπωλιακή γαιοπρόσοδος. Στό σοσιαλισμό διατηρείται μόνο ή διαφορική γαιοπρόσοδος. γενικές νομοτέλειες (μετάθασης στό σοσιαλισμό). Οι νομοτέλειες πού είναι άντικειμενικά άναγκαίες γιά κάθε χώρα, πού περνάει άπό τόν καπιταλισμό στό δρόμο τής σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Τήν ύπαρξη τών γενικών νομοτελειών, τίς οποίες άποκαλύπτει ή θεωρία τού επιστημονικού σοσιαλισμού, έπιδεθαιώνει ή οικοδόμηση τού σοσιαλισμού στήν ΕΣΣΔ καί στίς άλλες χώρες τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Ή ύπαρξη τέτιων νομοτελειών πηγάζει άπό τό άντικειμενικό ιστορικό γεγονός ότι ή αντικατάσταση τού καπιταλισμού άπό τό σοσιαλισμό σέ όλες τίς χώρες όπτοτελεϊ ένα ενιαίο έπαναστατικό προτσές. Στή Διακήρυξη τών Εκπροσώπων τών Κομμουνιστικών καί Εργατικών Κομμάτων στή Σύσκεψη τής Μόσχας τό 1957 σημειώνονται οί παρακάτω γενικές νομοτέλειες: Ή καθοδήγηση τών έργαζόμενων μαζών άπό τήν έργατική τάξη, μέ πυρήνα τηςτό μαρξιστικολενινίστικό κόμμα, στή διεξαγωγή τής προλεταριακής επανάστασης σ' αύτή ή τήν άλλη μορφή καί τήν εγκαθίδρυση τής δικτατορίας τού προλεταριάτου μέ τή μία ή τήν άλλη μορφή. Ή συμμαχία τής έργατικής τάξης μέ τή βασική μάζα τής αγροτιάς καί τ' άλλα στρώματα τών έργαζομένων. Ή κατάργηση τής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας κι ή έγκαθιδρυση τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά βασικά μέσα παραγωγής. Ο βαθμιαίος σοσιαλιστικός μετασχηματισμός τής άγροτικής οικονομίας. Ή σχεδιασμένη ανάπτυξη τής λαϊκής οικονομίας μέ σκοπό τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού, τήν άνοδο τού βιοτικού επιπέδου τών έργαζομένων. Ή πραγματοποίηση τής σοσιαλιστικής έπανάστασης στόν τομέα τής ιδεολογίας καί τού πολιτισμού, ή δημιουργία πολυάριθμης διανόησης άφοσιωμένης στήν εργατική τάξη, στόν εργαζόμενο λαό, στήν υπόθεση τού σοσιαλισμού. Ή κατάργηση τής εθνικής καταπίεσης καί ή εγκαθίδρυση τής ισοτιμίας καί τής άδελφικής φιλίας τών λαών. Ή υπεράσπιση τών κατακτήσεωντοϋ σοσιαλισμού άπό τίς έπιδουλές τών έσωτερικών καί εξωτερικών έχθρών. Ή άλληλεγγύη τής έργατικής τάξης τής δοσμένης χώρας μέ τήν έργατική τάξη άλλων χωρών, ό προλεταριακός διεθνισμός. Οί γ.ν. έκδηλώνονται στίς διάφορες

58 yfvâcevo!? 6! ytvtmy τον χαπίταλίσ/λμϋ χώρες μέ διαφορετικό τρόττο, πράγμα πού έξαρτιέται άπό τό διαφορετικό επίπεδο οικονομικής καί πολιτικής άνάπτυξης, όπτό τίς διαφορετικές ιστορικές κι εθνικές ιδιομορφίες καί παραδόσεις τών λαών κλπ. Αύτό άπαιτε! τόν δημιουργικό τρόπο εφαρμογής τών γ.ν. άνόλογα μέ τίς συγκεκριμένες συνθήκες κάθε χώρας. Δέν επιτρέπεται ή άπολυτοποίηση ούτε τών γενικών νομοτελειών, ούτε τών ιδιομορφιών, τών ειδικών συνθηκών κάθε χώρας, γιατί ή τέτια άπολυτοποίηση οδηγεί σέόπορτουνιστικά λάθη (δεξιού καί άριστεροϋ χαρακτήρα), στήν άρνηση τών άρχών τοϋ διεθνισμού, στό κατρακΰλιομα σ' έθνικιστικές θέσεις. γενίκευση. Είναι τό πέρασμα σέ άνώτερη μορφή αφαίρεσης μέ τήν άποκάλυψη τών γενικών κοινών γνωρισμάτων (ιδιοτήτων, σχέσεων, τάσεων έξέλιξης κλπ.) τών αντικειμένων τού εξεταζόμενου τομέα, κλάδου κλπ. Ή γενίκευση οδηγεί στήν έμφάνιση νέων επιστημονικών εννοιών, νόμων καί θεωριών. γενική κρίση τον κατηταλαμου. Περίοδος επαναστατικής άνατ ροπής τού καπιταλισμού, έσωτερικής διάλυσης καί άποσύνθεσης τοϋ παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, απόσπασης άπ' αύτό διαδοχικά διάφορων χωρών, πάλης τού άναπτυσοόμενου σοσιαλισμού μέ τόν καπιταλισμό πού άποσυντίθεται. Ή Μεγάλη 'Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση έγκαίνίασε τήν άρχή τής επαναστατικής συντριβής τοϋ καπιταλισμού καί τό χωρισμό τού κόσμου σέ δυό αντίθετα κοινωνικά συστήματα: τό σοσιαλιστικό καί τό καπιταλιστικό. Βασική έκφραση τής γενικής κρίσης τοϋ καπιταλισμού άποτελει ή πάλη άνάμεσα σ' αϋτά τά δύο συστήματα. "Αλλα χαρακτηριστικά τής γενικής κρίσης τοϋ καπιταλισμού είναι ή άποσύνθεση καί κατάρρευση τού άποικιοκρατικού συστήματος τού ιμπεριαλισμού, τό δυνάμωμα τής άστάθειας καί τής σήψης τού καπιταλισμού, ή άνάπτυξη τοϋ κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Ή γενική κρίση τού καπιταλισμού διαφέρει άπό τίς οικονομικές κρίσεις ύπερπαραγωγής γιατί εκτείνεται στή διάρκεια ολόκληρης ιστορικής έποχής καί όχι στή διάρκεια ένός ή δύο χρόνων καί άγκαλιάζει όχι μόνο τήν οικονομία άλλά όλες τίς σφαίρες κοινωνικής ζωής τού παγκόσμιου καπιταλισμού. Τό ξεπέρασμά της μέσα στά πλαίσια τού καπιταλισμού είναι άδύνατο. Μπορει νά έξαλειφθε! μόνο μέ τήν κατάργηση τοϋ ίδιου τού καπιταλισμού σέ παγκόσμια κλίμακα. Ή εξέλιξη τής γενικής κρίσης πέρασε τρία στάδια. Τό πρώτο στάδιο άρχισε στήν έποχή τοϋ Α' Παγκόσμιου Πολέμου μέ τή νίκη τής Μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης. Σ' αύτό τό στάδιο άρχισε ήδη ή κρίση τού άποικιακού συστήματος τοϋ ιμπεριαλισμού μέ τήν άνοδο τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Τό δεύτερο στάδιο άρχισε στό τέλος τού Β Παγκόσμιου Πολέμου καί συνεχίστηκε ώς τά μέσα τής δεκαετίας Ή βασική ιδιομορφία αυτού τού σταδίου είναι ή μετατροπή τής πάλης άνάμεσα στόν καπιταλισμό καί τό σοσιαλισμό σέ πάλη άνάμεσα σέ δυό παγκόσμια συστήματα. Μιά άλλη ιδιομορφία του είναι ή κατάρρευση τού άποικιακού συστήματος τοϋ ιμπεριαλισμού, μετά τή νίκη τοϋ έθνι- κοαπελευθερωτικοϋ κινήματος σέ πολλές άπό τίς πρώην αποικίες. Τό τρίτο στάδιο άρχισε στά μέσα τής δεκαετίας καί συνεχίζεται καί σήμερα. Αύτό τό στάδιο διαφέρει άπό τά προηγούμενα γιατί άρχισε χωρίς παγκόσμιο πόλεμο. Βασικό διακριτι

59 /ενίκό 62 γεωγραφική ÎCCTtvCwo); κό γνώρισμα αύτού τού σταδίου είναι ή έξασθένιση τού καπιταλισμού καί ή ενίσχυση τού σοσιαλιστικού συστήματος. Ολοκληρώνεται ή κατάργηση τού άττοικιακού συστήματος τού ιμπεριαλισμού. Τόν κύριο ρόλο στήν άνάπτυξη τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού παίζει ή άνάπτυξη τού σοσιαλιστικού συστήματος. Ή πάλη άνάμεσα στά δυό άντίθετα κοινωνικά, συστήματα σάν χαρακτηριστικό γνώρισμα τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού δέν εκδηλώνεται υποχρεωτικά μέ ένοπλες συγκρούσεις άλλά καί μέ τή μορφή τής ειρηνικής συνύπαρξης καί τής οικονομικής άμιλλας τών δύο συστημάτων. Στόν πολιτικό τομέα ή γενική κρίση εκφράζεται μέ τήν ταχτική τής έπέμ- 6ασης τού ιμπεριαλισμού στις υποθέσεις άλλων κρατών, στήν ύποστήριξη άντιδραστικών καθεστώτων, τήν κατάπνιξη τής πάλης τών λαών κλπ. Ή γενική κρίση βρίσκει τήν έκφρασή της καί στήν άστική ιδεολογία, οτή διάδοση άντιδραστικών φιλοσοφικών, κοινωνιολογικών καί οικονομικών θεωριών. Μ' αύτές τίς θεωρίες έχουν σχέση οι διάφορες παραλλαγές τής άποψης γιά τή «μεταμόρφωση" τού σύγχρονου καπιταλισμού καί τή μετατροπή του σέ «λαϊκό", «σχεδιασμένο" καπιταλισμό, σέ «κοινωνία γενικής εύημερίαςκ. Στό εσωτερικό τών ιμπεριαλιστικών χωρών ή γενική κρίση έκδηλώνεται μέ τήν ένταση τής σήψ ης καί τήν αύξηση τής άστάθειας τού καπιταλισμού, μέτήν όξυνση τών οικονομικών, ταξικών καί πολιτικών άντιθέσεων, όπως είναι π.χ., ή μείωση τών ρυθμών άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παραγωγής, ή χρόνια μαζική άνεργία, ή στρατιωτικοποίηση τής καπιταλιστικής οικονομίας καί ή τεράστια άνάπτυξη τών εξόδων τής πολεμικής βιομηχανίας κλπ. γενικό. Βλ. λ. ένικό, ειδικό, γενικό. γενικό ισοδύναμο. Εμπόρευμα πού εκφράζει τήν άξία όλων τών άλλων έμπορευμάτων. Μέ βάση αύτό άνταλλάσσονται όλα τ' άλλα έμπορεύματα. Στό προτσές άνταλλαγής διαφορετικών έμπορευμάτων μέ βάση τό γ.ί. ή άξία του έμφανίζεται μέτή μορφή τής καθολικής άξίας. Ή έμφάνιση τού γ.ί. σχετίζεται μ' ένα άρκετά ύψηλό επίπεδο άνάπτυξης τής έμπορευματικής παραγωγής καί διευθέτησης τής κοινωνικής άνταλλαγής. Μέτήν άνάπτυξη παραπέρα τής έμπορευματικής παραγωγής καί τή διεύρυνση τού παγκόσμιου εμπορίου τό ρόλο τού γ.ί. άρχισαν νά παίζουν όχι κάποια έμπορεύματα άλλά τά εύγενικά μέταλλα, τό χρυσάφι καί τό άσήμι, πού μετατράπηκαν σέ χρήμα. γεωγραφική κατεύθυνση στήν κοινωνιολογία (γεωγραφικός ντετερμινισμός). Μιά άπό τίς κατευθύνσεις στήν άστική κοινωνιολογία πού θέτει τήν εξέλιξη τής κοινωνίας σέ άμεση έξάρτηση άπό τίς γεωγραφικές συνθήκες (κλίμα, έδαφος, ποτάμια κλπ). Ή υιοθέτηση τής άντίληψ ης ότι τό γεωγραφικό περιθάλλον άποτελεί τό βασικό παράγοντα στήν εξέλιξη τής κοινωνίας θά σήμαινε ίδεαλιστική, φυσιοκρατι κή έρμ ηνεία τής ιστορίας. Οί άρχαιοι διανοητές (Πλάτωνας, Αριστοτέλης κ.ά.) σέ άντιπαράθεση στις θρησκευτικές μυθολογικές άντιλήψεις, διατύπωσαν τήν ιδέα ότι οί φυσικές συνθήκες παίζουν καθοριστικό ρόλο στή ζωή τής κοινωνίας. Ο γεωγραφικός ντετερμινισμός σάν συγκεκριμένη κατεύθυνση διαμορφώθηκε τό 18ο αιώνα. Θεμελιωτής του ήταν ό Μοντεσκιέ. Στούς νέους χρόνους ή κατεύθυνση αύτή έπαιξε προοδευτικό ρόλο στήν πάλη ένάντια στή φεουδαρχική θρησκευτική ιδεολογία πού κήρυχνε

60 yfwypgyixô περί&μαον 63 ÔT) τά κοινωνικά φαινόμενα προκαθορίζονται άπό τό θεό. Στά μέσα τού 19ου αιώνα ή γεωγραφική κατεύθυνση έχασε τήν προοδευτική της σημασία (Ράτσελ, Ρίτερ, Λεπλέ). Οι ιδέες γιά γεωγραφικές κατευθύνσεις στήν κοινωνιολογία προετοίμασαν τό έδαφος γιά τήν εμφάνιση, στήν εποχή τού ιμπεριαλισμού, τής γεωπολιτικής. γεωγραφικό περιβάλλον. Τό σύνολο τών άντικειμένων καί τών φαινομένων τού φυσικού περιβάλλοντος (ό φλοιός τής γής, τά κατώτερα στρώματα τής άτμόσφαιρας, ή ύδρόσφαιρα, τό έδαφος, ό φυτικός καί ζωικός κόσμος), τά όποια στό δοσμένο ιστορικό στάδιο μετέχουν στά προτσές τής κοινωνικής ζωής, άποτελούν άπαραίτητο όρο ύπαρξης καί ανάπτυξης κάθε κοινωνίας. Μέ τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας άλλάζουν καί διευρύνονται τά πλαίσια τού γ.π. Στά πρώτα στάδια τής ιστορίας οί άνθρωποι χρησιμοποιούσαν κυρίως τίς φυσικές πηγές γιά τή συντήρησή τους (τ* άγρια φυτά καί ζώα, τά εύφορα έδάφη κλπ.). Αργότερα άποκτάει όλο καί μεγαλύτερη σημασία ό φυσικός πλούτος πού άποτελει βάση γιά άπόκτηση μέσων έργασίας, όπως ό ορυκτός πλούτος καί ή ενέργεια. Τό γ.π. παίζει σπουδαίο ρόλο στή ζωή τής κοινωνίας. "Οχι μόνο επιβραδύνει, είτε επιταχύνει τούς ρυθμούς άνάπτυξης τών χωρών καί τών λαών, άλλά σέ μερικές περιπτώσεις άσκει αποφασιστική επίδραση στήν άνάπτυξη ξεχωριστών κλάδων τής οικονομίας. Στή φυσική τους κατάσταση οί φυσικές συνθήκες δέν ικανοποιούν πάντοτε τίς άνάγκες τής παραγωγής. Γι' αύτό οί άνθρωποι τίς μεταβάλλουν καί τίς μεταμορφώνουν. "Ετσι ό άνθρωπο^ είναι ό πιό ισχυρός παράγοντας γιά τήν άλλαγή τού γ.π. Ωστόσο τό μέγεθος, ό χαρακτήρας κι οί μορφές αύτήςτής άλλαγής έξαρτιώνται άπό τό έπίπεδο τής τεχνικής καί τού κοινωνικού συστήματος. Όσο περισσότερο άναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις, τόσο περισσότερο οί άνθρωποι χρησιμοποιούν τό γ.π., γεγονός πού θέτει μέ οξύτητα τά προβλήματα τών άλληλεπιδράσεων φύσης καί κοινωνίας, τά προβλήματα προστασίας τής φύσης. Ή άναρχία τής παραγωγής καί ό ανταγωνισμός, πού είναι βασικά γνωρίσματα τού καπιταλισμού, εμποδίζουν τήν ορθολογιστική επίδραση πάνω στή φύση καί καθορίζουν τίς επιβλαβείς γιά τήν κοινωνία άλλαγές τού γεωγραφικού περιβάλλοντος. Μόνο στόν κομμουνισμό οι άνθρωποι θά ρυθμίζουν τή σχέση φύσηςκοινωνίας, ορθολογιστικά, θά χρησιμοποιούν μέ βάση επιστημονικό σχέδιο καί πρός όφελος τής κοινωνίας όλα τά στοιχεία τού γεωγραφικού περιβάλλοντος. Η θεωρία αύτή έπιδιώκει τή δικαίωλιτικής ή γ. τίς έυφανίζει σάν ιδιότητα Ή γ. έμφανίστηκε πρίν τόν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, θεωρούσε τά κράτη, οργανισμούς πού διεξάγουν όγώνα γιά «ζωτικό χώρο". Δημιουργός τής γ. ήταν ό γερμανός γεωγράφος Ράτσελ, ό άγγλος Μάνκουτερ, ό άμερι* κανός Μέχεν. Μετά τό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ή γ. συνεχίζει νά καλλιεργείται στίς ΗΠΑ (Σπίκμεν), στόν Καναδά (Γκρίνβουτ) καί ιδιαίτερα στήν Ο.Α.

61 γ<ακο(%όί 64 Γερμανίας (Σμίτ, Γκρίν, Χέτνερ, Γραμπόφσκι) κλπ. Ο) όπαδοί τής γ. θεωρούν σήμερα κεντρικό καθήκον της τή θεμεμωση τής ανάγκης τών διακρατικών ιμπεριαλιστικών συνασπισμών, τήν απόδειξη ότ< ή άντίθεση ανάμεσα στήν κομμουνιστική Ανατολή καί τήν καπιταλιστική Δύση (ανάμεσα στόν «ήπειρωτικό" καί τό «θαλασσινόhτύπο πολιτισμού) καθορίζεται γεωγραφικά. Παράλληλα μέ τά προηγούμενα μαλθουοιανά επιχειρήματα ή γ. χρησιμοποιεί σήμερα πλατιά επιχειρήματα ψυχολογίας καί συγκριτικής ιστορίας τού πολιτισμού. Μεγάλο ρόλο στίς άντιλήψ εις τής γ. παίζει ό λεγόμενος «οικουμενικός τρόπος ερμηνείας τής πολιτικής γεωνραωίας", πού κατά κανόνα έκφράζει τις έπιδιώξεις τού ιμπεριαλισμού γιά παγκόσμια κυριαρχία. γιακοθίνο). Δημοκρατικό πολιτικό κόμμα στήν περίοδο τής γαλλικής αστικής έπανάστασης στά τέλη τού 18ου αιώνα. Γιακοθίνοι τότε λέγονταν τά μέλη τής λέσχης τών γιακοθίνων πού παρέμειναν μετά τό διώξιμο τών γιρονδίνων. Ήταν εκφραστές τών συμφερόντων τής επαναστατικής δημοκρατικής άστικής τάξης πού πάλευε σέ συμμαχια μέ τήν αγροτιά καί τή φτωχολογιά. Αρχηγοί τών γ. ήταν ό Ροθεσπιέρος, ό Μαρά, ό Νταντόν, ό Σέν Ζίστ κ.ά. Οί γ. ήταν οί πιό αποφασιστικοί έκπρόσωποι τής επαναστατικής άστικής τάξης. Στηριζόμενοι στήν υποστήριξη τών επαναστατικών μαζών άπαίτησαν καί πέτυχαν τήν έκτέλεση τού βασιλιά. Στίς οι γιακοθίνοι μ* έπικεφαλής τόν ΡοΒεσπιέρο, καί τόν Μαρά έγκαθίδρυσαν δική τους δικτατορία. Μόλις κατέλαθαν τήν έξουσια πήραν μιά σειρά μέτρα γιά τήν κατάργηση τού φεουδαρχικοϋ συστήματος καί τό άνοιγμα τού δρόμου γιά τήν άνάπτυξη τού καπιταλισμού. Μέτήν επαναστατική τρομοκρατία σύντριψαν τήν άντεπανάσταση, δημιούργησαν επαναστατικό στρατό καί έσωσαν τή Γαλλία άπό τούς ξένους κατακτητές. Ή άντεπαναστατική άστική τάξη δυσαρεστημένη άπό τήν πολιτική τών γ. όργάνωσε πραξικόπημα καί στις άνέτρεψε τή δικτατορία τους. Ο Ροδιεσπιέρος, ό Σέν Ζίστ καί ό Νταντόν είχαν έκτελεστει. Η ονομασία τών γ. προέρχεται άπό τήν τοποθεσία τής λέσχης τους στό πρώην μοναστήρι τοϋ Σέν Γ)ακό8. γιάνκηδες. Αρκετά διαδομένο παρατσούκλι πού δόθηκε στούς Αμερικανούς πού γεννήθηκαν καί μένουν στις ΗΠΑ. γκέτο. Συνοικία τών μεσαιωνικών πόλεων τής Δυτικής καί Κεντρικής Ευρώπης πού προοριζόταν γιά τή διαμονή ορισμένων ομάδων τοϋ πληθυσμού μέ βάση θρησκευτική, φυλετική ή άλλη διάκριση (π.χ. Έθραίοι). Αύτές οί ομάδες τού πληθυσμού δέν είχαν δικαίωμα νά κατοικήσουν έξω άπό τήν καθορισμένη περιοχή. Σέ μερικά κράτη τό γκέτο διατηρήθηκε ώς τό 19ο αιώνα. Στά χρόνια τού Β Παγκόσμιου Πολέμου ο) χιτλερικοί δημιούργησαν γκέτο σέ μιά σειρά πόλεις τής Ανατολικής Ευρώπης καί τά μετάτρεψαν σέ «στρατόπεδα εξόντωσης*. Οί ναζί χρησιμοποίησαν τά γκέτο στίς χώρες πού κατέλαθαν γιά τήν έξόντωση τών Εθραίων. Σήμερα σέ πολλές πόλεις τών ΗΠΑ στούς Μαύρους επιτρέπεται ή διαμονή μόνοσέ καθορισμένες συνοικίες. Ή ίδια ή πολιτική τών φυλετικών διακρίσεων έφαρμόζεται στή Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία (ΝΑΔ) απέναντι στόν ντόπιο (αύτόχθονα) πληθυσμό. Ό όρος γκ. χρησιμοποιείται σήμερα

62 /Αώσσα 65 /νώοτ; γιά τόν καθορισμό συνοικίας ή άλλης περιοχής μ)άς πόλης, όπου διαμένουν εθνικές μειονότητες (π.χ. τό γκέτο τών Μαύρων στή Νέα Ύόρκη). γλώσσα. Σύστημα σημείων, τό όποιο στό προτσές τής άνθρώπινης δραστηριότητας παίζε) σοδαρότατο ρόλο στή λειτουργία τής γνώσης καί τής επικοινωνίας τών άνθρώπων. Ή γλώσσα μπορεί νά είναι τόσο φυσική όοο καί τεχνητή. Φυσική είναι ή γλώσσα τής καθημερινής ζωής, πού άποτελεΐ μορφή έκφρασης τών σκέψεων καί μέσο επικοινωνίας άνάμεσα στούς άνθρώπους. Τεχνητή είναι ή γλώσσα πού δημιουργούν οί άνθρωποι γιά ορισμένες περιορισμένες άνάγκες (π.χ. ή γλώσσα τών μαθηματικών θεωριών, τά διάφορα συστήματα σηματοδότησης κλπ.). Ή γ. είναι φαινόμενο κοινωνικό. Εμφανίστηκε στήν πορεία έξέλιξης τής κοινωνικής παραγωγής καί είναι μιά άναγκαία πλευρά της, ένα μέσο συντονισμού τής δράσης τών άνθρώπων καί κάθε άνθρώπου ξεχωριστά. Άπό τή φυσιολογική της πλευρά ή γ. έμφανίζεται στή λειτουργία τού δεύτερου συστήματος σημάτων πού ό Παθλόφ τό ονόμασε ειδικό συμπλήρωμα στόν άνθρώπινο ψυχισμό. Η γ. σάν μορφή ύπαρξης καί μορφή έκφρασης τής σκέψ ης, παίζει ταυτόχρονα ουσιαστικό ρόλο στή διαμόρφωση τής συνείδησης. Ή συνείδηση δέν υπάρχει καί δέν μπορεί νά ύπάρξε) έξω άπό τό γλωσσικό μηχανισμό. Τό γλωσσικό σήμα, όντας άπό τήν πλευρά τής φυσικής του σημασίας συμθατικό σέ σχέση μέ κείνο πού παριστάνει, τελικά καθορίζεται άπό τό προτσές γνώσης τής ύπάρχουσας πραγματικότητας. Ή γ. είνα) τό μέσο προσδιορισμού καί διατήρησης τών γνώσεων πού συσσωρεύθηκαν, τής μετάδοσήςτσυς άπό γενιά σέ γενιά. Ή ϋπαρξη τής άφηρημένης νόησης είναι δυνατή μόνο χάρη στή γλώσσα. Ή ϋπαρξη τής γ. είναι άπαραίτητος όρος γιά τίς γενικεύσεις τής νόησης. ΟΛένιν έλεγε ότι ή κάθε λέξη ήδη γενικεύει. Ωστόσο ή γλώσσα καί ή σκέψη (νόηση) δέν ταυτίζονται. Ή γ., άπό τή στιγμή πού έμφανίστηκε, είναι σχετικά αύτοτελής, άνεξάρτητη, έχει ειδικούς νόμους, διαφορετικούς άπό τούς νόμους τής νόησης. Γι' αύτό δέν υπάρχει ταυτότητα άνάμεσα στήν έννοια καί στή λέξη, στήν κρίση καί στήν πρόταση κλπ. Εκτός αυτού ή γ. άποτελεί ένα ορισμένο σύστημα πού έχει τή δική του έσωτερική οργάνωση καί έξω άπ' αύτή τήν οργάνωση είναι άδύνατο νά γίνε) κατανοητή ή φύση καί ή σημασία τού γλωσσικού σήματος. Στίς τελευταίες δεκαετίες επειδή μεγάλωσε ό ρόλος τών θεωρητικών ερευνών, άνέδηκε καί τό ενδιαφέρον Υίάτή μελέτη τών νομοτελειακών, τών τεχνητών, τυποποιημένων γλωσσών, τής λογικήςσύνταξήςτους καί τής λογικής σημαντικής. "Ετσι ή γ. γίνεται άντικείμενο έρευνας όχι μόνο τής γλωσσολογίας άλλά καί τής λογικής καί τής σημειωτικής (σημειολογίας). Ό σύγχρονος νεοθετικισμός άπολυτοποιεϊ τό ρόλο καί τή σημασία αύτών τών έρευνών και προσπαθεί ν' άναγάγει όλη τήν προθληματίκή τών φιλοσοφικών έρευνών στή λογική άνάλυση τής γλώσσας. γνώση. Τό προτσές άντανάκλασης καί άναπαραγωγήςτής πραγματικότητας στήν άνθρώπινη νόηση. Καθορίζεται άπό τούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης καί είνα) άδιάρρηκτα συνυφασμένη μέτήν άνθρώπινη πράξή Σκοπός τής γνώσης είναι ή κατάχτηση τής άντικειμενίκής άλήθείας. Στό προτσές τής γνώσης οί άνθρωποι άποκτούν γνώσεις σχηματίζουν άντί-

63 γνώ(π7 66 /νώ<7?? λήψεις γ)ά τά πραγματικά φαινόμενα, κατανοούν τόν κόσμο πού τούς περιθάλλει. Αύτέςοί γνώσειςχρησψοποίούντα) στήν πρακτική δράση πού έχει σκοπό τή μεταμόρφωση τού κόσμου, τήν ύποταγή τής φύσης στίς άνάγκες τών άνθρώπων. Ή γ. καί ή πρακτική μεταμόρφωση τής φύσης καί τής κοινωνίας είναι δύο άλληλοκαθοριζόμενες πλευρές τού ε νιαίου ιστορικού προτσές, πού επίσης διεισδύουν ή μιά μέσα στήν άλλη. Ή ίδια ή γ. είναι άναγκαίο στοιχείο τής πρακτικής δράσης τής κοινωνίας, άφού αύτή ή δράση πραγματοποιείται άπό ανθρώπους στή βάση τής γνώσης τών ιδιοτήτων καί τών λειτουργιών τών πραγμάτων καί τών άντικεψένων. Άπό τήν άλλη πλευρά ή κοινωνικοπαραγωγική δραστηριότητα τής κοινωνίας, ή πράξη, προ- 6άλλει σάν άναγκαίο στοιχείο τής ίδιας τής διαδικασίας τής γ. Ή γνωσιοθεωρία μόνο όταν περιέλα6ε καί τήν πράξη μετατράπηκε σέ πραγματική επιστήμη, πού άποκαλύπτει τούς άντικειμενικούς νόμους προέλευσης καί διαμόρφωσης τών γνώσεων γιά τόν ύλικό κόσμο. Στίς πηγές τής γνώσης ύπάρχει ή ενεργητική επίδραση στή φύση, ή πρακτική έπεξεργασία τών άντικειμένων τής φύσης, ή παραγωγική χρησιμοποίηση τών ιδιοτήτων τών πραγμάτων. Οί εμπειρίες τής παραγωγικής καί πρακτικής δραστηριότητας είναι ταυτόχρονα καί αναπαραγωγή σέ γενική μορφή τών ιδιοτήτων τού ίδιου τού άντικειμένου. "Ετσι στίς διαδικασίες επεξεργασίας τής πέτρας, τών μετάλλων κλπ. άντανακλώνταν καί σταθεροποιούνταν στή συνείδηση οί θεμελιακές ιδιότητες αύτών τών άνπκεψένων. Γι' αύτό ή πέτρα ή τό μέταλλο πρό6αλαν μπροστά στόν άνθρωπο όχι άπλά μέ τή μορφή ένός συνδυασμού έξωτερίκών ιδιοτήτων, πού άντανακλώνται μέ τά όργανα τών αισθήσεων (σκληρό, άστραφτερό κλπ.). Ο άνθρωπος, θεωρώντας τό άντικείμενο, είναι σάν νά τοποθετεί σ' αύτό τίς εμπειρίες του επεξεργασίας καί χρησιμοποίησης τού άντικειμένου πού διαμορφώθηκαν ιστορικά κι έτσι τό άντικείμενο αύτό προδάλλει μπροστά στόν άνθρωπο καί σάν σκοπός τής δράσης του. Οί ιδιότητες, οίλειτουργίεςτώνπραγμάτων καί ή άντικεψενική τους σημασία γιά τήν πράξη, σταθεροποιούμενες στά σήματα καί στή γλωσσική δραστηριότητα τών άνθρώπων γίνονται σημασία καί νόημα τών λέξεων μέ τή βοήθεια τών όποιων ή νόηση τού άνθρώπου δημιουργεί καθορισμένες έννοιες γιά τά πράγματα, γιά τίς ΐδιότητές τους καί τίς εκδηλώσεις τους. ' Η άνάπτυξη τών μέσων υλικής δραστηριότητας μέ τόν καταμερισμό τής έργασίας οδήγησε στήν εμφάνιση τής ειδικής θεωρητικής δραστηριότητας. Ή λογική δράση τής σκέψης, ή νόηση, πραγματοποιείται μέ ποικιλία μορφών: έννοια, κρίση, συλλογισμός, συμπέρασμα, επαγωγή καί άπαγωγή (παραγωγή), άνάλυση καί σύνθεση, δημιουργία ύποθέοεων καί θεωριών κλπ. Σο6αρό ρόλο στή γ. παιζουν επίσης ή φαντασία καί ή διαίσθηση, πού μέ βάση ορισμένα δεδομένα τής πείρας δίνουν τή δυνατότητα δημιουργίας μιάς εύρείας γενικευμένης άντίληψης γιά τή φύση τών πραγμάτων. Μόνο όταν ή κοινωνικοπαραγωγική πράξη επαληθεύει τή σύμπτωση τών ιδεών, τών γνώσεων καί τών θεωριών μέ τήν πραγματικότητα, μόνο τότε μπορεϊ νά γίνει λόγος γιά τήν άλήθεια. Ο Λένιν έγραφε: «Άπό τή ζωντανή παρατήρηση στήν άφηρημένη νόηση κι άπ' αύτή στήν πράξη - τέτιος είναι ό διαλεκτικός δρόμος γνώσης τής άλήθειας, γνώσης τής άντικειμενικής πραγματικότητας (Λένιν, Άπαντα, τόμ.29,σελ ).

64 67 χνωσ<ο6ίωρί'α Οί άλήθειες τής επιστήμης δέν ελέγχονται μ' ένα όποιοδήττοτε άπομονωμένο πείραμα, πού γίνεται ειδικά γι* αύτό τό σκοπό. Στή διάρκεια όλήςτής ιστορίας, όλη ή ύπαρξη τής κοινωνίας, όλη ή κοινωνικοπαραγωγική, όλική δραστηριότητά της, συγκεκριμενοποιεί, έμδαθύνει κι έλέγχει τίς γνώσεις. Επειδή είναι τόσο πολύ καθορισμένη, ώστε νά μπορεί νά διακρίνει τήν άλήθεια άπό τήν πλάνη, νά επαληθεύει τό αληθινό τών γνώσεων μας, ή ίδια ή πράξη άποτελεί ταυτόχρονα μιά άναπτυσσόμενη διαδικασία πού στό κάθε στάδιό της περιορίζεται στά πλαίσια τών δυνατοτήτων τής παραγωγής, τού τεχνικού της επιπέδου κλπ. Αύτό σημαίνει ότι καί ή πράξη έχει σχετικό χαρακτήρα καί γι' αύτό δέν επιτρέπει νά μετατραπε! ή άλήθεια σέ δόγμα σ' ένα άναλλσίωτο άπόλυτο. Ο επαναστατικός μετασχηματισμός τής κοινωνίας καί ή οικοδόμηση τού κομμουνισμού μπορούν νά έπιτευχθούν μόνο μέ τήν άληθινή γνώση τών άντικειμενικών νόμων τής κοινωνικής εξέλιξης καί τών νόμων τής φύσης. γνώσεις. Προϊόν τής κοινωνικής χειρωνακτικής καί πνευματικής δραστηριότητας τών άνθρώπων, πού σημαίνει ιδεατή άναπαραγωγή μέγλωσσική μορφή τών αντικειμενικών, νομοτελειακών συναρτήσεων τού άντικειμενικού κόσμου, πού μεταμορφώνεται πρακτικά. Ή ούοία τών γνώσεων δέν μπορεί νά κατανοηθεϊ χωρίς τήν άποκάλυψ η τού κοινωνικού χαρακτήρα τής άνθρώπινης δράσης. Στίς γνώσεις συνοψίζεται καί άποκρυσταλλώνεται ή κοινωνική δύναμη τού άνθρώπου. Στήν ιστορία τής φιλοσοφίας αύτό τό γεγονός άποτέλεσε τήν πραγματική βάση τών αντιλήψεων τών συστημάτων τού άντικειμενικού ιδεαλισμού γιά τήν άποφασιστική, γιά τήν καθοριστική σημασία τών πνευματικών προϊόντων τής κοινωνικής δράσης τού άνθρώπου (Πλάτωνας, Χέγκελ). Στή γνωσιολογία τού προμαρξιστικού υλισμού, άντίθετα, οί γ. θεωρούνται άττοτέλεσμα τών άτομικών γνωστικών προσπαθειών, τών άτομικών εμπειριών. Ωστόσο, μιά παρόμοια άποψ η, πού έχει σχέση μέτήν ύπεράσττιση τής αισθησιοκρατικής άρχής, δέν μπορεί νά έξηγήσει τό γεγονός ότι ό άνθρωπος άρχίζει τή γνώση κατέχοντας «έτοιμο" μηχανισμό έννοιών καί κατηγοριών, μηχανισμό πού τόν επεξεργάστηκε ή κοινωνία. "Αμεση λειτουργία τής γνώσης είναι ή μετατροπή τών σκόρπιων αντιλήψεων σέ μιά μορφή καθολικότητας καί ή διατήρηση σ' αύτές έκείνου πού μπορεί νά μεταδοθεί σ' άλλους ανθρώπους σάν σταθερό στήριγμα γιά τήν πρακτική δράση. Από τήν άποψη αϋτή οι γ. άντιπαρατίθενται στή γνώμη, δηλαδή, στίς κοινές άντιλήψεις, πού καθορίζουν τίς έμπειρικές, μετα6λητές ιδιότητες τών πραγμάτων. γνωοίοθεωρία. Κλάδος τής φιλοσοφίας πού μελετά τήν άμοιδαία σχέση υποκειμένου καί άντικειμένου στό προτσές τής γνωστικής δράσης, τή σχέση τής γνώσης πρός τήν πραγματικότητα, τίς δυνατότητες γνώσης τού κόσμου άπό τόν άνθρωπο, τά κριτήρια τού άληθινού καί τής αύθεντικότητας τής γνώσης. Ή γ. έρευνα τήν ούσία τής γνωστικής σχέσης τού άνθρώπου πρός τόν κόσμο, τούς άφετηριακούς όρους καί τίς καθολικές βάσεις της. Κάθε γ. όντας φιλοσοφική διδασκαλία γιά τή γνώση, άρχιζε ι αναπόφευκτα άπό μιά ορισμένη λύση τού βασικού ζητήματος τής φιλοσοφίας. Γι' αύτό καί όλες οί παραλλαγές τής γ. διακρίνονται πρώτ' άπ' όλα σέ ύλιστικές καί ιδεαλιστικές.

65 yvüm7io#m%ma 68 γραφίίοχρατί'α Άν καί ή γ. προθάλλει σάν ένας σχετικά ανεξάρτητος, αυτοτελής κλάδος τής φιλοσοφίας, όμως oi θεωρητικές γνωστικές άντιλήψείς της συνδέονται πάντοτε μέ τίς άλλες φιλοσοφικές άντιλήψείς γιά τή φΰση του είναι, μέ τίς ήθικές κι αισθητικές άντιλήψείς. Ή υλιστική διαλεκτική, πού είναι έτπστήμη γιά τούς γενικούς νόμους κίνησης κ) έξέλιξης τόσο τού έξωτερικοϋ κόσμου όσο καί τής ανθρώπινης νόησης προθάλλει σάν φιλοσοφική διδασκαλία γ<ά τή γνώση, σάν λογική καί γνωσιοθεωρία του μαρξισμού. Οι νόμοι καί οί κατηγορίες τής ύλιστικής διαλεκτικής, όντας άντανάκλαση τών γενικών νομοτελειών έξέλιξης τού άντικειμενικού κόσμου, άποδείχνονται ταυτόχρονα γενικές μορφές τής άνθρώττινης νόησης, πού γνωρίζει τόν κόσμο. Γι' αύτό ή γ. τού μαρξισμού σέ άντίθεση μέ τήν προηγούμενη γνωσιολογία δέν είναι μόνο διδασκαλία γιά τίς ειδικές νομοτέλειες τής γνώσης άλλά άποτέλεσμα, άθροισμα, συμπέρασμα τής ιστορίας τής γνώσης τού κόσμου. Αύτό σημαίνει ότι στή μαρξιστική - λενινισπκή φιλοσοφία, ή ειδική γνωσιολογική θεματολογία τής σχέσης τής συνείδησης καί τής ύλης, τού ιδεατού και τού υλικού, τών κριτηρίων έγκυρότητας τής γνώσης, τής σχέσης τού αισθησιακού καί τού λογικού, τού προβλήματος τής άντανάκλασης κλπ., έρευνώνται μέ βάση τήν υλιστική διαλεκτική καί σέ άδιάρρηκτη συνάρτηση μέ τή διδασκαλία του ιστορικού υλισμού, πού δίνει τή δυνατότητα ν' άποκαλΰψουμε τήν ούσία τής γνωστικής σχέσης τού άνθρώπου πρός τόν κόσμο, ξεκινώντας άπό τήν άνάλυση τής υλικής πρακτικής μεταμορφωτικής δράσης. Ή ιστορία τής γ. άρχίζει, ούσιαστικά, μέ τήν τοποθέτηση στή φιλοσοφία του ζητήματος τί είναι ή γνώση (διάλογος τού Πλάτωνα θεα/τ^τος) άν καί ό όρος γνωσιολογία εμφανίζεται πολύ άργότερα. Στήν ιστορία τής φιλοσοφίας ή προβληματική τής γ. έπαιξε πάντα ούσιαστικό ρόλο καί μάλιστα μερικές φορές κατείχε κεντρική θέση. Μιά σειρά κατευθύνσεις τής άστικής φιλοσοφίας άνάγουν τή φιλοσοφία σέ γ. (καντιανισμός, μαχισμός). Ό διαλεκτικός υλισμός θεωρε!, ότι ή άνάπτυξη ειδικών επιστημονικών μεθόδων έρευνας δέν μπορε! νά άρει τό φιλοσοφικό προβληματισμό τής γ. Αντίθετα άποτελεΐ κίνητρο, θέτοντας μπροστά στή γ. νέα προβλήματα καί άνακαλύπτοντας στά κλασικά προβλήματα νέες άπόψεις. Ή γ. τού διαλεκτικού υλισμού στήν άνάπτυξή της στηρίζεται στή χρησιμοποίηση τών δεδομένων τών σύγχρονων ειδικών έπίστημών γιά τή γνώση, άποτελεΐ τή φιλοσοφική καί μεθοδολογική τους βάση. γραφειοκρατία (γραφειοκρατική διοίκηση). Πραγματοποίηση τής κρατικής διοίκησης στήν εκμεταλλευτική κοινωνία μέ τή βοήθεια ενός στρώματος προνομιούχων προσώπων πού είναι άποσπασμένα άπό τό λαό καί στέκονται πάνω άπ' αυτόν. Μερικές φορές συνδέουν τή γραφειοκρατία σάν μορφή διοίκησης μέ τήν άνάγκη πού έχει ή κοινωνία γιά συγκεντρωτική εξουσία. Ούσιαστικά, όμως, τήν αιτία τής γραφειοκρατίας πρέπει νά τήν άναζητάμε όχι στίς άνάγκες τής ίδιας τής διοί κησης, άλλά στούς σκοπούς καί στό χαρακτήρα της. Ή κυρίαρχη εκμεταλλευτική τάξη π.χ. γιά νά υπερασπίσει τά οικονομικά, πολιτικά κλπ συμφέροντά της, πού είναι άντίθετα πρός τά συμφέροντα τών έκμεταλλευόμενων λαϊκών μαζών έχει άνάγκη άπό τή δημιουργία μιάς ομάδας άνθρώπων, πού θά έκπληρώνουν άναντίρρητα τή θέλησή της. Καί γιά νά σταθεροποιήσει τήν εξουσία της προσπαθεί νά δημιουρ-

66 ypaipfiokrpari'g 69 ypayffoxpann γήσε) τήν εντύπωση ότ) τά συμφέροντα της είναι συμφέροντα καί όλης τής κοινωνίας. Ή γραφειοκρατία, λοιπόν, είναι έκφραση αύτής τής έπίφασης, της αυταπάτης. Όπως γράφει ό Μάρξ ή γραφειοκρατία «άποτελει ένα πλέγμα πρακτικών λαθεμένων δοξασιών, είνα< λαθεμένη γνώμη γιά τό κράτοςκ. Η γραφειοκρατία άποκτά μιά ανεξαρτησία καί άντιπαραθέτει τόν εαυτό της όχι μόνο σέ όλη τήν κοινωνία, άλλά άκόμα καί στήν τάξη τής όποίας τά συμφέροντα υπερασπίζει τό κράτος πού γέννησε τή γραφειοκρατία. Α,ύτή ή σχετική ανεξαρτησία τής γραφειοκρατίας έχει σάν άποτέλεσμα νά μετατρέπεται ή διαδικασία γραφειοκρατικής δράσης άπό μέσο σέ σκοπό. Οπως αναφέρει ό Μάρξ «γιά τό γραφειοκράτη ό κόσμος είναι άπλά ένα άντικείμενο τής δράσης του'). Βασικός όρος κατάργησης τής γραφειοκρατίας είναι ή κατάργηση τής έξουσίας τής μειοψηφίας τών έκμεταλλευτών. Ή σοσιαλιστική επανάσταση, καταργώντας τήν κυριαρχία τών εκμεταλλευτών, διαλύει τήν άστική γραφειοκρατική μηχανή, άντιμετωπίζει άποφασιστικά τίς γραφειοκρατικές μεθόδους καθοδήγησης καί διεύθυνσης. Ο μηχανισμός τού προλεταριακού κράτους μπαίνει στήν υπηρεσία τού λαού.

67 Δ δαμόκλείος σπάθη. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση Είνα) τό μεγάλο σπαθί πού είχε κρεμάσει μέ μιά τρίχα άλογου ό τύραννος τών Συρακουσών Διονύσιος πάνω άπό τό κεφάλι τού Δαμοκλή, όταν ό τελευταίος κάθησε στό θρόνο μέ έγκριση τού Διονυσίου γιά νά δοκιμάσει τήν εύτυχία τού τυράννου. Ή σπάθη μπορούσε νά κοπεί άπό τήν παραμικρή κίνηση καί νά φονεύσει τόν Δαμοκλή. Στή μεταφορική της σημασία ή δ.σ. σημαίνει τόν κίνδυνο πού μόνιμα έπίκρέμεται καί άπειλεί τόν άνθρωπο. δάνεια (κρατικά: εσωτερικά, έξωτερ)- κά). Μορφή προσέλκυσης γιά ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα χρημάτων στόν κρατικό προϋπολογισμό μέ βάση τήν πίστωση. Υπάρχουν εσωτερικά κρατικά καί έξωτερίκά δάνεια. Ανάλογα μέ τό χρόνο εξόφλησής τους τά δάνεια είνα) βραχυπρόθεσμα καί μακροπρόθεσμα. Στίς καπιταλιστικές χώρες τά κρατικά δάνεια άποτελούν κυρίως τήν πηγή κάλυψης τού έλλείμματος τού κρατικού προϋπολογισμού. Βασικός κάτοχος τών ομολογιών τών κρατικών εσωτερικών δανείων στίς καπιταλιστικές χώρες είνα) οι τράπεζες, οί καπιταλιστικές εταιρείες, οί κρατικές οργανώσεις καί ιδρύματα. Εξασφαλίζουν μέ τό δάνειο εγγυημένα έσοδα, τά όποια καλύπτει τό κράτος άπό τή φορολογία τού πληθυσμού. Τά έξωτερίκά δάνεια είνα) τά δάνεια πού πραγματοποιούνται στίς ξένες χρηματαγορές ή δίνονται οπτό ξένες κυ8ερνήσε)ς ή διεθνείς οργανισμούς. Τά έξωτερίκά δ. στίς καπιταλιστικές χώρες παράλληλα μέ τίς άμεσες άτομίκές τοποθετήσεις κεφαλαίου άποτελούν μιά άπό τίς μορφές έξαγωγής κεφαλαίου, πού χαρακτηρίζει τήν έποχή τού ιμπεριαλισμού. Τά έξωτερικά δάνεια χρησιμοποιούνται άπό τά ιμπεριαλιστικά κράτη σάν όπλο οικονομικής καί πολιτικής πίεσης τών άλλων χωρών, υποταγής τών ύποανάπτυκτων χωρών, διατήρησης τής άπσικισκρατίας κλπ. Οί μεγαλύτερο) έξαγωγείς κρατικού κεφαλαίου είνα) οί ΗΠΑ, ή Αγγλία, ή Γαλλία, ή ΟΔΓ, ή Ιαπωνία, καθώς καί τό Διεθνές Νομισματικό Ταμείο καί ή Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης καί Ανάπτυξης. Στίς σοσιαλιστικές χώρες τά έσωτερίκά κρατικά δάνεια είναι λαϊκά καί πηγή τους είναι οί άποταμιεύσεις τών εργαζομένων. Παίζουν σημαντικό ρόλο στή σοσιαλιστική οικοδόμηση καί στήν έδραίωση τής άμυνας τού σοσιαλισμού. Τά έξωτερίκά δ. τών σοσιαλιστικών κρατών βοηθούν τά νεαρά κράτη νά πραγματοποιήσουν τά σχέδια εκβιομηχάνισης. Μέτάδ.αύτά οι άναπτυσσόμενες χώρες σταθεροποιούν τήν πολιτική τους άνεξαρτησία, δημιουργούν άνεξάρτητη έθνική οικονομία. Τά δ. τών σοσιαλιστικών χωρών χορηγούνται μέ πολύ εύνοϊκούς όρους και δέ συνδέονται μέ άλλους πολιτικούς ή στρατιωτικούς όρους. Π.χ. μέ τή βοήθεια τών σοβιε

68 7) τικών δ. καί πιστώσεων στίς χώρες τής Ασίας καί τής Αφρικής οίκοδομήθηκαν καί οίκοδομούνται εκατοντάδες βιομηχανικές καί άλλες επιχειρήσεις καί παράλληλα έργοστάσια έγχρωμης καί μαύρης μεταλλουργίας, επεξεργασίας μετάλλου, μηχανοκατασκευών κλπ. δαρβινισμός. Ή θεωρία τής εξέλιξης, δηλαδή ή διδασκαλία γιά τήν εξέλιξη τής ζωντανής φύσης, τήν όποία δημιούργησε ό άγγλος φυσιοδίφης καί βιολόγος ΔαρΒίνος. Στή θεωρία τής εξέλιξης (δ.) γενικεύτηκαν τ' άποτελέσματα τής πρακτικής επιλογής, οί έπιτεύξεις τής βιολογίας, τής γεωλογίας, τής παλαιοντολογίας, οί παρατηρήσεις τού ίδιου τού Δαρβίνου, όταν έκανε τό γύρο τού κόσμου. Τά βασικά στοιχεία τής εξέλιξης τών ζωντανών οργανισμών κατά τόν Δαρ- 8ίνο είναι ή μεταβλητότητα, ή κληρονομικότητα κι ή επιλογή (τεχνική στίς οικιακές συνθήκες, φυσική στή φύση). Στή διάρκεια τής πάλης γιά τήν ύπαρξη, συνέπεια τών επιδράσεων τών συνθηκών τού εξωτερικού περιβάλλοντος είναι ότι άπό τά ζωντανά υποκείμενα έπιζούν καί άφηνουν κληρονόμους μόνο εκείνα πού είχαν μεγαλύτερη δυνατότητα προσαρμογής. Ή φυσική επιλογή τελειοποιεί διαρκώς τή δομή καί τίς λειτουργίες τών οργανισμών δημιουργεί την ικανότητα προσαρμογής τών οργανισμών στό περιβάλλον. Ο δ. πρώτη φορά έδοσε έπιστημονική ερμηνεία στήν ποικιλία τών βιολογικών ειδών, στήν εξέλιξή τους, πού άποτέλεσε τή βάση τής σύγχρονης βιολογίας. Μαζί μέτίς θεωρίες τών Κάντ, Ααμάρκ, Αέιλ, ή θεωρία τοϋ Δαρβίνου άπόδείξε πόσο άβάσψος είναι ό μεταφυσικός τρόπος σκέψης. Κατέφερε ταυτόχρονα αποφασιστικό πλήγμα στίς ίδεαλιοτικές άντιλήψεις γιά τή ζωντανή φύση καί άποτέλεσε τό φυσικοΐστορικό θεμέλιο τής διαλεκτικούλιστικής κοσμοθεωρίας. Οπαδοί καί συνεχιστές τού δ. ήτανοί Χέξλι, Χέκελ,Τιμιριάζεφ, Μιτσούριν κ.ά. Ο νεοδαρβινισμός, μέ βασικό δημιουργό του τόν γερμανό βιολόγο Βάισμαν ( ) είναι μιά μηχανιστική κατεύθυνση στή διδασκαλία τής εξέλιξης. Στό κέντρο τής θεωρίας αύτής βρίσκεται ή ιδέα τής συνέχειας τού «έμβρυακού πλάσματος". Ό Βάισμαν πρότεινε τή διαίρεση στόν οργανισμό, γεννητικών «έμβρύων" (τού «πλάσματος") καί σωματικών στοιχείων (τού «σώματος"). Ό Βάισμαν έρμήνευετή δαρβινική άρχή τής φυσικής έπιλογής μέ τήν έννοια τής αύτογένεσης μεταφέροντας αύτή τήν άρχή στά προτσές πού συντελούνται στό έσωτερικό τού οργανισμού. Οί άντιλήψεις τού Βάισμαν έδοσαν άφορμή νά βγάλουν οί όπαδοί του ίδεαλιστικά συμπεράσματα στίς θεωρίες τους καί νά περάσουν σέ θέσεις άντιδαρβινικές (Γ. ντέφρίζ, Γιόχανσεν κ.ά.). Οί όπαδοί τού σύγχρονου νεοδαρβινισμού σέ αντίθεση μέ τούς νεο- Βίταλιστές καί τίς θεσλογικές άπόψ εις τους προσπαθούν νά ερμηνεύσουν τό προτσές τής βιολογικής εξέλιξης στηρίζόμενοι στόν ντετερμινισμό. 8εκεμ6ρ<οτές. Ρώσοι εύγενείς πού οργάνωσαν τό 1825 εξέγερση ενάντια στήν άπολυταρχία καί τή δουλοπαροικία. Τό κίνημά τους ήταν άντιφεουδαρχικό, έκφραζε τήν ώρίμανση τών προϋποθέσεων τής άστικής έπανάστασης στή Ρωσία. Ήταν κυρίως άξιωματικσί πού είχαν πάρει μέρος στόν Πατριωτικό πόλεμο τής Ρωσίας τό Ή ένοπλη έξέγεροη τών δεκεμβριστών συντρίφτηκε άπό τόν τσαρισμό. Ο Λένιν, μιλώντας γιά τό κίνημα τών εύγενών σάν στάδιο τοϋ απελευθερωτικού κινήματος τής Ρωσίας,

69 όεκε/4?ρίστες 72 (SeovToAoyia αναφέρει τόν Χέρτσεν σάν τόν πιό έπι - φανή παράγοντά του. Οί δ. είχαν δημιουργήσει μυστικές οργανώσεις («Βόρειος σύνδεσμος-, 1821, «ΝότιοςΣύνδεσμος-, 1821, «Σύνδεσμος τών Ενωμένων ΣλάΒων-, 1823). Ή έπίδρασηόμωςτώνδ. ξεπερνσύσε τά πλαίσια αύτών τών οργανώσεων καί άγκάλιαζε τά πρωτοπόρα στρώματα τής ρωσικής κοινωνίας. Οί πιό επιφανείς οργανωτές καί ίδεσλόγσι τού κινήματος ήταν οι Πέστελ, Ριλιέγεφ, Μουραθιόφ - Απόστολ, Καχόφσκι, Μπεστοϋζεφ - Ριούμιν, πού έκτελέστηκαν μετά τή συντριβή τής εξέγερσης. Πάνω άπό 100 άγωνιστές καταδιώχθηκαν καί πάνω άπό 3 χιλιάδες στρατιώτες στάλθηκαν στά κάτεργα. Τό κίνημα τών δεκεμ8ρ<στών έκφραζε τή δυσαρέσκεια τών λαϊκών μαζών πού πάλευαν ένάντια στή φεουδαρχική τάξη πραγμάτων. Οί δ. έθεταν τό καθήκον τής κατάργησης τής άπσλυταρχίας, τήν έξάλειψη τής άδικίας, τής δουλοπαροικίας, τήν «κατάχτηση δημοκρατικών ελευθεριών;;. Τό κίνημα τών δ. ήταν πολύ περιορισμένο. Ή στενότητά του εκφραζόταν στό φόβο μπροστά στή λαϊκή έπανάσταση καί στήν άναποφασιστικότητά τους τόν καιρό τής εξέγερσης. Τά σχέδια καί οί ιδέες τους έκφραζαν τήν άστική κατεύθυνση τοϋ κινήματος τους. Σάν μελλοντική συγκρότηση τού ρωσικού κράτους έβλεπαν τή δημοκρατία ή τή συνταγματική μοναρχία. Πολλοί 6. ήταν οπαδοί τής θεωρίας τού φυσικού δικαίου καί τοϋ κοινωνικού συμβολαίου τού Ρσυσώ. Τό κίνημα τών δ. ήταν ή πρώτη ένοπλη εξέγερση τών έπαναοτατών στή Ρωσία καί άσκησε μεγάλη έπίδραση στή διαμόρφωση τής δεύτερης γενιάς τών ρώσων έπαναστατών - τής γενιάς τών έπαναστατών δημοκρατών. δεξιοί σοσιαλιστές. Ρεφσρμιστές ήγέτες, παράγοντες τών σοσιαλδημοκρατικών καί σοσιαλιστικών κομμάτων. Οι δ. σ. άρνοΰνται τίς επαναστατικές άρχές τού μαρξισμού, εφαρμόζουν πολίτική συνεργασίας τού προλεταριάτου καί τής άστικής τάξης. Προσπαθούν νά αποδείξουν ότι ό καπιταλισμός θά μετατραπει σέ κοινωνία «γενικής εύημερίας- καί κοινωνικής δικαιοσύνης μέ τίς διάφορες μεταρρυθμίσεις ατά πλαίσιά του. Γιά επίσημη θεωρία διακηρύχνουν τό «δημοκρατικό σοσιαλισμό-, πού τόν άντιπαραθέτουν στόν επιστημονικό κομμουνισμό (βλ. λ. ρεφορμισμός). δεοντολογία. Μέρος τής ήθικής θεωρίας πού έξετάζει τά προβλήματα τού χρέους, τών ήθικών επιταγών καί κανόνων καί γενικά τού χρέους σάν ειδική στήν ηθική μορφή έκδήλωσης τής κοινωνικής αναγκαιότητας. Τόν όρο δ. τόν είσήγαγε ό Βένθαμ καί τόν χρησιμοποιούσε γιά νά έκφράσει τή διδασκαλία γιά τήν ήθική γενικά. Αργότερα άρχισαν νά διακρίνουν άπό τήν ήθική άξιολόγηση του αγαθού καί τού κακού τίς ήθικές άξίες γενικά. Ή δεοντολογία (ότι κάτι πρέπει νά πραγματοποιηθεί) μέ τήν οποία ή ήθική έκφράζεί τό αίτημα τών κοινωνικών νόμων, τά αιτήματα τής κοινωνίας καί τού άνθρώπου παίρνει διάφορες μορφές στήν άτομική συμπεριφορά γενικά, στίς γενικές άρχές συμπεριφοράς, στό ήθικό καί κοινωνικό ιδανικό. Αντίθετα άπό πολλές άστικές θεωρίες (δεοντολογική, ίντουίτίβισμός κλπ.), πού άποσπούν τή δεοντολογία άπό τήν άξια, ή μαρξιστική ήθική άποκαθιστά τή στενή συνάφειά τους, τίς θεωρεί σάν δυό πλευρές τής ίδιας ήθικής σχέσης. Γι' αύτό καί δέ θεωρεί τή δεοντολογία σάν ιδιαίτερο θεωρητικό κλάδο ή άνεξάρτητη σφαίρα τής ήθικής, άλλά μόνο σάν ορισμένο τομέα έρευνας τής

70 <5%/aya;yt<! 73 <5%%wparict ηθικής, πού έχει μερικά ειδικά καθήκοντα. δημαγωγία. Στήν άρχαία ελληνική γλώσσα σήμαινε τήν πράξη ττού οδηγεί τό δήμο, τό λαό. Όμως μέ τόν καιρό ή σημασία της άλλαξε. "Ετσι δ. σημαίνει τήν εξαπάτηση μέ τήν κολακεία καί άλλα παραπλανητικά τεχνάσματα, συνθήματα, υποσχέσεις κλπ. γιά τήν άπόχτηση τής εύνοιας τού λαού. Ή δημαγωγία είναι ένας άπό τούς τρόπους προώθησηςτής πολιτικής τών άστικών κομμάτων. δημαγωγός. Αύτός πού προσπαθεί νά παρασύρει μέ τό μέρος του τις μάζες μέ τή βοήθεια ψεύτικων υποσχέσεων, κολακείας, διαστρέθλωσης τών γεγονότων κλπ. πρός όφελος του. Είναι ό δήμοκόπος. δημιουργία. Τό προτσές τής άνθρώπινης δραστηριότητας πού δημιουργέ! ποιοτικά νέες υλικές καί πνευματικές άξιες. Ή δ. είναι ή ικανότητα τού άνθρώπου, πού εμφανίζεται στή διάρκεια τής εργασίας νά δημιουργεί άπό τό ύλικό πού τού δίνει ή πραγματικότητα (μέ βάση τή γνώση τών νομοτελειών τού άντικειμενικοΰ κόσμου) νέα πραγματικότητα πού ικανοποιεί τίς πολυποίκιλες κοινωνικές άνάγκες. Τά είδη δ. καθορίζονται άπό τό χαρακτήρα τής δημιουργικής δράσης (δ. τού εφευρέτη, τού οργανωτή, επιστημονική καί καλλιτεχνική δ., θεϊκή χάρη - Πλάτων ή σύνθεση τού συνειδητού μέ τό άσυνείδητο - Σέλιγκ ή «ζωογόνα πνοή τού ασυνειδήτου^ - Ε. Χάρτμαν ή «μυστικιστική διαίσθηση'! - Μπέρξον ή εκδήλωση ένστικτων Φρόιντ). Σύμφωνα μέ τή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία στό προτσές τής δ. συμμετέχουν όλες οι πνευματικές δυνάμεις τού άνθρώπου μαζί καί ή φαντασία, καθώς έπίσης καί ή μαστοριά πού άποκτιέται στήν έκπαίδευση καί τήν πράξη πού είναι άπαραίτητη γιά τήν πραγματοποίηση τής δημιουργικής ιδέας. Οί δυνατότητες δημιουργικής δράσης έξαρτώνται άπό τίς κοινωνικές σχέσεις. Ό κομμουνισμός ξεπερνώντας τήν άλλοτρίωση τής έργασίας καί τών άνθρώπινων ικανοτήτων πού υπάρχουν στήν κοινωνία, πού βασίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία, δημιουργεί δυνατότητες άνάπτυξης όλων τών ειδών δ. καί άνάπτυξης τών δημιουργικών ικανοτήτων κάθε άνθρώπινης προσωπικότητας. δημοκρατία. Μιά άπό τίς μορφές έξουσίας πού χαρακτηρίζεται άπό τήν επίσημη άνακήρυξη τής άρχής τής υποταγής τής μειοψηφίας στήν πλειοψ ηφία καί τήν άναγνώριση τής ελευθερίας καί τής ισονομίας τών πολιτών. Ή άστική επιστήμη, όταν δίνει ορισμό τής δημοκρατίας, περιορίζεται συνήθως μόνο σ' αύτά τά τυπικά γνωρίσματα, πού τά έξετάζει άποσπασμένα άπό τούς κοινωνικοοικονομικούς όρους τής ζωής τής κοινωνίας καί τήν πραγματική κατάσταση. "Ετσι εμφανίζεται ή άντίληψη γιά τή λεγάμενη «καθαρή" δημοκρατία, τήν όποια παραδέχονται οί οπορτουνιστές καί οί ρεφσρμιστές. Στήν πραγματικότητα κάθε δ., σάν μορφή πολιτικής οργάνωσης τής κοινωνίας, «σέ τελευταία άνάλυση υπηρετεί τήν παραγωγή πού καθορίζεται τελικά άπό τίς παραγωγικές σχέσεις τής δοσμένης κοινωνίας^ (Λένιν, "Ατταντα, τόμ. 42, σελ. 276). Σέ σχέση μ' αύτό πρέπει νά παρθει ϋπόψη ή ιστορική έξέλιξη τής δ. καί ή άμεση εξάρτησή της άπό τήν άλλαγή τών κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, άπό τό χαρακτήρα καί τήν οξύτητα τής ταξικής πάλης. Στους ταξικούς άνταγωνιοτικούς κοινωνικούς σχηματισμούς ή δ. où-

71 0%ΜΟΚ/ΜΗ*άϊ έ(7(μμ(%ί%:γ<χΐ; 74 σοσίααίσ,μός^ σιαστικά ύπαρχε) γιά τούς εκπροσώπους τής άρχουσας τάξης. Στήν άστική κοινωνία ή δ. είνα) μορφή κυριαρχίας τής άστίκής τάξης. Σέ σχέση μέ τό φεουδαρχισμό ή άστική δ. άποτελε! ένα νέο ιστορικό στάδιο, επεξεργάζεται Σύνταγμα, δημιουργεί κοινοβούλιο, εισάγει τό γενικό εκλογικό δικαίωμα κλπ. Οί δυνατότητες όμως άξιοποίησης αύτών τών δημοκρατικών δικαιωμάτων άπό τίς πλατιές λαϊκές μάζες, περιορίζονται μέ διάφορους τρόπους, τά τυπικά πολιτικά δικαιώματα δέν εξασφαλίζονται νομικά. Στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού στά άστικά κράτη πραγματοποιείται στροφή άπό τή δ. πρός τήν άντίδραση. Γι' αύτό ή πάλη τών εργαζόμενων μαζών καί όλων τών προοδευτικών δυνάμεων γιά τή δ. άποκτά σοβαρή σημασία σάν ουσιαστικός όρος καί κρίκος τής ταξικής πάλης τού προλεταριάτου γιά τό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Ή σοσιαλιστική δημοκρατία είναι άνώτερη μορφή δημοκρατίας, πραγματική δημοκρατία γιά τήν πλειοψηφία τού λαού, γιά τίς πλατιές έργαζόμενες μάζες. Οικονομική βάση τής σοσιαλιστικής δημοκρατίας είναι ή κοινωνική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Στις σοσιαλιστικές χώρες εφαρμόζεται τό γενικό, άμεσο, ίσο, έκλογικό δικαίωμα (μέ μυστική ψηφοφορία). Ολοι οι πολίτες άνεξάρτητα άπό τό φύλο, τήν ειδικότητα, τή φυλή, έχουν ίσα δικαιώματα στήν πολιτική, οικονομική καί πολιτιστική ζωή, συμμετέχουν στή διοίκηση τοϋ κράτους. Στό σύστημα τής σοσιαλιστικής δημοκρατίας σπουδαία θέση κατέχουν τά όργανα κρατικού ελέγχου καί στή δουλιά αύτών τών οργάνων συμμετέχουν έκατομμύρια έργαζομένων. Στή σοσιαλιστική κοινωνία τά δικαιώματα τών πολιτών εξασφαλίζονται νομικά. Π.χ. τό δικαίωμα έργασίας δέν άνακηρύχνεται άπλά, άλλά καί έξασφαλίζεται νομικά καί πραγματικά, χάρη στήν κατάργηση τής έκμετάλλευσης, τήν έξάλειψη τής άνεργίας κλπ. Σ' αύτό συνίσταται ή ριζική διαφορά άνάμεσα στή σοσιαλιστική και τήν άστική δ. Ή ολόπλευρη άνάπτυξη τής σοσιαλιστικής δ., πού πραγματοποιείται οτό προτσές οικοδόμησης τού κομμουνισμού, θά οδηγήσει στήν άντικατάσταση τού κράτους άπό τήν κομμουνιστική κοινωνική αυτοδιοίκηση. δημοκρατία εσωκομματική. Είναι βασική άρχή τού δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Εξασφαλίζει ίσα δικαιώματα σέ όλα τά μέλη τού Κόμματος στή συζήτηση καί τή λύση τών ζητημάτων τής πολιτικής του, τή συμμετοχή τους στήν κομματική καθοδήγηση, τήν άνάπτυξη τής κριτικής καί αύτοκριτικής. Συντελεί στό άνέβασμα τής συνειδητότητας καί τής δραστηριότητας τών κομμουνιστών, στή στερέωση τής πειθαρχίας καί τής ενότητας τού Κόμματος. "δημοκρατικός σοσιαλισμός'. Επιση μη ιδεολογία τού σύγχρονου ρεφορμισμού πού διατύπωσε τό 1951 στή Φραγκφούρτη τό συνέδριο τής Σοσιαλιστικής Διεθνούς μέ τή διακήρυξη «Οί σκοποί καί τά καθήκοντα τού δημοκρατικού σοσιαλισμού". Ο <<δ.σ." άντιπαρατιθεται στήν ιδεολογία τοϋ μαρξισμού - λενινισμού. Οί θεωρητικές ρίζες τοϋ «δ.σ." πηγάζουν άπό τό κήρυγμα τού ήθικού σοσιαλισμού, πού προπαγανδίζει ό νεοκαντιανισμός. Σύμφωνα μ' αύτή τήν άντίληψ η ό σοσιαλισμός δέν είναι νομοτελειακό προϊόν φυσικοίστορικής έξέλιξης. Πρόκειται γιά ήθικό ιδανικό πού είναι έξισου προσιτό στούς εκπροσώπους όλων τών κοινωνικών στρωμάτων. Επομένως, τό πρόβλημα τοϋ σοσιαλιστικού μετασχηματισμού τής κοι

72 <5%R)M/9art!f05 ovyxevipcjtto/xxr 75 όίαίσθ^σ^ νωνίας είναι, κυρίως, ηθικό πρόδλημα, ζήτημα άναδιαπαιδαγώγησης καί διαπαιδαγώγησης τών άνθρώπων στό πνεύμα τοϋ σοσιαλισμού. Ή ταξική πάλη, ή σοσιαλιστική επανάσταση καί ή δικτατορία τού προλεταριάτου άπορρίπτονται. Ό σοσιαλισμός εμφανίζεται μόνο «δημοκρατικά", δηλαδή, είναι συνέπεια ενός συνόλου κοινωνικών, ιδιαίτερα πολιτιστικών καί παιδαγωγικών μέτρων, πού έφαρμόζονται στά πλαίσια τού αστικού κράτους καί άπό τίς άστικές κυθερνήσεις. Ό σοσιαλισμός υπάρχει σάν «δημοκρατία", δηλαδή σάν μιά άρμονική ενότητα όλων τών κοινωνικών στρωμάτων καί ομάδων, συμπεριλαμβανομένων καί τών καπιταλιστών. λύτες οί ρεφορμιστικές θέσεις βρήκαν τήν έκφρασή τους στό πρόγραμμα τών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων τής Αυστρίας, τής ΟΔ Γερμανίας καί τών άγγλων εργατικών, καθώς καί τών αναθεωρητών στό ελληνικό εργατικό κίνημα. Η άντίληψη τοϋ «δ.σ." έπιδιώκει άντικεψενικά τή διαιώνιση τών βάσεων τής αστικής κοινωνίας. δημοκρατικός συγκεντρωτισμός. Αρχή όργανωτικής συγκρότησης τών κομμουνιστικών καί εργατικών κομμάτων. Σημαίνει τήν εκλογή τών καθοδηγητικών οργάνων άπό κάτω μέχρι πάνω, τήν περιοδική λογοδοσία τους στίς κομματικές οργανώσεις καί τά άνώτερα όργανα, τήν υποταγή τής μειοψηφίας στήν πλειοψηφίά, τήν ύποχρεωτικότητα τών άποφάσεων τών άνώτερων οργάνων γιά τά κατώτερα. Ό δ.σ. άποτελεί έπίσης τή βάση οργάνωσης τοϋ κρατικού μηχανισμού, τών οικονομικών οργάνων, όλων τών κοινωνικών οργανώσεων στήν ΕΣΣΔ καί τίς άλλες σοσιαλιστικές χώρες. διαδοχή (διαδοχικότητα). Αντικειμενική καί άναγκαία συνάρτηση άνάμεσα στό νέο καί στό παλιό προτσές τής εξέλιξης, ένα άπό τά ουσιαστικά γνωρίσματα τοϋ νόμου τής άρνησης τής άρνησης. Ή υλιστική διαλεκτική, σέ άντίθεση μέ τή μεταφυσική, μεταφέρει τό κέντρο βάρους στή μελέτη τών προτσές άνοδικής πορείας έξέλιξης τής φύσης, τής κοινωνίας καί τής γνώσης. Ή γένεση τών μορφών κίνησης τών ϋλης δείχνει πλέον ότι κάθε άνώτερη μορφή κίνησης συνδέεται διαδοχικά μέ τίς κατώτερες, όμως δέν τίς καταργεί άλλά τίς συμπεριλαμβάνει μέσα της καί τίς υποτάσσει. Ή διαλεκτική έννοια τής άρνησης προϋποθέτει όχι μόνο τήν κατάργηση τοϋ παλιού άλλά καί τή διατήρηση καί τήν παραπέρα άνάπτυξη τού προοδευτικού, τού ορθολογικού πού έπιτεύχθηκε στά προηγούμενα στάδια καί πού χωρίς αύτό είναι άδύνατη ή κίνηση πρός τά μπρός ούτε στό είναι ούτε στή γνώση. Ή σωστή κατανόηση τών προτσές τής δ. έχει ιδιαίτερη σημασία γιά τήν άνάλυση τών νομοτελειών τής επιστήμης, τής τέχνης, γιά τήν πάλη ένάντια τόσο στή μή κριτική στάση στίς επιτεύξεις τοϋ παρελθόντος όσο καί στήν αρνητική στάση άπέναντι στήν πολιτιστική κληρονομιά. διαίσθηση (ενόραση). Είναι ή ικανότητα άμεσης γνώσης τής άλήθειας χωρίς προκαταρτικό λογικό συλλογισμό. Στήν προμαρίιστική φιλοσοφία ή δ. θεωρούνταν ειδική μορφή γνωστικής δράσης. Ο Καρτέσιος π.χ. θεωρούσε ότι ή παραγωγική μορφή άπόδειίης βρίσκεται στά άίιώματα ένώ αύτά γίνονται γνωστά καθαρά διαισθητικά χωρίς καμιά άπόδειξη. Σοθαρή θέση κατέχει ή δ. καί στή φιλοσοφία τού Σπινόζα πού τή θεωρούσε «τρίτο είδος" γνώσης, τήν πιό άξιόπιστη καί σπουδαία γνώση πού πιάνει τήν ούσία τών πραγμάτων. Στή

73 <5tcdtxTiMt7 76 &ααίκτ(μ7 σύγχρονη άστική φιλοσοφία καί ψ υ χολογία ή δ. θεωρείται μιά μυστικιστική ικανότητα γνώσης πού είναι άσυμ- 6ί6αστη μέ τή λογική καί τήν πράξη. Ο διαλεκτικός ύλισμός θεωρεί τή δ. σάν άμεση γνώση, ζωντανή παρατήρηση στή διαλεκτική της σχέση μέ τήν έμμεση γνώση. Απορρίπτει κάθε απόπειρα νά έρμηνευθεί ή δ. σάν μιά ύπερλογική, μυστικιστική γνωστική ικανότητα. Δέν πρέπει νά θεωρηθεί ή δ. σάν κάποια παρέκκλιση άπό τούς συνηθισμένους δρόμους γνώσης τής άλήθείας. Ή δ. είναι νομοτελειακή μορφή έκφρασής τους, πού έμμεσοποιειτα) άπό τή λογική σκέψ η καί τήν πράξη. Πίσω άπό τήν ικανότητα πού «ξαφνικά" μαντεύει τήν άλήθεια, στήν πραγματικότητα βρίσκεται ή συσσωρευμένη εμπειρία, οί γνώσεις πού άποκτήθηκαν νωρίτερα. διαλεκτική. Ή επιστήμη γιά τούς πιό γενικούς νόμους κίνησης καί έξέλιξης τής φύσης, τής κοινωνίας καί τής γνώσης. Ή έννοια τής δ. εμφανίστηκε στήν πορεία τής διόρθωσης άκόμα καί τής άπόρριψ ης τού πρωταρχικού νοήματος τού όρου. Ή άρχαία ελληνική φιλοσοφία ύπογράμμισε ιδιαίτερα ότι όλος ό κόσμος είναι εύμετάθλητος, θεωρούσε τήν πραγματικότητα σάν προτσές, φώτισε τό ρόλο πού παίζει σ' αύτή τή διαδικασία ή μετατροπή κάθε ιδιότητας στό άντίθετό της ( Ηράκλειτος, μερικότερα σι υλιστές τής σχολής τής Μιλήτου, Πυθαγόρειοι). Αρχικά μέ τόν όρο δ. έννοούνταν ή τέχνη τού διαλόγου, τής συζήτησης, α) Ή ικανότητα νά διεξάγεται ή συζήτηση μέ έρωτήσεις καί άπαντήσεις. β) Ή τέχνη τής ταξινόμησης τών εννοιών, τού διαχωρισμού τών πραγμάτων σέ γένη καί είδη. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι εφευρέτης τής δ. είναι ό Ζήνων ό 'Ελεάτης, πού ύπόθαλε σέ άνάλυση τίς άντιθέσεις πού εμφανίστηκαν όταν έγινε προσπάθεια νά κατανοηθούν οί έννοιες τής κίνησης καί τού συνόλου. Ό ίδιος ό Αριστοτέλης ξεχωρίζει τή «δ." άπό τήν «άναλυτικήκ σάν επιστήμη γιά τίς πιθανές γνώμες άπό τήν επιστήμη γιά τήν άπόδειξη. Ο Πλάτωνας όρισε τό πραγματικό είναι σάν ταυτόσημο καί άναλλοίωτο, παρ' όλα όμως αύτά, στούς διαλόγους του Σοφιστές καί Παρμεν/δ^ς υποστηρίζει διαλεκτικά συμπεράσματα: ότ< δηλαδή τά άνώτατα γένη τού σύμπαντος μπορούν νά κατανοηθούν μέ τέτιο τρόπο, ώστε τό καθένα άπ' αύτά υπάρχει καί δέν υπάρχει, είναι καί δέν είναι ίσο μέ τόν εαυτό του, ταυτίζεται μέ τόν έαυτό του καί μετατρέπεται στό δικό του «έτερο*. Γι' αύτό τό είνα/ περικλείει μέσα του τήν άντίθεση: είναι ενιαίο καί συνολικό (πολλαπλό), αιώνιο καί παροδικό, άναλλοίωτο καί μεταθλητό, βρίσκεται σέ κατάσταση ηρεμίας, είναι άκίνητο καί κινείται. Ή άντίθεση άποτελε! άπαραίτητο όρο παρόρμησης τής ψυχής σέ στοχασμό. Κατά τόν Πλάτωνα αύτή ή τέχνη είναι ή τέχνη τής διαλεκτικής. Στήν έποχή τού φεουδαρχισμού, τού σχολαστικισμού, τή δ. άρχισαν νά τή λένε τυπική λογική καί τήν άντιπαραθέτουν στή ρητορική. Τήν έποχή τής Αναγέννησης, ό Ν. Κουζάνος καί ό Μπρούνο διακήρυξαν τή διαλεκτική ιδέα γιά τή «σύμπτωση τών άντιθέσεων. Αργότερα παρά τήν κυριαρχία τής μεταφυσικής ό Ντεκάρτ καί ό Σπινόζα δίνουν πολλά δείγματα διαλεκτικής σκέψης. Τό 18ο αιώνα στή Γαλλία ξεχωρίζουν γιά τόν πλούτο τών διαλεκτικών ιδεών τους ό Ρουσώ καί ό Ντιντερό. Σημαντικό στάδιο στήν άνάπτυξη τής δ., πριν τήν εμφάνιση τού μαρξισμού, άποτέλεσε ό κλασικός γερμανικός ιδεαλισμός, πού άντίθετα άπό τό μεταφυσικό ιδεαλισμό στήν πραγματικότητα είδε όχι μόνο τό άντικείμενο

74 άίααΐχτίκτ? 77 όίααίτίτίχόζ ναίσ^ίόζ τής γνώσης άλλά καί τή θεωρούσε σάν αντικείμενο δράσης. Πρώτος ό Κάντ άνοιξε τό ρήγμα στή μεταφυσική, εΐσάγοντας τήν ιδέα τής εξέλιξης στή γνώση τής φύσης καί άναπτύσσοντας τίς διαλεκτικές ιδέες γιά τίς «άντινομίες". Αργότερα ό Φίχτε ανάπτυξε τήν «άντιθετική" μέθοδο έξαγωγής τών κατηγοριών πού περιείχε σπουδαίες διαλεκτικές ιδέες. Ό Σέλιγκ ανάπτυξε τή διαλεκτική αντίληψ η τών προτσές τής φύσης. Ανώτατο στάδιο στήν άνάπτυξη τής προμαρξιστικής διαλεκτικής είναι ή ιδεαλιστική δ. τού Χέγκελ. ΌΧέγκελ «γιά πρώτη φορά παρέστηοε ολο τό φυσικό, ιστορικό καί πνευματικό κόσμο μέ τή μορφή του προτσές, δηλαδή, σάν μιά διαρκή κίνηση, άλλαγή, μεταμόρφωση καί εξέλιξη κι έκανε προσπάθεια νά άποκαλόψει τήν εσωτερική συνάρτηση αύτής τής κίνησης και τής εξέλιξης" (Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς, Άπαντα, τόμ. 20, σελ. 23). Πραγματικά επιστημονική άντίληψ η τής δ. δημιούργησαν μόνο οι Μάρξ καί "Ενγκελς. Άπορρίπτοντας τό ίδεαλιοτικό περιεχόμενο τήςχεγκελιανής φιλοσοφίας οικοδόμησαν τή δ. στή βάση τής ύλιστικής άντίληψης τού ιστορικού προτσές και τής έξέλιξης τής γνώσης, τής γενίκευσης τών πραγματικών προτσές που αυντελούνται στη φύση, στήν κοινωνία καί στή νόηση. Ή επιστημονική δ. συνδυάζει οργανικά τούς νόμους κίνησης καί έξέλιξης τόσο τού είναι όσο καί τής γνώσης, γιατί καί τά δυό ταυτίζονται στό περιεχόμενό τους, διαφέρουν μόνο στή μορφή. Γι' αύτό ή υλιστική δ. δέν είναι μόνο «όντολογική" άλλά καί γνωσιολογική διδασκαλία, λογική πού εξετάζει τή νόηση καί τή γνώση τόσο στό γίγνεσθαι όσο καί στήν έξέλιξή τους, μιά καί τά πράγματα καί τά φαινόμενα είναι αύτό πού γίνονται στό προτσές τής έξέλιξης. Μέσα τους, εσωτερικά σάν τάση ένυπάρχει τό μέλλον τους, αύτό πού θά γίνουν. Κύρια κατηγορία τής ύλιστικής δ. είναι ή άντίθεση. Στή διδασκαλία γιά τις άντιθέσεις ή δ. άποκαλύπτει τήν κινητήρια δύναμη καί τήν πηγή κάθε έξέλιξης. Σ' αύτή τή διδασκαλία ύπάρχει τό κλειδί γιά τήν κατανόηση όλων τών άλλων κατηγοριών καί τών άρχών τής διαλεκτικής έξέλιξης: άνάπτυξη μέ τή μετατροπή τών ποσοτικών άλλαγών σέ ποιοτικές, διακοπή τής βαθμιαίας έξέλιξης, άλματα, άρνηση τής άφετηρίας τής έξέλιξης καί άρνηση τής ίδιας τής άρνησης, επανάληψη σέ άνώτερη βάση μερικών πλευρών, σημείων τής άρχικής κατάστασης κλπ. Ή τέτια άντίληψη τής έξέλιξης κάνει τή δ. νά ξεχωρίζει άπό κάθε μορφή χυδαίων, έξελικτικών άντιλήψεων πού χαρακτηρίζουν τίς σύγχρονες άστικές καί ρεφορμιστικές θεωρίες. Ή υλιστική δ. είναι φιλοσοφική μέθοδος έρευνας τής φύσης καί τής κοινωνίας. Ή έπαναστατική ούσία τής υλιστικής δ., πού δέν παραδέχεται καμιά στασιμότητα καί άκινησία, τήν κάνει όπλο πρακτικού μετασχηματισμού τής κοινωνίας, πού βοηθάει στόν άντικειμενικό υπολογισμό τών ιστορικών άναγκών τής κοινωνικής έξέλιξης, συμβάλλει στήν πρόοδο τής άνθρωπότητας. διαλεκτικός ύλίσμός. Φιλοσοφία τού μαρξισμού - λενινισμού. Επιστήμη γιά τούς πιό γενικούς νόμους κίνησης καί έξέλιξης τής φύσης, τής κοινωνίας καί τής γνώσης. Επιστημονική φιλοσοφική κοσμοθεωρία καί γενική μεθοδολογία γνώσης τού άντικειμενικού κόσμου καί τής έπαναστατικής δράσης. Εμφανίστηκε σάν σύνθεση, γενίκευση τής ιστορίας τής έξέλιξης τής φιλοσοφίας, τής επιστήμης καί τής κοινωνικής πράξης. Οι σημαντικότερες άρχές τού δ.ΰ. διατυπώθηκαν τήν τέταρτη δεκαετία τού 19ου αιώνα άπό τούς Κ. Μάρξ και Φ. "Ενγκελς μέ

75 όίΰώείίτίκός t!<îî(?//cç 78 βάση τήν κριτική τής ίδεαλιοτικής διαλεκτικής καί τού θεωρητικού υλισμού, άναπτύχθηκαν καί θεμελιώθηκαν παραπέρα ατά έργα τού Β.ί. Λέvtv. Ό δ.ύ. άποτελεί μιά οργανική ενότητα τού υλισμού καί τής διαλεκτικής. Ξεκινάει άπό τήν άποψη ότι ή ύλη είναι τό μοναδικό θεμέλιο τού κόσμου, παραδέχεται τήν καθολική άλληλουχία τών πραγμάτων καί τών φαινομένων, τήν κίνηση καί τήν εξέλιξη τού κόσμου σάν άποτέλεσμα τών εσωτερικών του αντιθέσεων. Κεντρική κατηγορία τού δ.ύ. είναι ή ύλη, βασικές μορφές ύπαρξής της είναι ή κίνηση, ό χώρος καί ό χρόνος. Τήν ούσία τής διαλεκτικής άντίληψης τής κίνησης κι εξέλιξης τού άντικειμενικού κόσμου καί τής γνώσης εκφράζουν οί νόμοι τού δ.ύ. άνάμεσα στούς οποίους βασικοί είναι: τής ενότητας καί τής πάλης τών άντίθέτων, τής μετατροπής τών ποσοτικών άλλαγών σέ ποιοτικές, τής άρνησης τής άρνησης. Τό άντικείμενο τού δ.ύ., οί άρχές καί οι νόμοι του άπσκαλύπτονται στίς κατηγορίες: ποιότητα καί ποσότητα, άντίθεση, αιτιότητα, ούσία καί φαινόμενο, περιεχόμενο καί μορφή, τυχαίο καί άναγκαιότητα, δυνατότητα καί πραγματικότητα κ.ά. Σημαντικότατη άρχή τού δ.ύ. είναι ή σύμπτωση (είτε ενότητα) τής διαλεκτικής, τής λογικής καί τής γνωσίοθεωριας, πού έκφράζει τήν ενότητα τών νόμων τού είναι καί τής γνώσης. Άφετηριακά σημεία τής γνωσίοθεωριας τού δ.ύ. είναι ή άρχή τής άντανάκλασης, ή επέκταση τής υλιστικής διαλεκτικής στόν τομέα τής γνώσης, ή πράξη σάν βάση τής γνώσης καί κριτήριο τής άλήθειας. Ό δ.ύ. είναι κοσμοθεωρητικό και' μεθοδολογικό θεμέλιο τής σύγχρονης επιστήμης και τής γνώσης τής κοινωνίας, τής επαναστατικής μεταμορφωτικής δράσης τών κομμουνιστικών κομμάτων. Ο δ.ύ. άποτελεί άδιάσπαστη ενότητα μέ τόν ιστορικό ύλιομό Ο δ.ύ. άναπτύοσεται διαρκώς κα πλουτίζεται στήν πορεία τής επιστημονικής καί κοινωνικής προόδου. διανόηση. Τό κοινωνικό στρώμα πού άσχολείται έπαγγελματικά μέ τήν πνευματική κυρίως σύνθετη έργασία, μέ τήν άνάπτυξη καί διάδοση τού πολιτισμού. Τόν όρο δ. είσήγαγε ό συγγραφέας Π. Ντ. Μπομπαρι'κιν στή δεκαετία καί άπό τή ρωσική πέρασε στίς άλλες γλώσσες. Ή δ. είναι άνομοιογενής στή σύνθεσή της καί άνήκει είτε τάσσεται μέ τό μέρος διάφορων κοινωνικών τάξεων πού τά συμφέροντά τους κατανοεί, εκφράζει καί ύπηρετεί. Προϋπόθεση έμφάνισης τής δ. ήταν ό κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας σέ πνευματική καί χειρωνακτική. Ή δ. γεννήθηκε στή δουλοχτητική καί φεουδαρχική κοινωνία, όπου τό μονοπώλιο τής πνευματικής εργασίας άνήκε στίς κυρίαρχες τάξεις καί πήρε σημαντική άνάπτυξη στόν καπιταλισμό. Στίς συνθήκες τής έπιστημσνικοτεχνικής επανάστασης αύξάνει ό άριθμός καί ό ρόλος τής δ., καθώς καί ή κοινωνική διαφοροποίησή της. "Ενα μέρος τής σύγχρονης δ. στίς καπιταλιστικές χώρες άνήκει άμεσα στήν άστική τάξη (γύρω στά 5%), στή μικροαστική τάξη (5-10%). 'Ωστόσο ή κυρίαρχη τάση συνίσταται στή μετατροπή τής βασικής μάζας τής δ. σέ προλετάριους, πού συντελεί στό νά προσεγγίζει πρός τούς όρους έργασίας καί άπό τήν ύλική θέση της μέτήν έργατική τάξη. Στίς συνθήκες τού καπιταλισμού έμφανίζεται επίσης ή «εργατική δ.". Σημαντικό μέρος τής δ. παίρνει όλο καί πιό δραστήρια μέρος στόν ταξικό άντιμονοπωλιακό άγώνα σάν σύμμαχος τής έργατικής τάξης. Μετά τή σοσιαλιστική επανάσταση διαμορφώνεται ή νέα δ., πού συγχω-

76 <$iap#pa*ttxtç ^εταρρν%ώκί$ 79 ôtapx^i επανάοτασ?? νεΰεται μέτήν παλιά σέ μιά ένιαία σοσιαλιστική λαϊκή δ. πού συμμετέχει δραστήρια, μέ τήν καθοδήγηση τής εργατικής τάξης καί τού κομμουνιστικού κόμματος στή σοσιαλιστική καί κομμουνιστική οικοδόμηση. Ταυτόχρονα πραγματοποιείται προσέγγιση όλων τών τάξεων καί στρωμάτων τής κοινωνίας. διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Όρος που μπήκε οέ κυκλοφορία στίς χώρες τού άναπτυγμένου καπιταλισμού στά μέσα τής πέμπτης δεκαετίας τού 20ού αιώνα, γιά τόν καθορισμό κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, πού, άν καί δέν έχουν άμεσα σοσιαλιστικό χαρακτήρα, θίγουν όμως τά οικονομικά καί πολιτικά θεμέλια τής κυριαρχίας τού μονοπωλιακού κεφαλαίου. Τόν όρο αύτό χρησιμοποιούν όλατά κόμματα τών καπιταλιστικών χωρών. Οί δ.μ. προδάλλουν σάν σημαντικότατο στοιχείο τής πολιτικής στρατηγικής αυτών τών κομμουνιστικών κομμάτων, ή όποια άποθλέπει στήν ειρηνική έξέλιξη τής σοσιαλιστικής επανάστασης, στήν οργανική ενότητα τής πάλης γιά τό σοσιαλισμό μέ τήν πάλη γιά τή δημοκρατία. διαρκής επανάσταση. Ανοδική πορεία τού έπαναστατικού προτσές, πού αρχίζει άπό τίς άστικοδημοκρατικές εκδηλώσεις ένάνπα στούς φεουδαρχικούς θεσμούς καί φτάνει ώς τήν πάλη ενάντια στόν καπιταλισμό, ώς τήν κοιτάληψη τής εξουσίας άπό τό προλεταριάτο. Οι Κ. Μάρξ καί Φ. ΐνγκελς διατύπωσαν μέ πολύ άκρίθεια τήν ιδέα τής δ.έ. στήν τήςκεντρ/κής Επιτροπής πρός τήν ΐνωση τών Κ ομουνιστών. θεωρούσαν τήν δ.έ. ένα προτσές όξύτατης ταξικής πολιτικής πάλης, πού κατά καιρούς θά έφτανε ώς τόν εμφύλιο πόλεμο. Στή διάρκεια αυτής τής πάλης τό προλεταριάτο στήν άρχή άγωνίζεται ένάντια στή φεουδαρχική άντίδραση, σέ συμμαχία μέ όλες τίς τάξεις πού τάσσονται ενάντιά της, και μετά παλεύει ένάντια στή μεγάλη άστική τάξη καί τίς πολιτικές δυνάμεις πού τήν εκπροσωπούν. Τέλος, παλεύει ένάντια στούς μικροαστούς δημοκράτες καί τήν ψευτοσοσιαλιστική φρασεολογία τους. Οί έμπειρίες τής ταξικής πάλης στίς νέες συνθήκες τού ιμπεριαλισμού δείχνουν ότι είναι άπαραίτητη ή παραπέρα θεωρητική έπεξεργασία τών προβλημάτων στό φώς τών νέων συνθηκών. Ή άπλή σχηματοποίηση τής μαρξιστικής ιδέας τής δ.έ., ή άντικατάστασή της μέτήν τροτσκιστική ιδέα τής «έξελιχτικής επανάστασης" σημαίνει διαστρέβλωση τής ούσίας τού μαρξισμού, οδηγεί στό μικροαστικό ύπερεπαναστατισμό τόν όποιο άπορρίπτει ό μαρξισμός-λενινισμός. Πραγματική έπιστημονική άνάπτυξη τής μαρξιστικής ιδέας τής δ.έ. ήταν ή λενινιοτική θεωρία τής εξέλιξης τής άστικοδημοκρατικής επανάστασης σέ σοσιαλιστική. Ή λενινιοτική θεωρία στηριζόταν στήν έπιστημονική όριοθέτηση τών δύο σταδίων τής έπανάστασης: τής πάλης γιά δημοκρατικούς μετασχηματισμούς καί τής πάλης γιά τό σοσιαλισμό μέ τήν έπεξεργασία τής στρατηγικής καί ταχτικής γιά τό κάθε στάδιο. Ή λενινιοτική θεωρία τής εξέλιξης τής δημοκρατικής έπανάστασης σέ σοσιαλιστική εθετεσάν βασικούς όρους τή σταθερή συμμαχία τής έργατικής τάξης μέ τήν άγροτιά, τήν άποφασίοτική πάλη ένάντια στήν άστική τάξη γιά τήν ήγεμονια τού προλεταριάτου στήν άστικοδημοκρατική επανάσταση. Σέ σχέση μ' αύτό, έθεσε τό ζήτημα γιά τή δυνατότητα δημιουργίας τέτ)ας έπαναστατικής κυβέρνησης πού θά ήταν δικτατορία τού προλεταριάτου καί τής άγροτιάς, επαναστατική δημοκρατική δικτατορία τού λαού.

77 όίαφορά 80 όίαφωτίσ/λ)ς Ο μαρξισμός - λενινισμός υποστηρίζει τήν άποψ η ότι τό προλεταριάτο μπορεί καί πρέπει νά συμθάλλα στήν άνάπτυξη τών επαναστατικών προτσές όχι μόνο άπό τά κάτω, μέ τή μαζική δράση, άλλά καί άπό τά πάνω, παίρνοντας μέρος στήν επαναστατική - δημοκρατική κυβέρνηση. Στήν πορεία άνάπτυξης τοϋ άπελευθερωτικού κινήματος δικαιώθηκε ολοκληρωτικά ή μαρξιστικολενινιστική ίδέατήςδ.έ., ή ίδέατήςέξέλιξηςτής άστικοδημοκρατικής επανάστασης σέ σοσιαλιστική. διαφορά. Στοιχείο άπαραίτητο κάθε ενότητας, ιδιομορφία κάθε πράγματος, φαινομένου, προτσές πού χαρακτηρίζει τήν εσωτερική τους άντιθετικότητα, τήν έξέλιξή τους. Ή δ. πηγάζει υποχρεωτικά άπό τήν αύτοκίνηση τής ύλης, άπό τή διαλεκτική διχοτόμηση τού ενιαίου, άπό τήν εμφάνιση τών άντιθέσεων. Οι δ. ενυπάρχουν στά πράγματα, οί άμοιθαΐεςτους σχέσεις χαρακτηρίζουν τήν εσωτερική άντικειμενική λογική τής έξέλιξης. Πρέπει νά ξεχωρίζονται οί εσωτερικές άπό τίς έξωτερικές διαφορές πού δέ συνδέονται άμεσα μέ τήν άνάπτυξη τού δοσμένου συγκεκριμένου πράγματος. Οί έξωτερικές δ. δείχνουν μόνο ότι τό δοσμένο πράγμα διαφέρει άπ' όλα τά άλλα σάν κάτι άνεξάρτητο καί σχετικά σταθερό. Οί έσωτερικές δ. σημαίνουν ότι τό πράγμα στό προτσές τής εξέλιξής του γίνεται δήθεν διαφορετικό παραμένοντας ταυτόχρονα όπως είνα). Σ' αύτή τή διαδικασία έκδηλώνετα) άνάγλυφα ή ενότητα ταυτότητας καί διαφοράς. Ή δ. χαρακτηρίζει τό άρχικό στάδιο τής άντίθεσης, είναι «άντίθεση άφεαυτήςχ, είνα) άντίθεση πού δέν έκτυλίχθηκε, δέν άναπτύχθηκε. Συνάμα δέν επιτρέπεται νά διαχωριστούν, ν' άποσπαστούν οί έσωτερικές άπό τίς έξωτερικές δ. Οί εσωτερικές διαφορές στήν πορεία έξέλιξης τού προτσές καί άπόσπασης αύτών ή τών άλλων πλευρών τού εξελισσόμενου φαινομένου μόνες τους μπορούν νά μετατραπούν σέ έξωτερικές. Άπό τό άλλο μέρος οί έξωτερικές δ. άποτελούν άπαραίτητη συμπλήρωση τών έσωτερικών, μπορεί ν' άπστελέσουν ένα ιδιόρρυθμο κίνητρο (ώθηση) γιά τήν εμφάνιση τών τελευταίων. διαφωτισμός. Κοινωνικό πολιτικό ρεύμα. Οί έκπρόσωποί του θεωρούσαν ότι μπορούν νά έξαλειφθούν οί άδυναμίες τής κοινωνίας, ν' άλλάξει ό χαρακτήρας της, ή πολιτική, ό τρόπος ζωής, μέ τή διάδοση τών ιδεών του άγαθοϋ, τής δικαιοσύνης καί τών επιστημονικών γνώσεων. Βάση τού δ. άποτέλεσε ή ίδεαλιοτική άντίληψη, ότι ή συνείδηση παίζει καθοριστικό ρόλο στήν έξέλιξη τής κοινωνίας, ή έπιθυμία νά έξηγηθοϋν οί άρνητικές πλευρές τής κοινωνίας μέ τήν άμάθεια τών άνθρώπων, μέ τό ότι δέν κατανοούν τήν ίδια τή δική τους φύση. Οί διαφωτιστές δέν ύπολόγιζαντήν αποφασιστική σημασία τών οικονομικών όρων έξέλιξης καί γι' αυτό δέν μπορούσαν ν' άποκαλύψουν τούς άντικειμενικούς νόμους τής κοινωνίας. Απεύθυναν τά κηρύγματά τους πρός όλες τίς τάξεις καί τά στρώματα τής κοινωνίας καί κυρίως στην εξουσία τών πλουσίων. Ο δ. διαδόθηκε πολύ στήν έποχή τής προετοιμασίας τών άστικών επαναστάσεων κι έκφραζε τήν άστική καί μικροαστική ιδεολογία. Διαφωτιστές ήταν οί Βολταιρος, Ρουσώ, Μοντεσκιέ, Χέρντνερ, ).Φ. Σίλερ, Γκαΐτε, Ντεονίτσκι, Κοζέλσκι κ.ά. Ή δράση τους συντέλεσε άρκετά στήν υπονόμευση τής επίδρασης τής έκκλησιαστικής φεουδαρχικής ιδεολογίας. Οί δ. άγωνίζονταν άποφασιστικά όχι μόνο ένάντια στήν έκκλησία, άλλά καί ένάντια ατά θρησκευτικά δόγματα, ενάντια στίς οχο-

78 όίί#νέζ όίίταίο 81 λαστικές μέθοδες σκέψης. Ο δ. άσκησε σημαντική έττίδραοη στή διαμόρφωση τών κοινωνιολογικών άντιλήψ εων τού 18ου αιώνα. Ο δ. t!vat ptûμα πού δέν άσκεί σήμερα κάποια έπίδραση στήν κοινωνική σκέψη. Οί ιδέες του όμως καί σήμερα είναι διαδομένες άνάμεσα στή μή μαρξιστική διανόηση. διεθνές δίκαιο. Είναι τό σύνολο τών νομικών αρχών καί κανόνων πού ρυθμίζουν τις σχέσεις όνάμεσα οτά κράτη. Κύρια υποκείμενα τού δ.δ. είναι τά κράτη καί εκτός άπ' αύτά οί λαοί, τά έθνη πού κάνουν αγώνα γιά κρατική άνεξαρτηοία καί διεθνή οργάνωση. Τό σύγχρονο δ.δ. περιέχει κοινώς αναγνωρισμένε^ καί υποχρεωτικές γιά όλα τό κράτη άρχές καί κανόνες συμπεριφοράς τών υποκείμενων τών διεθνών σχέσεων οί όποιες δημιουργούνται διαμέσου τών συμφωνιών άνάμεσα οτά υποκείμενα όπως π.χ. οί αρχές τής ειρηνικής συνύπαρξης, τής μή επίθεσης, τής αυτοδιάθεσης τών λαών, τής ειρηνικής ρύθμισης τών διαφορών, τοϋ σε8ασμού τών δικαιωμάτων τού ανθρώπου κλπ. Οί βασικές άρχές τού δ.δ. κατοχυρώνονται στόν Καταστατικό Χάρτη τού ΟΗΕ ίβλ. λ. δίκαιο). Δκθνής 1η (Διεθνής Ένωση Εργατών). Είναι ή πρώτη μαζική διεθνής οργάνωση τού προλεταριάτου. Οργανωτές καί καθοδηγητές της ήταν οί Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς. ιδρύθηκε στίς στό Λονδίνο. Ο Μάρξ σύνταξε τό '/δρυτ/κό Μαν/<ρεοτο τ/?ς Διεθνούς Ένωσης τών Εργατών, τό Καταστατικό, τίς περισσότερες εκκλήσεις καί αποφάσεις τής 1ης Διεθνούς, όπου άναπτύσσονταν οί σπουδαιότερες προγραμματικές καί τακτικές θέσεις τού μαρξισμού. Οί Μάρξ καί Ένγκελς, οτηριζόμενοι στούς πρωτοπόρους εργάτες, διεξήγαν άγώνα στήν 1η Διεθνή ενάντια στούς προυντονιστές, τούς μπακουνιστές, ενάντια στ' άλλα όπορτουνιστικά καί σεχταριοτικά στοιχεία, πού ολοκληρώθηκε μέ τή νίκη τού μαρξισμού στίς γραμμές τής 1 ης Διεθνούς. Στίς άρχές τού 1870 στή Γενεύη δημιουργήθηκε τό ρωσικό τμήμα τής 1ης Διεθνούς πού έξέλεξε τόν Μάρξ εκπρόσωπό του οτό Γενικό Συμθούλιο. Ή 1η Διεθνής τάχθηκε υπέρ τής Παρισινής Κομμούνας τό Μέλη της πήραν δραστήριο μέρος στή δράση τής Κομμούνας. Τά συνέδρια τής 1ης Διεθνούς ήταν τά έξής: τό 1866 στή Γενεύη, τό 1867 στή Λωζάνη, τό 1868 στίς Βρυξέλες, τό 1869 στή Βασιλεία, μετά τη Συνδιάσκεψ η τού Λονδίνου 1871, τό 1872 στή Χάγη. Τό 5ο Συνέδριο τής Χάγης πήρε άπόφαση γιάτή μεταφορά τών καθοδηγητικών οργάνων τής 1 ης Διεθνούς στίς ΗΠΑ. Έξαιτίας τής άντίδρασης καί τής άστυνομικής τρομοκρατίας στή δεκαετία ή δράση τής 1ης Διεθνούς στήν Ευρώπη σταμάτησε. Τυπικά ή 1η Διεθνής διαλύθηκε τό Ή 1η Διεθνής διαδίδοντας τό μαρξισμό άνάμεσα στούς πρωτοπόρους εργάτες καί συντρίθοντας ιδεολογικά τούς εχθρούς του, προετοίμασε τίς προϋποθέσεις τής δημιουργίας μαζικών σοσιαλιστικών εργατικών κομμάτων τών ξεχωριστών κρατών, συνέθαλε στήν άνάπτυξη τού προλεταριακού διεθνισμού. Διεθνής 2η. Διεθνής "Ενωση τών σοσιαλιστικών κομμάτων, πού ιδρύθηκε τό 1889 στό Παρίσι μέ τήν άμεση συμμετοχή τού Φ. "Ενγκελς. Συνέθαλε στή διάδοση τού μαρξισμού καί στήν άποκατάσταση τών σχέσεων άνάμεσα στά σοσιαλιστικά κόμματα. Ή πρώτη περίοδος τής δράσης τής 2ης Διεθνούς χαρακτηρίστηκε άπό τήν όξύτατη πάλη έναντίον τού άναρχισμοΰ,

79 82 πού έληξε μέ άποφασιστική νίκη τού μαρξισμού. Μετά τό θάνατο τού "Ενγκελς τό 1895 στή 2η Διεθνή άρχισαν νά δυναμώνουν οϊ δεξιές όπορτουνιστικές τάσεις, ττού ύπερίσχυσαν μέ τό πέρασμα στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού. Τόν οπορτουνισμό στή 2η Διεθνή (ρεθιζιονισμό καί κεντρισμό) τόν πολέμησε ή επαναστατική κατεύθυνση πού ειχε ηγετική δύναμη τό μπολσεβίκικο κόμμα μέ έπικεφαλήςτόν Β.ί. Λένιν. Τήν άνάπτυξη τής πάλης άνάμεσα στήν επαναστατική καί όπορτουνιστική κατεύθυνση έκφραζαν τά συνέδρια τής 2ης Διεθνούς: τοϋ Παρισιού 1889, τών Βρυξελών 1891, τής Ζυρίχης 1893, τού Λονδίνου 1896, τού Παρισιού 1900, τού "Αμστερνταμ 1904, τής Στουτγάρδης 1907 καί τής Κοπεγχάγης Στά δύο τελευταία συνέδρια συμμετείχε καί όλένινπού προσπαθούσε νά συσπειρώσει τούς άριστερούς στό παγκόσμιο εργατικό κίνημα. Τό 1912 έγινε τό έκτακτο συνέδριο τής 2ης Διεθνούς στή Βασιλεία πού ψήφισε τό Μανιφέστο. Μέ τήν έναρξη τού Α Παγκόσμιου Πολέμου οι οπορτουνιστές αρχηγοί τής 2ης Διεθνούς, παρά τίς αποφάσεις τών συνεδρίων της, υπεράσπισαν τήν ιμπεριαλιστική πολιτική τών άστικών τους κυδερνήσεων. Μέσα σέ συνθήκες ιδεολογικής καί πολιτικής χρεωκοπίας τής 2ης Διεθνούς τό κόμμα τών μπολσεθίκων άρχισε τή δουλιά γιά τή συσπείρωση τών άριστερών διεθνιστών στό διεθνές εργατικό κίνημα. Μετά τή νίκη τής 'Οκτωβριανής Επανάστασης τό 1917 στή Ρωσία καί τήν άνοδο τού επαναστατικού κινήματος, άρχισαν νά δημιουργοΰνται τά επαναστατικά μαρξιστικά κόμματα πού ίδρυσαν τό 1919 τήν Κομμουνιστική Διεθνή. Οί δεξιοί άρχηγοί τής σοσιαλδημοκρατίας μετά τή διάλυση τής 2ης Διεθνούς άρχισαν τή δημιουργία διεθνών σοσιαλρεφορμιστικών ενώσεων: Διεθνής τής Βέρνης ( ), 2 1/2 Διεθνής ( ), Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνής (άπό τό 1923 ώς τό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο). Τό 1951 ένα μέρος τών σοσιαλιστικών κομμάτων μέ έπικεφαλής ρεφορμιστές, ενώθηκαν στή Σοσιαλιστική Διεθνή. 4η Διεθνή ονόμασαν τή διεθνή τους ένωση οι τροτσκιστές τό 1938 στό Παρίσι. Υπήρξε άκόμα καί ή Αναρχική Διεθνής πού δημιουργήθηκε τό άπό τή μειοψηφία τών άναρχικών πού είχε διαγράψει ή 1η Διεθνής. Διεθνής 3η (Κομμουνιστική Διεθνής). Διεθνής επαναστατική προλεταριακή οργάνωση πού συνένωσε τά κομμουνιστικά κόμματα διάφορων χωρών. Είναι ό ιστορικός κληρονόμος τής 1ης Διεθνούς καί τών καλύτερων παραδόσεων τής 2ης Διεθνούς. Στίς 2-6 Μάρτη 1919 συνήλθε στή Μόσχα τό 1ο Ιδρυτικό Συνέδριο τής 3ης Διεθνούς. Τό 2ο Συνέδριο (19/7-17/ άρχισε στήν Πετρούπολη καί τελείωσε στή Μόσχα) ένέκρινε τό Καταστατικό καί τούς 21 όρους τής Διεθνούς, καθώς καί προγραμματικές άποφάοεις γιά τό άγροτικό καί τό έθνικοαποικιακό ζήτημα. Σσδαρό ρόλο στόν ιδεολογικό έξοπλισμό τών κομμουνιστικών κόμμάτων έπαιξε τό βιθλίο τού Λένιν Ο άρ<στερ/σμός πα<δ'κή άρρώσπα τού κομμουνισμού, πού έκδόθηκε πριν άπό τό Συνέδριο. Τό 3ο Συνέδριο (22/6-12/7/1921 στή Μόσχα) έθαλε τό καθήκον τής κατάκτησης τής πλειοψηφίας τής έργατικής τάξης μέ βάση τήν τακτική τού ενιαίου μετώπου. Τό Συνέδριο ένέκρινε τήν εισήγηση καί τίς θέσεις τού Λένιν γιά τήν τακτική τού Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Τό 4ο Συνέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνούς άρχισε στήν Πετρούπολη και τελείωσε στή Μόσχα (5/11-5/12/

80 κατα/ίερίσ/νός εργασίας ). Ένέκρινε τίς θέσεις γιά τήν τακτική τού ενιαίου μετώπου καί τήν εισήγηση τού Λένιν: 7α 5 χρόνια τ^ς Ρωσικής έττανάοτασ^ς «or/ ο/ rrpooτττίκές τής παγκόσμιας επανάστασής. Τό 5ο Συνέδριο (17/6-8/7/1924 στή Μόσχα) έκανε εκτίμηση τών διδαγμάτων καί τής πείρας τών ταξικών μαχών του , υπογράμμισε τήν πρωταρχική σημασία τής μπολοε8ικοποίησης τών κομμουνιστικών κομμάτων. Τό Συνέδριο ένέκρινε τίς όποφάσειςτοϋ ΡΚΚ(μπ.),πού καταδίκαζε τήν τροτσκιστική ομάδα. Τό 6ο Συνέδριο (17/7-1/9/1928 στή Μόσχα) ένέκρινε τό πρόγραμμα τής Κομμουνιστικής Διεθνούς καί καθόρισε τή γραμμή τακτικήςτών κομμουνιστικών κομμάτων μέ βάση τίς προοπτικές τής προλεταριακής επανάστασης σάν άμεσο καθήκον. Τό 7ο Συνέδριο τής ΚΔ (25/7-20/8/ 1935 στή Μόσχα) συνήλθε σέ συνθήκες όξυνσης τού κινδύνου τού φασισμού καί τού πολέμου καί μπήκε στήν ιστορία σάν συνέδριο πάλης γιά ενιαίο εργατικό καί λαϊκό μέτωπο. Τό Συνέδριο άκουσε τήν εισήγηση το υ Γκ. Ντψίτρόφ Ή επίθεσή τού φασισμού καί τά καθήκοντα τής Κομμουν?σπκής Διεθνούς στήν πάλη γ<ά τήν ενότητα τής έργαπκής τάξ^ςένάνπα στό φασισμό. Οί άποφάσειςτοΰ Συνεδρίου καθόρισαν σέ σημαντικό βαθμό τίς προγραμματικές καί τακτικές θέσεις τών κομμουνιστικών κομμάτων ατά επόμενα χρόνια. Στά χρόνια τού Β* Παγκόσμιου Πολέμου οί συνθήκες δράσης τών κομμουνιστικών κομμάτων άπαιτοΰσαν τή δημιουργία νέων οργανωτικών μορφών ενότητας. Ξεκινώντας άπό τή διαπίστωση αύτή στίς 15/5/1943 τό Προεδρείο τής Εκτελεστικής Επιτροπής τής ΚΔ πήρε τήν άπόφαση γιά τή διάλυση τής 3ης Διεθνούς. Ή ιστορική σημασία τής ΚΔ συνίσταται στή σταθεροποίηση καί διεύρυνση τών διεθνιοτικών δεσμών τών εργαζομένων διάφορων χωρών, πού είχαν διασπαστε! έξαιτίας τής χρεωκοπίας τής 2ης Διεθνούς καί τήν έναρξη τού Α* Παγκόσμιου Πολέμου. Ή ΚΔ υπερασπίστηκε τή διδασκαλία τού μαρξισμού - λενινισμού, έπεξεργάστηκετά θεωρητικά ζητήματα τού έργατικού κινήματος στίς νέες συνθήκες, συνέθαλε στή συσπείρωση τής πρωτοπορίας τής έργατικής τάξης στό μαρξίστικολενινιοτικό κόμμα νέου τύπου. δκθνής καπιταλιστικός καταμερισμός εργασίας. Στούς ανταγωνιστικούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς καί ιδίως στόν καπιταλισμό κυριαρχεί ό αύθόρμητος καταμερισμός έργασίας, πού άποτελεί έναν άπό τούς παράγοντες τής άλλοτρίωσης. Ο δ.κ.κ.έ. πραγματοποιείται μέ άνταγωνιστική μορφή: εκμετάλλευση τών άποικιών άπό τις άναπτυγμένες καπιταλιοτικέςχώρες(βλ. λ. καταμερισμός έργασίας). διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός εργασίας. Ο σοσιαλισμός καταργεί τόν παλιό ταξικό καταμερισμό έργασίας, τήν άντίθεση άνάμεσα στήν πόλη καί τό χωριό, άνάμεσα στή χειρωνακτική καί τήν πνευματική εργασία. Στό σοσιαλισμό ό καταμερισμός έργασίας παίρνει σχεδιασμένο χαρακτήρα, καθορίζοντας τήν άνάπτυξη τών κλάδων τής παραγωγής, τήν έξειδίκευση καί τή συνεταιριστικσποίηση, τήν ορθολογική κατανομή τών παραγωγικών δυνάμεων. Σήμερα διαμορφώθηκε ό διεθνής καταμερισμός έργασίας σέ διάφορους τομείς, πού συντελεί στήν άνάπτυξη όλων τών σοσιαλιστικών χωρών, στό βάθαιμα τής οικονομικής τους ενότητας. διεθνισμός (προλεταριακός). 1. Συνεί

81 <5<f8tw/K?c 84 <5if6v<o/<0< δηση τής κοινότητας, τής ενότητας τών συμφερόντων τών προλεταρίων όλων τών χωρών. Αίσθημα ευθύνης κάθε τμήματος τοϋ διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος γιά τή δράση του άπέναντι στό παγκόσμιο άπελευθερωτικό κίνημα. 2. Βασική άρχή τών άμοιβαίων σχέσεων άνάμεσα στά εθνικά τμήματα τής εργατικής τάξης, τά κομμουνιστικά κόμματα, τις σοσιαλιστικές χώρες πού απαιτεί τήν άλληλεγγύη και τήν ενότητα δράσης τών προλεταρίων διάφορων χωρών, τών άγωνιστών του σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού. 3. θεωρητική γενίκευση τής διεθνιστικής άλληλεγγύης στήν πορεία τής άπελευθερωτικής πάλης τού προλεταριάτου. Πρώτη εκδήλωση τού δ. είναι ή διεθνής άλληλεγγύη τών προλεταρίων, πού γεννήθηκε στήν πάλη κατά τών εκμεταλλευτών καί έκδηλωνόταν αύθόρμητα μέ τή συγκέντρωση χρημάτων, τροφίμων, ρουχισμού, μέ τίς στάσεις, τίς άπεργίες, τίς διαδηλώσεις άλληλεγγύης κλπ. Αργότερα ό δ. εκφραζόταν μέ τήν άνάπτυξη τών διεθνιστικών σχέσεων, τήν άνταλλαγή μηνυμάτων, άντιπροσωπειών, πείρας, μέ τή διεθνή συνδικαλιστική οργάνωση κλπ. Οί εμπειρίες τής πάλης κατά τού ιμπεριαλισμού πλουτίζουν τό δ. μέ νέες μορφές προλεταριακής άλληλεγγύης. Ή ιδεολογία τού δ. εμφανίστηκε σάν επιστημονική γενίκευση τής πρακτικής εμπειρίας τής πάλης τής εργατικής τάξης, σάν θεωρητική έκφραση τών ζωτικών συμφερόντων της. Τήν ιδέα τού προλετάριακοϋ δ. τήν πρόδαλαν πρώτη φορά οί Μάρξ καί "Ενγκελς μέ τό σύνθημα «Προλετάριοι όλων τών χωρών ενωθείτε", πού άποτέλεαε τήν προμετωπίδα τού Κο/ψουν<σπκού Μανιφέστου. Ή ιδεολογία τού δ. άναπτύχθηκε παραπέρα στά έργα τού Β.ί. Αένιν καί άλλων παραγόντων τού κομμουνιστικού εργατικού κινήματος, στά ντοκουμέντα τών μαρξιστικολενινιστίκών κομμάτων. διεθνισμός (σοσιαλιστικός). Στή σύγχρονη έποχή ή σημασία τού δ. γιά τό άπελευθερωτικό κίνημα τής εργατικής τάξης μεγάλωσε σημαντικά. Ή ίδια ή ζωή προθάλλει τό ζήτημα τής έφαρμογής τής άρχής τού δ. στίς άμοιθαίες σχέσεις άνάμεσα στά σοσιαλιστικά κράτη. Ο προλεταριακός διεθνισμός μετατράπηκε σέ σοσιαλιστικό διεθνισμό. Σήμερα ό δ. υποχρεώνει κάθε συνειδητό μέλος τής κομμουνιστικής οικοδόμησης, κάθε έργατικό κόμμα σοσιαλιστικής χώρας νά στεριώνει διαρκώς τίς σχέσεις του μέ όλες τίς σοσιαλιστικές χώρες, μέ τήν εργατική τάξη τών καπιταλιστικών χωρών, μέ τό παγκόσμιο έθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, νά τά υποστηρίζει ολόπλευρα. Ο πραγματικός δ. άποκλείει κάθε «ηγεμονισμό" μιάς οποιοσδήποτε χώρας ή κόμματος, όπως επίσης καί ομάδας χωρών ή κομμάτων. Προϋποθέτει τήν πλήρη ισότητα, ίσα δικαιώματα καί άδελφική ένωση όλων τών σοσιαλιστικών χωρών, όλων τών μαρξιστικολενινιοτικών κομμάτων. Ό δ. είναι άξεχώριστο συστατικό στοιχείο τής προλεταριακής έπαναστατικότητας. Δέν μπορεί νά ύπάρξεί προλετάριος επαναστάτης χωρίς νά είναι πεισμένος, συνεπής όπαδός τής διεθνιστικής συσπείρωσης όλων τών επαναστατικών δυνάμεων καί πρώτ' άπ' όλα τών κομμουνιστικών καί έργατ)κών κομμάτων, τής ενότητας τών άπόψεων καί τής δράσης τους. Κάθε υποχώρηση άπό τήν άρχή του δ. σημαίνει προδοσία τής ύπόθεσης τής εργατικής τάξης. Ή πίστη στίς άρχές τού προλεταριακού δ. είναι σπουδαίο κριτήριο ώριμότητας τού κάθε μαρξι-

82 άί'καίο 85 όίχτατορώ τού jtpoatraptatof οτικού - λενινιοτικού κόμματος, κάθε κομμουνιστή, τής ορθότητας τής πολίτικης τους γραμμής καί τής πολιτικής δράσης τους. δίκαιο. Ή υψωμένη σέ νόμο βούληση τής άρχουσας τάξης ττού τό περιεχόμενό της καθορίζεται άπό τά συμφέροντα καί τούς υλικούς όρους τής δοσμένης τάξης. Τό δ. διαμορφώνεται σάν ένα είδος συστήματος κανόνων, πού καθορίζονται κί έπικυρώνονται άπό τήν κρατική εξουσία. Ή ιδιομορφία τών κανόνων δίκαιου συνίσταται στό ότι ή έκπλήρωσή τους έξασφαλίζεται μέ τήν δύναμη καταναγκασμού τού κράτους. Ό τύπος τού δ. καθορίζεται ιστορικά άττό τις κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής καί άντίστοιχεί στόν κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό. Τό δ. στίς άνταγωνιστίκές κοινωνίες υπερασπίζει τήν άτομική ιδιοκτησία καί τήν εκμετάλλευση σάν συνέπειά της. Δέχεται τήν επίδραση τής ταξικής πάλης καί ώς ένα βαθμό άττοτελε! τό δείχτη τού συσχετισμού τών ταξικών δυνάμεων. Τό σοσιαλιστικό δ. άποτελεί ποιοτικά νέο τύπο δικαίου. Εδραιώνει τίς σχέσεις παραγωγής πού στηρίζονται στήν κοινωνική ιδιοκτησία, τίς σχέσεις φιλίας, συνεργασίας καί άμοι- 6αίας βοήθειας. Τό σοσιαλιστικό δίκαιο είναι ή υψωμένη σέ νόμο βούληση τού λαού, πού γιά πρώτη φορά στήν ιστορία εγκαθιδρύει καί έγγυάται πραγματικά τίς δημοκρατικές ελευθερίες. δικομματικό σύστημα. Σέ μερικές καπιταλιστικές χώρες ύπάρχει τό σύστημα εναλλαγής στήν εξουσία δύο μεγάλων πολιτικών κομμάτων (π.χ. στίς ΗΠΑ τό Δημοκρατικό καί τό Ρεποομπλικανίκό), τά όπο!α κατέχουν κυρίαρχη θέση στήν πολιτική ζωή αυτών τών χωρών. Τό δ.σ. έξασφαλίζει τή διατήρηση τής έξουσίας τής άστικής τάξης άνεξάρτητα άπό τό ποιό κόμμα επικρατεί στίς εκλογές καί ταυτόχρονα δημιουργεί τήν επίφαση τής «δημοκρατίας" καί τού «εκλογικού άγώνα". "Οπως έλεγε ό Μάρξ ή άοτική τάξη προσπαθεί νά δίαίωνίσεί τήν κυριαρχία της άφήνοντας νά φύγει διαδοχικά ή έξουσία άπό τό ένα της χέρι γιά νά τήν αρπάξει άμέσως μέ τό άλλο. δικτατορία τού προλεταριάτου. Κρα τική έξουσία τού προλεταριάτου πού εγκαθιδρύεται μέ τήν κατάργηση τού καπιταλιστικού συστήματος καί τή διάλυση τού άστίκού κρατικού μηχανισμού. Ή κατάκτηση τής δ. τού π. άποτελεί τό βασικό περιεχόμενο, τόν άπαραίτητο όρο καί τό κυριότερο άποτέλεσμα τής νίκης τής σοσιαλιστικής επανάστασης. Ο Λένιν έλεγε, ότι τό ζήτημα τής δ. τού π. είναι τό κύριο στό μαρξισμό. Τό προλεταριάτο χρησιμοποιεί τήν έξουσία του γιά νά καταστείλει τήν άντίσταση τών εκμεταλλευτών, νά σταθεροποιήσει τή νίκη τής επανάστασης, νά έξασφαλίσει τήν άμυνά της άπό τίς έπεμδάσειςτής διεθνούς άντίδρασης. Ή δικτατορία τού προλεταριάτου, όμως δέν σημαίνει μόνο βία καί βασικά δέν είναι βία. Ή βασική της άποστολή είναι δημιουργική. Βοηθάει τό προλεταριάτο νά πάρε) μέ τό μέρος του τις πλατιές μάζες τών εργαζομένων καί τίς προσελκύει στήνπάλη γίάτήνοίκοδόμηση τού σοσιαλισμού, γιά τίς κοινωνικές μεταρρυθμίσεις σέ όλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής: στήν οικονομία, στόν πολιτισμό, στόν τρόπο ζωής γιά τήν κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση τών εργαζομένων καί τήν οικοδόμηση τής άταξικής κοινωνίας. Βάση τής δ. τού π., άνώτατη άρχή της είναι ή συμμαχία τής έργατικής τάξης μέ τήν άγρστιά. Στήν πορεία τής σο

83 86 <5ο%ίατκ%<ός σιαλιστικής οικοδόμησης διευρύνεται ή κοινωνική βάση τής δ. τού π., δημιουργείται ή κοινωνικοπολιτική καί ιδεολογική ενότητα τής κοινωνίας. Κύρια καθοδηγητική και κατευθυντήρια δύναμη στό σύστημα τής δ. τού ττ. είναι τό πρωτοπόρο τμήμα τής έργατικής τάξης, τό Κομμουνιστικό Κόμμα. Στό σύστημα τής δ. τού π. άνήκουν τά όργανα τών εκπροσώπων τού λαού, τά συνδικάτα, οι συνεταιρισμοί, οί ενώσεις τής νεολαίας καί άλλες ενώσεις πού συνδέουν τό σοσιαλιστικό κράτος μέ τίς έργαζόμενες μάζες. ιστορικά ή Παρισινή Κομμούνα, τά Σοβιέτ καί ή Λαϊκή Δημοκρατία είναι μορφές δ. τού π. Ή δικτατορία τού προλεταριάτου δέν είναι αύτοσκοπός, άλλά τό ιστορικά άναγκαίο καί τό μοναδικά δυνατό μέσο γιά τό πέρασμα στήν κοινωνία χωρίς δικτατορία καί τάξεις. Στήν πορεία οικοδόμησης τού σοσιαλισμού ή δ. τού π. μεταβάλλεται. Μαζί μέτό προτσές έξέλιξης τής κοινωνικής δομής πρός τήν κατεύθυνση τής ομοιογένειας, τό κράτος τής δ. τού π. μετατρέπεται σέ παλλαϊκό κράτος, πού είναι άπαραίτητος όρος στό δρόμο γιά τή δημιουργία ατό μέλλον τής κομμουνιστικής κοινωνικής αύτοδιεύθυνσης. διπλωματία. Είναι τό σύνολο τών μεθόδων καί τρόπων Ενέργειας στόν τομέα τών διεθνών σχέσεων μέ τή βοήθεια τών όποιων τά κράτη πραγματοποιούν τούς σκοπούς καί τά καθήκοντα τής εξωτερικής τους πολιτικής. Η δ. ύπάρχει άπό τήν άρχαιότητα, όμως οι σύγχρονες μορφές τηςγεννήθηκαν τό 16ο-17ο αι. όπότε εμφανίζονται οί μόνιμες διπλωματικές άντιπροσωπείες στά μεγάλα συγκεντρωτικά κράτη τής εποχής. Ή δ. άποχτάει ιδιαίτερη σημασία στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού ό όποιος προκάλεσε όξυνση τών διεθνών σχέσκον, τήν εμφάνιση άντιπάλων πολεμικών συμμαχιών καί παγκόσμιους πολέμους. Βασικές λειτουργίες τής δ. είναι: ή εκπροσώπηση τού κράτους στόν κόσμο τού εξωτερικού, ή ύπεράσπιοη τών δικαιωμάτων καί συμφερόντων του, ή επίτευξη τών σκοπών τής εξωτερικής πολιτικής, ή διεξαγωγή διαπραγματεύσεων καί τό κλείσιμο συμφωνιών, ή συμμετοχή σέ διεθνείς οργανώσεις καί συνδιασκέψεις κλπ. Ή διπλωματική δράση τού κρότους πραγματοποιείται μέ τήν άμεση καθοδήγηση τής κυβέρνησης άπό τή διεύθυνση τών έξωτερικών ύποθέσεων ίύπουργείο Εξωτερικών) καί τίς διπλωματικές άποστολές πού έχει στά άλλα κράτη, καθώς καί άπό τίς άντιπροσωπείες, τούς επιτετραμμένους, τούς ειδικούς πράκτορες κλπ. δόγμα. Είναι ή γνώμη, ή διδασκαλία. Είναι ή θέση πού παίρνεται σάν άμετάκλητη καί άναλλοίωτη άλήθεια κάτω άπό όλες τίς καταστάσεις, σάν πίστη (βλ. λ. δογματισμός). δογματισμός. Μέθοδος σκέψης πού έρευνά τά στοιχεία και τά γεγονότα έξω άπό τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες καί τή συγκεκριμένη κατάσταση, μελετάει καί λύνει τά θεωρητικά καί άντίστοιχα τά πολιτικά προβλήματα άπό τίς θέσεις τού χθές. Ή δογματική και άποστεωμένη σκέψ η είναι πολύ έπιζήμια σέ όλες τίς σφαίρες τής θεωρητικής δραστηριότητας. Αύτός ό κίνδυνος γίνεται πολύ σοβαρός όταν ό δ. εισχωρεί στή μαρξιστικολενινιστική επιστήμη. Ο μαρξισμός - λενινισμός άποτελεΐ τό θεμέλιο τής έπιστημονικής πολιτικής, στρατηγικής καί ταχτικής τών κομμουνιστικών καί έργατικών κομμάτων, ή δογματική παραποίησή του οδηγεί άναπόφευκτα σέ λάθη στήν

84 ôoy/rirttftiôç 87 <5όχ//α 7ρού^α^ ττολιτική, στή στρατηγική καί ταχτική τών κομμουνιστικών κομμάτων. Δογματιοτές ήταν οί μενσεβίκοι καί οί δυτικοευρωπαιοι άρχηγοι τής 2ης Διεθνούς, πού αγωνίζονταν ένάντια στή λενινιοτική δημιουργική άνάπτυξη τού μαρξισμού. Στίς σημερινές συνθήκες, ό δ., δηλαδή, ή υπεράσπιση τού γράμματος τοϋ μαρξισμού σέ βάρος τής ουσίας του, συγχωνεύεται μέ τόν «άριστερό" οπορτουνισμό, τό σεχταρισμό καί τόν τυχοδιωκτισμό στήν πολιτική. Ό δ. άγνοεί τόν ιστορισμό καί τή σχετικότητα τής άλήθειας. Ή άγνοια τών συνθηκών τού τόπου καί τού χρόνου όδηγε! ατό ότι σωστές θέσεις εφαρμόζονται όχι έκεϊ πού πρέπει καί όχι όπως πρέπει. Ή γενική άλήθειαδέ συγκεκριμενοποιείται άλλά «τανύζεταΐ'ί ή όπως έλεγεόλένιν, διευρύνεται σέ τέτιο σημείο πού μετατρέπεται σέ κούφια φράση, πού μπορει κανείς νά τήν άναμασάει συνέχεια, ή όποια, όμως, δέν έχει περιεχόμενο. Ό δογματισμός άπό φό6ο νά κάνει ένα βήμα έξω άπό τά πλαίσια πού καθόρισε ή ύπάρχσυσα θεωρία καί μην μπορώντας νά εφαρμόσει αύτή τή θεωρία στήν πράξη στρέφει όλη του τή δραστηριότητα στήν έξεύρεση καί τό συνδυασμό άποσπασμάτων (σκέψεων καί άποφθεγμάτων επιφανών προσώπων). Χρησιμοποιεί όλ' αύτά γιά νά προστατέψει τό δογματικό νού άπό τήν άνήσυχη ζωή, άπό τήν άνάγκη νά σκέφτεται αυτόβουλα τή λύση τών ζητημάτων, νά κάνει λάθη και νά επανέρχεται στό σωστό δρόμο. Ο κομμουνιστής έχει χρέος νά μελετάει τά έργα τών κλασικών τού μαρξισμού - λενινισμού μέ τόν ττιό προσεκτικό τρόπο καθώς καί τά υλικά τοϋ παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, άλλά νά τά μελετάει καί όχι νά τά άποστηθίζει. Ή άξιοποίηση τής θεωρητικής κληρονομιάς άποτελει ένα δημιουργικό προτσές. Δέν μπορει νά μετατραπει σέ μιά άπλή μεταφορά άληθειών πού ειπώθηκαν π.χ. τό 19ο αιώνα στις συνθήκες τού 20ού αιώνα. Στήν κάθε συγκεκριμένη ιστορική περίοδο πρέπει νά λυθεί τό ζήτημα άν ή δοσμένη κατάσταση άντιστοιχεί σέ κείνη κατά τήν όποια είχε γίνει αύτός ή έκείνος ό συλλογισμός. Όταν στήν πρώτη γραμμή προωθείται ή άβασάνιστη άποστήθιση, ή μηχανική επανάληψ η, ή παρεμβολή τσιτάτων, τότε ή αύθεντία μετατρέπεται σέ είδωλο, σέ άλάθητη θεότητα άρα προφυλάσσει άπό τά λάθη κι έκείνους πού τήν άκολουθοϋν τυφλά. Ό δ. συνδέεται πάντα μέ τήν προσωπολατρία, μετατρέπει σέ κανόνα τίς άπόψ εις κάποιων θεωρητικών. Ένας τέτιος τρόπος ερμηνείας είναι έξω άπό τό δημιουργικό πνεύμα τού μαρξισμού. Ή δογματική σκέψη δέν είναι σέ θέση ν' άγκαλιάσει τήν πολυσύνθετη εικόνα τής διαρκώς έξελισσόμενης πραγματικότητας. Είναι στραμμένη στό παρελθόν, ζεί μέ τίς παλιές, συνήθως τίς ξεπερασμένες άντιλήψεις κι άπόψεις. Εκεί πού κυριαρχεί ό δ. σταματάει ή άνάπτυξη τής θεωρίας, ή θεωρία άπό όργανο γνώσης και δράσης μετατρέπεται σέ συλλογή άπονεκρωμένων ιδεών. Ό δ. άφοπλιζει τό κομμουνιστικό κόμμα, τήν έργατική τάξη, τούς εργαζόμενους, δυσκολεύει τήν πάλη ένάντια οτόν ιμπεριαλισμό, ρίχνει τό επαναστατικό κίνημα στό δρόμο τού σεχταρισμού καί τών έπικίνδυνων τυχοδιωκτισμών. δόγμα Τρούμαν. Τό πρόγραμμα ε ξωτερικής πολιτικής τού προέδρου Χάρι Τρούμαν, πού τό διατύπωσε στό μήνυμά του στό Κογκρέσο τών WflA στίς Τό δ.τ. πρόβλεπετή χορήγηση 400 εκατομμυρίων δολλαρίων γιά «βοήθεια" στήν Ελλάδα και Τουρκία. Αύτά τά χρήματα προορίζονταν

85 88 <5ot'A<%n?r«o? χοίμμνί'α γιά τήν πάλη ενάντια στό κομμουνι- (ττικό κίνημα. Τό δ.τ. άποτελούσε γενικά ένα σχέδιο ενίσχυσης τών αντιδραστικών δυνάμεων γιά τήν έδραίωση τοϋ καπιταλιστικού συστήματος σέ διάφορες χώρες καί τήν άντιμετώπιση τών έπαναστατικών κινημάτων. Επιδίωκε, έπίσης, τήν εξασφάλιση συνθηκών γιά τή διεύρυνση τής επεκτατικής πολιτικής τού αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Τό 1949 τό Κογκρέσο τών ΗΠΑ ένέκρινε ένα πρόγραμμα πού στηριχθηκε στό δ.τ. Τό τέταρτο άρθρο τοϋ προγράμματος πρόθλεπε τή χρηματική καί τεχνική «βοήθεια" τών υπανάπτυκτων χωρών. Τά μονοπώλια τών ΗΠΑ χρησιμοποιούν αύτό τό άρθρο γιά τήν εξαγωγή κεφαλαίου καί τήν εξασφάλιση ύπερκέρδους. Μόνο στήν περίοδο τά άμερικανικά μονοπώλια καί ξεχωριστοί καπιταλιστές πραγματοποίησαν στή Λατινική Αμερική 22 φορές περισσότερα κέρδη άπό τά δάνεια καί όλες τίς μορφές οικονομικής, κοινωνικής καί τεχνικής «βοήθειας", πού έδοσαν οι ΗΠΑ στίς λατινοαμερικανικές χώρες. δομή (στρουχτουρα, άπό τό λατ. structura = δομή, διάταξη, σειρά). Είναι τό σύνολο τών σταθερών δεσμών τού άντικειμένου πού εξασφαλίζουν τήν άκεραιότητα καί τήν ταυτότητα μέ τόν ιδιο τόν εαυτό του. Δηλαδή ή διατήρηση τών βασικών ιδιοτήτων του κατά τήν περίοδο διάφορων έξωτερικών καί εσωτερικών άλλαγών. δουλοπαροικία. Φεουδαρχικό δίκαιο πού εξασφαλίζει τήν εξάρτηση τοϋ άγρότη άπό τό φεουδάρχη καθώς καί τό δικαίωμα εξουσίας τοϋ φεουδάρχη πάνω στήν προσωπικότητα καί τήν έργασία τού άγρότη. Ή δ. νομιμοποιεί τήν όχι άπόλυτη ιδιοκτησία τοϋ φεουδάρχη στόν εργάτη τής παραγωγής, τόν δουλοπάροικο, τόν όποιο ό φεουδάρχης δέν μπορεΐ πιά νά σκοτώσει, όπως γινόταν στή δουλοκτητική κοινωνία, μπορεΐ όμωςνάτόνπουλήσει καί νά τόν άγοράοει. Βάση τής δ. είναι ή ιδιοκτησία τού φεουδάρχη στό κύριο μέσο παραγωγής στή γή στήν όποια είναι προσκολλημένος ό δουλοπάροικος άγρότης. Από δώ προήλθε καί ή ιδια ή έννοια τής δουλοπαροικίας. Στίς χώρες τής Δ. Ευρώπης ή δ. καταργήθηκε τό 15ο αιώνα περίπου, άν καί υπολείμματα φεουδαρχικής δουλοπαροικίας διατηρούνται άκόμα. Στή Ρωσία ή δ. καταργήθηκε τό 19ο αιώνα. Στίς χώρες τής Ανατολικής Εύρώπης τά υπολείμματα τής δ. έξαλειφθηκαν μετά τις άγροτικές μεταρρυθμίσεις. δουλοχτητίκή κοινωνία. Ή πρώτη ταξική άνταγωνιοτική κοινωνία πού έμφανίστηκε στά ερείπια τής πρωτόγονης κοινωνίας. Ή δουλεία μέ διάφορες μορφές κι έκταση υπήρξε σέ όλες τίς χώρες καί όλους τούς λαούς. "Εφτασε στήν άνώτερη μορφή της στήν Αρχαία Ελλάδα καί τήν Αρχαία Ρώμη, όπου οί δούλοι έγίναν ή βασική παραγωγική δύναμη. Στή δ.κ. κυρίαρχη τάξη είναι ή τάξη τών δουλοχτητών, πού διαιρούνταν σέ διάφορα στρώματα: τούς μεγάλους γαιοκτήμονες, τούς έμπορους, τούς τοκογλύφους. Δεύτερη βασική τάξη ήταν οί δούλοι. Εκτός άπό τίς δυό αυτές βασικές τάξεις υπήρχαν τά ένδιάμεσα στρώματα τού ελεύθερου πληθυσμού, μικροϊδιοκτήτες κλπ. Τή βάση τών σχέσεων παραγωγής τής δ.κ. άποτελοϋσε ή άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής καί στούς δούλους. Ή εκμετάλλευση τών δούλων πού στηριζόταν στόν έξωοικονομικό καταναγκασμό καθόριζε καί τό χαμηλό έπίπεδο παραγωγικότητας τής έργασίας.

86 όράστ? 89 όννατότ<?τα καί πραγ/^απκότ^τα Μέ τήν έμφάνιση τής 8.κ. έμφανίζεται κί άναπτύσσεται τό κράτος. Όλη ή ιστορία τής δουλείας είναι ιστορία ταξικών άγώνων. Μέ τήν άττοσύνθεση τής δ.κ. ή ταξική πάλη φθάνε) στό αποκορύφωμά της. Οί έξεγέρσεις τών δούλων περιπλέκονται μέτήν πάλη τών καταστραμμένων μικροαγροτών. Ή καταστροφή τής δ.κ. στή Ρώμη επιταχύνθηκε άπό τήν έξωτερίκή έπέμθαση. Ή δουλοκτητική μορφή έκμετάλλευσης όντίκαταστάθηκε άπό τή φεουδαρχική. Μέ τήν κατάργηση τοϋ δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής δέν εξαφανίζεται ολοκληρωτικά καί ή δουλεία, συνεχίζει νά ύπάρχει σέ ορισμένη έκταση καί στή φεουδαρχία καί στόν καπιταλισμό. δράση. Είναι ή άνθρώπινη ειδικά μορφή σχέσης πρός τόν κόσμο. Άποτελεί ττροτσές, πού στήν πορεία του ό άνθρωπος άνατταράγει καί μεταμορφώνει δημιουργικά τή φύση, κάνοντας έτσι τόν έαυτό του δραστήριο ύττοκείμενο, καί τά φαινόμενα τής φύσης πού κατακτά άντικείμενο τής δράσης του. Ό άνθρωπος στή δράση,.στήν έργασία, οφείλει τόσο τό αρχικό γίγνεσθαι όσο καί τή διατήρηση καί τήν άνάπτυξη όλων τών άνθρώπινων ιδιοτήτων στήν πορεία τού ιστορικού προτσές. Στήν ψυχολογία ή δ. είναι έννοια πού χαρακτηρίζει τή λειτουργία τού άνθρώπου στό προτσές τής άλληλεπίδρασής του μέ τό περιβάλλον. Διακρίνουν τή στοιχειώδη μορφή ψυχικής δ. τών ζώων πού συνίσταται στήν ένστικτώδικη προσαρμογή τού οργανισμού στό περιβάλλον καί τήν άνώτατη μορφή ψυχικής δ. πού είναι άποκλειστική ιδιότητα τού άνθρωποι* καί ή ιδιομορφία της συνίσταται στή συνειδητή μεταμόρφωση τού κόσμου. "Εχει κοινωνικό χαρακτήρα καί καθορίζεται άπό τίς κοινωνικές συνθήκες τής ζωής. Σέ έξάρτηση άπό τήν πολυμορφία τών άναγκών τοϋ άνθρώπου καί τής κοινωνίας διαμορφώνεται καί ή πολυμορφία τών συγκεκριμένων μορφών δ. τών άνθρώπων καί ή καθεμιά άπ' αύτές τίς μορφές περιλαβαίνει στοιχεία καί έξωτερικής καί εσωτερικής καί θεωρητικής καί πρακτικής δράσης. δυϊσμός (διαρχία). Διδασκαλία φιλοσοφική πού σέ άντίθεση μέ τό μονισμό θεωρεί τήν ύλική καί τήν πνευματική ούσια (άρχή) ώς ισότιμες πρώτες άρχές. Αφετηρία τοϋ δ. είναι ή προσπάθεια συμφιλίωσηςτοϋ ύλισμού καί τοϋ ιδεαλισμού. Τελικά ή δυϊοτική άπόσπαση τής συνείδησης άπό τήν ύλη οδηγεί στόν ιδεαλισμό. Ο δ. κυρ ιαρχούσε σέ μεγάλο βαθμό στή φιλοσοφία τοϋ Ντεκάρτ (Καρτέσιου) καί τοϋ Ε. Κάντ. δυνατότητα καί πραγματικότητα. "Εννοιες στίς όποιες άντανακλάται ή διαλεκτική εξέλιξη τοϋ άντικειμενικού κόσμου (είναι καί κοινωνία), τά διάφορα στάδια καί σταθμοί εμφάνισης καί εξέλιξης τών άντικειμένων. Ή δυνατότητα έκφράζει τήν άντικειμενική τάση έξέλιξης πού ύπάρχει μέσα στά φαινόμενα, τήν ύπαρξη συνθηκών εμφάνισης τοϋ άντικειμένου, είτε τουλάχιστο, τήν άπουσία καταστάσεων πού θ' άπόκλειαν τήν έμφάνισή του. Πραγματικότητα είναι κάθε άντικείμενο (πράγμα, κατάσταση), πού ύπάρχει ήδη σάν άποτέλεσμα πραγμάτωσης μιάς δυνατότητας. Ή άφηρημένη ή τυπική δ. σημαίνει τήν έλλειψη στήν πραγματικότητα συνθηκών πού γεννούν ένα φαινόμενο. Ή ρεαλιστική δ. σημαίνει τήν ύπαρξη τών άναγκαίων συνθηκών στίς όποιες πραγματοποιείται. Στήν πρακτική του δράση ό άνθρωπος πρέπει νά ύπολογιζει τίς ρεαλιστικές 6., τή δράση γιά τή μετατροπή μερι

87 όυνατόπ?τα καί πρα^/^ατίχτότ^τα 90 όννατότί^τα καί jrpaxkartkônyra κών άπό αύτές σέ πραγματικότητα, καθώς καί τόν παραμερισμό τοΰ κινδύνου έμφάνισης δυσμενών συνθηκών. Αυτήν άκριδώς τή δράση προϋποθέτει ή άνάλυση τών δ., ιδιαίτερα, ό υπολογισμός τών άμοιδαίων σχέσεων της μέ τήν άναγκαιότητα καί τό τυχαίο. Η δ. γίνεται π. όταν εμφανίζονται αύθόρμητα ή προετοιμάζονται συνειδητά οί συνθήκες ύπαρξης ορισμένου φαινομένου. Και γι' αΰτό άκριδώς όσο περισσότερες καί όσο ούσιαστικές είναι οι συνθήκες, τόσο πιό ρεαλιστική γίνεται ή δ. Έτσι π.χ., ή δ. έμφάνισης τών οικονομικών κρίσεων στήν έμπορευματική παραγωγή υπάρχει μέσα ατό προτσές τής άνταλλαγής έμπορευμάτων, ή μετατροπή της όμως σέ π. άπαιτεί ένα σύνολο συνθηκών καί σχέσεων, οι οποίες δέν υπάρχουν στήν άπλή έμπορευματική παραγωγή, εμφανίζονται μόνο στίς συνθήκες τής άναπτυγμένης καπιταλιστικής κοινωνίας. Στήν κοινωνική ζωή ή δ. μετατρέπεται σέ πραγματικότητα χάρη στήν πρακτική δράση τών άνθρώπων. Π.χ. ή οικοδόμηση τής κομμουνιστικής κοινωνίας είναι άδύνατη χωρίς τή συνειδητή δράση τού λαού, καθοδηγούμενου άπό τό κομμουνιστικό κόμμα. Αυτή όμως ή δράση πρέπει νά πραγματοποιείται σέ άντιστοιχία μέ τούς άντικεψενικούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης.

88 Ε εγκυκλοπαιδιστές. Οί συντάκτες καί οί δημιουργοί τής ΐγκοκλοττα/δε/ας r? 'Ερμηνευτικού /ίεξ/κού τών ΐττ/στ^μών, τών Τεχνών κα/ τών 'Επαγγελμάτων ( ). Ή ΐγκυκλοττα/δεία έπαιξε σπουδαίο ρόλο στήν ιδεολογική προετοιμασία τής Γαλλικής Επανάστασης κι έδοσε ένα συστηματικό κώδικα τών έπιτεύξεων τής επιστήμης εκείνης τής εποχής. "Ως τό 1772 έπικεφαλής τής ΐγκυκλοττα/δε<ας ήταν ό Ντιντερό καί στό έργο του τόν βοηθούσε ό Νταλαμπέρ. "Αλλοι έ. ήταν οί Μοντεσκιέ, Ρουσώ, Βολτα!- ρος, Έλθέτίος, Χόλμπαχ. Τήν πιό συνεπή πάλη στήν 'Εγκυκλοπαίδεια ένάντια στή φεουδαρχική ιδεολογία έκαναν οί υλιστές. Αλλά καί ή πιό συντηρητική μερίδα τάχτηκε κατά τήςέπέμ- Βασης τής εκκλησίας στήν επιστήμη, εκδήλωνε τάσεις προοδευτικές. έγωίσμός. Αρχή ζωτική καί ήθική ιδιότητα πού χαρακτηρίζουν τόν άνθρωπο άπό τήν άποψη τών σχέσεών του μέ τήν κοινωνία καί μέ τούς άλλους άνθρώπους. Εκφράζεται μέ τό ότι ό άνθρωπος στή συμπεριφορά του καθοδηγείται άπό τά δικά του συμφέροντα χωρίς νά υπολογίζει τά συμφέροντα τής κοινωνίας καί τών άλλων. Είναι μιά άπό τίς μορφές εκδήλωσης τοΰ ατομικισμού. Ό έ. είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τών σχέσεων πού στηρίζονται στήν άτομική ιδιοκτησία. Σάν ήθική ιδιότητα ό έ. στήν ιστορία τής ήθικής συνείδησης τής άνθρωπότητας έχει άρνητική εκτίμηση, άν καί στίς συνθήκες τού φεουδαρχισμού έπαιξε ορισμένο ρόλο στή θεμελίωση τού δικαιώματος κάθε άτόμου νά επιδιώκει τήν εύτυχία. Μέ τήν εγκαθίδρυση τών καπιταλιστικών σχέσεων, οι θεωρίες πού προπαγάνδιζαν τόν έ. άπόκτησαν περισσότερο άντικοινωνική κατεύθυνση (Στίρνερ) κι άργότερα άντιδραστικό νόημα (Νίτσε), ένώ ή συνειδητή άφοσίωση στόν έ. σάν ψευτοηθική άρχή ξέπεφτε στόν άμοραλισμό. Ή κομμουνιστική ήθική, επικρίνοντας οπωσδήποτε κάθε εκδήλωση έ. άντιπαραθέτει σ' αύτόν τίς άρχές τής συλλογικότητας καί τής συνειδητής εξυπηρέτησης τών άνθρώπων καί τής κοινωνίας. έθνίκή άστική τάξη. Τμήμα τής άστικής τάξης τών ύπανάπτυκων οικονομικά, υποδουλωμένων ή άπελευθερωμένων χωρών πού ένδιαφέρεται γιά τήν άνεξάρτητη πολιτική καί οικονομική άνάπτυξη τής χώρας της. Στήν έ.ά.τ. δέν μπορει ν' ανήκει ή έμπορομεσιτική άστική τάξη, πού παίζει τό ρόλο τού μεσάζοντα άνάμεσα στά ιμπεριαλιστικά μονοπώλια καί γίνεται συνεργός στήν έπιβολή του νεοαποικισμού.

89 e#vtx!? dort*!? 92 άστί^ r à ^ Τό εθνικό κεφάλαιο μπορεί νά χρησιμοποιηθεί σέ όποιοδήποτε τομέα οικονομικής δράσης: στή βιομηχανία, στήν άγροτική οικονομία κλπ. Συναντάει όμως παντού εμπόδια στήν άνάπτυξή του άπό τήν ύπεροχή τού ξένου κεφαλαίου καί τών προμονοπωλιακών σχέσεων τίς όποιες διατηρούν οι άποικιστές. Αύτό προκαλε! όξύτατες άντιθέσεις άνάμεσα στήν έ.ά.τ. καί τήν ιμπεριαλιστική άστική τάξη τών μητροπόλεων. Αντικειμενικά προβάλλει τό ενδιαφέρον τής έ.ά.τ. γιά τήν άντιιμπεριαλιστική άντιφεουδαρχική έπανάσταση. Ο Β.Ι. Λένιν έγραφε τά έξής γιά τίς επαναστατικές δυνατότητες τής έθνικής άστικής τάξης. «Στήν πρωτοπόρα Ευρώπη, πρωτόπορα τάξη είναι μόνο τό προλεταριάτο. Αντίθετα ή σημερινή, ή δρώσα άστική τάξη είναι έτοιμη νά διαπράξει κάθε βαρβαρότητα, θηριωδία καί έγκλημα γιά νά υπερασπίσει τήν καπιταλιοτική σκλαβιά πού χάνεται... Παντού στήν Ασία, άναπτύσσεται, πλαταίνει καί δυναμώνει ενα ισχυρό δημοκρατικό κίνημα. Εκεί ή άστική τάξη βαδίζει άκόμα μαζί μέ τό λαό ένάντια στήν άντίδραση" (Β ). Αένιν, "Απαντα, 5η έκδ., τόμ. 23, σελ. 165). Ή θυελλώδίκη πορεία έξέλιξης τής έθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης έπιβεβαίωσε άπόλυτα αύτή τή λενινιστική θέση. Στήν πλειοψηφία τών χωρών τής Ασίας καί Αφρικής ή έ.ά.τ. τάχθηκε επικεφαλής τής άντιιμπεριαλιστικής πάλης τών λαών είτε άποτέλεσε τήν ήγετική δύναμη στή συμμαχία τών άντιιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Κατόρθωσε ν' άναδείξει μέσα άπό τίς γραμμές της πολιτικούς ηγέτες μέ κύρος καί νά τραβήξει τίς μάζες στό πατριωτικό της πρόγραμμα. Ή έ.ά.τ. άπό τήν κοινωνική της φύση έχει διπλή υπόσταση πού έκδηλώνεται φανερά μετά τήν άπόκτηση τής έθνικής άνεξαρτησίας. Από τό ένα μέρος ύφίστατα) τήν καταπίεση τών ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων, άπό τό άλλο ή ίδια είναι έκμεταλλευτής τών έργαζομένων. Οι γενικές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ώς ένα σημείο είναι συμφέρουσες σ' αυτή, ή ίδια όμως δέν είναι σέ θέση νά τίς έφαρμόσει μέ συνέπεια στήν πράξη έξαιτίας τών συμβιβαστικών τηςτάσεων. Παλεύοντας γιά νά εδραιώσει τό εθνικό γόητρο ζητάει τήν υποστήριξη τών πλατιών λαϊκών μαζών, φοβάται, όμως, μήπως τά δημοκρατικά στοιχεία πού εκφράζουν τά συμφέροντα τού λαού άποκτήσουν πολύ μεγάλη έπίδραση. Ή έ.ά.τ. Επιδιώκοντας τήν έκμετάλλευση άπό μέρους της τών φυσικών κι εργατικών έφεδρειών τής χώρας δέν άποφασίζει τήν πλήρη άπαλλοτρίωση τού ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου κι έχει τήν τάση νά λύνει τίς αντιθέσεις μέτά ξένα μονοπώλια μέσυμβιβασμό, μέ τήν επανεξέταση τών όρων καί τών μορφών συνεργασίας καί όχι μέ τήν άποφασιστική πάλη. Ή έ.ά.τ. ένδιαφερόμενη γιά τήν άγροτική μεταρρύθμιση σάν βασική προϋπόθεση δημιουργίας έσωτερικής άγοράς δέν παίρνει μέτρα γιά τό ξερίζωμα τών φεουδαρχικών δουλοπάροικων θεσμών, γιατί θεωρεί τά τέτια μέτρα επικίνδυνη άπόπειρα ενάντια στήν άτομική ιδιοκτησία. Ή επίμονη επιδίωξή της νά οδηγήσει τή χώρα άπό τόν καπιταλιστικό δρόμο άνάπτυξης έρχεται σέ άντίθεση μέτήν άντικαπιταλιστική τάση τής κοινωνικής έξέλιξης καί τά συμφέροντα τών έργαζομένων καί γεννά τήν κρίση τής άστικής καθοδήγησης τής έθνικοαπελευθερωτικής σης. έπανάστα- "Οσο ωριμάζουν οί ταξικές άντιθέσεις προβάλλει στήν πρώτη γραμμή ή όντιδημοκρατίκή αντιδραστική πλευρά.

90 ί6νίκίσ//ός 93 έπανάστασ?? έθνίκκψός. Μιά άπό τίς άρχές τής άστικής ιδεολογίας καί πολιτικής. Κηρύχνει τήν εθνική ιδιομορφία καί τήν αποκλειστικότητα, τήδυσπιστίαπρός τ' άλλα έθνη καί τήν εχθρότητα άνάμεσά τους. Ο έ. εμφανίστηκε στή διάρκεια τής διαμόρφωσης τών έθνών στήν άστική κοινωνία καί καθορίζεται άπό τήν ιδιομορφία άνάπτυξης τού καπιταλισμού. Ο έ. εμφανίζεται: α) μέτή μορφή τού μεγαλοκρατικού σωβινισμού τού κυρίαρχου έθνους, πού περιφρονει τά άλλα έθνη καί β) μέ τή μορφή τού τοπικού έθνικισμούτού καταπιεζόμενου έθνους, πού τόν χαρακτηρίζει ή τάση γιά έθνική άπομόνωση καί δυσπιστία πρός τ' άλλα έθνη. Οι άστοί καί οι ρεφορμιστές θεωρητικοί, εκμεταλλευόμενοι τό σύνθημα τών πανεθνικών συμφερόντων, χρησιμοποιούν τόν έ. σάν όπλο γιά καταπίεση τής ταξικής συνείδησης τών έργαζομένων, διάσπασης τού διεθνούς εργατικού κινήματος καί δικαιολόγησης τών πολέμων άνάμεσα στά έθνη, τού άποικισμού Μπ. Ό έ. μέ όποιαδήποτε μορφή είναι άπαράδεκτος γιά τούς εργαζομένους. Τά δικά τους συμφέροντα τά εκφράζει ό προλεταριακός διεθνισμός. Ωστόσο σ' ένα ορισμένο στάδιο τού έθνικοαπελευθερωτικοΰ κινήματος οί κομμουνιστές θεωρούν ιστορικά δίκαιη τήν ύπσστήριξη τού έθνισμού τού καταπιεζόμενου έθνους, πού περι κλείνει μέσά του ένα πανδημοκρατικό περιεχόμενο (άντϋμπεριαλιστική κατεύθυνση, έπιδίωξη πολιτικής καί οικονομικής ανεξαρτησίας). Φυσικά σ' αύτή τήν ιδιομορφία τού έ. υπάρχει καί ή πλευρά πού υποστηρίζει τήν ιδεολογία καί τά συμφέροντα τής άντιδραστικής ηγεσίας πού τείνει σέ συμβιβασμό μέ τόν ιμπεριαλισμό, τήν όποία οι κομμουνιστές άπορρίπτουν. Ό έ. σάν κοσμοθεωρία είναι πολύ διαδομένη καί ζωντανή στά μικροαστικά στρώματα καί τά κόμματά τους. Στό σοσιαλισμό έγκαθιδρύεται ούσιαστική ισότητα τών έθνών, καταργούνται οι κοινωνικές ρίζες τού έ., όμως διατηρούνται άκόμα οί επιβιώσεις τού καπιταλισμού στή συνείδηση καί τή συμπεριφορά τών άνθρώπων πού ξεπερνιώνται βαθμιαία. έθνίκοαπελεοθερωτική επανάσταση. Πηγάζει άπό τό έθνικοαπελευθερωτικό κίνημα καί έχει σκοπό τήν κατάργηση τής ξένης κυριαρχίας καί τήν κατάχτηση τής εθνικής άνεξαρτησίας, τήν εξάλειψη τής έθνικής καί άποικιακής καταπίεσης και εκμετάλλευσης, τήν πραγματοποίηση τού δικαιώματος αύτοδιάθεσης τού έθνους καί τή δημιουργία εθνικού κράτους. Οι έ.έ. πραγματοποιούνταν στήν Ευρώπη καί στήν Αμερική στή διάρκεια τού 16ου-19ου αί. H πάλη τών λαών ένάντια στόν γερμανικό καί ιταλικό φασισμό στήν Ευρώπη καί ένάντια στό γιαπωνέζικο μιλιταρισμό στήν Ασία στά χρόνια τού Β Παγκόσμιου Πολέμου είχε έθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα. Στή σύγχρονη έποχή οί έ.έ. στίςάποικίες καί έξαρτημένεςχώρες άπόκτησαν άντιφεουδαρχικό, άντίίμπεριαλιστικό χαρακτήρα, έγιναν συστατικό στοιχείο τού παγκόσμιου έπαναοτατικού προτσές, οδήγησαν στήν πτώση τού άποικιακού συστήματος τού ιμπεριαλισμού. Κύριες κινητήριες δυνάμεις τών σύγχρονων έ.έ. είναι ή εργατική τάξη, ή άγροτιά. Δραστήριο) συμμέτοχοι είναι τό στρώμα τής μικροαστικής τάξης τής πόλης, ή πατριωτική διανόηση, ό στρατός. Επικεφαλής τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος συχνά είνα) ή έθνική άστική τάξη. Οί έ.έ. οδήγησαν σέ μιά σειρά χώρες στή δημιουργία κράτους τών έργαζομένων, είτε στή νίκη τών έπαναστατικών δημοκρατικών δυνάμεων και στόν σοσιαλι-

91 94 εθνικό οτίκο ττροσανατολισμο στην παραπερα εξελιξη του. Μετά την καταχτηση τής εθνικής άνεξαρτησίας οί έ.έ. περασαν στο νεο στάδιο τής πάλης γιά την οικονομική άνεξαρτησια απο τον ιμπεριαλισμό καί γιά ριζικούς κοινωνικοοικονομικούς μετασχηματισμούς. εθνικό εισόδημα. Ή νέα άξία πού δημιουργείται μέ τήν παραγωγική εργασία τού πληθυσμού τής χώρας σέ μιά ορισμένη περίοδο (π.χ. σ' ένα χρόνο). Αποτελεί τή διαφορά άνάμεσα στήν άξία τού κοινωνικού προϊόντος πού έχει παραχθεί σ' αύτή τήν περίοδο καί τήν άξία τών ύλικώνπού ξοδεύτηκαν γιά τήν παραγωγή του: πρώτες ύλες, καύσιμα, βοηθητικά ύλικά, φθορά τών κτιρίων καί τών μηχανών. Στή φυσική του μορφή τό εθνικό εισόδημα άποτελεί όλη τή μάζα τών ειδών οικονομικής χρήσης πού έχουν παραχθεί καί τό μέρος τών μέσων παραγωγής πού χρησιμοποιούνται γιά τήν παραπέρα διεύρυνση τής παραγωγής. Ή φύση τού έ.ει. καί ή κατανομή του προσδιορίζεται άπό τό κοινωνικό σύστημα. Στίς καπιταλιστικές χώρες τό έ.ει. δημιουργείται άπό τήν εκμετάλλευση τών έργαζομένων στίς καπιταλιστικές επιχειρήσεις καί περνάει στή διαχείριση τών ιδιοκτητών τού κεφαλαίου πού ιδιοποιούνται μεγάλη μερίδα του. Π.χ. πρίντό Β Παγκόσμιο Πόλεμο, οί έκμεταλλεύτριες τάξεις ιδιοποιούνταν στίς ΗΠΑ τά 55,6% καί στήν Αγγλία τά 59,2%. Στό σοσιαλισμό τό έ.ει. δημισυργείται μέτήν άπαλλαγμένη άπό τήν έκμετάλλευση εργασία καί άνήκει ολοκληρωτικά στούς εργαζόμενους. Όλο τό έ.εί^ διαιρείται στό σοσιαλισμό σέ κεφάλαιο κατανάλωσης πού χρησιμοποιείται γιά τήν ικανοποίηση τών ύλικών καί πολιτιστικών άναγκών τών έργαζομένων καί σέ κεφάλαιο συσσώρευσης πού χρησιμοποιείται γιά τή διεύρυνση τής σοσιαλιστικής παραγωγής καθώς καί γι' άλλες κρατικές άνάγκες. Στή σοσιαλιστική κοινωνία άναπτύσσεται διαρκώς τό έ.ει. χάρη στήν άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας καί τήν αύξηση τού άριθμού τών έργατών τής παραγωγής. εθνικό ζήτημα. Τό ζήτημα τής άπελευθέρωσης καί οι όροι τής έλεύθερης άνάπτυξης τών έθνών. Τό έ.ζ. πρέπει νά έξετάζεται ιστορικά,γιατίτόπεριεχόμενο καί ή σημασία του δέν είναι τά ίδια στίς διάφορες έποχές. Στό προτσές τής εμφάνισης τών έθνών τό έ.ζ. συνδεόταν μέ τά καθήκοντα τής άνατροπής τού φεουδαρχισμού καί τήν άπελευθέρωσή τους άπό τήν καταπίεση άπό άλλα έθνη. Στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού τό έ.ζ. μετατράπηκε σέ ζήτημα μεταξύ κρατών, συγχωνεύθηκε μέτόγενικό ζήτημα γιά τήν άπελευθέρωσή τών άποικιακών λαών, συνδέθηκε άμεσα μέ τό άγροτικό ζήτημα άφοΰ τή βασική μάζα στό εθνικό κίνημα άποτέλεσε ή άγροτιά. Μέ τήν άνάπτυξη τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος στή σύγχρονη έποχή, καί τό προτσές τής κατάργησης τού άποικιακού συστήματος μπροστά στό διεθνές κομμουνιστικό κίνημα μπαίνει τό καθήκον νά άντισταθεϊ στή νεοαπσικιακή πολιτική τών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, νά βοηθήσει τούς λαούς νά υπερασπίσουν τήν έθνική άνεξαρτησία καί τήν κυριαρχία τους. Πρωτοπόρο τμήμα τού σύγχρονου έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος είναι οί χώρες πού άκολουθούν τό δρόμο τήςμή καπιταλιστικής άνάπτυξης, πού έθεσαν σάν προοπτική τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού. Οι άστοί θεωρητικοί ισχυρίζονται ότι μοναδικός τρόπος λύσης τού έ.ζ.

92 95 f&wkôç παοί'τος είναι ή άπομόνωση τών εθνών πού στήν πράξη συντελεί στήν ένταση τής εχθρότητας μεταξύ τους, στήν υποταγή μ ίάς κατηγορίας έθνών σέ άλλη. Η σοσιαλιστική επανάσταση καί ή σοσιαλιστική οικοδόμηση στήν ΕΣΣΑ έδειξαν τή δυνατότητα καί τή σκοπιμότητα τού επαναστατικού δρόμου κατάργησης τής εθνικής καταπίεσης καί τής αποκατάστασης τής φιλίας τών λαών. Στήν ΕΣΣΑ δέ διακηρύχθηκε άπλά ή ισότητα τών έθνών, άλλά έξαλείφθηκε ή οικονομική καί πολιτική άνισότητα τών λαών πού κληρονομήθηκε άπό τό παρελθόν. Ή εξάλειψη τών διαφορών ανάμεσα στίς τάξεις καί ή άνάπτυξη τών κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων δυναμώνουν τήν κοινωνική ομοιογένεια τών έθνών, συμθάλλοαν στήν άνάπτυξη κοινών κομμουνιστικών πολιτιστικών χαρακτηριστικών τής ήθικής, τού τρόπου ζωής, στήν παραπέρα στερέωση τής άμοιθαιας εμπιστοσύνης καί φιλίας ανάμεσα στούς λαούς. εθνικοποίηση. Ή μετατροπή τών μέσων καί τών έργαλείων παραγωγής, τής γής, Τών τραπεζών καί τών διαθιθάσεων άπό ιδιοκτησία ξεχωριστών προσώπων ή ενώσεων σέ ιδιοκτησία τού κράτους. Οταν οι καπιταλιστικές χώρες πραγματοποιούν τήν έθνικοποίηση δέ γίνεται παλλαϊκή ιδιοκτησία άλλά παραμένει στή δικαιοδοσία τής αστικής τάξης. Η εθνικοποίηση αύτή είναι μιά άπό τις μορφές ενίσχυσης τού κρατικομονσπωλιακού καπιταλισμού, είναι μιά χρηματιστική επιχείρηση πού δέ θίγει καθόλου, άλλά αλλάζει τις μορφές τής έκμετάλλευσης. Στίς εξαρτημένες χώρες ή έθνικσποίηση ξένων καπιταλιστικών επιχειρήσεων έκφράζει τόν άντιιμπεριαλιστικό άγώνα γιά έθνική άνεξαρτησια. Ή σοσιαλιστική εθνικοποίηση είναι ή επαναστατική άφαίρεση τής ιδιοκτησίας τών έκμεταλλευτριών τάξεων καί ή μετατροπή της σέ κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία, σέ παλλαϊκή ιδιοκτησία. Η σοσιαλιστική εθνικοποίηση καταργεί τή βασική άντίθεση του καπιταλισμού, τήν άντίθεση άνάμεσαστόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί τήν καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης καί θέτει τήν οικονομική βάση κάτω άπό τήν εξουσία τής δικτατορίας τού προλεταριάτου. Ή μεταθίθαση τής ιδιοκτησίας ξεχωριστών ομάδων ή προσώπων στό κράτος άποτελεί τήν άρχική μορφή έθνικοποίησης. Μέ τή νίκη τού σοσιαλισμού σέ όλες τίς χώρες τού κόσμου και τήν άπονέκρωση τού κράτους, διάδοχος τής παλλαϊκής ιδιοκτησίας θά είναι ή ίδια ή κοινωνία ατό πρόσωπο τού κεντρικού καθοδηγητικού οικονομικού της οργάνου. εθνικός πλούτος. Σπουδαιότατος δείκτης τής οικονομικής κατάστασης μιας χώρας πού παριστάνει σέ χρήμα τό σύνολο τών άξιών χρήσης, πού δημιούργησε καί συσσώρευσε ή κοινωνία σέ όλη τήν περίοδο τής κοινωνικής δραστηριότητάς της. Τό βασικό μέρος τού έ.π. άποτελούν οί ύλικές άξιες. Στό σοσιαλισμό ό έ.π. περιλαθαίνει τό πάγιο καί τό κυκλοφοριακό παραγωγικό κεφάλαιο, τό μή παραγωγικό κεφάλαιο, τήν προσωπική περιουσία τού πληθυσμού, τ' αποθέματα έτοιμων προϊόντων πού βρίσκονται στις άποθήκες τών επιχειρήσεων καί τών οργανώσεων, τά κρατικά άποθέματα, τούς φυσικούς πόρους, πού χρησιμοποιούνται στά προτσές τής παραγωγής, τίς πηγές ένέργειας κ.ά. Σέ άντίθεση μέ τόν καπιταλισμό όπου κυριαρχεί ή άτομική ιδιοκτησία καί ή κυρίαρχη τάξη έχει τή δυνατότητα νά νέμεται τόν έθνικό πλούτο, στό σοσια-

93 96 λίσμό ό έθνικός πλούτος είναι λαϊκός, εξυπηρετεί τίς άνάγκες του λαού, τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. έθνος. Μορφή κοινότητας τών άνθρώπων πού δημιουργήθηκε ιστορικά καί άντικαθιστά τή λαότητα. Τό έ. τό διακρίνει πρώτ' άπ' όλα ή κοινότητα τών υλικών συνθηκών, του βίου, τοϋ εδάφους καί τής οικονομικής ζωής, ή κοινότητα τής γλώσσας καί τών γνωρισμάτων τού εθνικού χαρακτήρα, τά όποια έκδηλώνονται στίς εθνικές ιδιομορφίες τού πολιτισμού. Τό έ. είναι ευρύτερη κοινότητα σέ σύγκριση μέ τή λαότητα, διαμορφώνεται μέ τή διαμόρφωση τού καπιταλισμού. Τήν οικονομική βάση τής εμφάνισης τού έ. άποτέλεσαν ή κατάργηση τού φεουδαρχικού κατακερματισμού, ή σταθεροποίηση τών οικονομικών σχέσεων άνάμεσα σέ διάφορες περιοχές μέσα στή δοσμένη χώρα καί ή συνένωση τών τοπικών άγορών σέ πανεθνική άγορά. Ή άστική τάξη ήταν καθοδηγητική δύναμη στά έ. πού έμφανίστηκαν αύτή τήν περίοδο, γεγονός πού άφησε τή σφραγίδα στήν κοινωνικοπολιτική καί πνευματική τους όψ η. Όσο άναπτύσσονται τά έ. μέσα τους όλο καί περισσότερο όξύνονται οι κοινωνικές άντιθέσεις, έκδηλώνονται οί ταξικές άντιθέσεις. Ή άστική τάξη προπαγανδίζει τήν ιδέα τού έθνικισμού καί τού εθνικού έγωισμού. Ή διχόνοια καί τό μίσος άνάμεσα στά έ. είναι άναπόφευκτη συνέπεια τού καπιταλισμού. Τό προλεταριάτο στόν άστικό εθνικισμό άντιπαραθέτει τήν ιδέα καί τήν πολιτική τού διεθνισμού. Μέ τήν κατάργηση τού καπιταλισμού άλλάζει ριζικά ή όψη τού έ. Τά έθνη μεταμορφώνονται σέ νέα άπαλλαγμένα άπό τούς ταξικούς άνταγωνισμούς σοσιαλιστικά έθνη, πού στηρίζονται στή συμμαχία τής εργατικής τάξης μέ τήν άγροτιά. Αλλάζουν ριζικά καί οί σχέσεις άνάμεσα στά έ., έξαφανίζονται τά ύπολείμματα τής προηγούμενης δυσπιστίας μεταξύ τους, άναπτύσσεται ή φιλία τών λαών. Στό σοσιαλισμό πραγματοποιείται άπό τή μιά μεριά ή άνάπτυξη καί ή άνθηση τών έ. καί άπό τήν άλλη ή προσέγγισή τους. Στήν άναπτυγμένη κομμουνιστική κοινωνία θά υπάρχει νέα μορφή ιστορικής κοινότητας τών άνθρώπων πού θά ενώνει σέ μιά οικογένεια όλη τήν άνθρωπότητα. Ή τέτια κοινότητα θά πραγματοποιείται σέ μιά συνεχή ανέλιξη τής κοινωνίας. Είφ'κό. Βλ. λ. ένικό, ειδικό, γενικό. είναι. 1. Φιλοσοφική έννοια, σημαίνει τόν άντικειμενικό κόσμο, τήν ϋλη πού υπάρχει ανεξάρτητα άπό τή συνείδηση. Σέ σχέση μέτήν κοινωνία χρησιμοποιείται ό όρος "κοινωνικό είναι«. Ό διαλεκτικός ύλισμός, θεωρώντας τήν ύλικότητα τού κόομου καί τό είναι του σάν ταυτόσημες έννοιες, άπορρίπτει τήν άποψη ότι τό είναι υπήρχε πρίν τήν ύλη, καθώς καί τίς απόπειρες τού ιδεαλισμού νά έξάγει τό είναι άπό τήν ένέργεια τής συνείδησης. Από τό άλλο μέρος δέν άρκεί ή υπογράμμιση τοϋ υλικού, είτε τού ιδεατού χαρακτήρα τού είναι. Ό διαλεκτικός υλισμός δεχόμενος τό είναι σάν τό πρωτεύον (πρωταρχικό) καί τή συνείδηση σάν δευτερεύον, θεωρεί τή συνείδηση όχι μόνο μιά παθητική άντανάκλαση, άλλά καί δραστήρια δύναμη πού επιδρά στό είναι. 2. Ή πιό γενική άφηρημένη έννοια σημαίνει τήν ύπαρξη ένός κάτι γενικί Σ' αύτή τήν περίπτωση τό είναι πρ; πει νά ξεχωρίζει άπό τήν πραγματικά τητα, τήν ύπαρξη κλπ., πού είναι πι συγκεκριμένος καί βαθύς χαρακτηρ σμός τών άντικειμενικών προτσές κο φαινομένων.

94 fwfm KOif«WX0 97 s!vcu κοινωνικό. Φιλοσοφική κατηγορία πού χαρακτηρίζει τήν ύλική ζωή τής κοινωνίας. Τό κ.εί. είναι τό πρωτεύον σέ σχέση μέ τήν κοινωνική συνείδηση καί υπάρχει έξω κι άνεξάρτητα άπ' αυτή. Υλική ζωή τής κοινωνίας είναι ή παραγωγή ύλικών άγαθών κι εκείνες οί ύλικές σχέσεις πού διαμορφώνονται ανάμεσα στους άνθρώπους στό προτσές τής παραγωγής καί τής πραγματικής πρακτικής ζωής τής κοινωνίας. ειρηνική συνύπαρξη (κρατών μέ δια φορετικό κοινωνικό σύστημα). Μιά άπό τίς μορφές πάλης άντίθετων κοινωνικοοικονομικών συστημάτων στό διεθνή στίθο. Ή εί.σ. είναι άντικειμενικά απαραίτητη γιατί ό σοσιαλισμός δέ νικάει ταυτόχρονα σέ όλες, είτε, έστω, στίς βασικές καπιταλιστικές χώρες. Εξάλλου ό καπιταλισμός δέν μπορεϊ νά διεξάγει συνεχή πόλεμο ενάντια στά κράτη όπου νίκησε ή σοσιαλιστική έπανάσταση. Σέ τελευταία άνάλυση ή εί.σ. είναι άποτέλεσμα ένόςτέτιου συσχετισμού δυνάμεων τών άντιμαχόμενων συστημάτων πού κάνει τόν πόλεμο γιά τόν καπιταλισμό είτε πολύ ριψοκίνδυνο ειτεπαράλογο. Γι' αύτό ή εί.σ. τών σοσιαλιστικών καί τών καπιταλιστικών κρατών, ανεξάρτητα όπτό τή βούληση τών άνθρώπων, γιά μιά ορισμένη χρονική περίοδο είναι άναπόφευκτη. Ή δυνατότητα τής εί.σ. μπορει νά μετατραπει σέ πραγματικότητα σέ κάθε δοσμένη συγκεκριμένη περίπτωση διαμέσου τής πολιτικής τών σοσιαλιστικών χωρών πού στηρίζεται στήν άρχή τής εί.σ. καί άντίστοιχης πολιτικής τών καπιταλιστικών κρατών. Ή εί.σ. κρατών μέ διαφορετικά κοινωνικά συστήματα, ή άπαλλαγή τής άνθρωπότητας άπό τά μεγάλα βάρη τού κυνηγητού τών εξοπλισμών θά μπορούσε ν' άποτελέσει ούσιαστική συμβολή στήν πρόοδο τού σύγχρονου κόσμου. Στήν Αγγλία ύπολογίστηκε ότι ένα πολεμικό άεροπλάνο FH) στοιχίζει 2,6 έκατομ. χρυσές λίρες ένώ ή οικοδόμηση 5 σχολείων θά στοίχιζε 2 έκατομ. λίρες. Τό οικονομικό έτος στήν άνέγερση νοσοκομείων σέ όλη τήν Αγγλία ξοδεύτηκαν 89 έκατομ. λίρες, δηλαδή λιγότερο άπ' ό,τι κοστίζει ένα ύποθρύχιο. Τό κύριο καθήκοντήςπολιτικήςτής εί.σ. είναι ή άποφυγή νέου παγκόσμιου πολέμου. Δεύτερο καθήκον της είναι ή δημιουργία πιό εύνοϊκών συνθηκών γιά τήν άνάπτυξη τού παγκόσμιου έπαναστατικού προτσές: α) τήν άπαρέγκλιτη άνάπτυξη τού πολιτικού κύρους και τής οικονομικής ισχύος τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, πού σημαίνει συνεχή άνοδο τής έπαναστατικής έπίδρασής του, β) την έξασφάλιση καλύτερων συνθηκών γιά τήν ταξική καί τήν έθνικοαπελευθερωτική πάλη κάθε λαού μέ τόν άποκλεισμό τής δυνατότητας έξαγωγής τής άντεπανάστασης καί τής έπέμ6ασης τών δυνάμεων τής διεθνούς άντίδρασης. Ή πολίτική τής ειρηνικής συνύπαρξης πραγματοποιείται μέ τήν πάλη γιά τήν αύστηρή τήρηση τής άρχής τής μή έπέμβασης στίς υποθέσεις άλλου κράτους. Έξυπακούεται πώς ή παραθίαση τής άρχής τής μή επέμβασης άπ' τή μεριά τής ιμπεριαλιστικής άστικής τάξης άπαλλάσσε) αύτόματα καί τις διεθνείς επαναστατικές δυνάμεις άπό τήν τήρησή της. 'Αλλος δρόμος πραγμάτωσης τής πολιτικής τής εί.σ. είναι ή όσο γίνεται μεγαλύτερη άνάπτυξη τών οικονομικών σχέσεων άνάμεσα στά διάφορα κράτη μέ διαφορετικό κοινωνικό σύστημα στή βάση τού άμοιθαίου οφέλους. Ή άρχή τής εί.σ. υποβάλλεται σέ διαρκείς έπιθέσεις άπό τούς ίδεολόγους τού ιμπεριαλισμού καί τών μικροαστών «άριστερών έπαναστα-

95 καί' ε/ρ^^ίκό περασ/να 98 ε θ ν ικ ό κα/ εφί/ΐ'ίκό πέρασμα τών. Οι ίδεολόγοι τής άντίδρασης κηρύχνουντόν «πόλεμο όσο δέν είναι άργά" καί οί «ύπερεπαναστάτες" προπαγανδίζουν ότι ή εί.σ. εμποδίζει δήθεν τήν επαναστατική πάλη. Καί οί δυο αυτές άπόψεις σπρώχνουν τόν κόσμο στό θερμοπυρηνικό πόλεμο, μπαίνουν εμπόδιο στή χρησιμοποίηση τών δυνατοτήτων πού υπάρχουν γιά τήν έδραίωση του σοσιαλισμού. Οί κομμουνιστές, παλεύοντας ενάντια στόν κίνδυνο νέου παγκόσμιου πολέμου, οργανώνοντας καί μπαίνοντας επικεφαλής τού εργατικού, εθνικοαπελευθερωτικού καί πανδημοκρατικού κινήματος, άνοίγουν τό δρόμο γιά τό θρίαμδο τής υπόθεσης τού σοσιαλισμού σέ όλο τόν κόσμο. ειρηνικό καί μή ειρηνικό πέρασμα στό σοσιαλισμό. Τό ζήτημα γιά τίς μορφές μετάβασης στό σοσιαλισμό δέν είναι ζήτημα άρχής, είναι ζήτημα τακτικού καί στρατηγικού σχήματος, πού καθορίζεται ολοκληρωτικά άπό τίς συγκεκριμένες συνθήκες τής συγκεκριμένης κατάστασης. Ό μαρξισμός - λενινγσμός είναι ύπέρ τής χρήσης όλων. καί τών ειρηνικών καί τών μή ειρηνικών μορφών πάλης εναντίον τού καπιταλισμού. Υπογραμμίζει ταυτόχρονα ότι στην κάθε δοσμένη περίπτωση ή εκλογή τού πιό κατάλληλου δρόμου έξαρτάται άπό τή διάταξη καί τό συσχετισμό τών κοινωνικών δυνάμεων σ' έθνική καί διεθνή κλίμακα. Τίς βάσεις αύτήςτής θέσης πού έπιμένει στή ποικιλία τών μορφών τού επαναστατικού προτσές έθεσαν οί Μάρξ καί "Ενγκελς, όταν έπεξεργάζονταν τίς άρχές τού κομμουνισμού (Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς, Άπαντα, τόμ. 4, σελ. 331 καί τόμ. 17, σελ. 635). Ταυτόχρονα ό Ενγκελς έκανε αυστηρότατη κριτική στίς ρεφορμιστικές αυταπάτες τού Σχεδίου προγράμματος τού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος τής Γερμανίας τό 1891 στό σημείο όπου τονιζόταν ότι ή παλιά κοινωνία θά μπορούσε νά μετατραπει ειρηνικά σέ σοσιαλιστική (Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς, Άπαντα, τόμ. 22, σελ ). Ό Β.Ι. Αένιν έπίσης υποστήριξε πολλές φορές τήν άποψη γιά τή δυνατότητα ποικίλων δρόμων περάσματος στό σοσιαλισμό. Ή «έξαιρετικά πολύτιμη" δυνατότητα ειρηνικής έξέλιξης τής έπανάστασης, τόνιζε, είναι ταυτοχρονα καί «έξαιρετικά σπάνια" (Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 34, σελ. 135). Ό Αένιν έγραφε, έπίσης, ότι δέν πρέπει ν' άρνείται κανείς ότι σέ ξεχωριστές περιπτώσεις (ένα μικρό κράτος μέ γείτονες σοσιαλιστικά κράτη κλπ) είναι δυνατή ή παραχώρηση τής έξουοίας έκ μέρους τής άστικής τάξης ειρηνικά όταν ή άστική τάξη πειστεί ότι κάθε άντίσταση είναι καταδικασμένη. Ωστόσο τόνιζε ότι τό π ι θανότερο είναι πώς καί στά μικρά κράτη ό σοσιαλισμός δέ θά νικήσει χωρίς εμφύλιο πόλεμο. (Β.Ι. Λένιν, Απαντα, 5η έκδ., τόμ. 30, σελ. 122). Ωστε γιά τόν Λένιν, όπως καί γιά τούς θεμελιωτές τού επιστημονικού κομμουνισμού οί δυό δυνατότητες πού άναφέρθηκαν δέν είχαν καθόλου τήν ίδια πιθανότητα. Ή ένοπλη έξέγερση καί ό έμφόλιος πόλεμος θεωρούνταν κανόνας, νομοτέλεια. Ό ειρηνικός δρόμος, θεωρούνταν πολύ επιθυμητός, άλλά ή πρακτική έφαρμογή του ήταν μιά έκδοχή έξέλιξης τών γεγονότων πολύ λίγο πιθανή. "Αν όμως υπήρχε καί ή παραμικρότερη έλπίδα ν' άποφευχθε! ή αιματοχυσία καί ή ένοπλη βία, ό Λένιν πρώτος έκανε ό,τι μπορούσε γιά νά άκολουθηθε! αύτός ό δρόμος, όπως έγινε, π.χ., σέ ορισμένες περιόδους έξέλιξης τής έπανάστασης τό Ή νέα ιστορική κατάσταση πού πρόκυψε μετάτό Β Παγκόσμιο Πόλεμ ο δημιουργία τού παγκόσμιου σο

96 furafxtifatfmoc; 99 fktkfraaaft'cn; σιαλιστικού συστήματος, κατάρρευση τού αποικιακού συστήματος, διεύρυνση τής κοινωνικής βάσης τού επαναστατικού κινήματος κλπ. έκανε δυνατό σέ μιά σειρά χώρες τό πέρασμα στό σοσιαλισμό χωρίς ένοπλη εξέγερση κι εμφύλιο πόλεμο, μέ διάφορες μορφές καί χρησιμοποίηση καί τοΰ κοινσθουλίου. Ωστόσο, υπογραμμίζοντας αύτή τή δυνατότητα, πολλά κομμουνιστικά κόμματα στά κομματικά τους ντοκουμέντα δέν άποκλείουν καί τήν άλλη εκδοχή, δηλαδή, σέ ένα ορισμένο στάδιο εξέλιξης τής επανάστασης, όταν οί κυρίαρχες τάξεις περάσουν στήν άνοικτή βία οϊ έπαναστατικές μάζες νά παλέψουν καί ένοπλα, γιά νά αντιμετωπίσουν τή βία τής άντίδρασης. Οί κυρίαρχες τάξεις δέν παραχωρούν εθελοντικά τήν έξουσία. Ή ανατροπή τους ήταν πάντα καί θά είναι στήν ούσία της εξαναγκασμός κοινωνικός. Οί μορφές αύτού τού εξαναγκασμού μπορεϊ νά είναι διαφορετικές, άνάλογα μέ τό συσχετισμό τών ταξικών δυνάμεων γενικά, άνάλογα μέ τό χαρακτήρα, τά μέτρα καί τήν αντίσταση τών τάξεων πού άνατρέπονται. Αύτέςοί μορφές μπορούν νά είναι ένοπλες καί σχετικά ειρηνικές, όχι μέ τό νόημα τής ταξικής συμφιλίωσης και συνεργασίας, άλλά μέ τό νόημα τής δημιουργίας τέτιου μαζικού κινήματος και τέτιας πίεσης πού θά έδινε τή δυνατότητα τής άνατροπής τού συστήματος πού ύπάρχει χωρίς ένοπλη εξέγερση κι εμφύλιο πόλεμο. εκλεκτικισμός. Ή χωρίς άρχές επιλογή διάφορων άκόμα κι άντιθέτων φιλοσοφικών απόψεων, θεωρητικών προτάσεων, πολιτικών έκτιμήσεων κλπ. Έκλεκτιστικές ήταν π.χ. οί πολυάριθμες άπόπειρες ένωσης τού ύλισμού μέ τόν ιδεαλισμό, είτε οί προσπάθειες τών άναθεωρητών νά συνδυάσουν τόν ύλισμό μέ τόν έμπειριοκριτικισμό, τό διαλεκτικό ύλισμό μέ τόν καντιανισμό κλπ. Έκλεκτικοί φιλόσοφοί ήταν οί «νεοπλατωνικοί". Έκλεκτίκό φιλοσοφικό σύστημα δημιούργησε στή Γαλλία ό Β. Κουζέν. Εκπρόσωπος τού εκλεκτικισμού στή νεοελληνική φιλοσοφία θεωρείται ό Π. Βραΐλας - Άρμένης κ.ά. Ή βασική μεθοδολογική έλλειψη τού έ. είναι ή άνικανότητά του νά ξεχωρίσει άπό τό σύνολο τών άμοι- 8αίων συναρτήσεων καί σχέσεων τού άντικειμενίκού κόσμου, τίς βασικές άλληλουχίες τού άνπκειμένου καί τού φαινομένου, στόν συγκεκριμένο ιστορικό προσδιορισμό τους, ή μηχανική συνένωση διάφορων πλευρών καί ιδιοτήτων τών άντικειμένων ή τών φαινομένων. Ο έ. στόν τομέα τής πρακτικής δράσης, τής πολιτικής οδηγεί σέ λάθη καί κακούς ύπολογισμούς, γιατί εμποδίζει νά βρούμε τό βασικό κρίκο στήν άλυσίδα τών γεγονότων, νά καθορίσουμε τά μέτρα πού θά συμθάλλουν στήν έκπλήρωση τών πιό επίκαιρων καθηκόντων τής συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. εκμετάλλευση. Ή ιδιοποίηση άπό τόν ιδιοκτήτη τών μέσων παραγωγής τών αποτελεσμάτων ξένης εργασίας. Ή έ. είναι άναπόφευκτη σέ κάθε κοινωνία χωρισμένη σέ εχθρικές τάξεις κι αλλάζει μόνο μορφή. Εξαιρετικά δύσκολη είναι ή εκμετάλλευση τής μισθωτής εργασίας στήν καπιταλιστική κοινωνία, όπου ό εργάτης γιά νά μήν πεθάνει άπό τήν πείνα ύποχρεώνεται νά πουλά τήν έργατική του δύναμη στούς καπιταλιστές. Αιτία πού γεννάει τήν έ. είναι ή άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Μόνο όταν ή έργατική τάξη πάρει στά χέρια της τήν έξουσία καί καταργήσει τό καπιταλιστικό σύστημα μπορεϊ νά δημιουργήσει τή σοοια-

97 λτα;' άναχκαίότ^τα 100 faf;;6fpia 0WEi'<5)?tn% λιστικη xoivfovia. οπου δέν υπάρχει θεση στήν εκμετάλλευση ανθρώ που απο ανθρ(ί)πο, γιατί τό μέσα παραγ ο γ ή ς είναι κοινίονικη ιδιοκτησία. Στήν π ο ρεία οικοδομησης τϋ)ν βάσεων τού σοσιαλισμού δημιουργούνται συνθήκες οριστικής καταργησης τής εκμετάλλευσης. ελευθερία καί αναγκαιότητα. Κατηγορίες τού διαλεκτικού ύλισμού πού εκφράζουν τίς άμοιθαίες σχέσεις άνάμεσα στούς νόμους τού άντικειμενικού κόσμου καί τή δράση τών άνθρώπων. Στήν προμαρξιστική φιλοσοφία διεξάγονταν όξύτατες συζητήσεις άνάμεσα στούς οπαδούς τής διδασκαλίας πού παραδεχόταν τήν απόλυτη ελευθερία τής ανθρώπινης βούλησης καί τούς οπαδούς τής διδασκαλίας πού υπογράμμιζε ότι ή ανθρώπινη δράση καθορίζεται άπό τήν άπόλυτη άναγκαιότητα. Ή πρώτη άποψη έκπροοωπεί τή λεγάμενη βουλησιαρχία (βολουνταρισμός) καί ούσιαστικά άρνείται τήν ύπαρξη άντικειμενικών νόμων στή φύση καί τήν κοινωνία. Ή δεύτερη όδηγεϊ στή μοίρολατρεία (φαταλισμό). Καί οί δύο αυτές άπόψεις άντιπαραθέτουν μ' ένα μεταφυσικό τρόπο τήν ελευθερία καί τήν άναγκαιότητα. Ή μαρξιστική φιλοσοφία λύνει τό πρόδλημα τής σχέσης έ. καί ά. διαλεκτικά. Ή έ. δέ συνίστατα) στή φανταστική άνεξαρτησία τού άνθρώπου άπό τούς νόμους τής φύσης καί τής κοινωνίας πού δρούν άντικειμενικά, άλλά στή δυνατότητα τής γνώσης καί χρησιμοποίησης αύτών τών νόμων. Ως τότε πού οί άνθρωποί δέ γνωρίζουν τίς νομοτέλειες πού καθορίζουν τήν πορεία τών γεγονότων βρίσκονται κάτω άπό τήν αύθόρμητη εξουσία τους. Ό τα ν όμως τίς γνωρίσουν άποκτούν τή δυνατότητα νά τίς χρησιμοποιήσουν πρός όφελος τους. Έτσι ή ελευθερία είναι συνειδητοποιημένη άναγκαιότητα. Στό προτσές άνάπτυξης τής κοινωνικοίστορικής πράξης ό άνθρωπος κατανοεί όλο καί πιό βαθιά τούς νόμους τής φύσης καί τής κοινωνίας, δηλαδή, γίνεται όλο καί πίό πολύ ελεύθερος. Ωστόσο στίς συνθήκες τής ανταγωνιστικής κοινωνίας ό αυθόρμητος χαρακτήρας τής κοινωνικής έξέλιξης δέ δημιουργεί δυνατότητες ν' άναπτύξεί τή δράση του, τόν μετατρέπει σέ δούλο τής τυφλής άναγκαιότητας. Μόνο ή κομμουνιστική κοινωνία πραγματοποιεί τό πέρασμα τού άνθρώπου άπό τό βασίλειο τής άναγκαιότητας στό βασίλειο τής ελευθερίας. έλευθερία συνείδησης. Μιά άπό τίς δημοκρατικές ελευθερίες, πού σημαίνει τό δικαίωμα κάθε πολίτη ν' άκολουθεί όποιο θρήσκευμα θέλει, είτε νά μήν παραδέχεται καμιά θρησκεία καί νά κάνει άθεϊστική προπαγάνδα. Ή έ.σ. άπσκλείει τήν κηδεμονία τής εκκλησίας στίς πεποιθήσεις τών πολιτών σέ σχέση μέ τή θρησκεία. Πραγματική έ.σ. υπάρχει στά σοσιαλιστικά κράτη. Στή Σοθιετική Ένωση έξασφαλίζεται μέτή συνεπή εφαρμογή στήν πράξη τού χωρισμού τής εκκλησίας άπό τό κράτος καί τού σχολείου άπό τήν εκκλησία. Παράλληλα μέ τίς άλλες δημοκρατικές έλευθερίες ή έ.σ. κατοχυρώνεται στό Σύνταγμα. Πραγματική έ.σ. είναι άδύνατη στίς συνθήκες τού καπιταλιστικού συστήματος, γιατί στίς κυρίαρχες τάξεις συμφέρει νά χρησιμοποιούν τή θρησκεία γιά τήν πνευματική έξαπάτηση τών εργαζόμενων μαζών. Γι' αύτό ακόμα καί σ' εκείνα τ' άσπκά κράτη όπου είναι τυπικά χωρισμένη άπό τό κράτος ή θρησκεία έχει τήν υποστήριξη τής κρατικής εξουσίας, πού τής δί

98 ! 0t ί^πίίρίσ/^)^ νει τή δυνατότητα νά επιδρά στό σχολείο, στήν οικογένεια, στό στρατό κλπ. έλίτ (γαλλ. etit). Ό καλύτερος, ό εκλεκτός. Τά καλύτερα, τά διαλεκτά φυτά είτε ζώα πού πρόκυψαν μετά τή διασταύρωση καί προορίζονται γιά τόν παραπέρα πολλαπλασιασμό. Στήν κοινωνιολογια σημαίνει τήν «αφρόκρεμα", τήν άριστοκρατία. έλλειμμα. Όταν τά έξοδα ενός κράτους ή όποιουδήποτε τομέα τής οικονομίας υπερβαίνουν τά έσοδα. Έλλειμμα ταμείου είναι όταν δέν υπάρχουν χρήματα γιά τήν κάλυψη τών τρεχουσώνπληρωμών. Τό έ.τοϋ κρατικού προϋπολογισμού στήν έποχή τής γενικής κρίσης του καπιταλισμού είναι χρόνιο φαινόμενο στίς καπιταλιστικές χώρες. Τό έ. του προϋπολογισμού σ' αύτές τίς χώρες καλύπτεται μέ τήν αύξηση τής φορολογίας τών έργαζομένων καί μέ τήν έκδοση χαρτονομίσματος, πού οδηγεί στήν αύξηση τού κρατικού χρέους καί στόν πληθωρισμό. εμπειρία. Βλ. λ. πείρα. εμπειρική κοινωνιολογια. Είναι μιά άπό Tic κατευθύνσεις πού κυριαρχούν στήν άστική κοινωνιολογια, ή όποια βλέπει σάν κύριο στίς κοινωνιολογικές έρευνες τήν περιγραφή ξεχωριστών πλευρών τής ίωής τής κοινωνίας. Πήρε πλατιά διάδοση στή διάρκεια καί ιδίως μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο κυρίως στίς ΗΠΑ. Ή μελέτη ξεχωριστών κοινωνικών φαινομένων διαμέσου τών συγκεκριμένων κοινωνιολογικών ερευνών έχει σοθαρή σημασία άν στηρίζεται στήν έπιοτημονική θεωρία πού θεωρεί τήν κοινωνία σάν ένα ενιαίο καί έίελισσόμενο νομοτελειακά σύνολο. Η μεθοδολογία τής ε.κ. συνιαταται στή χρησιμοποίηση τών ερηματολογίων, συνεντεύξεων, στατιστικών ύλικών, τών μαθηματικών μηχανισμών (θεωρία τών συνόλων κλπ.). Η έ.κ. απορρίπτει τον ιστορικο τρόπο ερμηνείας τής κοινωνίας, συγκεντρώνει τήν προσοχή της στην ερευνά μερικών απομονωμένων κοινωνικών φαινομένων και γεγονότων καί έτσι δεν μπορεΐ να δόσει επιστημονική έίηγηση και λύση στα σπουδαία προβλήματα τής κοινωνικής είελιξης (βλ. λ. έμπειρισμός). έμπεψίοκρίτικισμός. Βλ. λ. μαχιομός. παραδέχεται σαν μοναδικό μέυο γνω- Yadusuoq. ή νόηση.. Ό έμπειρισμός διακρίνεται σέ ίδεαλιστικό καί ύλιστικό. Ό εμπειρισμός περιορίζεται στήν εξωτερική θεώρηση τών γεγονότων, πιάνεται άπό τυχαία γεγονότα, μένει στήν επιφάνεια τών φαινομένων καί δέν είναι σέ θέση ν' άποκαλύψει τίς βαθύτερες συνδέσεις καθώς καί τούς νόμους εξέλιξης τών πραγμάτων. Ό μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός θεωρεί τήν αισθησιακή εμπειρία άρχή τής γνώσης, άπορρίπτει τόν εμπειρισμό, άναγνωρίζει ότι πηγή τής αισθησιακής εμπειρίας είναι ό έξωτερικός κόσμος, πού ύπάρχει άντικειμενικά. Εμπειρισμός στήν πολιτική σημαίνει ένα στενό καί χωρίς άρχές παζάρεμα, άγνοια τών γενικών σκοπών καί τών προοπτικών τής πρακτικής δράσης, άρνησης τής σημασίας τής θεωρίας. Δηλρδή ή στενότητα τού έ. συνίσταται στή μεταφυσική άπολυτοποίηση τής πείρας, τής αισθησιακής γνώσης, στήν υποτίμηση τοϋ ρόλου

99 έ/üfôpct^ia!02 f^tôp<0 τής ορθολογικής γνώσης (τών εννοιών, τής θεωρίας). εμπόρευμα. Προϊόν έργασίας πού παράγεται γιά πώληση. Εμφανίζεται μέ τήν έμφάνιση τής έμπορευματικής παραγωγής. Κάθε εμπόρευμα έχει δύο ιδιότητες: τήν άξία χρήσης καί τήν άξία. Αύτό καθορίζεται άπό τό διττό χαρακτήρα τής ίδιας τής έργασίας. Ή άξίαχρήσηςδημιουργείται μέ τή συγκεκριμένη έργασία, ή άξία μέ τήν άφηρημένη έργασία. Ό διττός χαρακτήρας τής έργασίας στίς συνθήκες τής έμπορευματικής παραγωγής, πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία, έκφράζει τήν άνταγωνιστική άντίθεση άνάμεσα στήν άτομική καί τήν κοινωνική έργασία, ή όποια έξελίσσεται σέ βασική άντίθεση τού καπιταλισμού. Στό σοσιαλισμό, όπου κυριαρχεί ή κοινωνική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, τό έ. άποτελεί προϊόν πού παράγουν σχεδιασμένα οί σοσιαλιστικές έπιχειρήσεις γιά τήν ικανοποίηση τών άναγκών τής κοινωνίας καί φτάνει στόν καταναλωτή μέσ' άπό τή σχεδιασμένη καί ρυθμισμένη κυκλοφορία. Τά προϊόντα τής έργασίας θά χάσουν τήν ιδιότητα τού έμπορεύματος όταν νικήσει ολοκληρωτικά ό κομμουνισμός. έμπορευματίκή παραγωγή. Μορφή τής κοινωνικής παραγωγής κατά τήν όποια τά προϊόντα προετοιμάζονται γι' άνταλλαγή. Ή άπλή έ.π. πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής καί τήν προσωπική έργασία τού έμπορευματοπαραγωγού καί τής οίκογένειάςτου, έμφανίζεται μέ τήν έμφάνιση τού κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας, στήν περίοδο τής διάλυσης τής πρωτόγονης κοινωνίας καί διεξάγεται μέ σκοπό τήν ικανοποίηση τών προσωπικών άναγκών. Σ' ένα ορισμένο στάδιο τής ιστορικής έξέλιξης έμφανίζεται ή καπιταλιστική έ.π. πού στηρίζεται στήν άτομική καπιταλιστική ιδιοκτησία καί τήν εκμετάλλευση τής έργασίας τών μισθωτών εργατών πού δέ διαθέτουν μέσα παραγωγής. Ή έ.π. γίνεται καθολική καί κυριαρχούσα μορφή παραγωγής. Ή έργατική δύναμη μετατρέπεται σέ εμπόρευμα. Σκοπός τής καπιταλιστικής έ.π. είναι τό κέρδος. Ή έ.π. διατηρείται καί στό σοσιαλισμό. Στίς συνθήκες όμως τής κυριαρχίας τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής άλλάζει ό κοινωνικός χαρακτήρας τής έ.π. Οί βασικοί παράγοντες τής παραγωγής (ό παραγωγός καί τά μέσα παραγωγής) ενώνονται άμεσα καί όχι διαμέσου τής άγοράς καί πώλησης τής εργατικής δύναμης. έμπορευματίκό κεφάλαιο. Λειτουργική μορφή τού βιομηχανικού κεφαλαίου στό στάδιο μετατροπής τών έμπορευμάτων πού έχουν παραχθεί σέ χρήμα. Τό έ.κ. χρησιμοποιείται στή σφαίρα τής κυκλοφορίας κι έκπληρώνει τή λειτουργία πραγματοποίησης τής αύξημένης βασικής άξίας. Μέτήν άνάπτυξη τού καπιταλισμού χωρίζεται τό έμπορευματικό κεφάλαιο. εμπόριο. Κλάδος τής λαϊκής οικονομίας πού συντελεί στή μετατροπή τών έμπορευμάτων σέ χρήμα μέσω τής άγοράς καί τής πώλησης. Χωρίζεται σέ έσωτερικό (χονδρικό καί λιανικό) κι έξωτερικό εμπόριο. Στόν καπιταλισμό τό έ. είναι σφαίρα τοποθέτησης έμπορικού κεφάλαιου, στόν ιμπεριαλισμό κυριαρχίας τού μονοπωλιακού κεφάλαιου. Τό έ. στό σοσιαλισμό άναπτύσσεται σχεδιασμένα μέ σκοπό τήν ικανοποίηση τών ύλικών άναγκών τών έργαζο-

100 π ό λ εις!03 μένων. Στήν ΕΣΣΔ τό έ. λειτουργεί μέ τρεις μορφές: τήν κρατική, τή συνεταιριστική (καταναλωτικοί συνεταιρισμοί πού εξυπηρετούν βασικά τόν άγροτίκό πληθυσμό), τήν κολχόζνικη (τά κολχόζ καί τά μέλη τους πωλοϋν στήν άγορά τά περισσεύματα τών προϊόντων τους). Τό 1976 τά 97,5% όλου τού όγκου τού λιανικού έμπορίου άνήκαν στή μερίδα τού κρατικού καί τού συνεταιριστικού εμπορίου. εμφύλιος πόλεμος. Είναι ό οργανωμένος ένοπλος αγώνας γιά τήν κρατική εξουσία ανάμεσα σέ τάίεις, κοινωνικές ομάδες, ή πιό όίεία μορφή ταξικής πάλης. Οί έ.π. μπορούν νά γίνουν και ανάμεσα σέ διάφορες ομάδες τής άρχουσας τάξης (π.χ. ό πόλεμος τών Δυο Ρόδων στήν Αγγλία, ή διάσπαση επί Βενιζέλου, ό έμφύλιος του 1935 αναμεσα στίς διάφορες φατρίες τής ελληνικής αστικής τάξης κλπ.). Τύπους καί μορφές έ.π. άποτελούν: ή εξεγερση τών δούλων, ό αγροτικός πόλεμος, ο ένοπλος αγώνας τών λαών ένάντια στήν έκμεταλλευτική τάξη κλπ. Ο μαρ&σμός-λενινισμός απορρίπτει τή δογματική «όριστερίστικη" άπολυτοποίηση τών έ.π. σάν αναγκαίο μέσο κατάκτησηςτής έξουσίας, θεωρώντας προτιμότερο τό γκρέμισμα τής άστικής τάξης χωρίς έμφύλιο πόλεμο. έμφυτες ιδέες. Εννοια τής ίδεαλιστικής γνωσιοθεωρίας πού σημαίνει τήν ύπαρξη έμφυτων ιδεών στήν άνθρώπινη νόηση, οί όποϊεςδέν έξαρτιώνται άπό τήν έμπειρία (τά άξιώματα τών μαθηματικών καί τής λογικής, οί ήθικές άξιες, οί άφετηριακές φιλοσοφικές άρχές). Ή διδασκαλία γιά τίς έμφυτες ιδέες άρχισε άπό τόν Πλάτωνα καί άναπτύχθηκε στόν ιδεαλίστικά ορθολογισμό (ρασιοναλισμό) τό 17ο- 18ο αιώνα (Ντεκάρτ, Λάιμπνιτς κ.ά.). ένέργε<α. Κοινό μέτρο διαφορετικών μορφών υλικής κίνησης. Οί ποιοτικά διαφορετικές φυσικές μορφές κίνησης τής ϋλης μπορούν νά μετατραπούν ή μιά στήν άλλη κι αύτό τό προτσές μετατροπής ελέγχεται μέ αύστηρά καθορισμένα ποσοτικά ισοδύναμα. Τό γεγονός αύτό μάς δίνει τή δυνατότητα νά ξεχωρίσουμε σάν κοινό μέτρο κίνησης τήν έ. Στό σύστημα τής φυσικής θεωρίας ή έ. έκφράζεται μέ διάφορες μορφές: μηχανική, θερμική, ήλεκτρομαγνητική, άτομική, έλξης κλπ. Τό κάθεεΐδοςέ. χαρακτηρίζει ούσιαστικά τήν άντίστοιχη φυσική μορφή κίνησης άπό τήν πλευρά τής δυνατότητας μετατροπής της σέ όποιαδήποτε άλλη μορφή κίνησης μέ τήν ταυτόχρονη διατήρηση τήςποσότητας τής ίδιας τής κίνησης. ενεργητισμός. Φιλοσοφική άποψη πού εμφανίστηκε στό τέλος τού 19ου αιώνα σέ μιά μερίδα φυσικών. Οι οπαδοί τού έ. άνάγουν όλα τά φαινόμενα τής φύσης στίς άλλαγές τών ειδών ενέργειας, ή όποια στερείται υλικής βάσης. Οί "Οστ6αλντ, Μάχ κ.ά. οπαδοί τού έ., άναπτύσσοντας τήν άποψη αυτή, άρνούνταν τήν επιστημονική σημασία τής άτομικής θεωρίας. Αργότερα, όμως, κάτω άπό τήν επίδραση τών επιτυχιών τής άτομ)κής θεωρίας τού 20ού αιώνα υποχρεώθηκαν νά παραδεχτούν τήν ύπαρξη τών άτόμων. Οί ιδέες τού έ. ξαναεμφανίστηκαν μέ μιά λιγότερο συστηματοποιημένη μορφή, μέ άφορμή τά νέα δεδομένα τής άτομικής φυσικής τών «στοιχειωδών" σωματίων. Ή άνακάλυψη τής δυνατότητας ελάττωσης τής μάζας καί τής μετατροπής ένός ζεύγους (δυάδας) μορίων σέ πεδίο καί τό άντίθετο είχαν έρμηνευθει σάν δυνατότητα μετατροπής τής ύλης σ' ενέργεια καί τό άντίθετο. Αύτοί οί ισχυρισμοί τού ενεργητισμού ένισχύονταν μέ τήν

101 tftaio εργατικό μέτωπο Î04 ivixro, ίίόίχό, yivikô αναφορά στό νόμο τής άμο)6αίας σχέσης μάζας κι ενέργειας πού έρμηνεύονταν σάν θεωρητική θεμελίωση τής πρσαναφερμένης δυνατότητας. Ό έ. σάν φιλοσοφική κατεύθυνση ξαναεμφανίζεται, όταν μπροστά στήν έττιστήμη μπαίνει τό καθήκον τής διείσδυσης σέ βαθύτερο δομικό έπίπεδο τής ύλης. Ό σύγχρονος έ. καθορίζεται άπό τίς δυσκολίες πού μπαίνουν μπροστά στή φυσική στήν πορεία τής γνώσης τής δομής τών «στοιχειωδών)) σωματίων. ενιαίο εργατικό μέτωπο. Είναι ή ένωση τών δυνάμεων τής εργατικής τάξης σέ τοπική, έθνική καί διεθνή κλίμακα στήν πάλη ένάντια στό φασισμό, τήν ιμπεριαλιστική άντίδραση καί τόν πόλεμο, γιά τά οικονομικά καί πολιτικά συμφέροντα τών έργαζομένων. Ή έπιδίωξη τής ένωσης τής εργατικής τάξης στήν πάλη γιά τά συμφέροντά της έκφράστηκε στό σύνθημα «Προλετάριοι όλων τών χωρών, ενωθείτε», πού διατύπωσαν οι Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς στό Μανιφέστο του Κομουνιστικού Κόμματος. Τό ζήτημα τού ενιαίου μετώπου άπόκτησε ιδιαίτερη σημασία στίς συνθήκες τής κρίσης τού καπιταλισμού. Ή τακτική τού έ.έ.μ. είχε καθοριστεί στό 3ο Συνέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνούς τό Στή διάρκεια δύο δεκαετιών, ιδιαίτερα στίς άρχές τής δεκαετίας , μέ τήν έγκαθίδρυση τού φασισμού στή Γερμανία καί τήν αύξηση τής άπειλής τού πολέμου σέ μερικές χώρες τής Ευρώπης (Αυστρία, Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία) άποκαταστάθηκε συνεργασία καί ενότητα δράσης άνάμεσα στούς σοσιαλιστές καί τούς κομμουνιστές. Δημιουργήθηκε τό Λαϊκό Μέτωπο στή Γαλλία καί τήν Ισπανία πού συσπείρωσε γύρω άπό τήν εργατική τάξη τις πλατιές λαϊκές μάζες. Μέ πρωτοβουλία τών κομμουνιστών οι οργανώσεις τού έ.έ.μ. δραστηριοποιήθηκαν στά χρόνια τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου στίς γραμμές τών κινημάτων Εθνικής Αντίστασης. Υπογράφτηκαν συμφωνίες γιά τήν ένότητα δράσης άνάμεσα στούς κομμουνιστές καί τούς σοσιαλδημοκράτες στήν Πολωνία, τήν Τσεχοσλοθακία, τήν Ούγγαρία, τή Ρουμανία καί σέ άλλες χώρες. Στίς χώρες τής Λαϊκής Δημοκρατίας τό έ.έ.μ. πέτυχε τή συντριδή τής άντίδρασης, τήν έδραίωση τών λαϊκών καθεστώτων, δημιούργησε τούς όρους αποκατάστασης τής πολιτικής ενότητας τής εργατικής τάξης και τή δημιουργία ενιαίων κομμάτων πάνω στίς άρχές τού μαρξισμού - λενινισμού. Ή ένότητα δράσης τής έργατικής τάξης είχε άποφασιοτική σημασία στή δημιουργία τέτιων μαζικών διεθνών οργανώσεων, όπως ή Παγκόσμια Συνδικαλιστική Ομοσπονδία, ή Διεθνής Δημοκρατική Ομοσπονδία Γυναικών, ή Διεθνής Ομοσπονδία Δημοκρατικής Νεολαίας, καί άλλες. Οί ιδέες τού έ.έ.μ. διαδίνονται ευρύτατα στίς χώρες τού κεφαλαίου και κατακτούν όλο καί περισσότερους όπαδούς. ένικό, ειδικό, γενικό (άντίστοιχα: άτομικό, μερικό, καθολικό). Φιλοσοφικές κατηγορίεςπούέκφράζουντίςάντίκείμενικές σχέσεις τού κόσμου καί χαρακτηρίζουντόπροτσέςτήςγνώσηςτου. Τό ένικό (ιδιαίτερο, άτομικό) σημαίνει ένα συγκεκριμένο άντικείμενο περιορισμένο στό χώρο καί τό χρόνο. Τό καθολικό (γενικό) είναι τό παρόμοιο, άφηρημένο άπό τά ένικά καί τά ειδικά γνωρίσματα, είτε ιδιότητες, μέ βάση τό όποιο τά άντικειμενα καί τά φαινόμενα ενώνονται σ' αύτή ή τήν άλλη κατηγορία, τό είδος, εϊτε τό γένος. Τό ειδικό είναι ή ένότητα τού ενικού καί τού καθολικού, τό άντικείμενο παρμένο στή συγκεκριμένη ολότητα, άκεραιότητά του σάν καθορισμέ-

102 t05 ëvtattxowyra tpyaaiag vo γενικό καί σάν έν<κό πού δέν άποκλείεται άπό τήν αλληλουχία τού κόσμου. Τό ένικό είναι ή μορφή ύπαρξης τοϋ γενικού στό πραγματικό, τό ύπαρχον. Τό ειδικό είναι τό γενικό πραγματωμένο στό ένικό. ενόραση. Βλ. λ. διαίσθηση. ένότητα καί πολυμορφία τοϋ κόσμου. Ή ένότητα τού κόσμου βρίσκεται στήν ϋλικότητά του, στό γεγονός ότι όλα τά αντικείμενα καί τά φαινόμενα πού υπάρχουν στόν κόσμο άποτελούν διάφορα είδη ή ιδιότητες τής κινούμενης ϋλης. Δέν ύπάρχει τίποτα στόν κόσμο πού νά μήν είναι μιά συγκεκριμένη μορφή ϋλης, ιδιότητά της, είτε έκδήλωση ιδιοτήτων και άμοιθαίων σχέσεων. Ή ένότητα τού κόσμου βρίσκει τήν έκφρασή της στήν καθολική συνάφεια τών φαινομένων καί τών αντικειμένων, στό γεγονός ότι όλα τά είδη τής ϋλης έχουν τέτιες γενικές ιδιότητες, όπως ή κίνηση, ό χώρος, ό χρόνος, ή ικανότητα αύτοανάπτυξης κ.ό., στήν ύπαρξη γενικών νομοτελειών τού είναι πού δρουν σέ όλα τά επίπεδα τής οργάνωσης τής δομής τής ϋλης. Όμως τήν ένότητα τού κόσμου δέν πρέπει νά τήν έννοούμε καί σάν ομοιομορφία τής κατασκευής της, σάν μιά άπλή άέναη επανάληψη τού ύπαρκτού καί σάν ύποταγή τών πάντων στούς ίδιους ειδικούς νόμους. Στή φύση ύπάρχει ένα άπειρο σύνολο ποιοτικά διαφορετικών δομικών έπιπέδων τής ϋλης καί στό καθένα άπ' αύτά ή ϋλη έχει διαφορετικές ιδιότητες στή διάρθρωση καί υποτάσσεται σέ διάφορους ειδικούς νόμους κίνησης. Ή ποσοτική καί ποιοτική πολυμορφία τών φαινομένων τής φύσης δέν άποτελει άξεπέραστο εμπόδιο γιά τήν άκρ)6ή γνώση τους. Ό άνθρώπινος νούς, στηριγμένος στήν ένότητα τών φαινομένων τής φύσης, στήν ύπαρξη στόν κόσμο γενικών ιδιοτήτων καί νομστελειών κίνησης τής ύλης, στό κάθε πεπερασμένο φαινόμενο άνακαλύπτει στοιχεία τού άπειρου, στό παροδικό πλευρές τού αιώνιου. έντατίκότητα εργασίας. Ή ένταση τής έργασίας πού καθορίζεται μέ τήν κατανάλωση έργασίας στή μονάδα τοϋ χρόνου. Ή άλλαγή τής έντατικότητας τής έργασίας συνδέεται μέ τήν άλλαγή κατανάλωσης τής έργατικής δύναμης στή μονάδα τού χρόνου, πού πραγματοποιείται μέτήν αύξηση είτε τή μείωση συγκεκριμένων έργατικών ένεργειών (πράξεων). Πιό έντατική έργασία μέ τόν όρο ύπαρξης όμοιων συνθηκών δημιουργεί στή μονάδα τοϋ χρόνου περισσότερη άξία άπό τή λιγότερο εντατική έργασία. Στίς συνθήκες τού καπιταλισμού ή αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας συμφέρει πάρα πολύ στόν καπιταλιστή γιατί οδηγεί στήν αύξηση τής ποιότητας τής πρόσθετης έργασίας καί μεγαλώνει τό βαθμό εκμετάλλευσης τών έργατών. Ή αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας είναι ισότιμη μέ τήν παράταση τής έργάσιμης ημέρας, χειροτερεύει τήν κατάσταση τής έργατικής τάξης, έπιταχύνει τή φθορά τής έργατικής δύναμης, οδηγεί στήν αύξηση καί τή διάδοση τών έπαγγελματικών άσθενειών, στήν αύξηση τών ατυχημάτων στήν παραγωγή κλπ. Οί έργαζόμενοι στίς καπιταλιστικές χώρες διεξάγουν άγώνα ενάντια στήν έξαιρετική αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας. Στίς συνθήκες τοϋ σοσιαλισμού, χάρη στό γεγονός ότι ή έργασία υποτάσσεται σέ αυστηρό κανονισμό, ή έντατικότητα τής έργασίας δέν ξεπερνά τά

103 f f i <.*r o pf!y < a r wf [06 KOiMffi«rorai«sr<Mv <5<αφ. κανονικά όρια. Κι όταν οί συνθήκες παραγωγής άπαιτούν τήν αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας αϋτό έπανορθώνεται μέ τή μείωση τής έργάσιμης ημέρας. Ταυτόχρονα όταν ή έντατικότητα τής έργασίας φτάνει στό κανονικό έπίπεδο σέ όλες τίς σοσιαλιστικές έπιχειρήσεις αύτό δημιουργεί μεγάλη έφεδρείαάνόδουτής άποτελεσματικότητας τής κοινωνικής παραγωγής. έξαγωγή έμπορευμάτων. Μορφή οί κονομικών σχέσεων ανάμεσα στίς χώρες, πού προσδιορίζεται άπό τόν καπιταλιστικό καταμερισμό έργασίας. Ή άντικειμενική άνάγκη έξαγωγής έμπορευμάτων καθορίζεται άπό τήν άνάπτυξη τού κοινωνικού καταμερισμού έργασίας καί τή δημιουργία τής παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας. Στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού όταν ό διεθνής καταμερισμός έργασίας στηρίζεται σέ σχέσεις κυριαρχίας τών χωρών μέ αναπτυγμένη βιομηχανία πάνω σέ άλλες χώρες τού καπιταλιστικού κόσμου ή έξαγωγή έμπορευμάτων χρησιμοποιείται γιά την ένίσχυση καί σταθεροποίηση αύτών τών σχέσεων, γιά νά βγάζει ή ιμπεριαλιστική άστική τάξη ύψηλό μονοπωλιακό κέρδος. Μέτή δημιουργία τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος καί τής παγκόσμιας σοσιαλιστικής άγοράς ή σφαίρα τής ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης μέ τήν έξαγωγή έμπορευμάτων στένεψε πολύ. έξαγωγή κεφαλαίου. Τυπική γιά τό μονοπωλιακό καπιταλισμό τοποθέτηση κεφαλαίου σέ άλλες χώρες μέ σκοπό τήν έξασφάλιση άνώτατου κέρδους. Ή έξαγωγή κεφαλαίου είναι ένα άπό τά βασικά γνωρίσματα τού ιμπεριαλισμού. Τό κεφάλαιο έξάγεται στό έξωτερικό όχι γιατί δέν μπορεί νά χρησιμοποιηθεί στό έσωτερικό τής χώρας, άλλά γιατί τά μονοπώλια άπαιτούν τήν έξασφάλιση τού άνώτατου μονοπωλιακού κέρδους. Εξαγωγείς κεφαλαίου είναι είτε τά ίδια τά μονοπώλια είτε ό κρατικός μηχανισμός τών ιμπεριαλιστικών κρατών, πού βρίσκεται κάτω άπό τόν έλεγχό τους. Ή κρατική μορφή έξαγωγής κεφαλαίου συμφέρει στά μονοπώλια γιατί έγγυάται τήν αποζημίωση τών κερδών πού χάθηκαν μέτή φορολογική καταλήστευση τών έργαζομένων τής ίδιας τής χώρας. Ή έξαγωγή κεφαλαίου οξύνει τίς άντιθέσειςτού ιμπεριαλισμού. Ή έξαγωγή κεφαλαίου επιδιώκει όχι μόνο οικονομικούς, άλλά καί πολιτικούς σκοπούς. Οί ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, παρέχοντας δάνεια στά ξένα κράτη, είτε εξάγοντας παραγωγικό κεφάλαιο σέ ξένες χώρες προσπαθούν νά έπιδάλουν σ' αύτές τούς δικούς τους στρατιωτικούς καί πολιτικούς όρους, ύποστηρίζουν παντού τά αντιδραστικά καθεστώτα, καταπνίγουν τό άπελευθερωτικό κίνημα πού άγωνίζεται κατά τής ιμπεριαλιστικής καταπίεσης. έξάλειψη κοινωνικοταξίκών διαφορών. Τό προτσές προσέγγισης όλων τών τάξεων, κοινωνικών στρωμάτων καί ομάδων πού πραγματοποιείται στή σοσιαλιστική κοινωνία καί έχει σάν άποτέλεσμα νά χάνουν τό χαρακτήρα καί τή σημασία τους τά όρια πού χώριζαν τούς άνθρώπους. Αύτό τό προτσές οδηγεί στήν ένωση όλων τών κοινωνικών ομάδων καί τήν έγκαθίδρυση τής κοινωνικής ομοιογένειας. Ή νίκη τού σοσιαλισμού όδηγεϊ στήν κατάργηση τών έκμεταλλευτριών τάξεων καί τή σοσιαλιστική μεταμόρφωση όλων τών άλλων τάξεων καί κοινωνικών ομάδων, είναι σπουδαίο ορόσημο στό δρόμο τής ύπερνίκησης τής κοινωνικής άνομοιογένειας.

104 έ^έίί&7 107 κα< Επανάστασή Στή διάρκεια του περάσματος άπό τό σοσιαλισμό στόν κομμουνισμό πραγματοποιείται ή εξάλειψη: α) τών ταξικών διαφορών άνάμεσα στήν έργατική τάξη καί τή συνεταιρισμένη άγροτιά, β) τών κοινωνικών διαφορών άνάμεσα στους άνθρώπους βασικά τής χειρωνακτικής εργασίας (έργάτες, άγρότες! καί τούς άνθρώπους τής πνευματικής εργασίας (διανόηση), γ) τών κοινωνικοοικονομικών καί τών πολιτιστικών διαφορών καί τών διαφορών στόν τρόπο ζωής άνάμεσα στόν πληθυσμό τής πόλης καί τής υπαίθρου, δ) τών κοινωνικών διαφορών μέσα στήν έργατική τάξη, τή συνεταιρισμένη άγροτιά, τή διανόηση, τούς υπαλλήλους. Ή προσέγγιση όλων τών κοινωνικών ομάδων καί ή εξάλειψη τών κοινωνικοταξικών διαφορών στήν πορεία οικοδόμησης τής σοσιαλιστικής κοινωνίας σημαίνει: προσέγγιση τής εργατικής τάξης καί τής συνεταιρισμένης άγρστιάς όσον άφορά τή θέση τους στό σύστημα τών οικονομικών σχέσεων καί τής σχέσης τους στά μέσα παραγωγής. Προσέγγιση τής έργατικής τάξης, τής άγροτιάς καί τής διανόησης άναφορικά μέ τό χαρακτήρα τής εργασίας. Προσέγγιση τής έργατικής τάξης, τής άγροτιάς καί τής διανόησης στό πολιτιστικό, τεχνικό επίπεδο. Δημιουργία προϋποθέσεων βαθμιαίας εξάλειψ ης τών διαφορών στήν κατανομή τών προϊόντων. Εφαρμογή μέτρων γιά τήν προσέγγιση τού τρόπου ζωής όλων τών κοινωνικών ομάδων. Ή εξάλειψη τών κοινωνικών καί ταξικών διαφορών είναι μιά διαρκής καί σύνθετη διαδικασία, πού θά ολοκληρωθεί μόνο στίς συνθήκες τοΰ άναπτυγμένου, του ώριμου κομμουνισμού. έξέλιξη. Προτσές κίνησης άπό μιά κατώτερη (άπλή) κατάσταση σέ άνώτερη (σύνθετη). Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα αύτοϋ τού προτσές κίνησης είναι ή έξαφάνιση τού παλιού καί ή έμφάνιση τού νέου. Ή έξέλιξη τών συστημάτων τού άνόργανου, τοΰ ζωικού κόσμου, τής άνθρώπινης κοινωνίας καί τής γνώσης ύποτάσσεται οτούς γενικούς νόμους τής διαλεκτικής. Χαρακτηριστική μορφή έξέλιξης είναι ή σπειροειδής (έλικοειδής). Κάθε ξεχωριστό προτσές έ. έχει άρχή και τέλος. Καί μάλιστα στήν άρχή στήν τάση έμπεριέχεται τό τέλος τής έ., ή δέ ολοκλήρωση τού δοσμένου κύκλου έ. θέτει τά θεμέλια ένός νέου κύκλου μέσα στόν όποιο έπαναλαμθάνονται άναπόφευκτα μερικές ιδιομορφίες τού προηγούμενου κύκλου. Ή έξέλιξη είναι εσωτερικό προτσές κάθε φαινομένου: τό πέρασμα άπό μιά κατώτερη κατάσταση σέάνώτερη παρουσιάζεται γιατί μέσα στήν κατώτερη περιέχονται σέλανθάνουσα μορφή οί τάσεις πού οδηγούν σέάνώτερη κατάσταση καί ή άνώτερη κατάσταση είναι ή κατώτερη σέ άνάπτυξη κατάσταση. Συνάμα μόνο σέ μιά άρκετά ϋψηλή βαθμίδα τής έ. φανερώνονται ολοκληρωτικά καί γιά πρώτη φορά γίνονται κατανοητές οί ένδείξεις ύπαρξης μιάς άνώτερης κατάστασης, ή όποίαπεριέχεται στήν κατώτερη. Π.χ. ή συνείδηση είναι άποτέλεσμα έ. τής ύλης. Μόνο άπ' αύτή τήν άποψ η είναι δυνατό ν' άποκαλυφθε! ή ιδιότητα τής άντανάκλασης πού βρίσκεται στή βάση τής ύλης. Ή άναπαραγωγή τής έ. θεωρητικά είναι δυνατή μόνο μέ τή βοήθεια τών τρόπων και μεθόδων τήςδιαλεκτικήςλογικής. έξέλιξη καί επανάσταση. Είναι δυό άλ ληλένδετες πλευρές τής έξέλιξης πού αντιστοιχούν στήν άνάπτυξη τών ποσοτικών άλλαγών στήν πορεία τών φαινομένων (έξέλιξη) καί στή λίγο-

105 έξίσωτίκ!? χατανο/#?!08 έ^ίσωτίκί^ χατανσ^ πολύ γρήγορη ποιοτική αλλαγή (έπανασταση). Η αντίληψη τού διαλεκτικού υλισμού γιά τήν άλληλένδετη σχέση έ. καί έ. ξεπέρασε τή μεταφυσική μσνσμερεια πού θεωρούσε τήν εξελιίη σαν ένα προτσές ποσοτικών καί μονο αλλαγών. Ή κίνηση περικλείνει μέσα της καί τίς βαθμιαίες ποσοτικές αλλαγές (εξέλιξη) καί τή διακοπή τους <επανάσταση ). Η επανάσταση δέν γίνεται αυθαίρετα, είναι άντικειμενικο προτσές μεσα στό οποίο οί παλιές αντιθεσεις αφού φθάσουν στήν ανώτατη βαθμίδα έντασης ύπερπηδούνται και το φαινόμενο πού εμφανίζεται πανω σ αυτή τη βαση αναπτύσσεται χαρη στις νεες αντιθέσεις. Η άρνηση τής επαναστασης σάν νομοτελειακό αποτελεσμα τής έξέλιξης χαρακτηρίζει τον αναθεωρητισμό πού βλέπει την αναπτυξη σάν μιά εύθύγραμμη εξελιξη χωρίς τό στοιχείο τών ριίικών ποιοτικών άλλαγών τών κοινωνικών συνθηκών. Ο διαλεκτικός ύλισμός είναι έναντια στόν άναθεωρητισμό, άλλά καί στόν «άριστερό" όπορτσυνισμο που δεν υπολογίζει τήν άνάγκη προσεκτικής προετοιμασίας τής έπανάστασης καί κηρύχνει τό σύνθημα τής «επαναστασης" ανεξάρτητα άπό τίς συνθήκες καί τή συγκεκριμένη κατάσταση. Μιά τέτια αντίληψη τής έπανάστασης πού άγνοεί τό στοιχείο τής έίελικτικής προετοιμασίας χαρακτηρίζει τό μικροαστικό έπαναστατισμό ό όποιος έκδηλώνεται καί στό σύγχρονο στάδιο τής παγκόσμιας έξέλιξης. Ή έννοια τής έίέλιίης χρησιμοποιείται έπίσης όταν θέλουμε νά μιλήσουμε γιά τήν έξέλιξη μέ τήν εύρύτερη σημασία της (π.χ. έξέλιξη τού οργανικού κόσμου). Στήν τέτια περίπτωση μέ τόν όρο εξέλιξη εννοούμε τήν κίνηση πού συμπεριλαθαίνει και τίς ποσοτικές καί τίς ποιοτικές άλλαγές. έξμηύτίκή κατανομή. Μορφή κατανομής τών καταναλωτικών άγαθών εξίσου σέ όλα τά μέλη τής ομάδας (κολεκτίθας) άνεξάρτητα άπό τή συνεισφορά έργασίας τού καθένα. Ή έ.κ. προ- 6άλλει στά διάφορα στάδια τής ιστορίας είτε σάν αντικειμενική άνάγκη είτε σάν εκδήλωση άπατηλής άντίληψ ης τής ισότητας. Ή έ.κ. άντικειμενικά ήταν μιά άναγκαία μορφή κατανομής τών προϊόντων στήν πρωτόγονη κοινωνία (ανεπαρκή μέσα συντήρησης, κοινή εργασία γιά τήν έξασφάλισή τους, άνάγκη διατήρησης τής πρωτόγονης οργάνωσης κλπ.). Ή εξέλιξη τών παραγωγικών δυνάμων, ή εμφάνιση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί ή εμφάνιση τής ταξικής άνισότητας καθόρισαν και τίς άλλαγές στόν τρόπο παραγωγής, επομένως καί στόν τρόπο κατανομής. Ωστόσο στή διάρκεια πολλών αιώνων, ή έ.κ. συνεχίζει νά υπάρχει μέ τή μορφή έξισωτικής χρησιμοποίησης τής γής στίς άγροτικές κοινότητες τής Κίνας, τής Ινδίας, τής Ρωσίας, τής Γερμανίας καί μερικών άλλων χωρών. Ή άνάγκη τής έ.κ. άποτελούσε έκφραση τών πρωτόγονων άντιλήψεων τής ισότητας καί τής δικαιοσύνης καί προβαλλόταν πολλές φορές άπό τίς εργαζόμενες μάζες καί τούς ιδεολόγους της. Τήν ιδέα τής έ.κ. ώς ενα βαθμό υποστήριζαν οι γάλλοι ούτοπιστές σοσιαλιστές. Ο επιστημονικός κομμουνισμός, θεμελιώνοντας τις άρχές κατανομής στό σοσιαλισμό καί τόν κομμουνισμό άντιπαραθέτει στήν έ.κ. τήν επιστημονική άντίληψη τής ισότητας. Δέν μπορεϊ νά διατείνεται κανείς ότι τό αίτημα τής έξίσωσης εκφράζει τήν ούσία τού κομμουνισμού. Ο έξισωτικός τρόπος κατανομής εμποδίζει τήν οικονομική πρόοδο, τήν άνάπτυξη τής παραγωγικότητας τής εργασίας. Οι κομμουνιστές, άρνούμενοι τόν έξισωτικό τρόπο κατανομής σάν κριτήριο τής κομμουνιστικής ισότητας, έφαρμόζουν

106 ίέίίίω πκός 109 έπανάσταοι^ xoiwvik;; ταυτόχρονα οικονομική πολιτική πού έχει κατεύθυνση τήν εξίσωση τών πραγματικών εσόδων τών εργατών καί άγροτών, τήν αύξηση τού μισθού εκείνων τών κατηγοριών εργαζομένων πού έχουν χαμηλούς μισθούς. Αύτή ή εξίσωση πού στηρίζεται στίς έξισωτικές αλλαγές του χαρακτήρα τής έργασίας καί τής ειδίκευσης είναι άντανάκλαση τών προτσές εξάλειψ ης τών κοινωνικών διαφορών πού συντελούνται στή σοσιαλιστική κοινωνία καί θά ολοκληρωθεί στήν κομμουνιστική κοινωνία. έξίσωτικός κομμουνισμός. Μορφή κοινωνικής ουτοπίας, πού έχει σάν ιδανικό τήν κοινωνία, ή όποία θά στηρίζεται στήν ομαδική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής, καθώς καί στήν πλήρη, τήν απόλυτη ισότητα όλων τών παραγωγών όχι μόνο άπό οικονομική, κοινωνική καί πολιτική άποψ η, άλλά καί άπό τήν άποψη τής εξίσωσης όλων τών άναγκών. Οί ιδέες του έ.κ. παίρνουν διάφορες μορφές. Μερικές αιρέσεις άπό τίς όποιες διαμορφώθηκε ό χριστιανισμός περιείχαν επίσης παρόμοιες ιδέες. Τά σχέδια καί οί θέσεις του έ.κ. κατέχουν σημαντική θέση στήν άγροτική ιδεολογία τής έποχής τοϋ φεουδαρχισμού. Μέ τίς ιδέες τοϋ έ.κ. είναι διαποτισμένες, οί πρώτες λογοτεχνικές καί κοινωνικέςοΰτοπίεςτώνμόρ, Καμπανέλα, Μορέλι. Γνωρίσματα τού έ.κ. υπάρχουν τόσο στόν γαλλικό επαναστατικό κομμουνισμό του 18ου αιώνα, όσο καί στόν «ειρηνικό» σοσιαλισμό του Φουριέ καί τών οπαδών του. Ot Κ. Μάρξ καί Φ. Ενγκελς έκαναν αυστηρή κριτική στόν έ.κ. καί τόν χαρακτήρισαν σάν βιασμό τής προσωπικότητας. Στά μέσα τού 20ού αιώνα, εκθέτοντας τήν ίδια τήν ούσία τού επιστημονικού κομμουνισμού, ή όμάδα τοϋ Μάο Τσέ-τούγκ στήν Κίνα έκανε μιά σειρά μεταρρυθμίσεις στό πνεύμα τοϋ έξισωτισμού, στίς όποιες προσπαθεί ν' άνάγει τήν ούσία τής μαρξιστικής διδασκαλίας γιά τόν κομμουνισμό. Ο έπιστημονικός κομμουνισμός άντιπαραθέτει στόν έ.κ. τή διδασκαλία γιά τόν άρμονικό συνδυασμό στή μελλοντική κοινωνία τών συμφερόντων τής προσωπικότητας καί τής ομάδας, γιά τήν πλήρη άνθηση όλων τών άνθρώπινων ικανοτήτων καί τήν άμιλλά τους στίς συνθήκες τής άταξικής κοινωνίας. εξωτερικός κόσμος. Τό σύνολο τών ύλικών άντικειμένων, τών φαινομένων, τών σχέσεων καί τών άμοιβαίων συναρτήσεών τους πού ύπάρχουν έξω άπό τή συνείδηση τοϋ άνθρώπου καί άνεξάρτητα άπ' αύτή. Ο έ.κ. άποτελεΐ τήν πηγή τής γνώσης. Ο άνθρωπος γνωρίζει τόν έ.κ., τή φύση καί τήν κοινωνία, στό προτσές τής κοινωνικοπαραγωγικής πράξης. Σύμφωνα μέ τήν άπσψ η τού ιδεαλισμού ό έ.κ. είναι προϊόν είτε τής δημιουργίας τής υπερφυσικής πνευματικής ύπαρξης (άντικειμενικός ιδεαλισμός) είτε κατασκευή τής συνείδησης τής προσωπικότητας (υποκειμενικός ιδεαλισμός). ΕΟΚ. Βλ. λ. «Κοινή Αγορά". επανάσταση κοινωνική. Ανώτατη φάση τής ταξικής πάλης, μορφή κοινωνικής έξέλιξης πού εμφανίστηκε ιστορικά καί έπιδιώκει τή θεμελιακή λύση τών κοινωνικοοικονομικών καί άντίστοιχα τών ταξικών άντιθέοεων καί τήν ποιοτική άλλαγή τής κοινωνικής συγκρότησης. Πραγματοποιείται μέ τήν άμεση πάλη τών λαϊκών μαζών καί τήν καθοδήγηση καθορισμένων πολιτικών δυνάμεων έναντια στήν ΰπάρχουσα κοινωνικοπολιτική κατά-

107 f.7i? t'<wmw/ λ'οί ί '<ίί ί 7 λ7/ ίίο Α7Ηί'0ί7ΓΛ<7ί/ λόίί'μι'ίλν; στάση πραγμάτων πού εμποδίζει τήν πρόοδο, ένάντια στήν παλιά πολιτική Εξουσία. Ή κ.έ. έχει σάν άποτέλεσμα τήν έπι- 6ολή νέας πιό προοδευτικής κατάστασης πραγμάτων. Ή έννοια τής κοινωνικής επανάστασης χρησιμοποιείται συνήθως σάν συνώνυμο τής μετάδοσης άπό τόν ένα κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό σέ άλλον πιό προοδευτικό. Μέ αύτή τήν έννοια άναφέρουν 4 βασικούς τύπους κ.έ.: α) τή διάλυση τής πρωτόγονης κοινωνίας καί τήν εμφάνιση τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τής εκμετάλλευσης, β) τήν κατάργηση τής δουλοκτητικής κοινωνίας καί τήν έμφάνιση τού φεουδαρχισμού, γ) τήν άντιφεουδαρχική άστική επανάσταση, δ) τήν προλεταριακή σοσιαλιστική επανάσταση. Η καθεμιά άπ' αύτές τίς άπσφασιστικές στροφές στήν παγκόσμια ιστορία είχε πραγματικά επαναστατικό χαρακτήρα μέ τήν έννοια τής ποιοτικής άλλαγής τού τρόπου παραγωγής καί τών ύπόλοιπων μορφών τή ς ζωής τού άνθρώπου. Ώστόσοώςτή γέννηση τού καπιταλισμού δέν μπορούμε νά μιλάμε γιά κ.έ. μέτήν άκριθή έννοια τού όρου. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τής μετάδοσης άπό τήν πρωτόγονη κομμουνιστική, πατριαρχική κατάσταση πραγμάτων στίς σχέσεις τής άτομικής ιδιοκτησίας είναι ό εντελώς αύθόρμητος χαρακτήρας της, πού είχε σάν άποτέλεσμα τήν εξαιρετικά μεγάλη χρονική περίοδο πραγματοποίησής της. Αρχίζοντας άπό τή δουλοχτητική κοινωνία στήν ιστορική σκηνή εμφανίζονται τάξεις πού ενδιαφέροντα! τόσο γιά τή διατήρηση τής δοσμένης κατάστασης πραγμάτων καί τάξεις πού ενδιαφέροντα! γιά τήν κατάργησή της. Γι' αύτό τήν κατοπινή ιστορική εξέλιξη τή χαρακτηρίζει ή βαθμιαία άνάπτυξη τής συνειδητής συμμετοχής τών διάφορων κοινωνικών ομάδων καί τάξεων στήν άμεση πάλη γιά τήν άλλαγή ή τή διατήρηση αύτής τής κατάστασης. Κεντρικό ζήτημα τής κ.έ. είναι τό ζήτημα τής κατάκτησης τής κρατικής εξουσίας άπό τή καινούργια τάξη καί ή χρησιμοποίησή της γιά τό μετασχηματισμό καί τήν παραπέρα άνάπτυξη τής κοινωνίας. Οί συγκρούσεις διάφορων τάξεων καί κοινωνικών ομάδων καί τών πολιτικών δυνάμεων, τών κομμάτων πού εκπροσωπούν τά συμφέρσντά τους στήν άμεση πάλη γιά τήν πολιτική εξουσία, στήν κοινωνιολογία λέγονται πολιτική επανάσταση. Οί πολιτικές επαναστάσεις δέν είναι μιά όπσιαδήποτε άλλαγή τού κρατικού εποικοδομήματος, δέν είναι ταυτόσημες μέ τά πραξικοπήματα, άλλά είναι άποτέλεσμα μιάς αύοτηρά νομοτελειακής έξέλιξης τής κοινωνίας. Σύμφωνα μέ τό γενικό κανόνα ή πολιτική έπανάσταση είναι άδύνατη χωρίς τήν έπαναστατική κατάσταση, όταν οί «κάτω" δέ θέλουν νά ζούν μέ τόν παλιό τρόπο καί οί τάξεις πού βρίσκονται στήν εξουσία, οί «άνω", δέν μπορούν νά διοικούν μέ τόν παλιό τρόπο, όταν ή δραστηριότητα τών μαζών πού ή γενική κατάσταση τής πολιτικής κρίσης τίς τραθάει στήν πάλη άνεθαίνει σημαντικά. Ή μετατροπή τής έπανασταστικής κατάστασης σέ έπανάσταση έξαρτάταί κατά πολύ άπό τόν υποκειμενικό παράγοντα, δηλαδή, άπό τό βαθμό ώριμότητας καί οργάνωσης τού επαναστατικού κόμματος, άπό τό άν είναι σέ θέση οί καθοδηγητές τών καταπιεζομένων νά κάνουν τήν τάξη τους ικανή γιά δραστήριες μαζικές οργανωμένες επαναστατικές ένέργειες, νά ξεσηκώσουν τό λαό σέ αποφασιστική άνοιχτή σύγκρουση μέ τούς καταπιεστές. Από τό χαρακτήρα καί τή δύναμη τών μαζι

108 "ίπανάστασ?? τών κών ενεργειών στήν έπαναστατική διαδικασία έξαρτώνται άμεσα ό χρόνος καί ή μορφή εγκαθίδρυσης τού νέου κοινωνικού συστήματος, δηλαδή, εκείνων τών άντικειμενικών συνθηκών πού θά καθορίζουν σ' ένα άρκετό χρονικό διάστημα τούς μελλοντικούς όρους γιά τήν κατεύθυνση τής δραστηριότητας τού ανθρώπου. Ή άλλαγή στό πολιτικό εποικοδόμημα άσκεϊ τεράστια επίδραση σέ όλες τίς άλλες σφαίρες ζωής τής κοινωνίας: στήν οικονομία, τήν ιδεολογία, τόν πολιτισμό κλπ. Οΐ μορφές τής κ.έ. είναι εξαιρετικά ποικίλες καί καθορίζονται σέ σο6αρό βαθμό άπό τίς κινητήριες δυνάμεις, άπό τίς εθνικές συνθήκες, άπό τή διεθνή κατάσταση κλπ. Σύμφωνα μέ τή θεωρία τού επιστημονικού κομμουνισμού συνέπεια τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων κατά τού καπιταλισμού είναι ή σοσιαλιστική επανάσταση. Σέ αντίθεση μέ τίς αστικές επαναστάσεις στή σοσιαλιστική επανάσταση οΐ λαϊκές μάζες γίνονται συνειδητοί δημιουργοί νέων μορφών ζωής πού άνταποκρίνσνται στά συμφέροντα όλης τής έργαζόμενης άνθρωπότητας. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση είναι ό τελευταίος τύπος κοινωνικής πολιτικής έπανάστασης. Μέσα σέ μιά τέτια σοσιαλιστική κατάσταση πραγμάτων, όταν δέθά υπάρχουν τάξεις καί ταξικοί άνταγωνισμοί, οί κοινωνικές εξελίξεις παύουν νά είναι πολιτικές έπαναστάσεις. «έπανάσταση τών διευθυντών). Σύγχρονη άστική θεωρία σύμφωνα μέ τήν οποία ή κυριαρχία τής μετοχικής μορφής επιχειρήσεων οδηγεί τάχα στόν παραμερισμό τής έξουσίας τών καπιταλιστών ιδιοκτητών στίς ενώσεις καί τίς τράπεζες καί τή μετα- 6ί6ασή της στά χέρια τών τεχνοκρατών. Ή θεωρία αύτή εμφανίστηκε επαναστατικός τυχοό<ωκτ<σ/νός στήν τρίτη δεκαετία τού 20ού αί. καί διαδίδεται καί σήμερα. Ή θεωρία τής «έ. τών δ." κρύδει τό γεγονός ότι ή αύξηση τού διευθυντικού προσωπικού άπεικονίζει τά προτσές συγκέντρωσης τής παραγωγής καί τήν άνάπτυξη τών καπιταλιστικών μονοπωλίων, ένώ ή αύξηση τού άριθμού τών μετοχών άποτελει μιά άπό τις μορφές κινητοποίησης τών χρηματικών άπσταμιεύσεων τών έργαζομένων πρός τό συμφέρον τής χρηματιστικής ολιγαρχίας. Παρά τούς ισχυρισμούς τών οπαδών αύτής τής θεωρίας τό στρώμα τών διευθυντών δέν κυριαρχεί στήν άστική κοινωνία. Μόνο ή κορυφή τού διευθυντικού στρώματος έγινε συστατικό κομμάτι τής χρηματιστικής ολιγαρχίας. Ή πλειοψηφία τών διευθυντών άποτελει όπως καί πριν τό άντικείμενο έκμετάλλευσης τού χρηματιστικού κεφαλαίου. Ή θεωρία τής «έ. τών δ.'ί είναι παρόμοια μέ τή θεωρία τού «λαϊκού καπιταλισμού" καί άλλες σύγχρονες άστικές θεωρίες. Επαναστατικός τυχοδιωκτισμός. Στά ση πολιτικών ομάδων είτε ξεχωριστών ιστορικών παραγόντων, πού επιδιώκοντας τήν κοινωνική ή τήν πολιτική άπελευθέρωση τού λαού, τήν άνάπτυξη τής έπανάστασης, δέν παίρνουν ύπόψη τούς άντικειμενικούς νόμους εξέλιξης τού άπελευθερωτικού προτσές, άποσπώνται άπό τίς μάζες, δέν υπολογίζουν τό βαθμό ωριμότητάς τους καθώς καί τής προετοιμασίας τους γιά τήν άλφα ή βήτα δράση. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τού έ.τ. είναι ή έπικράτηση τής έπαναστατικής φρασεολογίας, ή όποια γίνεται ιδιαίτερα έπικίνδυνη σέ περιόδους υποχώρησης τής επανάστασης, σέ περιόδους πού οΐ μάζες δέν είναι προετοιμασμένες γιά μαχητικές έκδηλώσεις στόν πολιτικό στί6ο.

109 επεκτατισμός H2 Ό έ.τ. προξενεί ζημιά στό άπελευθερωτικό κίνημα. Οϊ Κ. Μάρξ καί Φ. Ένγκελς διεξήγαν σκληρό άγώνα καί μέσα στό προλεταριακό πολιτικό κίνημα πάλευαν κατά τής ύπερεκτίμησης τής επαναστατικής ωριμότητας τού δυτικοευρωπαϊκού προλεταριάτου, πού χαρακτήριζε τά μικροαστικά κόμματα καί ομάδες. Ο Β.ί. Λένιν έκανε έπίσης επανειλημμένα κριτική στόν έ.τ. στό ρωσικό καί τό διεθνές έργατικό κίνημα, υπογραμμίζοντας ότι τού λείπει ή έπιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία, τό πρόγραμμα δράσης κλπ. Ό έ.τ. είναι σοθαρός έχθρός καί τών σύγχρονων επαναστατικών δυνάμεων. Οι έπαναστάτες μαρξιστές ξεσκεπάζουν μέ όλα τά μέσα τό σύγχρονο έ.τ. Προσιταθούννά σταθεροποιήσουν καί νά άναπτύξουν περισσότερο τούς δεσμούς τους μέ τίς λαϊκές μάζες. έπεκτατισμός. Εξάπλωση, έπέκταση οικονομική, έδαφική, πολιτική. Ή οικονομική καί πολιτική έπέκταση σημαίνει κατάληψη άπό τίς ιμπεριαλιστικές δυνάμεις νέων έδαφών, νέων άγορών, νέων πηγών πρώτων ύλών. Ο έ. σημαίνει οικονομική καί πολιτική υποδούλωση άλλων χωρών καί λαών. επιστήμη. Σφαίρα τής ερευνητικής δραστηριότητας του άνθρώπου, πού έχει σκοπό τήν παραγωγή νέων γνώσεων γιά τή φύση, τήν κοινωνία καί τό προτσές τής γνώσης καί περιλαθαίνει όλους τούς όρους καί τά στοιχεία αυτής τής παραγωγής: τούς έπιστήμονες, μέ τίς γνώσεις καί τίς ικανότητες, τήν ειδίκευση καί τήν πείρα μέ τόν καταμερισμό καί τό συντονισμό τής έπιστημσνικής έργασίας, τά έπιοτημονικά ιδρύματα μέ τόν τεχνικό έξοπλισμό τών πειραματικών έργαστηρίων, τις μέθοδες επιστημονικής έρευνας, τό σύστημα εννοιών καί κατηγοριών, τό σύστημα έπιστημονικών πληροφοριών, όπως έπίσης καί τό σύνολο τών επιστημονικών γνώσεων, πού έμφανίζονται ειτε μέ τή μορφή τής προϋπόθεσης, είτε τού μέσου, είτε τού άποτελέσματος τής επιστημονικής παραγωγής. Λύτά τά άποτελέσματα μπορούν έπίσης νά έμφανιστούν σάν μιά άπό τίς μορφές τής κοινωνικής συνείδησης. Ή έ. δέν περιορίζεται στή φυσιογνωσία, είτε στίς μαθηματικές (άκρι- Βείς) έπιστήμες, όπως νομίζουν οι θετικιστές, άλλ' άποτελει ένα άκέραιο σύστημα πού περιλα8αίνει τήν ιστορία τής φύσης, καί τήν ιστορία τής κοινωνίας, τή φιλοσοφία καί τίς φυσικές έπιστήμες, τή μέθοδο καί τή θεωρία κλπ. Ή έπιστήμη είναι άποτέλεσμα τού κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας, τού χωρισμού τής πνευματικής άπό τή χειρωνακτική έργασία. Προϋποθέσεις έμφάνισης τής έ. είχαν δημιουργηθεί στίς χώρες τής άρχαίας Ανατολής: Αίγυπτο, Βαθυλωνία, Ινδία, Κίνα. Οί κατακτήσεις όμως τού άνατολικού πολιτισμού δουλεύτηκαν, άναπτύχθηκαν καί μετατράπηκαν σέ ένα καλομελετημένο θεωρητικό έπιστημονικό σύστημα στήν άρχαία Ελλάδα. Μέ τήν έμφάνιση τής μεγάλης παραγωγής μηχανοκατασκευών μετά τή βιομηχανική έπανάσταση,ή έ. άπό θεωρητική, άσχολούμενη κυρίως μέ τήν εξωτερική θεώρηση τών πραγμάτων, μετατρέπεται σέ δραστήριο παράγοντα τής ίδιας τής παραγωγής. Στίς συνθήκες τής σύγχρονης έπιστημονικοτεχνικής έπανάστασης, άπό τόν έργάτη άπαιτειται ή κατάκτηση τών βάσεων τών έπιστημονικών γνώσεων καί ή έ. μετατρέπεται σέ άμεση παραγωγική δύναμη. Στή σοσιαλιστική κοινωνία ή πετυ

110 άϊίοτ%λ?αογάι!!3 ίπίοτί^^ονίκόζ χημένη άνάπτυξη τής έπίοτήμης καί ή έφαρμογή τών άποτελεσμάτων της στήν παραγωγή είναι άπαραίτητος όρος επιτάχυνσης τής έπιστημονικοτεχνικής προόδου. Γ)ά τήν πλήρη άνθηση τής έ. itvat άπαραίτητη ή επικράτηση τών κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων. έτπστημολογία. Κλάδος τής επιστήμης πού μελετάει τή λειτουργία καί τήν έξέλιξη τής επιστήμης σάν συνολικό προτσές, χρησιμοποιώντας φιλοσοφικές, οικονομικές, κοινωνιολογικές καί ψ υχολογικές μέθοδες. Σκοπός τής έ. είναι ή άποκάλυψη τών τρόπων καί τών κριτηρίων ορθολογιστικής άξιοποίησης τής επιστήμης στή σύγχρονη κοινωνία. Ή έ. μελετάει τά προθλήματα οργάνωσης τής επιστημονικής δραστηριότητας, διεύθυνσης τής επιστήμης, τής έπιστημονικής καί τεχνικής πρόβλεψης, τής δημιουργίας καί τής άξιοποίησης τών έτπστημονικών στελεχών. έπιστημονική πρόβλεψη. Πρόγνωση φαινομένων τής φύσης καί τής κοινωνίας, πού δέν εμφανίστηκαν ή δέν έπιαημάνθηκαν άκόμα άπό τήν πείρα. Ή έ.π. στηρίζεται στή γενίκευση τών θεωρητικών καί πειραματικών δεδομένων καί στόν υπολογισμό τών αντικειμενικών νομοτελειών τής έξέλιξης. Ή έ.π. μπορε! νά είναι δύο ειδών: α) σχετική μέ άγνωστα φαινόμενα, πού δέν καταγράφτηκαν άπό τήν έμπειρία, τά όποια όμως υπάρχουν (π.χ. πρόγνωση τών άντιμορίων, νέων χημικών στοιχείων κλπ.), β) σχετική μέ φαινόμενα τά όποια μπορούν μόνο στό μέλλον νά έμφανιστοϋν, όταν ύπάρξουν οί απαραίτητες συνθήκες (π.χ. ή πρόγνωση τού Μάρξ γιά τήν άναπόφευκτη κατάρρευση τού καπιταλισμού καί τή νίκη τού σοσιαλισμού, τό συμπέρασμα τού Λένιν γιά τή δυνατότητα οικοδόμησης τού κομμουνισμού σέ μιά χώρα). Ή έ.π. στηρίζεται πάντα στήν έπέκταση τών γνωστών νόμων τής φύσης καί τής κοινωνίας στόν τομέα τών άγνωστων φαινομένων ή αύτών πού δέν έμφανίστηκαν άκόμα. Ή έ.π. περιέχει άναπόφευκτα καί στοιχεία πιθανών υποθέσεων σχετικά ιδίως μέ τά συγκεκριμένα γεγονότα τού μέλλοντος καί τού χρόνου έμφάνιοής τους. Τελικό κριτήριο τής ορθότητας τής έ.π. είναι πάντα ή πράξη. έπ)στημονικός κομμουνισμός. Είναι ένα άπό τά τρία συστατικά μέρη τού μαρξισμού - λενινισμού (μαζί μέ τή μαρξιστική φιλοσοφία καί τήν πολιτική οικονομία). Αποκαλύπτει τίς γενικές νομοτέλειες, τούς δρόμους καί τίς μορφές τής ταξικής πάλης τού προλεταριάτου, τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, τής οικοδόμησης τοΰ σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού. Στήν ευρύτερη του έννοια είναι ό μαρξισμός - λενινισμός στό σύνολό του. Τή διδασκαλία τού έ.κ. τή διατύπωσαν oi Κ. Μάρξ καί Φ. "Ενγκελς καί στίς νέες ιστορικές συνθήκες τήν άνάπτυξε ό Λένιν. Ό έ.κ. σέ οργανική ενότητα μέ τή μαρξιστική φιλοσοφία καί τήν πολιτική οικονομία άναλύει καί θεμελιώνει: τό αναπόφευκτο τής κατάργησης τοΰ καπιταλισμού καί τοΰ θριάμθου τοΰ κομμουνισμού, τόν παγκόσμιο ιστορικό ρόλο τής έργατικής τάξης σέ σομμαχία μέ όλους τούς έργαζομένους, τήν ταξική πάλη τοΰ προλεταριάτου καί τή σοσιαλιστική έπανάσταση, καθώς και τίς άλλες επαναστάσεις καί άπελευθερωτικά κινήματα, τίς νομοτέλειες καί τούς δρόμους οικοδόμησης τού σοσιαλισμού καί τσϋ κομμουνισμού, τις βασικές άρχές τής στρατηγικής καί τακτικής τών μαρξιστικών - λενινιστικών κομμάτων.

111 άπσπρ^ονίκοτΐχνμπ? έπανάοτασ!?! 14 έργασία Ο έ.κ. έχει διεθνιοτικό χαρακτήρα, γενίκευε) τήν πείρα τού επαναστατικού καί άπελευθερωτικού κινήματος, εκφράζει δημιουργικά τίς γενικές νομοτέλειες καί τις ιδιομορφίες οικοδόμησης τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού στίς διάφορες χώρες. έπιστημονίκοτεχνίκή επανάσταση. Ρι ζική ποιοτική αλλαγή πού πραγματοποιείται στό σύγχρονο σύστημα παραγωγικών δυνάμεων, πού άφορά όλα τά συστατικά στοιχεία τού συστήματος αύτού, όλες τις πλευρές τών τεχνολογικών σχέσεων καί χαρακτηρίζεται πρώτ' άπ' όλα άπό τό γεγονός, ότι ή τεχνική μπαίνει σέ νέο στάδιο εξέλιξής της, στό στάδιο τής αύτοματοποίησης πού είναι γενική κατεύθυνση τής έπιστημονικοτεχνικής έπανάστασης. Εκεί πού ή αύτοματοποίηση πήρε πλατιά μορφή, τίς λειτουργίες πού άφοροϋν τόν υπολογισμό καί τή λήψ η απόφασης, τόν έλεγχο καί τή διεύθυνση, τίς εκπληρώνουν οί κυ6ερνητικές συσκευές. Σέ συνθήκες άνάπτυξης τής έ.έ. στήν παραγωγή δέν έπιδρούν πλέον μόνο ξέχωρες «πρωτοποριακές" έπιστήμες, άλλά ένα πιό πλατύ μέτωπο έρευνών, όπου ττεριλαδαίνονται όχι μόνο οί φυσικές άλλά καί οί κοινωνικές έπιστήμες: ή οικονομία καί ή οργάνωση τής παραγωγής, ή επιστημονική οργάνωση έργασίας, οί συγκεκριμένες κοινωνιολογικές έρευνες, ή κοινωνική ψυχολογία, ή αισθητική τής παραγωγής, ή πρόγνωση τής κοινωνικής και έπιστημονικοτεχνικής προόδου. Ή έ.έ. έχει διαφορετικές συνέπειες στόν καπιταλισμό καί στό σοσιαλισμό. Στόν καπιταλισμό συνοδεύεται μέ τήν ένταση τής έκμετάλλευσης. Στό σοσιαλισμό έξυπηρετεΐ τά συμφέροντα τών έργαζομένων, συντελεί στήν εκπλήρωση σπουδαίων κοινωνικών καθηκόντων, στήν άνοδο τού βιοτικού επιπέδου τών έργαζομένων, στήν οικοδόμηση τής ύλικοτεχνικής βάσης τού κομμουνισμού. έτπστημονίκοτεχνίκή πρόοδος. Ενι αία, άνοδική εξέλιξη τής επιστήμης καί τής τεχνικής μέ ταυτόχρονη άλληλεπίδρασή τους. Ή επιστημονική καί τεχνική πρόοδος άρχισαν γιά πρώτη φορά νά προσεγγίζουν, τό 16-18ο αί., όταν ή παραγωγή τής μανουφακτούρας, οί άνάγκες τού έμπορίου, τής ναυτιλίας, άπαιτούσαν θεωρητική καί πειραματική έκπλήρωση τών πρακτικών καθηκόντων. Τό δεύτερο στάδιο έχει σχέση μέτήν άνάπτυξη τής μηχανικής παραγωγής άπό τό τέλος τού 18ου αιώνα, οπότε ή έπιστήμη και ή τεχνική ένισχύουν τούς επιταχυνόμενους ρυθμούς άνάπτυξής τους. Τό σύγχρονο στάδιο τό καθορίζει ή έπιστημονικοτεχνική επανάσταση πού παράλληλα μέτή βιομηχανία άγκαλιάζει καί τήν άγροτική οικονομία, τίς συγκοινωνίες, τίς ταχυδρομικές, τηλεφωνικές κλπ. συνδέσεις, τήν ιατρική, τή μόρφωση, τόν τρόπο ζωής κλπ. εργαλεία έργασίας. Βλ λ μέσα παραγωγής. έργασία. Είναι πρώτ' άπ' όλα τό προτσές πού πραγματοποιείται άνάμεσα στόν άνθρωπο καί τή φύση, όπου ό άνθρωπος μέτή δική του δράση μεσολαθει, ρυθμίζει κι ελέγχει τήνάνταλλαγή τής ύλης άνάμεσα σ' αύτόν καί τή φύση. Ό άνθρωπος επενεργώντας στή φύση άλλάζει καί τή φύση καί τόν εαυτό του. Αλλάζοντας τή φύση ό άνθρωπος πραγματοποιεί τή συνειδητή του δράση, προσαρμόζει στις άνάγκες του τά άντικείμενα τής φύσης. Τό προτσές έργασίας περιλα8αίνει τρία στοιχεία: α) τή σκόπιμη 8ρά-

112 èpyatix)? αριστοκρατία ί!5 ίρ^ατίκ^ τά$ί? ση τού άνθρώπου, β) τό άντικείμενο τής έργασίας καί γ) τά εργαλεία παραγωγής, μέ τά όποια ό άνθρωπος έπιδρά πάνω στό άντικείμενο. Ή έ. είναι ό πρώτος όρος τής άνθρώπινης ύπαρξης. Ή έ. όχι μόνο δίνε) στόν άνθρωπο τά άναγκαία μέσα ύπαρξης, άλλά δημιούργησε τόν ίδιο τόν άνθρωπο. Ή έ. τού άνθρώπου σέ όλες τίς ταξικές άνταγωνίστίκές κοινωνίες υποβαλλόταν σέ άγρια εκμετάλλευση. Ή έ. στόν καπιταλισμό σακατεύει, παραμορφώνει τόν άνθρωπο καί πνευματικά καί σωματικά. Μόνο ή σοσιαλιστική επανάσταση άπαλλάσσει τόν άνθρωπο άπό τήν εκμετάλλευση. Μόνο στό σοσιαλισμό καί στόν κομμουνισμό ή έ. άποκτά τήν άληθινή της σημασία, γίνεται όχι μόνο πηγή ύπαρξης άλλά καί πηγή δημιουργικής έμπνευσης καί άπόλαυσης. Στό σύστημα τής έμπορευματικής παραγωγής ή άφηρημένη καί ή συγκεκριμένη έργασία είνα) οί δυό πλευρές τής έργασίας πού είναι ένσωματωμένη στό έμπόρευμα. Αφηρημένη έργασία είνα) ή έργασία τών έμπορευματοπαραγωγών πού παρουσιάζεται οάν δαπάνη άνθρώπ<νης έργαπκής δύναμης γενικά (δαπάνη ανθρώπινης ένέργειας, νεύρων, μυών κλπ.), άνεξάρτητα άπό τή συγκεκριμένη μορφή της. Ή άφηρημένη έργασία δημιουργεί τήν άξία τού έμπορεύματος. Συγκεκριμένη έργασία, είνα) ή έργασία πού ξοδεύεται μέ καθορισμένη μορφή (πχ. ή έργασία τού μαραγκού, τού ράφτη, τού τσαγκάρη κλπ.). Ή συγκεκριμένη έργασία δημιουργεί τήν άξία χρήσης τού έμπορεύματος. εργατική αριστοκρατία. Τό πιό είδι κευμένο καί καλοπληρωμένο άπό τά ύπερκέρδη τών μονοπωλίων στρώμα τής έργατικής τάξης στίς καπιταλιστικές χώρες, πού μέ τόν τρόπο αύτό ξεχωρίζει άπό τή βασική μάζα τών έργαζομένων H έ.ά. σάν φορέας τής πολιτικής καί ιδεολογικής επίδρασης τής άοτικής τάξης οτό προλεταριάτο, έμποδίζε) τήν άνάπτυξη τοϋ επαναστατικού έργατικού κινήματος στίς καπιταλιστικές χώρες καί είναι τό στήριγμα τών δεξιών σοσιαλιστών. Η έμφάν<ση τής έ.ά. στήν Αγγλία άρχισε στά μέσα τού 19ου αιώνα, τότε πού είχε τό μονοπώλιο τής παγκόσμιας άγοράς κι έβγαζε τεράστια κέρδη άπό τίς άποικίες. Μέ τό πέρασμα στόν ιμπεριαλισμό τό στρώμα τής έ.ά. σάν ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας, έμφανίζεται σέ όλες τίς καπιταλιστικές χώρες. Τά καπιταλκτπκά μονοπώλια ένισχύουν μέ όλα τά μέσα τή θέση αυτού τού στρώματος, έντείνοντας ταυτόχρονα τήν έκμετάλλευση τής βασικής μάζας τών έργατών. Στήν περίοδο τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού στενεύει ή οικονομική βάση γιά τή δημιουργία τής έργατικής άριστοκρατιας. εργατική τάξη (προλεταριάτο). Είναι μιά άπό τις βασικές τάξεις τής σύγχρονης κοινωνίας, ή κύρια κινητήρια δύναμη τού ιστορικού προτσές μετάδοσης άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό, κομμουνισμό. Ή έ.τ., τό προλεταριάτο, στόν καπιταλισμό στερείται τών μέσων παραγωγής, είναι μισθωτοί έργάτες πού ζούν πουλώντας τήν έργατική τους δύναμη καί είνα) έκμεταλλευόμενοι τού κεφαλαίου. Η έ.τ. μέ επικεφαλής τά κομμουνιστικά καί έργατίκά κόμματα καθοδηγεί τήν πάλη όλων τών καταπιεζόμενων καί έκμεταλλευόμενων μαζών ένάντια στόν καπιταλισμό. Στίς βιομηχανικά άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες ή δύναμη τού προλεταριάτου αριθμητικά στά 1975 ξεπερνούσετά 209 έκ. έργάτες (τό 1950 ήταν 132 έκ.) καί ή μερίδα στόν οικονομικά ένεργό πληθυσμό αύξήθηκε άπό

113 é p y c tt O % œ p a!! 6 56,9% τό 1950 σέ 69% τό Ή έ.τ. μαζί μέ τά άλλα στρώματα τών εργαζομένων πραγματοποιώντας τή σοσιαλιστική έπανάσταόη άνατρέπει τήν κυριαρχία τής άστικής τάξης καί έγκαθιδρύε) τή δική της έξουσία, καταργεί τήν καπιταλιστική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής καί άλες τίς μορφές εκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο. Μετατρέπεται σέ κυρίαρχη τάξη καί ή πρωτοπορία της, τό κομμουνιστικό κόμμα σέ κυθερνητικό κόμμα καί μέ τήν καθοδήγησή του οίκοδομείται ή κομμουνιστική κοινωνία. Στό σοσιαλισμό ή έ.τ. είναι μιά τάξη δσυλευτάδων τών παλλαϊκών σοσιαλιστικών έπιχειρήσίων, είναι κάτοχος τών μέσων παραγωγής, είναι ή πιό πρωτοπόρα καί οργανωμένη δύναμη τής κοινωνίας. Μέ τήν ανάπτυξη τής δύναμής της άριθμητικά, καί τού πολιτισμού, τής μόρφωσης καί τής πολιτικής δραστηριότητάς της ιδίως στό στάδιο τού άναπτυγμένου σοσιαλισμού εδραιώνεται ό ήγετικός της ρόλος σάν οίκοδόμου τής κομμουνιστικής κοινωνίας. έργατοημέρα. Μέτρο επιμέτρησης τής έργασίας καί μέτρο κατανάλωσης ειδών στό κολχόζ. Η συμμέτοχή τών άνθρώπων στό κολχόζ καθορίζεται άπό τόν άριθμό τών έργατοημερών στήν κολχόζνικη παραγωγή, καθώς καί τή μερίδα τους στά χρηματικά καί τά ύλίκά έσοδα τού συνεταιρισμού πού κατανέμονται στά μέλη του. Οί νόρμες παραγωγής στό κάθε είδος έργασίας καί ή εκτίμησή τους σέ έργατοημέρες σέ συνδυασμό μέ τήν άπαιτούμενη έξείδίκευση τών εργατών, τήν πολυπλοκότητα, τίς δυσκολίες καί τή σοβαρότητα τής έργασίας καθορίζονται άπό τή διεύθυνση τού κολχόζ καί έγκρίνονται άπό τή γενική συνέλευση τών κολχόζνικων. Ή διανομή τών εσόδων άνάμεσα στά μέλη τού συνεταιρισμού γίνεται σύμφωνα μέ τόν άριθμό τών έργατοημερών τού καθενός. Ταυτόχρονα γιά τό άνέθασμα τής παραγωγικότητας τών άγροτικών καλλιεργειών καί τής άποδστικότητας τών ζώων, γιά τήν ϋπερεκπλήρωση τών καθορισμένων πλάνων οι κολχόζνικοι παίρνουν συμπληρωματικό μισθό. Ή έ. άποτελεί βασικό μοχλό καθιέρωσης σταθερής πειθαρχίας στό κολχόζ καί οργανωτικής καί οικονομικής σταθεροποίησής του. έτατισμός. Βλ. λ. αύταρχισμός. ετεροδικία. Δικαίωμα γιά ιδιαίτερα πλεονεκτήματα (τό άπαρα6ίαστοτής προσωπικότητας καί τής κατοικίας, ή μή ύπαγωγή στά τοπικά δικαστήρια, ή άπαλλαγή άπό φόρους καί άλλες ύποχρεώσεις), πού παραχωρούνται άπό τά κράτη σέ μερικούς ξένους πολίτες καί ιδρύματα. Δικαίωμα έ. έχουν οί διπλωματικοί άντιπρόσωποι καί τά κτίρια στά όποια κατοικούν. Οί άρχηγοί τών κρατών, οι ύπουργοί Εξωτερικών καί οί άντιπρόσωποι σέ διεθνείς διασκέψεις. ευδαιμονισμός. Ηθική διδασκαλία πού θεωρεί τήν εύτυχία, τήν εύδαιμονία σκοπό τής άνθρώπινης ζωής. Μιά άπό τίς βασικές άρχές τής άρχαίας ελληνικής ήθικής είχε στενή σχέση μέ τή σωκρατική ιδέα τής εσωτερικής έλευθερίας τής προσωπικότητας καί τής ανεξαρτησίας άπό τόν έξωτερικό κόσμο. εύθύνη. Εννσια τής ήθικής καί τού δικαίου, πού έκφράζει τήν ειδική κοινωνική σχέση καί τίς σχέσεις τής ήθικής καί τού δικαίου τής προσωπικότητας μέ τήν κοινωνία (τήν άνθρωπότητα στό σύνολό της). Εκδηλώνεται μέ τήν έκπλήρωση τού ήθικού χρέους καί τών κανόνων τού δικαίου.

114 H 7 Ή κατηγορία τής εύ. περιλαθαίνει τό φιλοσοφικό καί κοινωνιολογικό πρόβλημα τού μέτρου ικανότητας καί δυνατότητας τού άνθρώπου νά ενεργεί σάν ύποκείμενο (δημιουργός) τών ενεργειών του, καθώς καί άλλα πιό συγκεκριμένα ζητήματα, όπως τήν ικανότητα τού άνθρώπου ν' άνταποκρίνεται σέ ορισμένα αιτήματα καί νά εκπληρώνει τά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά του. Νά κάνει σωστή επιλογή. Νά πετυχαίνει ένα ορισμένο άποτέλεσμα, καθώς καί τά συνδεόμενα μ' αύτό ζητήματα τής άθωότητας ειτε τής ένοχης, τής δυνατότητας έγκρισης είτε καταδίκης τών ενεργειών του, βρά8ευσης είτε τιμωρίας. Σέ όλες τίς ήθικές καί τίς διδασκαλίες τού δικαίου τό πρόθλημα τής εύ. εξετάζεται σέ συνδυασμό μέ τό φιλοσοφικό πρόθλημα τής ελευθερίας. Ωστόσο έκτός άπό τό μαρξισμό στό πρόβλημα αύτό δίνεται συνήθως άφηρημένη άπάντηση, που έξαρτάται άπό τήν άπάντηση στό άν μπορούμε νά θεωρήσουμε γενικά τόν άνθρωπο έλεύθερο στίς ένέργειές του. Τό πρόθλημα τής εύ. άποκτάει στό μαρξισμό ιστορικά συγκεκριμένο χαρακτήρα καί λύνεται πάνω στή βάση τού μέτρου τής πραγματικής ελευθερίας τού άνθρώπου στίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Ή οικοδόμηση τής κοινωνίας χωρίς έκμετάλλευση καί εχθρικές τάξεις, ή εισαγωγή στήν κοινωνική ζωή μιάς συνειδητά σχεδιασμένης άρχής, ή προσέλκυση τών λαϊκών μαζών στήν πρωτοθουλιακή διεύθυνση τής κοινωνίας καί τήν ιστορική δημιουργία αυξάνει άπότομα τό μέτρο τής προσωπικής ελευθερίας καί ταυτόχρονα τήν κοινωνική καί ήθική ευθύνη τού άτόμου. Στό σοσιαλιστικό δίκαιο ή πολιτική, διοικητική καί ποινική εύ. τού παρα- 8άτη τού νόμου δέν καθορίζεται μόνο μέ τόν καθαρά τυπικό τρόπο έξακρίθωσης τής ούσίας τού εγκλήματος, άλλά παίρνοντας ύπόψη τίς συνθήκες διαπαιδαγώγησης, ζωής καί δράσης τού παραθάτη, τό βαθμό συνειδητοποίησης τού σφάλματος καί τίς δυνατότητες διόρθωσής του. Ό τρόπος αύτός προσεγγίζει τήν ήθική καί τήν εύ. τού δικαίου. Στήν κομμουνιστική ήθική ή εύ. τής προσωπικότητας περιλαθαίνει όχι μόνο αύτά πού έκανε άλλά καί τό βαθμό συνειδητοποίησης τών συμφερόντων τής κοινωνίας στό σύνολό της άπό τό άτομο, δηλαδή, τήν κατανόηση τών νόμων τής άνοδικής πορείας τής κοινωνίας. «εύρωκομμουνισμόςβ. Είναι ένας ό ρος πού χρησιμοποιείται εύρύτατα στήν πολιτική φιλολογία τών τελευταίων χρόνων. Οι δημιουργοί τού όρου «εύ." άντιπαραθέτουν τεχνητά τά κομμουνιστικά καί εργατικά κόμματα τών καπιταλιστικών χωρών τής Δυτικής Ευρώπης στά κομμουνιστικά καί εργατικά κόμματα πού βρίσκονται στήν εξουσία στίς σοσιαλιστικές χώρες τής Ανατολικής Εύρώπης. Άρνούνται τήν ιστορική σημασία τής πείρας τών σοσιαλιστικών μετασχηματισμών στή ΣοΒιετική Ένωση καί στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Άνακινούν τίς διαστρεβλώσεις τού μαρξισμού - λενινισμού πού εφάρμοσαν κατά καιρούς οί ρε6)ζίονιστές, άναθεωρούν τήν έπαναστατική στρατηγική καί ταχτική του. Άπολυτοποιούν τίς ιδιομορφίες ορισμένων χωρών, άρνούμενοι ούσιαστικά τίς γενικές νομοτέλειες τής κοινωνικής επανάστασης. Μέ πρόσχημα τήν πάλη ε νάντια σέ «μοντέλα" άρνούνται τήν οϋσία τού πραγματικού, τού ύπαρκτού σοσιαλισμού πού σέ μιά ελάχιστη ιστορική περίοδο (65 χρόνων) ύπαρξης άπέδειξε τήν άνωτερότητα άπέναντι στόν καπιταλισμό καί τίς άπεριόριστες δυνατότητες κοινωνι-

115 *EVp<MKO/%a?t?Vt<7p0p' κής άνάπτυξης πού κλείνε) μέσα του. Επαναφέρουν τήν παλιά ρεθιζιονιστική θέση τού «τρίτου δρόμου" χωρίς νά τή στηρίζουν σέ συγκεκριμένη κοινωνι κοϊστορική κατάσταση γιά νά άρνηθούν στήν ούσία τή μαρξιστική θεωρία τού επιστημονικού κομμουνισμού. Οί οπαδοί τού «εύ.χ μέτίς ένέργειές τους χτυπούν τήν ένότητα τού κομμουνιστικού κινήματος. Ή πλίιοψηφία τών κομμουνιστικών κομμάτων άπορρίπτει τήν ιδεολογία τού κεύ." σάν άνακριδή θεωρητικά καί λαθεμένη πολιτικά. Ο Λένιν υπογράμμιζε άτι ή έπαναστατική θεωρία βλασταίνει μέσα άπό τό σύνολο τών έπαναστατών έμπειρικών καί τήν επαναστατική σκέψη όλων τών χωρών. Ο μαρξισμός-λενινισμός διδάσκει ότι τό κριτήριο άν είναι άληθινές είτε λαθεμένες ορισμένες θέσεις τό δίνει μόνο ή πράίη. Τά κομμουνιστικά κόμματα είναι ύπέρ τής φιλικής συζήτησης καί τήςεύρύτατης άντιπαράθεσης τών άπόψεων καί τών έμπειριών τών κομμάτων. Ή πλειοψηφία τους τάσσεται άποφασιστικά ένάντια σέ κάθε άπόπειρα διάσπασης τού κομμουνιστικού κινήματος, συνάμα καί ένάντια στίς άπόπειρες τών έχθρών τού κομμουνισμού μέ σημαία τόν κεύ." Τό ΚΚΣΕ καί τά άλλα κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα κάνουν ό,τι είναι δυνατό γιά τή στερέωση τής ένότητας καί τής συσπείρωσης τού παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος πάνω στίς άρχές τού μαρξισμού - λενινισμού.

116 ζ ζωή. Ανώτερη μορφή κίνησης τής ϋλης σέ σχέση μέ τή φυσική καί τή χημική, πού έχει μιά σειρά ειδικές ιδιομορφίες. Τά βασικά γνωρίσματα τής ζωής ό Φ. Ένγκελς τά διατύπωσε στόν ορισμό της: «Ή ζωή είναι τρόπος ύπαρξης τών λευκωματούχων σωμάτων, πού έχει σάν ούσιαστικό στοιχείο τή διαρκή άνταλλαγή τής ύλης μέ τήν εξωτερική φύση πού τήν περιθάλλεΐ". Σήμερα μέ τήν έννοια «λευκωματούχο σώμα«ή «πρωτόπλασμα" εννοείται ένα σύοτημα σειράς ει&ικών γιά τή ζ. υλών: λευκώματα, νουκλείνικά όξέα, φωσφορικές ενώσεις κλπ. Ουσιαστική ιδιομορφία τών ζωντανών οργανισμών είναι ή άνταλλαγή τής ϋλης, ή καταστροφή καί ή αναδημιουργία οργανικών δομών, ή άνομοίωση καί ή άφομοίωση. Σπουδαίο μεθοδολογικό ρόλο στήν έρευνα πολλών νομοτελειών τής ζ., μαζί κι αυτών πού δέν ανακάλυψε άκόμα ή επιστήμη, παίζει ή σωστή φιλοσοφική τους ερμηνεία. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού διαλεκτικού υλισμού ή ζ. έκτός άπό τίς φυσικές καί τίς χημικές νομοτέλειες, πού παίζουν ύποδεέστερο ρόλο, έχει καί τίς δικές της ειδικές βιολογικές νομοτέλειες. Ή έρευνα τής ζ. περιλαβαίνει καί μιά σειρά θεωρητικά γενικά καί φιλοσοφικά ζητήματα: γιά τή οχέση τού μέρους μέ τό όλο, τής μορφής καί τοϋ περιεχομένου, γιά τήν ιδιομορφία τού βιολογικού ντετερμινισμού, τά ζητήματα εξέλιξης κλπ. Ύστερα άπό τίς έπιτυχίες τών έρευνών τού κοσμικού διαστήματος έγινε έπίκαιρο τό ζήτημα γιά τήν ούσία τής πιθανής ζωής έξω άπό τόν πλανήτη μας. ζωντανή έργασία. Είναι ή δαπάνη πνευματικής καί χειρωνακτικής ενέργειας τού ανθρώπου μέ κάποιο συγκεκριμένο σκοπό στό προτσές τής παραγωγής. Στήν έμπορευματικη παραγωγή ή ζ.έ. δημιουργεί νέα άξια καί μεταφέρει στό εμπόρευμα τίς δαπάνες τής προηγούμενης έργασίας. ζωροαστρισμός, θρησκεία πού είχε διαδοθεί στήν άρχαιότητα καί οτίς άρχές τοϋ Μεσαίωνα οτήν Κεντρική Ασία, στό Ιράν, στό Αφγανιστάν, στό Αζερμπαϊτζάν καί σέ άλλες χώρες τής Μέσης Ανατολής. Σήμερα, διατηρείται ακόμα σέ μερικές φυλές τών ίνδιών καί τού Ιράν. Πήρε τήν όνομασία άπό τό όνομα τοϋ προφήτη Ζαρατούστρα. Βασικές άρχές τού ζ. είναι ή πίστη σ' ένα μοναδικό θεό τόν Άχουραμαζντού καί ή άντιπαράθεση τών δύο «αιώνιων άρχώνο τού καλού καί τού κακού, πού ή πάλη άνάμεσά τους άποτελει τό περιεχόμενο τού κοσμικού προτσές, καθώς έπίσης και ή πίστη ότι τελικά νικάει τό καλό. Τό ιερά β)6λία τών Περσών πού περιείχαν τά δόγματα καί τούς κανόνες τού ζωροαστρισμού, συνολικά 21, περιέχονται στό '<48έστα ή Ζένδ /Μεστά πού πιθανόν νά σημαίνει ερμηνεία καί μάθηση τού διδάγματος ή τοϋ νόμου στή ζενδική γλώσσα.

117 Η ήγεμονία τού προλεταριάτου. Ή κα θοδήγηση τών πλατιών μαζών τών Εργαζομένων άπό μέρους τής έργατικής τάξης στήν πάλη γιά τόν επαναστατικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας, μιά άπό τίς βασικές νομοτέλειες τοϋ περάσματος άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό. Ή εργατική τάξη, χάρη στή θέση της στό σύστημα τής κοινωνικής παραγωγής, τήν έπαναστατικότητα, τήν όργανωτικότητα καί τή συνειδητότητά της είναι ό φυσικός σύμμαχος καί άρχηγός όλων τών καταπιεζόμενων άπό τόν καπιταλισμό στρωμάτων του πληθυσμού. Ή ήγεμονία τού προλεταριάτου άποτελει τή συγκεκριμένη έκφραση τού παγκόσμιου ιστορικού ρόλου του σάν άπελευθερωτή τής κοινωνίας, άπ' όλες τίς μορφές έκμετάλλευσης, καί δημιουργού τού κομμουνιστικού συστήματος. Τό φάσμα τών μορφών καί μεθόδων πραγμάτωσης τής ή. τοϋ π. είναι ποικίλο κι εύρύτατσ: Ή εργατική τάξη προσελκύει τ' άλλα στρώματα τού έργαζόμενου λαού στό επαναστατικό κίνημα μέ τό προσωπικό της παράδειγμα. Υποστηρίζει ενεργά τίς επαναστατικές έκδηλώσεις τών αγροτών, τών έπαγγελματοβιοτεχνών, τών ύπαλλήλων, τών στρατιωτών καί τών ναυτών, τών φοιτητών κλπ. Ή εργατική τάξη γίνεται ό πρωτεργάτης τής δημιουργίας τέτιων μαζικών οργανώσεων, πού μετατρέπονται σέ όργανα επαναστατικής πάλης όπως: τά σοβιέτ, οί οργανώσεις τού λαϊκού μετώπου, τού πατριωτικού μετώπου, τού εθνικού μετώπου, τών οπαδών τής ειρήνης, τίς νεολαιΐστικες καί άλλες δημοκρατικές οργανώσεις. Ή ήγεμονία τού προλεταριάτου εξασφαλίζει σταθερή πολιτική γραμμή στά μαζικά κινήματα, τά κατευθύνει στήν κοινή πάλη κατά τού ιμπεριαλισμού, γιά τή δημοκρατία καί τό σοσιαλισμό. Ή βασική σφαίρα τής πάλης γιά τήν ή. τού π. είναι ή πολιτική καί βασικός μοχλός γιά τή συνεπή εφαρμογή της είναι τό μαρξιστικό - λενινιοτικό κόμμα. Τό Κόμμα εκπροσωπεί τήν εργατική τάξη στίς σχέσεις της μέ τίς άλλες τάξεις καί τά κοινωνικά στρώματα, έπεξεργάζεται σέ επιστημονική βάση τή στρατηγική καί τακτική τής ταξικής πάλης, διοτπαιδαγωγεί πολιτικά τίς μάζες, οργανώνει και συντονίζει τόν πολιτικό άγώνα τής έργατικής τάξης. Ή ή. τοϋ π. διατηρείται καί μετά τήν κατάληψη τής πολιτικής έξουσίας άπό τήν έργατική τάξη μέ τή μορφή τής κρατικής καθοδήγησης τής κοινωνίας πού άπο6λέπει στήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού. Στίς σημερινές συνθήκες οι δυνατότητες τής ή. τού π. στό επαναστατικό άπελευθερωτικό κίνημα διευρύνθηκαν πολύ. Ή διεθνής εργατική τάξη καί τό παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα βρίσκονται στό κέντρο τής σύγχρονης εποχής. Σ' αύτά άνήκει ή ήγεμονία στό παγκόσμιο επαναστατικό προτσές, αύτά άσκούν έπαναστατική επίδραση σέ όλες τίς χώρες τού

118 καπιταλιστικού κόσμου, σί όλα τά τμήματα τού άπελευθερωτικού κινήματος. Η άλλαγή τής κοινωνικής δομής τής καπιταλιστικής κοινωνίας στήν κατεύθυνση τής αύξησης τού ειδικού βάρους καί τής Επίδρασης τών υπαλλήλων, τού έπιστημονικοτεχνικού προσωπικού, τών φοιτητών όχι μόνο δέ στενεύει καί πολύ περισσότερο δέ σημαίνει πέρασμα τής ήγεμονίας άπό τήν εργατική τάξη σ' αύτά τά στρώματα, άλλά, άντίθετα, διευρύνει τήν ταξική βάση τής ή. τού π. Παρατηρειται ή τάση νά πλησιάζει ή κατάσταση, τά συμφέροντα καί οί θέσεις τών νέων στρωμάτων τής σύγχρονης άστικής κοινωνίας μέ τήν κατάσταση, τά συμφέροντα καί τις θέσεις τής έργατικής τάξης. Αύτό συντελεί στή διαμόρφωση τής συμμαχίας τής έργατικής τάξης μ' αύτά τά μή προλεταριακά στρώματα, στήν πόλη γιά βαθιούς δημοκρατικούς μετασχηματισμούς, πού φέρνουν πιό κοντά στή σοσιαλιστική έπανάσταση. Μιά τέτια συμμαχία γίνεται ενας άπό τούς βασικότερους όρους πραγματοποίησης τής ή. τού π. στήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό. ήδον<σμός. Κατεύθυνση τής αισθητικής, πού υποστηρίζει ότι ή ηδονή, ή άπόλαυση είναι ό άνώτατος σκοπός τής ζωής καί τό κύριο κίνητρο τής άνθρώπινης συμπεριφοράς. Τή θεωρία αύτή άνάπτυξε στήν άρχαιότητα ό Αρίστιππος ό Κυρηναίος. Στόν Επίκουρο καί τούς οπαδούς του ό ήδονιομός προσεγγίζει τόν εύδαιμονισμό. ήθική. Μιά άπό τίς μορφές κοινωνικής συνείδησης. Κοινωνικός θεσμός πού ρυθμίζει τή συμπεριφορά τών άνθρώπων σέ όλους, χωρίς εξαίρεση, τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Στήν ή. ή κοινωνική άναγκαιότητα, τά αιτήματα, τά συμφέροντα τής κοινωνίας είτε τών τάξεων εκφράζονται μέ τή μορφή έντολών (κανονισμών) καί έκτιμήσεων πού είναι γενικά άναγνωρισμένες, διαμορφωμένεςαύθόρμητα κι ένισχυμένες μέ τή δύναμη τού μαζικού παραδείγματος, τής συνήθειας, τής κοινής γνώμης. Γι' αύτό τά αιτήματα τής ή. παίρνουν τή μορφή τού άπρόσωπου χρέους, μιάς συμπεριφοράς ή όποια άφορά εξίσου όλους τούς άνθρώπους, άλλά πού δέν έχει κοινωνική υποδομή. Τό άτομο στηριγμένο οτίς ήθικές άντιλήψείς πού διατυπώθηκαν άπό τήν κοινωνία και άφομοιώνοντάς τις στό προτσές τής διαπαιδαγώγησής του είναι σέ θέση, σέ μεγάλο βαθμό μόνο του νά ρυθμίζει τή συμπεριφορά του νά κρίνει γιά τήν ήθική σημασία αύτών πού συμβαίνουν γύρω του. Ή ή. εμφανίστηκε οτά πρώτα στάδια διαμόρφωσης τής άνθρώπινης κοινωνίας καί άναπτύσσεται οτήν πορεία τής άλλαγής τών οικονομικών καί τών άλλων κοινωνικών σχέσεων, τής προόδου τού ύλικού καί πνευματικού πολιτισμού τής άνθρωπότητας. Παράλληλα μέ τά πανανθρώπινα στοιχεία ή ή. περιλαβαίνει καί τίς ιστορικά παροδικές ταξικές νόρμες, άρχές καί ιδανικά κλπ. Ή ή. έχει άναπόφευκτα ταξικό χαρακτήρα στήν κοινωνία πού είναι χωρισμένη σέ τάξεις καί άντανακλά τήν ταξική πάλη. Σέ κάθε ταξική άνταγωνιστική κοινωνία παράλληλα μέτό σύστημα ή. πού έγκρίνει τίς ύπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις καί τά συμφέροντα τής άρχουσας έκμεταλλεύτριας τάξης διαμορφώνεται καί ή άλλη ή. πού τήν άρνειται. Αύτή τήν ή. τή διαμορφώνει ή καταπιεζόμενη τάξη πού ξεσηκώνεται στήν πάλη γιά τή μεταμόρφωση τής κοινωνίας καί άπαλλάσσεται άπό τήν πνευματική έξουσία τής κυρίαρχης ή-, δημιουργεί τή δική της ή., πού άποτελεΐ τή βάση γιά τή διαμόρφωση τής ήθικής τής μέλλουσας κοινωνίας. Απ' αύτή τήν άποψη ή

119 KO^^OWtOTtK!? 122 ί?θίμ(μκ)αίγίκ!? ίνήτί?τα κομμουνιστική ή. διαφέρει ουσιαστικά, εμφανίζεται σάν ταξική ή. τού προλεταριάτου καί μετά γίνεται παλλαϊκή, ή. τής σοσιαλιστικής κοινωνίας στό σύνολό της καί τελικά πανανθρώπινη ήθική. ήθική κομμουνιστική. Είναι τό σύνολο τών άρχών καί ήθικών κανόνων πού αντιστοιχούν στόν κομμουνιστικό κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό. Αντικειμενικό κριτήριο τής ή.κ. είναι ή πάλη γιά τή νίκη τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Βασικές άρχές τής ή.κ. είναι ή άφοσίωση στήν ύπόθεση τού κομμουνισμού, ή διά τής έργαοίας αύξηση τών κοινωνικών άγαθών, ή συνείδηση τού κοινωνικού χρέους, ό ούμανισμός, ό διεθνισμός, ή άλληλοβοήθεια, ό άμοιβαίος σεβασμός στήν οικογένεια, ή φροντίδα γιά τή διαπαιδαγώγηση τού παιδιού, ή άδιαλλαίία πρός τήν άδικία και τήν άτιμία, ένάντια στόν παρασιτισμό καί τόν καριερισμό, ή αδιαλλαξία ενάντια στούς έχθρούς τής ειρήνης καί τής ελευθερίας τών λαών. Αρχική ιστορική μορφή τής ή.κ. ήταν ή επαναστατική ήθική τής έργατικής τάξης πού διαμορφώθηκε στά πλαίσια άκόμα τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Αν καί ύποτάσοετά) πλήρως στόν ταξικό άγώνα, ή προλεταριακή ήθική περικλείει μέσα της τούς βασικούς πανανθρώπινους ηθικούς κανόνες πού επεξεργάστηκαν οι λαϊκές μάζες στή μακραίωνη πάλη τους μέ τήν κοινωνική καταπίεση καί τά ήθικά έλαττώματα. Ταυτόχρονα ή έργατική τάξη πρόβαλε καί τίς δικές της ήθικές νόρμες, όπως τήν ταξική άλληλεγγύη, τό διεθνισμό, τήν όμαδικότητα. Μέ τή νίκη τού σοσιαλισμού ή ή.κ. άπό ταξική ήθική τού προλεταριάτου μετατρέπεται σέ ήθικό νόμο τής κοινωνίας στό σύνολό της. Οι άρχές της πλουτίζονται μέ νέο περιεχόμενο καί έπεκτείνονται σέ όλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Στό προτσές τής διάδοσής τους συγκρούονται μέ μή κομμουνιστικές ήθικές νόρμες σέ δυό κατευθύνσεις: στό έσωτερικό τών χωρών τού σοσιαλισμού όπου οί παλιές ήθικές νόρμες ύπάρχουν σάν ύπολείμματα τού παρελθόντος, σάν άποτέλεσμα τής παραβίασης τών νόμων πού δρούν στήν κοινωνία. Στις καπιταλιστικές χώρες στήν ή.κ. άντιπαρατίθεται ή άστική ήθική. Σ' αύτόν τό σύνθετο άγώνα καί μέσα στή δημιουργική έργασια ή ή.κ. διαμορφώνεται σάν μελλοντική ήθική όλης τής άνθρωπότητας. ήθίκοποληίκή ενότητα. Κοινότητα τών οικονομικών καί πολιτικών συμφερόντων όλων τών κοινωνικών ομάδων, ενιαία ήθική καί πνευματική εμφάνιση τών έργατών, τών άγροτών καί τής διανόησης. Ή ή.έ. πού στηρίζεται στή σταθερή συμμαχία τών έργατών καί άγροτών, άποτελεί τήν πηγή τής δύναμης καί τής ισχύος τού σοσιαλιστικού κράτους. Ή ήθικοπολιτική συσπείρωση τής σοβιετικής κοινωνίας δημιουργήθηκε μέ τή νίκη τής Οκτωβριανής Επανάστασης, στήν πορεία τής οικοδόμησης τοΰ σοσιαλισμού. Τό σοσιαλιστικό κράτος, άπαλλαγμένο άπό τίς ταξικές άντιθέσεις καί συγκρούσεις, άποτελεί μιά ενότητα φιλικής συνεργασίας τών έργατών, άγροτών καί τής διανόησης. Μέ βάση τήν κοινωνική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, εμφανίζεται ή κοινότητα τών συμφερόντων όλων τών κοινωνικών ομάδων τής σοσιαλιστικής κοινωνίας πού παλεύουν γιά τήν οικοδόμηση τού κομμουνισμού. Λαμπρή επιβεβαίωση τής ή.έ. τής σοβιετικής κοινωνίας άποτελεί ή συσπείρωση όλου τού λαού γύρω άπό τό Κομμουνιστικό Κόμμα, ή ενεργητική υποστήριξη τής πολιτικής του άπό τούς έργαζομένους τής Σοβιετικής Ένωσης.

120 ί?6ίκός!23 ήθίκός σοσιαλισμός. Είνα) νεοκαντιανική ερμηνεία τού σοσιαλισμού μέ βάση τήν ήθίκή τού Κάντ. Οί καντιανοί άοτοί καί οί σοσιαλδημοκράτες θεωρητικοί Κόγκεν, Νότορτπ, Στάμλερ, Φορλέντερ κ.ά, άπορρίπτοντας τή φιλοσοφία τού μαρξισμού, προσπάθησαν νά ενώσουν τόν επιστημονικό σοσιαλισμό μέ τήν καντιανική ηθική φιλοσοφία. Τόν όρο «σοσιαλισμός!! χρησιμοποιούσαν σάν ταυτόσημο μέ μ)ά «ορισμένη ηθική κοσμοθεωρία!! καί μέ τόν όρο ήθική εννοούσαν τήν επιστήμη πού έχει σάν σκοπό τόν παραμερισμό τών άντίθέσεων στίς κοινωνικές σχέσεις. Ή θεμελίωαη διδασκαλίας γιά τή σοσιαλιστική μεταμόρφωση τής κοινωνίας μέ τήν «έίωτα&κήϋ ήθική θεωρίρ σήμαινε στήν ούσια άρνηση τού γεγονότος ότι ό σοσιαλισμός είναι αποτέλεσμα τής αντικειμενικό νομοτελειακής κοινωνικοοικονομικής έίέλιξης, μετέτρεπε αύτή τή διδασκαλία σέ καθαρά ηθική άντίληψη. Στήν πράίη οί θέσεις τού ή.σ. συγκεκριμενοποιούνταν στή φόρμουλα τού Μπερνστάιν «Τό κίνημα είναι τό πάν, ό τελικός σκοπός δέν είναι τίποτα!!, πού σήμα) νε άρνηση τής πάλης γιά τό σοσιαλισμό. Ο ή.σ. είναι σήμερα διαδομένος άνάμεσα στούς ίδεολόγους τής σοσιαλδημοκρατίας.

121 θεολογία. Συστηματοποίηση τής διδαοκαλίας τής δοσμένης θρησκείας. Ή χριστιανική θ., πού στηρίζεται στή Β/Ηλο, στίς αποφάσεις τών οικουμενικών συνόδων καί τών «πατέρων τής εκκλησίας" καί στίς «ιερές παραδόσεις", διαιρείται σέ βασική θεολογία, δογματική θεολογία, ήθική θεολογία, διδασκαλία γιά τήν εκκλησία κλπ. Τή θ. τή χαρακτηρίζει ό άκρατος δογματισμός καί ό σχολαστικισμός. Ή θρησκευτική φιλοσοφία συγχωνεύεται μέ τή θ. καί προσπαθεί σήμερα ν' άποδείξει ότι ή θ. καί ή επιστήμη μπορούν νά συμ6ι8αστουν. Ή θ. ϋττοόαλλόταν σέ κριτική άπό τούς προοδευτικούς διανοητές όλων τών έποχών. Ή κριτική τής θρησκείας άποτελεί άναπόσπαστο κομμάτι του επιστημονικού άθεϊσμού. θεός. Είναι ή φανταστική μορφή μιας υπερφυσικής πανίσχυρης ύπαρξης ή όποια δημιούργησε δήθεν τόν κόσμο καί τόν διευθύνει. Στόν ιουδαϊσμό είναι ό ίεχωδάς, στό ίσλάμ ό Αλάχ, στό χριστιανισμό ή Αγία Τριάδα (πατήρ, υιός καί άγιο πνεύμα) κλπ. Στά διάφορα στάδια εξέλιξης τής θρησκείας ή έννοια «θ." άκόμη δέν ύπήρχε (τοτεμισμός, φετιχισμός, ανιμισμός). Τήν περίοδο τής διάλυσης τής πρωτόγονης κοινωνίας, τής ανάπτυξης τών γενών, τής εμφάνισης τών τάξεων καί τού κράτους εμφανίζονται καί οι μορφές τού «θ." τών φυλών καί τών κρατών. Ή παράσταση τού ένιαίου καί πανίσχυρου θ. τοϋ «βασιλιά τών ούρανώνκ διαμορφώθηκε λέει ό Ενγκελς σάν «αντανάκλαση τού ένιαίου άνατολίτικου δεσπότη". Η θεολογία χρησιμοποιεί τόν ιδεαλισμό και προσπαθεί νά θεμελιώσει φιλοσοφικά την ύπαρξη τού θ., παριστάνοντας τό θ. σάν απόλυτη ίδέα, είτε παγκόσμια βούληση κάποιας άπρόσωπης λογικής άρχής. Ο μαρξισμός άποδείχνει τόν άντιδραστικό χαρακτήρα τής ιδέας τού θ. καί τίς άπόπειρες υπεράσπισής της πού ξεσκεπάζονται άπο όλη τήν πορεία έξέλιξης τών φυσικών καί τών κοινωνικών έπιστημών. θέση -ά ντίθεση -σύνθεση. Εννοιες πού χρησιμοποιούνται στή φιλοσοφία καί έχουν τήν άκόλουθη σημασία: α) Θέση μέ τήν εύρεία της έννοια είναι ό κάθε ισχυρισμός σέ μιά συζήτηση είτε στήν έκθεση μιάς θεωρίας. Μέ τή στενή της έννοια είναι ό θεμελιώδης ισχυρισμός, ή άρχή. Θέση στή λογική είναι ό ισχυρισμός πού άπαιτει άποδείξεις. β) Αντίθεση στή φιλοσοφία τού Χέγκελ σημαίνει βαθμίδα τής τριάδας τής άρνησης στή διαλεκτική έξέλιξη. Στή λογική είναι ή κρίση πού άντιπαρατίθεται στή θέση. γ) Σύνθεση είναι ή συνένωση διάφορων στοιχείων τοϋ άντικειμένου σ' ένα ενιαίο σύνολο. Ή σύνθεση έχει άδιάρρηκτη σχέση μέ τήν άνάλυση πού είναι ό χωρισμός τοϋ άντικειμένου σέ στοιχεία. Βλ. καί στά λήμματα άντίθεση, σύνθεση. θετικισμός (ποζιτιθισμός, άπό τό λα- T)V. positivus: θετικός). Κατεύθυνση

122 } 25 #f<opi'a κοινωνίας τής άστικής φιλοσοφίας, πού υποστηρίζει τήν άποψη ότι όλεςοί πραγματικές (θετικές) γνώσεις Είναι τό σύνολικο άποτέλεσμα τών ειδικών έττιστημών. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού θ. ή έπιστήμη δέν έχει άνάγκη άπο καμιά φιλοσοφία πάνω άπ' αύτόν και ερευνά γενικά κοσμοθεωρητικά προ- Βλήματα. Βασικά γνωρίσματα τού θ. είναι ό φαινομεναλισμος (περιορισμος τών καθηκόντων τής έπιστημης μόνο στην καταγραφή τών φαινομένων) και στοιχεία ύποκειμενικού ιδεαλισμού. Ο θ. σάν θεωρία διατυπώθηκε στήν 3η δεκαετία τού 19ου αιώνα άπό τον Αύγουστο Κοντ. Ό Κόντ καθιέρωσε και τόν όρο θ. Τρία είναι τά στάδια έξέλιξης τού θ.: α) Ό «κλασικός" θ. - Λιτρέ, Τέν καί Ρενάν (Γαλλία), Μίλ καί Σπένσερ ( Αγγλία), ΛεσέΒιτς, Τρόιτσκι (Ρωσία), β) Ό έμπειρισκριτικισμός (μαχισμός). γ) Ό νεοθετικισμός. Ό θ. άσκησε ορισμένη έπίδραση στή μεθοδολογία τών φυσικών καί τών κοινωνικών έπιστημών, ιδιαίτερα στό δεύτερο μισό τού 19ου αιώνα. θεωρία. Σύστημα γενικευμένης γνώσης, ερμηνεία τών διάφορων πλευρών τής πραγματικότητας. Ό όρος θ. έχει διαφορετικές σημασίες γιά νά μπορούμε νά τήν ξεχωρίσουμε άπό τήν πράξη, είτε γιά νά τήν άντιπαραθέτουμε στήν υπόθεση σάν γνώση πού προϋποτίθεται, πού δέν ελέγχθηκε. Ή θ. διαφέρει άπό τήν πράξη γιατί είναι τό πνευματικό, τό διανοητικό «έκμαγειο", ή άντανάκλαση καί ή άναπαραγωγή τής πραγματικότητας. Ταυτόχρονα ή θ. συνδέεται άδιάρρηκτα μέ τήν πράξη, πού θέτει μπροστά στή γνώση καθήκοντα πού ωριμάζουν καί ζητάει τή λύση τους. Γι' αύτό ή πράξη καί τά άποτελέαματά της σέ γενικευμένη μορφή περιλα- 8αίνονται σέ όποιαδήποτε θ. σάν άργανικο της στοιχείο. Τόσο οί φυοικές, όσο καί οι κοινωνικές θ. καθορίζονται άπό τήν ιστορική κατάσταση μέσα στήν όποια έμφανίζονται άπό τό δοσμένο ιστορικό επίπεδο παραγωγής, τεχνικής, πειράματος. Μεγάλη σημασία γιά τήν έμφάνιση καί άνάπτυξη ιδίως τών κοινωνικών θ. έχει ή κοινωνική κατάσταση πραγμάτων πού κυριαρχεί κάθε περίοδο, πού εύνοει ή φρενάρει τή δημιουργία επιστημονικών θ. Έτσι μόνο στά μέοα τού 19ου αιώνα μέ τήν έμφάνιση τού μαρξισμού οί κοινωνιολογικές άντιλήψεις γιά πρώτη φορά μετατράπηκαν σέ έπιστημονική θ. γιά τούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης. Ή θ. μπορει νά παίζει καί παίζει μεγάλο ρόλο στόν επαναστατικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Κριτήριο τής ορθότητας τής θ. είναι ή πράξη. θεωρία «άνθρώτπνων σχέσεων)'. Α στική θεωρία γιά τή διοίκηση τών άνθρωπων κυρίως στή βιομηχανία. Η θ. «ά.θ)> διατυπώθηκε καί διαδόθηκε στά μέσα τής δεκαετίας στίς ΗΠΑ καί άλλες χώρες. Υποδείχνει μέθοδες εκμετάλλευσης τού έργαζομένου σάν κοινωνικής, ψυχολογικής ύπαρξης,χρησιμοποιώνταςτούς σκοπούς, τις επιδιώξεις, τίς άξιες τοϋ άνθρώπου. Τά μέτρα που παιρνονται γι' αύτό τό σκοπό (βελτίωση συνθηκών δουλιάς καί άνάπαυσης κλπ.) προθάλλονται σάν προγράμματα «εξανθρωπισμού'! τής εργασίας και επιδιώκουν ν' άποσττάσουν τούς έργαζομένους άπό τήν ταξική πάλη. θεωρία «βιομηχανικής κοινωνίας*. Αστική θεωρία πού δίνει λαθεμένη ερμηνεία στίς νομοτέλειες τής κοινωνικής έξέλιξης, προσπαθεί νά ερμηνεύσει τά κοινωνικοοικονομικά φαινόμενα μέ τις άλλαγές πού συντελούνται άμεσα στήν τεχνική καί τήν τεχνολογία τής παραγωγής.

123 0fa%?iCt */?io/a7xavix% xroimmwaç" 126 6ίωρ<α καί πρά&? Κύριο) θεωρητικοί τής "βιομηχανικής κοινωνίας" είναι ό Γάλλος κοινωνιολόγος Ρ. Άρόν, ό Αμερικανός Ρόστοου κ.ά. Σύμφωνα μ' αύτή τή θεωρία ή «βιομηχανική κοινωνία^ είναι κοινωνία, πού έχε) χαρακτηριστική μορφή παραγωγής τή μεγάλη βιομηχανία, τήν ύπαρξη τεράστιας συσσώρευσης κεφαλαίου, τόν αύστηρό οικονομικό έλεγχο, τή μεγάλη συγκέντρωση έργατών. Ή θεωρία αύτή δίνει στήν τεχνική καί τήν έπίστημονικοτεχνίκή πρόοδο άνεξάρτητη σημασία. Αγνοεί τό χαρακτήρα τής ιδιοκτησίας καί τών σχέσεων παραγωγής στίς όποιες άναπτύσσεται ή τεχνική, μ' ένα λόγο άγνοεί τή σημασία, τήν κοινωνικοοικονομική φύση τού συστήματος καί τό ρόλο του στήν κοινωνική εξέλιξη καί καταλήγει στό συμπέρασμα ότι τέτία άντίθετα κοινωνικοοικονομικά συστήματα σάν τό σοσιαλιστικό καί τό καπιταλιστικό άνήκουν σέ μιά κατηγορία τής λεγάμενης ενιαίας «βιομηχανικής κοινωνίας". Τή θεωρία αύτή τή στηρίζουν οί θεωρητικοί της στό ιδεολογικό οπλοστάσιο άλλων άστικών θεωριών, όπως ή θεωρία τής «κοινωνίας τής άφθονίας", τής «ενιαίας μεσαίας τάξης" τής «έπανάστασης τών διευθυντών" κλπ. ' Ο κυρίαρχος ρόλος σ' αύτή τήν κοινωνία άνήκει στή λεγάμενη διανοητική έλίτ, δηλαδή στούς επιστήμονες καί τούς τεχνοκράτες. Μερικοί αστοί οικονομολόγοι θεωρούν τή «βιομηχανική κοινωνία" μεταδοτικό στάδιο πρόςτή «μεταδιομηχανική κοινωνία", ή όποια κατά τή γνώμη τους θά εϊvat «πραγματικά νέο κοινωνικό σύστημα". Οί άστοί θεωρητικοί, άκολουθώντας άπολογητική τακτική, προσπαθώντας νά κρύψουν τήν ταξική ούσία τού καπιταλισμού καί κριτικάροντας μερικές πλευρές του, π.χ. τήν άπόλυτη κυριαρχία τών μονοπωλίων, τή συνένωση τής δύναμής τους μέ τήν κρατική δύναμη κλπ., δέν μπορούν νά προτείνουν τίποτα καλύτερο γ<ά τήν άλλαγή αύτής τής κατάστασης έκτός άπό μερικές μεταρρυθμίσεις καί άλλες προτάσεις πού στήν ούσία δέ θίγουν άλλά ένισχύουν τό άστικό καθεστώς. Ή θεωρία τής «βιομηχανικής κοινωνίας" ύπηρετεί τό μεγάλο κεφάλαιο, άμδλόνει τήν ταξική συνείδηση τών εργαζομένων, τούς άποσπά άπό τή δραστήρια πάλη γιά κατάργηση τής κυριαρχίας τής μονοπωλιακής άστικής τάξης. θεωρία καί πράξη. Φιλοσοφικές κατηγορίες πού παριστάνουν τήν πνευματική καί ύλίκή πλευρά τού ενιαίου κοινωνικοϊστορικού προτσές γνώσης καί μεταμόρφωσης τής φύσης καί τής κοινωνίας. Ή θ. είναι ή γενικευμένη πείρα στή συνείδηση τών άνθρώπων, τό σύνολο τών γνώσεων γιά τόν άντίκεψενικό κόσμο, τό σχετικά αύτόνομο σύστημα γνώσεων, πού άναπαράγει στή λογική τών έννοιών τήν άντίκεψενική λογική τών πραγμάτων. Η μαρξιστική φιλοσοφία σέ άντίθεση μέ τό θετικισμό δέ θεωρεί τήν πράξη αισθησιακή υποκειμενική εμπειρία τής προσωπικότητας είτε δράση πού πραγματοποιείται μόνο άπό υποκειμενικές αιτίες. Ή πράξη είνα) δράση τών άνθρώπων πού εξασφαλίζει τήν ύπαρξη καί τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας καί πρώτ' άπ' όλα άντικειμενικό προτσές ύλικής παραγωγής, άποτελει τή βάση τής ζωής τών άνθρώπων, καθώς καί τήν έπαναστατική μεταμορφωτίκή δράση τών τάξεων καί όλων τών άλλων μορφών πρακτικής κοινωνικής δραστηριότητας πού οδηγούν στήν άλλαγή τού κόσμου. Ή θ. καί π. άποτελούν μιά άδίάρρηκτη ένότητα, δέν μπορούν νά υπάρξουν ή μιά χωρίς τήν άλλη, καί διαρκώς ή μιά έπιδρά πάνω στήν άλλη. Ή

124 #Μ%Μα *xvxatk% έπ<στροφ^ς^ ]27 θ ε ω ρ ία r ^ ç ta < r πρακτική κοίνωνικοπαραγωγ)κή δράση γεννάει καί σέ κάθε στάδιο έξέλιξης καθορίζει τή συνείδηση καί μαζί καί τή θεωρητική κατανόηση τής -πραγματικότητας. Στίς άρχές τής ανθρώπινης ιστορίας μοναδική μορφή γνώσεων ήταν ή ενιαία καί αδιαίρετη «κοινή συνείδηση". Μέ τόν καταμερισμό τής έργασίας σέ πνευματική καί χειρωνακτική ή θ. καί π. στρέφονται πρός διαφορετικές κοινωνικές κατευθύνσεις. Συνεχίζοντας νά έξαρτώνται μεταξύ τους καί νά άλληλοεπηρεάζονται μετατρέπονται σέ σχετικά αυτοτελείς μορφές κοινωνικής δράσης. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, κοινωνικοποιώντας τήν εργασία καί αναπτύσσοντας τεράστιες παραγωγικές δυνάμεις, δημιούργησε τίς άντικειμενικές προϋποθέσεις γιά τό ξεπέρασμα τής διάστασης θ. καί π. Τό επαναστατικό κίνημα τών μαζών, πού έχει σάν κατεύθυνση τήν κατάργηση τού καπιταλιστικού συστήματος συνενώνεται μέ τήν πρωτοπόρα μαρξιστική θ. πού άποκαλύπτει τούς άντικειμενικούς νόμους τής κοινωνίας καί κατευθύνει όλη τή δράση τού προλεταριακού κόμματος στήν έπιτευξη τού επιστημονικά θεμελιωμένου σκοπού τού κομμουνισμού. Μέ τήν άπελευθέρωση τής έργασίας καί τήν κατάργηση τών ταξικών άνταγωνισμών, μέ τήν έξάλειψη τών ορίων άνάμεσα στήν πνευματική καί χειρωνακτική έργασία έξαφανίζονται καί οί άντικειμενικές συνθήκες γιά τή διάσταση καί τήν άντιπαράθεση θ. καί π. Ή οικοδόμηση τού κομμουνισμού είναι άδύνατη χωρίς τήν οργανική συνάφεια θ. καί π., χωρίς τή διαρκή γενίκευση τών πρακτικών έμπειριών τών λαϊκών μαζών. θεωρία «κυκλικής επιστροφής τής ιστορίας". Ίδεαλιστική θεωρία πού διατύπωσε ό Βίκο. Σύμφωνα μ' αύτή τή θεωρία στήν ιστορία τής κοινωνίας έτταναλαδαίνονται αιώνια τά ίδια στάδια. Οι άστοί φιλόσοφοι τού 19ου αι., άπορρίπτοντας τά θετικά στοιχεία τής θεωρίας τού Βίκο, π.χ. τήν ιδέα τής ιστορικής προόδου, τήν άναγνώριση τών νομοτελειών τής κοινωνικής έξέλιξης κλπ., πρόθαλαν στήν πρώτη γραμμή τήν άντιδραστική ιδέα ότι ή άνθρωπότητα επιστρέφει συνεχώς στήν άφετηρία της (Νίτσε, Σπένγκλερ). Κύριος έκπρόοωποςτής άντίληψης αυτής σήμερα είναι ό Τόινμπι (πρόοδος καί όπισθοδρόμηση στήν κοινωνική έξέλιξη). Ή θεωρία τής «κυκλικής επιστροφής τής ιστορίας" άπολυτοποιει καί παραμορφώνει χωριστές πλευρές τής ιστορικής προό δου (τήν έπαναληπτικότητα κλπ.). θεωρία τής έλίτ. Αντιδραστική άστι κή θεωρία σύμφωνα μέ τήν όποια οι εργαζόμενες λαϊκές μάζες είναι άνίκανες γιά κάθε αύτόνομη δημιουργική δράση. Είναι άθουλες καί ξεγελιώνται εύκολα. Δέν παίζουν ρόλο στήν ιστορική έξέλιξη καί έχουν άνάγκη άπό τούς εκλεκτούς, τήν έλίτ, νά τίς καθοδηγεί. Ή θ. τής έ. άρνειται τήν ύπαρξη άντικεψενικών νόμων στήν ιστορία, άπορρίπτει τήν άποψη ότι τό κοινωνικό είναι καθορίζει τή συνείδηση. Άρνειται τήν άποψη ότι ό τρόπος παραγωγής τών ύλικών άγαθών καθορίζει τό χαρακτήρα καί τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Κάθε έπαναστατική ένέργεια τών μαζών χαρακτηρίζει σάν «είοδολή τής ζούγκλας", τυφλή άναταραχή πού έρχεται σέ άντίθεση μέ τή φύση. ' Η θεωρία τής έλίτ έμφανίζεται στίς χώρες τού καπιταλισμού μέ διάφορες μορφές, άναθεωρητικές, δεξιοσοσιαλδημοκρατικές, κληρικαλιστικές, φιλελεύθερες. Ή θεωρία τής έλίτ βρήκε τήν έκφρασή της στόν έθνικοσοοιαλισμό καί τή ρατσιστική θεωρία καί

125 Cftupi'ct ίσορροπί'α^!28 θεωρία τ% σχετίκότ^ταζ πράξη τού χιτλερισμού καί τοϋ ναζισμού. θεωρία τής ισορροπίας. Μηχανιστική, άντιδιαλίκτική θεωρία, πού θεωρεί, ότ) ή εξέλιξη της κοινωνίας έξαρτάται κυρίως άπό τίς άμοι6αίες σχέσεις της μέ τό εξωτερικό περι6άλλον, ότι κινητήρια δύναμη ανάπτυξης τής άνταγωνιστικής κοινωνίας δέν είναι ή ταξική πάλη, άλλά οι εξωτερικές άντιθέσεις μέ τή φύση (Κόντ, Κάουτσκι, Μπογκντάνοφ, Μπουχάριν). Τή θεωρία αύτή τήν ύποστηρίζουν πολλοί ιδεαλιστές άοτοί κοινωνιολόγοι καί οικονομολόγοι, δεξιοί σοσιαλιστές καί ρεφορμιστές. Στηριζόμενοι σ' αύτή τή θεωρία οί οπορτουνιστές διατυπώνουν τά άντιμαρξιστικά τους δόγματα γιά τήν «ειρηνική ένσωμάτωσηχ τού καπιταλισμού στό σοσιαλισμό, γιά τήν «αρμονία" τών ταξικών συμφερόντων, γιά τόν ύπεριμπεριαλισμό κλπ. Ένα άπό τά χαρακτηριστικά τής θ. τής ί. είναι ό ισχυρισμός, ότι οι άντιθέσεις τών τάξεων πρέπει ν' άλληλοεξουδετερώνονται, νά εξισορροπούνται καί ότι δήθεν μόνο μ' ένα τέτιο τρόπο πετυχαίνεται ή σταθερότητα στήν κοινωνία. Στήν πραγματικότητα όμως οί αντιθέσεις βρίσκονται σέ συνεχή πάλη πού οδηγεί άναπόφευκτα στήν άρση τών άντιθέσεων, στήν κατάργηση τών δοσμένων συγκεκριμένων άντιθέσεων τής κοινωνίας καί στήν εμφάνιση νέας κατάστασης. θεωρία τής σύγκλισης. Διατυπώθηκε άπό τούς αστούς οικονομολόγους καί κοινωνιολόγους Άρόν, Σορόκιν κ.ά. Σύμφωνα μέ τή θεωρία αύτή ό σοσιαλισμός καί ό καπιταλισμός στήν εξέλιξή τους θά προσεγγίσουν, έτσι πού τελικά θά δημιουργηθεί μιά «σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία", πού θά συνενώνει τά πλεονεκτήματά τους. Ή θ. τής σ. άποθλέπει στήν άλλαγή τού χαρακτήρα τής σοσιαλιστικής κοινωνίας μέ τό κήρυγμα τής «πολιτικής φιλελευθεροποίησης" τοϋ σοσιαλισμού, τής «άποϊδεολογικοποίησης" του, επιδιώκει επαναφορά τού καπιταλισμού μέ σταδιακές άλλαγές τοϋ σοσιαλισμού άπό τά μέσα. Ή θεωρία αύτή επιδιώκει τήν ύπονόμευση Τού σοσιαλιστικού συστήματος. θεωρία τής σχετικότητας. Φυσική θεωρία. Τή διατύπωσε τό 1905 ό Α. Αϊνστάιν. Εξετάζειτίςχωρο-χρονικές ιδιότητες τών φυσικών προτσές. Επειδή οι νομοτέλειες πού προσδιορίζει ή θεωρία τής σχετικότητας είναι Κοινές γιά όλα τά φυσικά προτσές, όταν γίνεται λόγος γι' αύτές συνήθως έννοούν τίς ιδιότητες τοϋ χώρου καί τού χρόνου. Αύτές οί ιδιότητες έξαρτιώνται άπό τά πεδία έλξης στό δοσμένο τομέα χώρου καί χρόνου. Η θεωρία πού καταγράφει τίς ιδιότητες τού χώρου καί τού χρόνου σέ προσέγγιση, όταν είναι δυνατό νά παραμελήσουμε τά πεδία έλξης, ονομάζεται ειδική είτε μερική θεωρία τής σχετικότητας. Οί ιδιότητες τοϋ χώρου καί τού χρόνου, όταν ύπάρχουν τά ελκτικά πεδία έρευνώνται στή γενική θεωρία τής σχετικότητας, πού επίσης λέγεται καί θεωρία τής έλξης τοϋ Αϊνστάιν (τή διατύπωσε τό ). Τά φυσικά φαινόμενα, πού καταγράφει ή θεωρία τής σχετικότητας ονομάζονται σχετικά (ρελατιθιστικά) καί εμφανίζονται μέ ταχύτητα κίνησης υ τών σωμάτων πού πλησιάζει τήν ταχύτητα τοϋ φωτός σέ κενό c. Η θεωρία τής σχετικότητας άποκάλυψε ότι οι άντιλήψεις τής κλασικής φυσικής γιά τόν «απόλυτο" χώρο καί χρόνο ήταν περιορισμένες καί ότι δέν είναι σωστό ν' άποσπώνται άπό τήν κινούμενη ϋλη. Ή θεωρία τής σχετικότητας δίνει πιό άκριθή σέ σχέση μέ τήν κλασική μηχανική άπεικόνιση τών

126 θεωρία τον <*κράτους εϋί/^ερί'ας^ 129 άντικειμενικών προτσές τής πραγματικότητας. θεωρία τού «κράτους γενικής εύημε ριας". Μια άπο τίςπλατιαδιαδομενες απο την αστική πολίτικη οικονομία θεωρίες «μεταμόρφωσης" τού καπιταλισμού. μετατροπής του ο ενα είδος αταίικής κοινωνίας, όπου θα έχαναν δήθεν την ισχύ τους τα βασικα γνωρίσματα του καπιταλισμού. Σύμφωνα μέ τή θεωρία αύτή ή άτομική ιδιοκτησία θά παραχωρούσε τή θέση της στή «μικτή οικονομία", θά εξαφανίζονταν τά opta άνάμεοα στίς τάξεις καί μαζί τους ή ταξική πάλη, ή περιουσιακή άνισότητα, ή έκμετάλλευση τών έργαζομένων, οί οικονομικές κρίσεις καί τό κράτος άπό όργανο κυριαρχίας τής χρηματιστικής ολιγαρχίας πάνω στά έθνη θά γίνονταν δήθεν «μέσο γενικής ειρήνης" καί «ταξικής άρμονίας". Ή θεωρία δημιουργήθηκε άπό τόν άμερικανό οικονομολόγο Γκαλμπρέιθ καί σήμερα άποτελει κοινωνιολογικό δόγμα όχι μόνο τών άπολογητών του μονοπωλιακού κεφαλαίου, άλλά καί τής πλειοψηφίας τών δεξιοσοοιαλιστικών κομμάτων καθώς καί τών ρεφορμιστών. Τό πραγματικό νόημα τών κηρυγμάτων του «κράτους γενικής άφθονίας", τής «κοινωνίας γενίγ κής εύημερίας" κλπ. συνίσταται στήν άπόκρυψη τών πληγών του σύγχρονου καπιταλισμού, στήν καλλιέργεια στούς έργαζομένους τής ιδέας γιά τήν άνάγκη «ταξικής ειρήνης", «ταξικής άρμονίας", τής άποψης ότι ή πάλη γιά επαναστατικές άλλαγές είναι άνόητη κλπ. θρησκεία. Φανταστική άπεικόνιση στή συνείδηση τών άνθρώπων τών έξωτερ<κών δυνάμεων, πού κυριαρχούν πάνω τους στήν καθημερινή ζωή. Απεικόνιση κατά τήν όποια οι γήινες δυνάμεις παίρνουν τή μορφή υπερφυσικών, εξωγήινων δυνάμεων. Από τή θεολογική άποψ η (τήν όποία επιχειρεί ν' άποδείξει φιλοσοφικά ό ιδεαλισμός) ή θ. συνδέεται μέ τό προαιώνιο αίσθημα του άνθρώπου πού έκφράζει τή σύνδεσή του μέ κάποια πνευματική άρχή. Ή θ. είναι ειδική μορφή κοινωνικής συνείδησης, πού τή διακρίνει ή ένότητα κοσμοθεωρίας, αισθημάτων καί λατρείας. Βασικό καί καθοριστικό γνώρισμα τής θ. είναι ή πίστη στό ύπερφυσικό. Ό μαρξισμός θεωρεί τή θ. φαινόμενο πού καθορίζεται άπό τήν κοινωνία καί επομένως ιστορικά παροδικό φαινόμενο. Οι άνθρωποι στή διάρκεια μιάς μακρόχρονης περιόδου τής ιστορίας δέ γνώριζαν καμιά θρησκεία. Ή θ. έμφανίστηκε σ' ένα ορισμένο στάδιο έξέλιξης τής πρωτόγονης κοινωνίας σάν έκφραση τής άδυναμίας τού άνθρώπου μπροστά στίς φοθερές καί άκατανόητες δυνάμεις τής φύσης. Στήν ταξική κοινωνία οί ρίζες τής θ. συνδέονται κυρίως μέ τήν άδυναμία τών άνθρώπων μπροστά στ' αυθόρμητα προτσές έξέλιξης τής κοινωνίας, μέ τήν έκμετάλλευση και τήν άθλιότητα τών μαζών. Ο Λένιν τόνιζε ότι έδώ ή θ. άποτελει μιά άπό τίς μορφές πνευματικής καταπίεσης πού κρέμεται παντού πάνω στίς λαϊκές μάζες, πού συνθλίθονται άπό τήν έξαναγκαοτική εργασία γιά όφελος άλλων, άπό τήν ανέχεια καί τή μοναξιά (Β.ί. Λένιν, "άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 12, σελ. 142). Μέ τήν νίκη τής σοσιαλιστικής επανάστασης, ή θ. χάνει βαθμιαία τήν επίδρασή της στήν κοινωνική συνείδηση. Σ' αύτό συντελεί ή διάδοση τής έπιστημονικής κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας άνάμεσα στίς πλατιές λαϊκές μάζες. Ή οριστική άπονέκρωση τής θ. καί ή εξάλειψή της άπό τόν

127 #p%cxcmt 130 %Μ?σχ6ία τρόπο ζωής τών άνθρώπων είνα) δυνατή μόνο στήν άναπτυγμένη κομμουνιστική κονωνία. Ο Λένιν στά έργα του Ιοσίαλ/σμός κα< θρησκεία, Γ<ά τή σγέο^ τού εργατικού κόμματος πρός τή θρησκεία κ.ά. φωτίζει ολόπλευρα τό πρόθλημα τής ουσίας τής θρησκείας.

128 ] ιδανικό. Κάτι τέλειο, υποδειγματικό. Είνα) ό ανώτατος σκοπός τών προσπαθειών τού άνθρώπου. 1. Κοινωνικό ιδανικό είναι ή άντίληψ η γιά ένα πιό τέλειο κοινωνικό σύστημα, πού άντιστοιχεϊ στά οικονομικά καί πολιτικά συμφέροντα μιάς κοινωνικής ομάδας καί άποτελεϊ τόν τελικό σκοπό τών προσπαθειών τής δράσης της. Στήν ιστορία τής κοινωνικής συνείδησης διατυπώθηκαν τόσο προοδευτικά κοινωνικά ιδανικά, πού ώς έναν ορισμένο βαθμό άντιστοιχούσαν στήν άντικειμενική κατεύθυνση έξέλιξης τής κοινωνίας καί άποτελούσαν τήν ιδεολογική βάση τών επαναστατικών κινημάτων, όσο καί άντιδραστικά ιδανικά πού άντανακλούοαν τά συμφέροντα καί τίς άντιλήψειςτών άπερχόμενων τάξεων, έρχονταν σ' άντίθεση μέ τήν πορεία τής κοινωνικής εξέλιξης καί γι' αύτό ήταν απραγματοποίητα. Ουτοπικό π.χ. είναι τό ιδανικό τής σύγχρονης άστικής τάξης πού έπιδιώκει τό συμθιθασμό τών τάξεων, τήν κατάργηση τής άναρχίας τής παραγωγής, διατηρώντας τήν ατομική ιδιοκτησία, τήν κοινωνική ανισότητα καί τήν εκμετάλλευση. 2. Ηθικό ιδανικό είναι ή άντίληψ η γιά τήν ήθική τελειότητα πού έκφράζεται συνήθως μέ τή μορφή τής προσωπικότητας πού ενσαρκώνει τέτιες ήθικές ιδιότητες πού μπορούν ν' άποτελέσουντήνάνώτατη ήθική μορφή. Σκοπός τής ηθικής διαπαιδαγώγησης είναι ή κατά τό δυνατό καλύτερη προσέγγιση στό ήθικό ιδανικό. Ο άτομικισμός, ό εγωισμός, ή προσπάθεια επίτευξης άτομικών ίδιοτελών σκοπών μέ όπσιαδήποτε μέσα άποτελούν τό περιεχόμενο τού ήθικού ιδανικού τής άστικής τάξης. Αντίθετα, τό ήθικό ιδανικό τού προλεταριάτου περιέχει τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τού άγωνιστή τού κομμουνισμού, τή συλλογικότητα, τή συντροφική άλληλοθοήθεια, τό διεθνισμό, τήν άγάπη στόν άνθρωπο, τήν υψηλή συνείδηση τού κοινωνικού χρέους, τή φιλαλήθεια, τή σεμνότητα κλπ. 3. Αισθητικό ιδανικό είναι ή ιστορικά πληρέστερη καίάρμονικότερη ενότητα υποκειμένου καί άντικεψένου, ανθρώπου καί κοινωνικού συνόλου (καθώς καί τής φύσης), πού εκφράζεται μέ τήν ελεύθερη καί τήν ολόπλευρη άνάπτυξη τών ανθρώπινων δημιουργικών δυνάμεων. Τό αισθητικό ι δανικό πραγματοποιείται καί μέ αντικειμενική μορφή στήνέργατική καί τήν κοινωνική πράξη και μέ ύποκειμενική μορφή στά αισθήματα, στίς δοξασίες, στις εικόνες, στά γούστα, στις έκτιμήσεις, στις άντιλήψεις τού άτόμου σάν ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Στήν ταξική κοινωνία τό αισθητικό ιδανικό έχει ταξικό χαρακτήρα. Ο! προμαρξίστικές διδασκαλίες έβγαζαν τό αισθητικό ιδανικό άπό θεωρητικές άρχές ξεκομμένες άπό τήν έργατική καί τήν άλλη κοινωνική καί πολίτική πρακτική. Τό αισθητικό ιδανικό τού κομμουνισμού άποτελεϊ άνώτερο καί

129 !32 ΜίαΑ<σ^όί ποιοτικά νέο στάδιο στήν αισθητική άνάπτυξη τής άνθρωπότητας. Έχε) σάν βάση του τήν ολόπλευρη άνάπτυξη τών δημιουργικών δυνάμεων κάθε άτόμου πού θά συνδυάζει άρμονίκά τόν πνευματικό πλούτο, τήν ήθική καθαρότητα καί τή σωματική τελειότητα. ιδέα. Είναι φιλοσοφικός όρος πού σημαίνει «νόημα«, «σημασία", «ούσία" καί είναι στενά συνδεμένος μέ τίς κατηγορίες τού είναι καί τής νόησης. Ό διαλεκτικός ύλισμός θεωρε!τήν ί. μορφή άντανάκλασης τών φαινομένων τής άντικειμενικής πραγματικότητας στή νόηση. Ταυτόχρονα υπογραμμίζει καί τήν επίδραση τής ί. στήν έξέλιίη τής ύλικής πραγματικότητας μέ σκοπό τή μεταμόρφωσή της. Μαζί μέ τή γνώση τής πραγματικότητας ή ί. περιλαβαίνει καί τή συνείδησή τού σκοπού τής παραπέρα γνώσης καί μεταμόρφωσης τού κόσμου. Μέ τόν όρο ί. έννοείται επίσης μιά άπό τίς μορφές καί τούς τρόπους γνώσης πού τό νόημά τους συνίοταται στή διαμόρφωση θεωρητικής άρχής ή όποία εξηγεί τήν ούσία, τό νόμο τών φαινομένων, λογουχάρη οί ιδέες γιά τήν ύλικότητα τού κόσμου κλπ. Στήν ιστορία τής φιλοσοφίας ό όρος ί. χρησιμοποιείται μέ διάφορες έννοιες: σάν αισθησιακή εικόνα πού έμφανίζεται στή συνείδηση άπό τήν άντανάκλαση τών αισθητών αντικείμενων (απλοϊκός ρεαλισμός), σάν «νόημα" καί «ούσία" τών πραγμάτων τά όποια δέν είναι παρά αισθήματα τού υποκειμένου (ύποκειμενικός ιδεαλισμός). Στά συστήματα τού αντικειμενικού ιδεαλισμού ή ί. θεωρείται ούσία όλων τών φαινομένων καί ύπάρχει αντικειμενικά. Κατά τόν Χέγκελ π.χ. ή ί. είναι τό νόημα καί ό δημιουργός όλων τών πραγμάτων. Σέ μερικά φιλοσοφικά συστήματα ή ί. σήμαινε καί τήνύλιστική άρχή. Ο Δημόκριτος π.χ. ονομάζει τά άτομά του «ιδέες". ιδεαλισμός. Γενική ονομασία τών φιλοσοφικών θεωριών, πού ισχυρίζονται ότι ή πρώτη άρχή είναι τό πνεύμα, ή συνείδηση, ή νόηση, είτετό ψυχικό, ένώ ή ύλη, ή φύση, τό φυσικό, είναι τό δευτερεύον, τό πο:ράγωγο. Ο ί. άντιτίθεται στόν ύλισμό στή λύση τού βασικού ζητήματος τής φιλοσοφίας σχετικά μέ τή σχέση τού είναι καί τής συνείδησης, τού ύλίκού καί τού πνευματικού. Ο ί. έμφανίστηκε πάνω άπό 2,5 χιλιάδες χρόνια πρίν. Ό όρος ί. σάν ονομασία τού ένός άπό τά δύο άντιμαχόμενα ρεύματα στή φιλοσοφία, έμφανίστηκε στίς άρχές τού 18ου αιώνα. Βασικές μορφές του είναι ό άντικειμενίκός καί ό ύποκειμενικός ιδεαλισμός: Ό πρώτος ισχυρίζεται ότι ή πρώτη άρχή τού κόσμου είναι τό πνεύμα, πού ύπάρχει έξω καί άνεξάρτητα άπό τόν άνθρωπο καί τήν ανθρώπινη συνείδηση. Ο δεύτερος είτε άρνεϊται τήν ύπαρξη οποιοσδήποτε πραγματικότητας έξω άπό τή συνείδηση τού ύποκειμένου, είτε τή θεωρεί κάτι πού καθορίζεται άπόλυτα άπό τή δραστηριότητα τού ύποκείμενου. Υπάρχουν διάφορες μορφές ί. ά νάλογα μέ τήν άντίληψ η γιά τήν πνευματική πρώτη άρχή. Όπανλογισμός τή βλέπει σάν παγκόσμιο νού (λογικό), ό βουλουνταρισμός σάν παγκόσμια βούληση, ό ϊδεαλιστικός μονισμός σάν ενιαία πνευματική ύπόσταση, όπλουραλισμός σάν σύνολο πνευματικών πρώτων στοιχείων, ό ίδεαλιστίκός ορθολογισμός σάν άρχή πού κατανοειται μέ τή λογική, ό ίδεαλίστικός έμπειρισμός καί ή αισθησιαρχία σάν πολυμορφία αισθημάτων κλπ. Οί μεγαλύτεροι εκπρόσωπο) τού άντικειμενικού ί. ήταν: στήν άρχαιότητα - οί Πλάτωνας, Πλωτίνος, Πρόκλος, στούς νέους χρόνους - οί Λάιμπνιτς,

130 t<5eaatottx7y ά ντίχ ί?^ ιστορίας Î33 <&αίίγ/μ Σέλιγκ, Χέγκελ. Ό υποκειμενικός ί. εκφράζεται πολύ καθαρά στίς διδασκαλίες τών Μπέρκλεύ, Χιούμ, Φίχτε. Στή σύγχρονη έποχή στήν άστική φιλοσοφία κυριαρχούν τά ίδεαλιστικά ρεύματα τοϋ νεοθετικισμού, τοϋ υ παρξισμού, τής φαινομενολογίας, τού νεοθωμισμού. Ο μαρξισμός - λενινισμός πού έχει φιλοσοφικό του θεμέλιο τό διαλεκτικό υλισμό, άναπτύσσεται στήν πάλη ε νάντια σέ όλες τίς μορφές τοϋ ιδεαλισμού. Στή συνηθισμένη χρήση της ή λέξη «ιδεαλιστής^ (άπότή λέξη ιδανικό) σημαίνει τόν ανιδιοτελή άνθρωπο πού έπιδιώκει εύγενικούς σκοπούς. ΐδεαλίστίκή αντίληψη τής ιστορίας Διδασκαλία πού θεωρεί βασική δύναμη τής κοινωνικής έξέλιξης τίς ιδέες, τίς θεωρίες, τή συνείδηση τού άνθρώπου κλπ. Ή διδασκαλία αύτή κυριαρχούσε στήν επιστήμη σέ όλη τήν προμαρξιστική περίοδο. Ή έξέλιξη τής κοινωνίας ερμηνευόταν είτε μέ τή δράση τής «άπόλυτης ιδέας", τοϋ «παγκόσμιου πνεύματος*, τής «υπερφυσικής συνείδησης, είτε μέ τή δράση ξεχωριστήςδιακεκριμένηςπροσωπικότητας κλπ. Άπό τά πλαίσια αΰτά δέν ξέφευγε ούτε ή προμαρξιστική υλιστική φιλοσοφία. Στή σύγχρονη άστική φιλοσοφία κυριαρχεί ό ιδεαλισμός, ή άρνηση τών αντικειμενικών νομοτελείων στήν εξέλιξη τής κοινωνίας, ή βουλησιαρχία, διάφορες άπόψεις τοϋ φυλετισμού και τοϋ μαλθουσιανισμού κλπ. Ή σύγχρονη άστική κοινωνιολογια προσπαθεί είτε νά καλλιεργήσει τήν άπαισιοδοξία καί τή δυσπιστία στήν ιστορική πρόοδο, είτε νά δικαιώσει τήν ύπάρχσυσα κατάσταση πραγμάτων καί ν' άποσπάσει τήν προσοχή τών εργαζόμενων μαζών άπό τήν πάλη γιά τόν έπαναστατικό μετασχηματισμό τών κοινωνικών σχέσεων. Ό ιστορικός υλισμός είναι ή επιστημονική θεωρία τής κοινωνικής εξέλιξης. ιδεολογία. Είναι ένα σύστημα πολιτικών, νομικών, ήθικών, θρησκευτικών, αισθητικών καί φιλοσοφικών άντιλήψεων καί ιδεών στό όποιο συνειδητοποιούνται καί έκτιμώνται οί σχέσεις τών άνθρώπων πρός τήν πραγματικότητα. Στήν ταξική κοινωνία έχει ταξικό χαρακτήρα, έκφράζοντας τά συμφέροντα καί διατυπώνοντας τούς σκοπούς συγκεκριμένων τάξεων. Θεωρητικά διατυπώνεται άπό έκπροσώπους τής τάξης, άπό ίδεολόγους μέ βάση τό συσσωρευμένο πνευματικό ύλικό. Ό χαρακτήρας τής ί., δηλαδή άν είναι επιστημονική ή όχι, άληθινή ή ψεύτικη είναι πάντοτε συνδεμένος μέ τόν ταξικό προσδιορισμό της: φεουδαρχική, άστική, μικροαστική, εϊτε προλεταριακή, σοσιαλιστική, μαρξιστική, επαναστατική, είτε άντιδραστική, συντηρητική. Ή ί. έχει σχετική άνεξαρτησία, αυτονομία καί ένεργητική επίδραση οτήν κοινωνία, επιταχύνει ή φρενάρει τήν εξέλιξή της. Ο μαρξισμός - λενινισμός είναι πραγματική έπιστημονική ιδεολογία. Ο μαρξισμός-λενινισμοε θεωρεί ότι στήν ταξική κοινωνία ή ι. έχει κομματικό χαρακτήρα, άντανακλά τή φύση καί τά συμφέροντα μιάς τάίης, το ρόλο καί τή θέση της στό ιστορικό προτσές. Ο μαρξισμός-λενινισμός σχίζει τή μάσκα τής λεγάμενης ακομμάτιστης άστικής ίδεολογίας και δείχνει τό πραγματικό ιμπεριαλιστικό της πρόσωπό. Ή κομματικότητα τής μαρξιστικής ιδεολογίας ύποχρεώνει κατά τήν εκτίμηση τών γεγονότων νά τοποθετείσαι άνοιχτά καί άπευθείας μέ τήν άποψη τής έργατικής τάξης. Τήρηοη τής άρχής τής κομματικότητας οημαίνει επίμονη πάλη μέ τήν άστική 8)-

131 !34 ί<5ίοχτ^σ/α δασκαλια. ακούραστη ίτροτταγανδα τών ιδεών τού κομμουνισμού. ιδεολογικός αγώνας. Είναι μ)ά άπό τίς μορφές ταξικής πάλης άνάμεσα στήν εργατική τάξη και τήν άοτική τάξη, άνάμεσα στό σοσιαλισμό και τόν καπιταλισμό. Σκοπός τού ιδεολογικού άγώνα τών κομμουνιστών είναι νά δείξουν στούς άνθρώπους τό κομμουνιστικό μέλλον τής άνθρωπότητας και νά καθορίσουν τόν συντομότερο καί πιό άνώδυνο δρόμο πρός αύτό. Τήν ούσία τού ιδεολογικού άγώνα τήν άποτελούν ή διάδοση τών επιστημονικών γνώσεων γιά τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας, τό ξεσκέπασμα τής εκμεταλλευτικής ουσίας τού καπιταλισμού καί ή άπόδειξη τής ιστορικής του καταδίκης, ή άποκάλυψη τής ιστορικής αποστολής τής έργατικής τάξης, ή έδραίωση καί πλατιά διάδοση τής κοσμοθεωρίας της, δηλαδή τού μαρξισμού - λενινισμού. Σκοπός τού ι.ά. σήμερα είναι ή ιδεολογική άπομόνωση τών πιό άντιδραστικών κύκλων τού ιμπεριαλισμού. Επιδίωξη τής ιδεολογικής πάλης τής αστικής τάξης είναι ή διατήρηση τής ιδεολογικής της επίδρασης στίς λαϊκές μάζες, ή άπόσπασή τους άπό τά όξύτατα ταξικά προδλήματα, ή καλλιέργεια τού άτομικισμού, τού σωβινισμού, τού φυλετικού μίσους, ή υπεράσπιση τής άτομικής ιδιοκτησίας, ή διαστρέδλωση τής ιδεολογίας τής έργατικής τάξης, ή κατασυκοφάντηση τών χωρών τού σοσιαλισμού καί τής πολιτικής τους. ιδεολογικό όπλο τών κομμουνιστών είναι ό μαρξισμός - λενινισμός. Ή διδασκαλία τού Μάρξ είναι πανίσχυρη γιατί είναι αληθινή. Ή δύναμη τοϋ μαρξισμού - λενινισμού συνίσταται στό ότι όχι μόνο ερμηνεύει σωστά τήν αντικειμενική πορεία τής κοινωνικής έξέλιξης, όχι μόνο άνοιγει τήν ιστορική προοπτική καί δίνει επιστημονική άπάντηση στά σύνθετα προδλήματα τής σύγχρονης ζωής, άλλά καί δείχνει τό δρόμο τής δράσης τών επαναστατικών δυνάμεων τής έπο- Χής μας. Κύριο ιδεολογικό, πολιτικό όπλο τού ιμπεριαλισμού είναι ό άντικομμουνισμός μέ βασικό του περιεχόμενο τή συκοφαντία τού σοσιαλιστικού συστήματος, τή διαστρέδλωση τής πολιτικής καί τών σκοπών τών κομμουνιστικών κομμάτων, τής διδασκαλίας τού μαρξισμού - λενινισμού. Οι μέθοδες καί τά μέσα τής ιδεολογικής πάλης έχουν άμεση σχέση μέ τό χαρακτήρα τής ιδεολογίας. Αν οι δυνάμεις τού σοσιαλισμού καί τής προόδου διεξάγουν τήν πάλη τους μέ βάση τήν άνάπτυξη καί διάδοση του μαρξισμού - λενινισμού, τής επιστήμης πού δίνει σωστή άντικειμενική ερμηνεία στις σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις, ή άστική ιδεολογία καί πράξη διαστρεβλώνει τά γεγονότα, σπέρνει στις λαϊκές μάζες τή σύγχυση καί τήν άπογοήτευση, χρησιμοποιώντας γι' αύτό τό σκοπό όλα τά μέσα: τύπο, ράδιο, τηλεόραση, κινηματογράφο κλπ., θέτοντας τα στήν υπηρεσία τοϋ «ψ υ χρού πολέμουχ, άκολουθεί σήμερα τή μέθοδο τής άποϊδεολογικοποιησης τού άγώνα τών λαϊκών μαζών. ιδιοκτησία. Ή καθορισμένη ιστορικά κοινωνική μορφή ιδιοποίησης τών υλικών άγαθών. Ό χαρακτήρας τής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καθορίζει καί τό χαρακτήρα ιδιοκτησίας τών προϊόντων έργασίας. Οι διάφορες μορφές ιδιοκτησίας καθορίζονται τελικά άπό τό επίπεδο ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί άποτελοϋν τή βάση τών σχέσεων παραγωγής τής κοινωνίας. Στήν ταξική κοινωνία οι διάφορες μορφές ιδιοκτησίας προστατεύονται

132 tôioqwta 135 àyotwtteç καί εξασφαλίζονται άπ' όλο τό σύστημα τών κρατικών νομικών θεσμών. Οί σχέσεις ιδιοκτησίας ρυθμίζονται άμεσα μέ τό δικαίωμα τής ιδιοκτησίας ττού έξασφαλίζεται νομικά. Στήν πρωτόγονη κοινωνία βάση τών σχέσεων παραγωγής ήταν ή ιδιοκτησία τής κοινότητας στά μέσα παραγωγής καί ατά προϊόντα έργασίας. Ή δουλοχτητική κοινωνία στηριζόταν στήν άτομική ιδιοκτησία πού έμφανίζεται στήν πρωτόγονη κοινωνία. Βάση τών σχέσεων παραγωγής είναι πλέον ή ιδιοκτησία τού δουλοκτήτη όχι μόνο στά μέσα παραγωγής άλλά καίστό δούλο, τόν όποιο ό δουλοχτήτης μπορούσε νά πουλήσει, ν' άγσράσει, νά σκοτώσει. Στή φεουδαρχία βάση τών σχέσεων παραγωγής είναι ή ιδιοκτησία τού φεουδάρχη στά μέσα παραγωγής κυρίως στή γή καί ή μή πλήρης ιδιοκτησία στούς δουλοπάροικους άγρότες. Στό φεουδαρχικό καθεστώς παράλληλα μέ τήν ιδιοκτησία τού φεουδάρχη υπήρχε καί ή ιδιοκτησία τού άγρότη καί τού βιοτέχνη ατά μέσα παραγωγής καί στό άτομικό νοικοκυριό. Στόν καπιταλισμό βάση τών σχέσεων παραγωγής άποτελεϊ ή άτομική ιδιοκτησία τού καπιταλιστή στά μέσα παραγωγής. Οί μισθωτοί έργάτες πού δέ διαθέτουν μέσα παραγωγής γιά νά έξασφαλίσουν τά μέσα συντήρησής τους, εξαναγκάζονται νά πουλούν τήν εργατική τους δύναμη. Ή νίκη τής σοσιαλιστικής επανάστασης καί ή δικτατορία τού προλεταριάτου καταργεί τήν άτομική ιδιοκτησία καί τήν εκμετάλλευση. Τή βάση τών σχέσεων παραγωγής στό σοσιαλισμό, τήν άποτελεϊ ή κοινωνική, σοσιαλιστική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής καί στά προϊόντα της έργασίας. Προσωπική ιδιοκτησία π.χ. στήν ΕΣΣΔ είναι ή ιδιοκτησία τών σοβιετικών άνθρώπων σέ άντικείμενα πού χρησιμοποιούνται στήν καθημερινή τους ζωή καί τήν κατανάλωση. Ή προσωπική ιδιοκτησία στό σοσιαλισμό πού έχει πηγή τήν εργασία τών άπαλλαγμένων άπό τήν εκμετάλλευση άνθρώπων, συνδέεται άμεσα μέ τήν κοινωνική ιδιοκτησία. Μέ τήν αύξηση τής κοινωνικής ιδιοκτησίας καί τού λαϊκού πλούτου μεγαλώνει καί ή ποσότητα τών προϊόντων γιά τήν ικανοποίηση τών προσωπικών άναγκών τών έργαζομένων. Τό δικαίωμα προσωπικής ιδιοκτησίας κατοχυρώνεται στό Σύνταγμα. ίδιοφυΐα. Είνα) ό άνώτατος βαθμός εκδήλωσης τών δημιουργικών δυνάμεων τού άνθρώπου. Συνδέεται μέ τή δημιουργία ποιοτικά νέων, πρωτοφανών δημιουργημάτων, μέτό άνοιγμα νέων δρόμων, άγνωστων προηγούμενα, στή δημιουργία. Οι άντιλήψείςγιάτή φύση τής ιδιοφυίας καθορίζονταν ιστορικά μέ βάση τήν κοινή, τή γενική άντίληψ η τής δημιουργικής διαδικασίας. Ακόμα στήν Αρχαία Ελλάδα ύπήρχε ή άντίληψ η ότ) ή ί. είνα) ενα είδος ιρασιοναλιστικής έμπνευσης «άνωθεν φώςκ (Πλάτωνας καί νεοπλατωνισμός). Στήν έποχή τής Αναγέννησης διαδόθηκε ή λατρεία τής ί. σάν δημιουργική άτομικότητα, πού αποθεώθηκε στήν έποχή τού ρομαντισμού. Τό 19ο - 20ο αιώνα άναπτΰχθηκαν καί άναπτύσσονται ψ υχολογίκές καί κοινωνιολογικές έρευνες διάφορων πλευρών τής ί. καί τής δημιουργίας. Ό μαρξισμός θεωρεί ότι ή δράση κάθε ίδ)οφυ!ας, ή δημιουργία καί άνάπτυξή της καθορίζεται κοινωνικά, ιστορικά. ίησομήτς. Λέγονταν τά μέλη τού τάγματος τών καθολικών μοναχών πού άνήκαν στήν «Εταιρεία τού Ιησού". Ή «Εταιρεία τού ιησού" ή κοινώς ίη-

133 ί'μτκρίααίσμό^ )36 ιμπεριαλισμός σουίτες, ιδρύθηκε τό 1534 στό Παρίσ) άπό τόν Ιγνάτιο Λοιόλα. Τό τάγμα τών ίησουιτών έγινε τό κύριο όργανο τής άντιμεταρρύθμισης. Οί ί. ξαπλώθηκαν όχι μόνο στά εύρωπαϊκά κράτη άλλά καί στήν Ινδία, στήν Ιαπωνία, στήν Κίνα καί στίς Φιλιππίνες. Από τό 1610 ώς τό 1768 ύπήρχε «ίησουιτικό κράτος στήν Παραγουάη. Βασικές άρχές οργάνωσης τού τάγματος τών Ιησουιτών ήταν: ό αύστηρός συγκεντρωτισμός, ή ύποταγή τών κατώτερων στούς άνώτερους, τό άπόλυτο κύρος τού άρχηγού κλπ. Οί ί. θεωρούσαν επιτρεπτό κάθε έγκλημα χάρη τής «δόξας τού θεού". Στόν 20ό αιώνα οι ί. (γύρω στίς 34 χιλιάδες στίς άρχές τού 1970) άποτελούν τό ηγετικό τμήμα τού κληρικαλισμού. ιμπεριαλισμός. Είναι ό καπιταλισμός στό άνώτατο καί τελευταίο στάδιο άνάπτυξής του, ό μονοπωλιακός καπιταλισμός, ό καπιταλισμός πού σαπίζει καί πεθαίνει. Άποτελεί τήν παραμονή τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Βασική ιδιομορφία του είναι ή κυριαρχία τοϋ μονοπωλιακού κεφαλαίου στόν οικονομικό, πολιτικό καί ιδεολογικό τομέα. Ό Λένιν έκανε έπιστημονική άνάλυση τού ιμπεριαλισμού καί καθόρισε τά παρακάτω βασικά του γνωρίσματα: α) Συγκέντρωση τής παραγωγής καί τοϋ κεφαλαίου καί δημιουργία τών μονοπωλίων, πού παίζουν άποφασιστικό ρόλο στήν οικονομική ζωή. β) Συγχώνευση τού τραπεζικού καί τού βιομηχανικού κεφαλαίου καί δημιουργία του χρηματιστικού κεφαλαίου και τής χρηματιστικής ολιγαρχίας. γ) Ή εξαγωγή κεφαλαίου άποκτά εξαιρετική σημασία άντί τής εξαγωγής έμπορευμάτων. δ) Δημιουργία διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων τών καπιταλιστών πού μοιράζονται τόν κόσμο, ε) Ολοκλήρωση τήςέδαφικής κατανομής τού κόσμου άνάμεσα στίς μεγάλες καπιταλιστικές χώρες. Ό ιμπεριαλισμός δέν άλλάζει τά θεμέλια τού άστικού συστήματος, διατηρούνται οί γενικοί νόμοι τού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, ή άτομική ιδιοκτησία στά βασικά μέσα παραγωγής, ή έκμετάλίλευση τών έργαζομένων. Ό νόμος τής υπεραξίας σάν βασικός νόμος τού καπιταλισμού δρά σέ όλη του τήν ένταση. Ό Λένιν άποκάλυψε ότι ατό στάδιο τού ιμπεριαλισμού δρά ό νόμος τής άνισόμερης οικονομικής καί πολιτικής άνάπτυξης. Μέ βάση αύτή τήν άνάλυση κατάληξε στό συμπέρασμα γιά τή δυνατότητα τής νίκης τού σοσιαλισμού σέ μερικές ή καί σέ μιά χωριστά παρμένη χώρα. Ή βασική άντίθεση τού καπιταλισμού άνάμεσα στήν εργασία καί τό κεφάλαιο παραμένει καί όξύνεται άκόμα πιό πολύ. Τό μονοπωλιακό κεφάλαιο γιά νά διατηρήσει καί νά σταθεροποιήσει τά κλονισμένα του θεμέλια, ν' άντέξει στήν άμιλλα μέ τό σοσιαλισμό, ένώνει τή δύναμή του μέ τό άστικό κράτος. Αύτό άποτελε! τό βασικό περιεχόμενο τού κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού. Σκοπός τής ένωσης αύτής είναι ή έξασφάλιση τού μονοπωλιακού υπερκέρδους, ή κατάπνιξη τού εργατικού και τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, ή διατήρηση τού καπιταλισμού καί ή πάλη κατά τού σοσιαλισμού. "Ενα άπό τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τού ιμπεριαλισμού είναι έπίσης ή στρατιωτικοποιηση τής οικονομίας καί ή προετοιμασία τών πολέμων. Στήν πάλη ένάντια στόν ιμπεριαλισμό ενώνονται τώρα οι τρε!ς μεγάλες δυνάμεις τής έποχής μας: τό παγκόσμιο σύστημα τού σοσιαλισμού, ή διεθνής έργατική τάξη, τό έθνικοαπελευθερωτικό κίνημα. Σήμερα οί δυνάμεις τής προόδου, τής δημοκρατίας καί τοϋ σοσιαλι

134 ί'νκόγνίμ)!37 σμού υπερέχουν απέναντι στις δυνάμεις τού ιμπεριαλισμού. Στήν πορεία τής άντιιμπεριαλιστικής πάλης πού συνεχώς άνεθαίνει καί άγκαλιάζε) τήν πλειοψηφία τής άνθρωττότητας ωριμάζουν περισσότερο όχι μόνο οί υλικές, άλλά καί οί κοινωνικοπολιτικές προϋποθέσεις, τής αντικατάστασης τού καπιταλισμού μέ τό νέο κοινωνι κό σύστημα, τό σύστημα τού σοσιαλισμού. ίνκόγνττο (λατ. incognitus: άγνωστος, αύτός πού δέν έγινε γνωστός). 1. Κρυφά, μυστικά, χωρίς νά αποκαλύπτεται τό όνομα καί ή προσωπικότητα. 2. "Ανθρωπος πού κρύθεται πίσω άπό ξένο έπίθετο, επιθυμώντας νά παραμείνει άγνωστος. ίνστρουμενταλίσμός. Ρεύμα τού υποκειμενικού ιδεαλισμού. Ιδρυτής του υπήρξε ό άμερικανός φιλόσοφος Ντιούι. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού Ντιούι οι έννοιες, οι επιστημονικοί νόμοι καί οί θεωρίες δέν είναι παρά όργανα, έργαλεΐα (ινστρουμέντα), δηλαδή κλειδιά πού οδηγούν σέ ορισμένες «καταστάσεις*, σέ «σχέδια δράσης*, σέ «γεγονότα*. Μέ αύτούς μάλιστα τούς όρους «κατάσταση*, «γεγονότα* κλπ. καλύπτεται ό ιδεαλιστικός χαρακτήρας του. Οι όπαδοί αύτής τής θεωρίας δέν παραδέχονται τήν ύπαρξη τών κοινωνικών τάξεων, χρησιμοποιούν μεταφυσικές άφηρημένες έννοιες γιά τήν κοινωνία, τήν προσωπικότητα, τό κράτος κλπ. Σύμφωνα μέ τήν ινστρουμενταλιστική θεωρία τής προόδου (κμελ)ορισμός*: βελτίωση) ή πρόοδος δέ συνισταται στήν έπίτευξη ορισμένων σκοπών πού θέτει ή κοινωνία άλλά στό ίδιο τό προτσές τής κίνησης. Στήν ούσία ό ί. τού Ντιούι έπαναλαμβάνει τό όπορτουνιστικό σύνθημα «Τό κίνημα είναι τό πάν, ό τελικός σκοπός τίποτα*. Οι όπαδοί τοϋ ινστρουμενταλισμοϋ άντιμάχονται τό μαρξισμό. ιντετερμινισμός. Ίδεαλιστική φιλοσοφική διδασκαλία πού άρνειται ότι οι αΐτιακές σχέσεις τών φυσικών καί κοινωνικών φαινομένων έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, άρνειται τήν ερμηνεία μέ βάση τήν αιτιότητα, στήν επιστήμη. Θεωρεί τή βούληση άνεξάρτητη, αυτόνομη δύναμη καί προπαγανδίζει τήν άπόλυτη έλευθερία της. Ο διαλεκτικός υλισμός σέ άντίθεση μέ τόν ιντετερμινισμό άναπτύσσει τήν άποψη τοϋ ντετερμινισμού. ίντου<τί6<σμός. ίδεαλιστικό ρεύμα τής άστικής φιλοσοφίας στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού πού, άντιπαραθέτει στήν ορθολογική γνώση, τή «γνώση* τής πραγματικότητας μέ τή βοήθεια τής διαίσθησης (ενόρασης) πού τή θεωρεί ειδική ικανότητα τής συνείδησης, μή άναγόμενη στήν έμπειρία τών αισθήσεων καί τή λογική σκέψη. Ό ί. ενώνεται μέτό μυστικισμό. Ο ί. στήν ήθική είναι ένα άπό τά άστικά ρεύματα τοϋ 20ού αιώνα, πού έθεσε τίς βάσεις τού φορμαλισμού. Ή βασική θέση τού ί. στήν ήθική συνισταται στό ότι οί πιό γενικές ήθικές έννοιες (τό καλό καί τό κακό) έχουν γενικό χαρακτήρα, είναι άδιαμφισθήτητες, αύταπόδεικτες, τίς γνωρίζουμε μόνο μέ τή διαίσθηση, τίς δεχόμαστε χωρίς αποδείξεις. Οί όπαδοί τοϋ ί. υποστηρίζουν τήν άποψη, ότι οι βασικές ήθικές αντιλήψεις έχουν έξωισταρικό, όητόλυτο χαρακτήρα, δέν έχουν σχέσή μέ τήν άνθρώπινη κοινωνία. Ή άποψη αΰτή άντικειμενικά έπίδιώκει νά θεμελιώσει τήν καθολικότητα καί τή σταθερότητα τής άστικής ήθικής. ίντριγκα (γαλλ. intrigue, λατιν. intneare: τό μπερδεύω), "ίντριγκες λέγονται οί

135 touôatbpô?!38 μηχανορραφίες, οί ραδιουργίες, οί καλυμμένες ενέργειες πού επιδιώκουν τήν επίτευξη επιζήμιων σκοπών. ιουδαϊσμός. Θρησκεία τών Εδραίων. Προήλθε άπό τόν είδωλολατρικό πολοθεϊσμό τών αρχαίων έθραϊκών φυλών καί άπό τόν 7ο αιώνα π.χ. έγινε μονοθεϊστική θρησκεία. Ή χαρακτηριστική ιδιομορφία τού ί. είναι ή πίστη σ' ένα θεό καί τό μεσία Ίεχωθά (τό σωτήρα), τό δόγμα ότι οί Εδραίοι είναι οι έκλεκτοί τού θεού καθώς καί ή ποικιλία τών έθιμοτυπικών εντολών, πού άγκαλιάζουν όλους σχεδόν τούς τομείς τού τρόπου ζωής τών πιοτών. Πηγές τοϋ ί. είναι ή ΠαλαιάΔιαθι?- χι?, πού τήν παραδέχεται καί ό χριστιανισμός, καί τό ίααμούδ (ένα σύνθετο σχολαστικό σύστημα σχολίων τών βιδλίων τής Παλα/άς Δ ια & ^ ς. Ή ιουδαϊκή έκκλησία είναι ή συναγωγή. Ή θρησκευτική φιλοσοφία τοϋ σύγχρονου ί. είναι διαποτισμένη άπό τό μεσιανικό μυστικισμό. ιρασιοναλισμός. Φιλοσοφικό ρεύμα πού ύποστηρίζει ότι οί γνωστικές δυνατότητες τού λογικού καί τής νόησης είναι περιορισμένες. Σάν βασικό τρόπο γνώσης άναγνωρίζει τή διαίσθηση (ένόραση), τό αίσθημα, τό ένστικτο κλπ. Ό ί. πρεσθεύει ότι ό άντικειμενικός κόσμος είναι ένα χάος, χωρίς νομοτέλειες, ύποτάσσεται στό παιχνίδι τών συμπτώσεων, στήν τυφλή βούληση. Ο ί. άποτέλεσετή βάση τών άντιδραστικών φασιστικών θεωριών. Σήμερα πήρε πλατιά διάδοση στήν άστική φιλοσοφία, κοινωνιολογία καί ψυχολογία. Στήν ήθική άποτελει μεθοδολογική άρχή γιά τήν ερμηνεία πολλών άστικών ήθικών θεωριών. Ο ί. ισχυρίζεται ότι κάθε ήθική κατάσταση καί θέση, είναι ιδιόμορφες. Μέ βάση αύτό τόν ισχυρισμό καταλήγει στό συμπέρασμα, ότι είναι άδύνατο νά διατυπωθούν γενικές άρχές ήθικής καί πολύ περισσότερο νά θεμελιωθούν μέ τή βοήθεια τής ορθολογικής σκέψης καί τής επιστήμης, γιατί δέν μπορούν νά χρησιμοποιηθούν στόν τομέα τής ήθικής. Ή ήθική, πού υπάρχει στήν κοινωνία πού έχει χαρακτήρα σκοπιμότητας κι εξυπηρετεί ορισμένες πρακτικές άνάγκες, άνακηρύσσεται ήμιτελής. Ή πραγματική ήθική σύμφωνα μέ τήν άποψη τού ί. δέν υποτάσσεται σέ κανένα όρισμό καί σέ καμιά γενίκευση, βρίσκεται έξω άπό τούς νόμους τής φύσης καί τής κοινωνίας. Μέσα σ' αύτή ό άνθρωπος έπιδεδαιώνει τόν έαυτό του σάν άπόλυτα ελεύθερη ύπαρξη οέ άντιπαράθεση μέτό βασίλειο τής άντικειμενικής εξάρτησης. Αύτή ή ήθική άνακηρύσσεται «δημιουργική", στηρίζεται στήν προσωπική ιδέα (πρόθεση) καί θεωρείται έργο άποκλειστικά προσωπικής ευθύνης κάθε άτόμου. Ο ί. στήν ήθική όδηγει σέ έναν άκρατο σχετικισμό καί βολουνταρισμό όσον άφορά τήν κατανόηση τής ήθικής, στήν άρνηση μιάς οποιοσδήποτε άντικειμενικής άξίας πού έχει ή εκλογή μιάς ήθικής άρχής τήν όποια επιλέγει ό άνθρωπος. ίσλάμ (-ισμός ή μωαμεθανισμός). Μιά άπό τίς λεγάμενες παγκόσμιες θρησκείες, διαδομένη κυρίως στίς χώρες τής Εγγύς καί Μέσης Ανατολής, στή Β. Αφρική καί στή ΝΔ Ασία. Εμφανίστηκε τόν 7ο μ.χ. αιώνα στή Δ. Άρα- 8ία, όταν οί Αράδες περνούσαν άπό τήν πρωτόγονη στήν ταξική κοινωνία. Ή διδασκαλία τού ι. εκτίθεται στό Κοράνιο. Σύμφωνα μέ τό Κοράνιο ό Αλάχ προκαθόρισε τή μοίρα τού άνθρώπου. Τό Κοράνιο καλεϊ τούς πιστούς σέ ύπομονή, υποταγή οτόν Αλάχ καί ύπόσχεται γι' άνταμοιδή παραδεισένια μεταθανάτια ζωή.

136 άτοόννα/λ)!39 ισότητα Χαρακτηριστικά γνωρίσματα τού ί. είναι ή ιδέα τής εχθρότητας πρός τούς «άπιστους" (γκιαούρηδες), ή διδασκαλία ότι ή γυναίκα δέν είναι τέλειος άνθρωπος, ή νομιμοποίηση τής πολυγαμίας. Ο ισλαμισμός δικαιώνει τήν κοινωνική άνισότητα, οδηγεί τούς άνθρώπους σ' έναν κόσμο μάταιης άναμονής μεταθανάτιας ευτυχίας. Ο σύγχρονος ισλαμισμός όπως καί πολλές σύγχρονες θρησκείες, προσπαθεί ν'άνανεωθεί καίνάπροσαρμοστεϊ στις νέες συνθήκες, λύτό εκφράζεται στό κήρυγμα τής ιδέας τοϋ «συμβιβασμού" τής επιστημονικής καί τής θρησκευτικής κοσμοθεωρίας, στήν προσπάθεια νά καθαρίσει τόν ϊ. άπό άπαρχαιωμένες ιεροτελεστίες. Μερικοί θεωρητικοί τού ί. παίρνοντας ύπόψη τήν τάση τών μαζών γιά κοινωνικές άλλαγές, προσπαθούν ν' άποδείξουν ότι στό ι. βρίσκουν τήν πλήρη έκφρασή τους οι σοσιαλιστικές ιδέες. Ταυτόχρονα οι άντιδραστικές δυνάμεις χρησιμοποιούν τόν ί. γιά τήν άντικομμουνιστική τους προπαγάνδα. ισοδύναμο (ισότιμο). Λύτό πού έχει τήν ίδια άξία, είναι όμοιο, ισότιμο μέ ένα άλλο πράγμα. Στήν πολιτική οικονομία ί. είναι τό έμπόρευμα στό όποιο έκφράζεται ή άξία ένός άλλου έμπορεύματος. Τό έμπόρευμα στό όποιο όλα τά άλλα έμπορεύματα έκφράζουν τή δική τους άξια λέγεται γενικό ισοδύναμο καί τέτιο είναι τό χρήμα. ισοζύγιο πληρωμών. Είναι ή σχέση τών πληρωμών, πού είσάγονται σ' ένα κράτος καί αύτών πού πραγματοποιεί τό κράτος στό εξωτερικό σ' ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Ε νεργητικό είναι τό ισοζύγιο πληρωμών έφόσον τό άθροισμα τοϋ ποσοϋ πού έχει είσαχθει σ' αύτό τό διάστημα είναι μεγαλύτερο άπό τό ποσό πού πλήρωσε τό κράτος. Σέάντίθετη περίπτωση τό ισοζύγιο πληρωμών θά είναι παθητικό. ισότητα. Εξασφάλιση σέόλα τά μέλη τής κοινωνίας ίσων όρων καί δυνατοτήτων γιά τήν έλεύθερη άνάπτυξη τών ικανοτήτων καί τήν ικανοποίηση τών άναγκών τους. Ή ιδέα τής ί. είναι μιά άπό τίς αρχαιότερες ιδέες στήν ιστορία τής κοινωνικής σκέψης. Σέ διάφορες ιστορικές έποχές οί διάφορες τάξεις καί οί θεωρητικοί τους έδιναν δική τους έρμηνεία καί διαφορετικό περιεχόμενο στήν ιδέα τής ί. και τή χρησιμοποιούσαν γιά τά δικά τους συμφέροντα καί τούς σκοπούς. Ο Λένιν τόνιζε χαρακτηριστικά, ότι ή άστική δημοκρατία μέ τήν ιδέα τής ισότητας τής άνθρώπινης προσωπικότητας γενικά, διακηρύχνει τήν τυπική είτε τή νομική ισότητα τοϋ κατόχου τής ατομικής ιδιοκτησίας καί τού προλετάριου, τού έκμεταλλευτή καί τού έκμεταλλευόμενου, έξαπατώντας μέ τόν πιό άσχημο τρόπο τίς καταπιεζόμενες μάζες (Β.!. Λένιν, "άπαντα, 5η έκδοση, τόμ. 41, σελ. 162). Ή ίδια ή ισότητα μπροστά στό νόμο δέν μπορεί νά είναι ώς τό τέλος συνεπής έφόσον δέ στηρίζεται στήν ουσιαστική κοινωνική ί. τών άνθρώπων. Ό επιστημονικός κομμουνισμός άπαιτει όχι άφηρημένη, άλλά ιστορικά συγκεκριμένη λύση τού προβλήματος τής ί., γιατί δέν ύπήρξε ούτε μπορεί νά υπάρξει ί. γενικά έξω άπό μιά καθορισμένη κοινωνικοοικονομική καί πολιτική συγκρότηση τής κοινωνίας. Ή μαρξιστικολενινιστική άντίληψ η τής ισότητας περιλαβαίνει τό αίτημα όχι μόνο τής νομικής, άλλά καί τής κοινωνικής ισότητας. Όπως έλεγε ό Λένιν ή ισότητα είναι κούφια φράση άν μέ τήν έννοια ισότητα δέν εννοείται ή κατάργηση τών τάξεων. «Εμείς θέλουμε νά καταργήσουμε τις τάξεις

137 Μ70π?τα 140 ισ τ ο ρ ία καί άπό τήν άποψη αύτή είμαστε ύπέρ τής ισότητας. Λέμε όμως κούφια λόγ<α όταν διατεινόμαστε ότι θά κάνουμε όλους τούς άνθρώπους ίσους". Ή μαρξιστική λενίνιοτική άντίληψη γιά τήν ί. δέν έχε) τίποτα τό κοινό μέ τή μικροαστική άρχή τής ίσοπέδωσης, σύμφωνα μέ τήν όποία μέ τήν έννοια ισότητα έννοείται ή μηχανική καί άπόλυτη έξίσωση όλων τών μελών τής κοινωνίας άπό τήν άποψη τής περιουσιακής κατάστασης, δηλαδή ή έξισωτίκή κατανομή τών αγαθών. Ο μαρξισμός - λενινισμός θεωρεί αυταπάτη τήν άποψη ότι μπορεί νά επιτευχθεί ή κοινωνική ί. χωρίς νά θιχτούν οί καπιταλιστικές σχέσεις ιδιοκτησίας, μόνο μέ τή μεταρρύθμιση στή σφαίρα τής κατανομής. Ο επιστημονικός κομμουνισμός πιστεύει στή δυνατότητα καί τό άναπόφευκτο τής εγκαθίδρυσης τής κοινωνικής ισότητας, όχ) όμως μέ διοικητικές λύσεις, ούτε μέ μεταρρυθμίσεις ή μέ «μεγάλα άλματα" κλπ. άλλά μέ επίμονο καθημερινό άγώνα, πού εξασφαλίζει τήν άπαρέγκλιτη άνάπτυξη τής σοσιαλιστικής οικονομίας καί τού πολιτισμού, όλων τών ύλικών καί πνευματικών δυνάμεων τής νέας κοινωνίας. Ή κομμουνιστική ισότητα σημαίνει ότι όλοι οί άνθρωπο) θά έχουν ίση θέση στήν κοινωνία, τήν ίδια σχέση πρός τά μέσα παραγωγής, ίσους όρους έργασίας καί κατανομής, θά παίρνουν δραστήριο μέρος στή διεύθυνση τών κονωνικών ύποθέσεων. θ ά θεμελιωθεί ή άρμονίκή σχέση άνάμεσα στό άτομο καί στήν κοινωνία στή βάση τής ενότητας τών κοινωνικών καί τών προσωπικών συμφερόντων, θά έφαρμσστεί στή ζωή ή βασική άρχή τού κομμουνισμού «άπό τόν καθένα σύμφωνα μέτίς ικανότητες του, στόν καθένα σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του". Δεδομένου ότ) οί ικανότητες, τά γούστα καί οί όπτα)τήσε<ς διαφορετικών άνθρώπων δέν είναι καί δέν μπορεί νά είναι ιδίες καί ίσες ποσοτικά καί ποιοτικά, ή ισότητα στόν κομμουνισμό δέ θά σημαίνει έξισωτισμό. Ή κοινωνική ομοιότητα τής κομμουνιστικής κοινωνίας καί ή κοινωνική ισότητα πού πηγάζε) άπ' αύτή όχ) μόνο δέ θά οδηγήσει στήν κατάπνίξη τής προσωπικότητας καί στήν έξίσωση τών ικανοτήτων καί τών άναγκών όλων τών μελών, όπως συκοφαντικά ισχυρίζονται οι θεωρητικοί τού άντ<κομμουνισμού, άλλ' άντίθετα, θ' άποτελέσε) βασική προϋπόθεση κι εγγύηση ολόπλευρης άνάπτυξης τής προσωπικότητας, πραγματικής καί ολοκληρωτικής άνθησης τής άτομίκότητάς της. Όμως οί άτομίκές διαφορές άνάμεσα στούς άνθρώπους, όπως επίσης καί οί διαφορές στό είδος τής άπασχόλησης καί τών κοινωνικών λειτουργιών πού θά έκπληρώνουν στήν κομμουνιστική κονωνία, δηλαδή οί διαφορές πού διατηρούνται, δέ θά οδηγούν πλέον σέ διαφορετική κοινωνική θέση τών μελών τής κοινωνίας, σέ διαφορές σχετικά μέτίς δυνατότητες άνάπτυξης τών ικανοτήτων τους καί ικανοποίησης τών άναγκών τους, γ) ' αύτό καί θά χάνουν τό χαρακτήρα τών κοινωνικών διαφορών. Οί Μάρξ - "Ενγκελς τόνιζαν ότ) «ή διαφορά στή δραστηριότητα, στήν έργασία δέ θά προκαλεί καμιά ανισότητα, κανένα πλεονέκτημα μέ τήν έννοια τής ιδιοκτησίας καί τής κατανάλωσης" (Κ. Μάρξ, Φ. "Ενγκελς, "<4τταντα, τόμ. 3, σελ. 542). ιστορία. 1. Τό προτσές εξέλιξης τής φύσης καί τής κοινωνίας. 2. Τό σύνολο τών κοινωνικών έπ)- στημών (ιστορική επιστήμη) πού μελετάει τό παρελθόν τής άνθρωπότητας σέ όλη τή συγκεκριμενίκότητα καί τήν πολυμορφία της. Γ)ά τόν καθορισμό τών νομοτελειών τής ιστορικής έξέλιξης έρευνούν τά γεγονότα, τά

138 ιστορική σχοα?? στοιχεία καί τά προτσές μέ βάση τίς ιστορικές πηγές. H μετατροπή τών ιστορικών γνώσεων σέ ιστορική επιστήμη είναι ένα πολύ μακρινό προτσές. Σημαντικό σταθμό στήν έξέλιξη τής ιστορίας άποτελούν οί αντιλήψεις τής άρχαίας Ελλάδας καί άνώτατη εκδήλωσή τους τά έργα τού Ηρόδοτου καί τού Θουκυδίδη. Οί ιστορικές αντιλήψεις τού μεσαίωνα, τής φεουδαρχίας συνδέονταν στενά μέ τή θρησκευτική κοσμοθεωρία ή όποια ίεπεράοτηκε τό 18ο-19ο αί. άπό τούς άστούς ιστορικούς. Ή ί. έγινε πραγματική επιστήμη όταν άρχισε νά στηρίζεται στίς ιδέες τού ιστορικού ύλισμού. Η ί. άποτελεϊται άπό τήν παγκόσμια ί. καί τήν ί. ξεχωριστών χωρών καί λαών. Διαιρείται στήν ιστορία τής πρωτόγονης κοινωνίας, τήν άρχαία ί., τήν ί. τού μεσαίωνα, τή νέα καί τή νεώτερη ί. Ή ί. συμπεριλαμθάνεται στήν όμάδα τών ούμανιστικών επιστημών πού μελετούν τήν α ή β περιοχή τού κόσμου, είτε μιά όμάδα λαών κλπ. ιστορική σχολή. Είναι κατεύθυνση τής πολιτικής οικονομίας πού έμφανίστηκε στή Γερμανία στά μέσα τού 19ου αί. Πήρε τήν ονομασία άπό τήν αγοραία ιστορική μέθοδο τήν όποια οι θεωρητικοί της Ρόσερ, Χίλντεμπραντ κ.ά. προσπαθούσαν νά εισάγουν στήν πολιτική οικονομία. Οι εκπρόσωποι τής ί.σ. θεωρούσαν ότι τό καθήκον τής πολιτικής οικονομίας συνίσταται στήν περιγραφή τών οικονομικών φαινομένων. Λρνούνταν τήν ύπαρξη γενικών άντικειμενικών οικονομικών νόμων γιά όλες τίς καπιταλιστικές χώρες, ισχυρίζονταν ότι οί δρόμοι οικονομικής άνάπτυξης τών διαφόρων χωρών είναι άνεπανάληπτοι. Η ί.σ. ούσιαστικά άντικαθιστούσε τήν πολιτική οικονομία μέ τή λεγάμενη διδασκαλία τής εθνικής οικονομίας. Στά ίΰτορίχό κα< Aoyixo τέλη τού 19ου αί. ή ί.σ. παραμερίζεται άπό άλλες σχολές τής άγοραιας πολιτικήςοίκονομίας. Οί βασικέςίδέεςτής ί.σ. αναπτύχθηκαν παραπέρα άπό τούς εκπροσώπους τής νέας ιστορικής σχολής. ιστορικό καί λογικό. Φιλοσοφικές κατηγορίες πού χαρακτηρίζουν τίς κύριες ιδιομορφίες τής διαδικασίας έξέλιξης καθώς καί τή σχέση άνάμεσα στή λογική έξέλιξη τής σκέψης καί τής ιστορίας τού άντικειμένου, τής ιστορίας τού ίδιου τού προτσές. Τό ί. εκφράζει τό πραγματικό προτσές εμφάνισης καί διαμόρφωσης τού δοσμένου άντικειμένου, τό λ. εκείνες τίς σχέσεις, τούς νόμους συνάρτησης καί άλληλεπίδρασης τών πλευρών του, που ύπάρχουν στήν άναπτυγμένη του κατάσταση. Τό ί. καί λ. άποτελούν μιά διαλεκτική ενότητα πού περιέχει μέσα της, τό στοιχείο τής άντίθεσης. Τό ί. καί λ. είναι δύο μέθοδοι επιστημονικής έρευνας πού διαφέρουν ώς πρός τόν λογικό καί ιστορικό τρόπο άπεικόνισης τής πραγματικότητας στή νόηση. Ή διαφορά αύτών τών μεθόδων έρευνας δέν είναι άπλά καί μόνο διαφορά υποκειμενικών σκοπών τής έρευνας άλλά έχει καί τήν άντικεψενική της βάση. Τό καθήκον τής ιστορικής έρευνας συνίσταται στήν άποκάλυψη τών συγκεκριμένων συνθηκών καί προϋποθέσεων έξέλιξης τών φαινομένων τής ιστορικής διαδοχής, τών περασμάτων άπό τό ένα άναγκαΐο ιστορικό στάδιο στό άλλο. Τό καθήκον τής λογικής έρευνας συνίσταται στήν άποκάλυψη τού ρόλου πού παίζουν χωριστά στοιχεία τού δοσμένου συστήματος στή σύσταση τοϋ άναπτυγμένου συνόλου. Ή διαλεκτική τού ί. καί λ. έχε) μεγάλη σημασία γιά τή διαλεκτική λογική, πού άποκαλύπτει τούς γενικούς νό

139 ict(%mxôf vaiojmô^ μους τής γνώσης, τή λογική κίνηση τής σκέψης στή διαδικασία τής γνώσης τής αντικειμενικής πραγματικότητας. ιστορικός ύλίσμός (υλιστική αντίληψ η τής ιστορίας). Είναι ή μαρξιστική θεωρία έξέλιξης τής κοινωνίας καί ή μεθοδολογία γνώσης της. Άποτελεί συστατικό μέρος τής μαρξιστικής - λενινιστικής φιλοσοφίας, πού μελετάει τήν κοινωνία σάν ολοκληρωμένο καί άναπτυσσόμενο κοινωνικό σύστημα, τούς γενικούς νόμους καί τίς κινητήριες δυνάμεις τού ιστορικού προτσές. Είναι ή γενική θεωρία τής μαρξιστικής - λενινιστικής κοινωνιολογίας. Ο ί.ύ. άποτελεί οργανική ενότητα μέ τόν διαλεκτικό ύλισμό. Τόν δημιούργησαν οί Μάρξ καί "Ενγκελς καί τόν άνέπτυξε ό Λένιν. Ή έμφάνιση τού ί.ύ. άποτέλεοε επανάσταση στήν άνάπτυξη τής φιλοσοφίας καί τής κοινωνιολογίας γιατί σήμαινετό ξεπέρασμα τών άπόψεων τού ιδεαλισμού, τής βουλησιαρχίας καί τής μοιρολατρείας, πού κυριαρχούσαν στήν ερμηνεία τής κοινωνίας. Οί σπουδαιότερες άρχές τού ί.ύ. είναι: Ή άναγνώριση ότ) ή ύλίκή ζωή τής κοινωνίας τό κοινωνικό είναι ειναί τό πρωταρχικό σέ σχέση μέ τήν κοινωνική συνείδηση, ότι ή κοινωνική συνείδηση παίζε) δραστήριο ρόλο στήν κοινωνία. Ο ξεχωρισμός τών σχέσεων παραγωγής άπό τό σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων σάν μορφής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων σάν οικονομικής βάσης τής κοινωνίας, πού καθορίζει καί τό εποικοδόμημα καί όλες τίς άλλες σχέσεις άνάμεσα στούς άνθρώπους, πού δίνει τήν άντικεψενική βάση γ<ά τήν άνάλυσή τους. Ή άποψη ότι οί άνθρωποι, οί έργαζόμενες μάζες, μόνο) δημιουργούν τήν ιστορία τους, ότι τά κινητήρια αιτία τής δράσης τών άνθρώπων τά καθορίζουν οί υλικές ί'στορίσ^ός συνθήκες τής κοινωνικής παραγωγής. Δηλαδή, ή άναγνώριση τής εξέλιξης τής ιστορίας, ή άντίληψη ότι ή έξέλιξη άποτελείφυσικοίστορικόπροτσές κίνησης καί άλλαγής τών κοινωνίκοϊστορικών σχηματισμών. Ή πρωτόγονη, ή δουλοχτητίκή, ή φεουδαρχική, ή καπιταλιστική, καί ή κομμουνιστική κοινωνία άποτελούν βαθμίδες άνάπτυξης τής κοινωνίας. Κινητήρια δύναμη άνάπτυξης τής άνταγωνιστικής κοινωνίας είναι ή ταξική πάλη. Ή ταξική πάλη οδηγεί στήν κοινωνική επανάσταση, πού άποτελεί έκφραση τών άντιθέσεων άνάμεσα στίςπαραγωγίκέςδυνάμειςκαίτίςσχέσεις παραγωγής, νομοτελειακή μορφή μετάθασης άπό τή μιά κοινωνία στήν άλλη. Ο καπιταλισμός είναι ή τελευταία στήν ιστορία άνταγωνιστίκή κοινωνία. Τήν άντικαθιστά νομοτελειακά, ύστερα άπό τή σοσιαλιστική έπανάσταση πού τήν πραγματοποιεί ή έργατίκή τάξη σέ συμμαχία μέ τίς έργαζόμενες μάζες, ή κομμουνιστική κοινωνία. Τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα άναπτύσσουν τόν ί.ύ., παίρνοντας ύπόψη τήν πείρα τού παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος, τής άνάπτυξης τού σοσιαλιστικού συστήματος, στήν πάλη ενάντια στά εχθρικό πρός τό μαρξισμό - λενινισμό ρεύματα, ένάντία στό δεξιό καί «αριστερό" οπορτουνισμό. ιστορισμός. Άρχή γνώσης τών πραγμάτων καί τών φαινομένων στή γένεση καί τήν έξέλιξή τους σέ συνδυασμό μέ τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες πού τά καθορίζουν. Ό ί. σημαίνει έναν τρόπο έρευνας πού εξετάζει τά φαινόμενα σάν προϊόντα ορισμένης ιστορικής έξέλιξης, άπό τήν άποψη τής εμφάνισης, τής εξέλιξης καί τής

140 ιστορισμός 143 ιστορισμός σημερινής κατάστασής τους. Ο ί. προϋποθέτει τήν αναγνώριση τού γεγονότος, ότι οί άλλαγές τών πραγμάτων έχουν διαδοχικό καί άνεπίστρεπτο χαρακτήρα. Ο ι. εγινε μιά άπό τίς βασικές άρχές τής έπιστήμης, πού τής έπέτρεψε νά δόσει τήν έπιστημονική εικόνα τού κόσμου καί νά άποκαλύψει τίς νομοτέλειες τής εξέλιξής του. Ο μαρξισμός, χάρη σ' αύτή τήν άρχή πού άποτελε! σημαντική πλευρά τού διαλεκτικού ύλισμού, έδοσε σωστή ερμηνεία σέ τέτια σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα, όπως είναι τό κράτος, οί τάξεις κλπ., τού έδοσε τή δυνατότητα νά προθλέψει τόν ιστορικά παροδικό χαρακτήρα τού καπιταλισμού καί τό άναπόφευκτο τής άντικατάστασής του άπό τό σοσιαλισμό.

141 καθολική (γενική) αλληλουχία τών φαινομένων. Η πιό γενική νομοτέλεια ύπαρξης τού κόσμου, πού άποτελει τό αποτέλεσμα καί τήν έκδήλωση τής καθολικής αλληλεπίδρασης όλων τών άντικειμένων καί τών φαινομένων. Ή καθολική άλληλεπίδραοη τών σωμάτων καθορίζει τήν ίδια τήν ύπαρξη τών συγκεκριμένων ύλικών αντικειμένων καί όλες τίς ειδικές ιδιομορφίες τους. Ή κ.ά. τών φ. έχει άπειρες, ποικίλες εκδηλώσεις. Χάρη στήν κ.ά. τών φ. ό κόσμος δέν είναι σωρεία χαοτικών φαινομένων, άλλά ενιαίο νομοτελειακό παγκόσμιο προτσές κίνησης. Τήν άλληλουχία τών φαινομένων δέν πρέπει νά τή βλέπουμε μόνο σάν φυσική άλληλεπίδραοη σωμάτων. Ε κτός άπό αυτή ύπάρχουν πιό σύνθετες βιολογικές καί κοινωνικές σχέσεις πού υποτάσσονται στούς δικούς τους ειδικούς νόμους. Ή έννοια κ.ά. τών φ. έχει τεράστια γνωστική σημασία. Ή γνώση τού άντικειμενικού κόσμου είναι δυνατή μόνο μέ βάθη τήν έρευνα τών αιτιακών καί άλλων μορφών συνάρτησης άνάμεσα στά φαινόμενα μέ τό ξεχώρίσμα τών πίό ούσιαστικών άλληλουχικών σχέσεων κλπ. Ή ίδια ή δομή καί ή ταξινόμηση τών επιστημών άποτελει άντανάκλαση τής κ.ά. τών φ. Αύτό εξηγεί τό γεγονός ότι μέ τήν πρόοδο τής επιστημονικής γνώσης ή άλληλουχία καί ή άλληλεπίδραοη τών επιστημών γίνονται πιό στενές, εμφανίζονται επιστήμες «οριακές", πού συνδέουν τομείς τής γνώσης, οί όποιοι προηγούμενα ήταν ξεχωρισμένοι. κ καθολική φιλοσοφία. Ε!να) ένα φιλο σοφικό σύστημα πού προσπαθεί νά θεμελιώσει καί νά δικαιώσει τά δόγματα τής καθολικής έκκλησίας στήν πάλη ένάντια σέ κείνους πού έχουν άλλη γνώμη καί κυρίως ένάντια στήν έπιστημονίκή, άθείστίκή κοσμοαντίληψη. Τούς πρώτους αίώνες οί πατέρες τής έκκλησίας άπέρριπταν κάθε φιλοσοφία, θεωρώντας την είδολολατρική πλάνη τού άλαζονίκοϋ άνθρώπίνου μυαλού (Τερτυλλιανός). Τόν 4ο-6ο αί. κάτω άπό τήν επίδραση τοϋ Αυγουστίνου γίνεται προσπάθεια νά χρησιμοποιηθεί ή φιλοσοφία γιά τή σταθεροποίηση τής έκκλησίας. Τό μεσαίωνα ό σχολαστικισμός είναι κυρίαρχη φιλοσοφία πού είχε σκοπό νά θέσει τή λογική στήν ύπηρεοία τών δογμάτων τής θρησκείας. Ή φιλοσοφία θεωρείται κύπηρέτρια τής θρησκείας*. Τό 13ο αί. πραγματοποιείται στροφή άπό τόν αύγουστίνικό κλασικισμό πρός τό διαστρεβλωμένο καί προσαρμοσμένο στίς άπαιτήοεις τού χριστιανικού δόγματος αριστοτελισμό. Σήμερα επίσημη φιλοσοφία τοϋ καθολικισμού είναι ό νεοθωμίσμός πού προσαρμόζεται στίς σύγχρονες συνθήκες. Υπάρχουν, ωστόσο, ρεύματα πού διαφωνούν μέ τό δόγμα τού νεοθωμισμού όπως οί πνευματοκράτες. Χρησιμοποιούν διάφορες ιδεαλιστικές κατευθύνσεις τής μόδας καί μέ τή βοήθεια φιλοσοφικών μέσων προσπαθούν νά προσαρμόσουν τίς θρησκευτικές δοξασίες στά ιδεολογικά αιτήματα τής σύγχρονης άστικής τάξη*;.

142 KTY-Mirf/My?? ίίε0οόο; )45 καπίγααί<7η0ί: καλλιτεχνική μέθοδος. Ειδικός, ιστορικά καθορισμένος τρόπος άντανάκλασης τού ε!να), τής πραγματικότητας καί έκφρασης τών αισθητικών σχέσεων τοϋ άνθρώπου πρός τόν κόσμο, τρόπος κατανόησης καί ξαναδουλέματος τής πραγματικότητας στίς μορφές τής τέχνης. Ή κ.μ. άποτελεί τό μέσο ενσάρκωσης καί έδραίωαης ένός καθορισμένου αισθητικού ίδανικοϋ. Ο χαρακτήρας καί ή κατεύθυνση τής α ή β κ.μ., τό μέτρο, ή ικανότητα καί ή δυνατότητα νά αντανακλάται, νά χρησιμοποιείται στις καλλιτεχνικές εικόνες ζωής τών άνθρώπων, οί άμοιθαίες σχέσεις τής προσωπικότητας καί τής κοινωνίας κλπ. - όλα αΰτά έξαρτώνται άπό τίς κοινωνικοπολιτικές καί πνευματικές συνθήκες έξέλιξης τής άνθρωπότητας στήν κάθε δοσμένη ιστορική στιγμή, άπό τόν άντικειμενικό ρόλο του α ή β τρόπου ζωής τής κοινωνίας. Κάθε κ.μ. έχει στενό δεσμό μέ τήν κοσμοθεωρία ή όποια άσκε! θετική, ειτεάρνητική έπίδραση στήν καλλιτεχνική δημιουργία. Ωστόσο, ό δεσμός αϋτός είναι σύνθετος καί διαλεκτικά άντιθετικός δεσμός κατά τόν όποίο (όπως έδειξε ό "Ενγκελς μέ τό παράδειγμα τοϋ Μπαλζάκ) ό καλλιτέχνης χάρη στή δύναμη τής ρεαλιστικής μεθόδου του μπορεί νά υπερπηδήσει ώς ένα βαθμό τή στενότητα τών άπόψεών του. Ποιοτικά νέα κ.μ. είναι ή μέθοδος τοϋ σοσιαλιστικού ρεαλισμού. καπιταλισμός. Κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής καί τήν εκμετάλλευση τής μισθωτής έργασίας άπό τό κεφάλαιο. Εμφανίστηκε τήν έποχή τής άποσύνθεσης τής φεουδαρχίας (16ος αιώνας) καί ή γένεση του έχει σχέση μέ τή λεγάμενη πρωταρχική συσσώρευση τοϋ κεφαλαίου. Αντικαθίσταται άπό τόν κομμουνιστικό σχηματισμό. Ο κ. άναπτύχθηκε στή βάση τής άπλής έμπορευματικής παραγωγής, άποτελεί άνώτερο στάδιό της τότε πού ή εργατική δύναμη γίνεται έμπόρευμα τό όποιο οί καπιταλιστές ιδιοκτήτες τών μέσων παραγωγής αποκτούν στήν άγορά. Στό προτσές τής καπιταλιστικής παραγωγής ή άξία πού δημιουργείται άπό τήν έργασία τού μισθωτού εργάτη ξεπερνάει τήν άξία τής έργατικής του δύναμης καί δημιουργεί τήν υπεραξία. Ή παραγωγή καί ή ιδιοποίηση τής υπεραξίας άποτελεί τόν βασικό οικονομικό νόμο τοϋ κ. Ή ύπεραξία εμφανίζεται μέτή μορφή τού κέρδους, πού καλύπτει τήν έκμετάλλευση τής μισθωτής έργασίας. Ό κ. σέ σύγκριση μέτή φεουδαρχία είναι προοδευτικότερο κοινωνικό σύστημα. Ό άνταγωνισμός ώθει τόν καπιταλιστή ν' αύξάνει διαρκώς τό κεφάλαιο καί νά τελειοποιεί τήν παραγωγή. Τό γεγονός αύτό συντελεί στή γρήγορη άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, στίς συνεχείς άλλαγές στήν τεχνική, πού συνοδεύονται μέ τήν άνοδο τής κοινωνικοποίησης τής καπιταλιστικής παραγωγής καί τό βάθαιμα τού καταμερισμού έργασίας. Στόν κ. δημιουργείται ή καλά οργανωμένη καί συσπειρωμένη στρατιά τοϋ προλεταριάτου, ή κοινωνική δύναμη, πού καλείται ν' άνατρέψίΐ τήν εξουσία τού κεφαλαίου, νά καταργήσει όλες τίς μορφές έκμετάλλευοης καί νά οικοδομήσει τήν άταξική κομμουνιστική κοινωνία. θεωρητική έκφραση τών ταξικών συμφερόντων τοϋ προλεταριάτου είναι ό μαρξισμός - λενινισμός, πού τό έξσπλίζει ιδεολογικά στήν πάλη του κατά τής άστικής τάξης. Στήν πορεία τής συσσώρευσης τού κεφαλαίου όξύνεται ή βασική άντίθεαη τοϋ καπιταλισμού άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγω

143 K C tpttpt<7//0?!46 καταμερισμός έρ^ασί'ας γής καί τήν άτομική καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης τών αποτελεσμάτων της. Αναπτύσσονται έπίσης μιά σειρά άλλες άλυτες άντιθέσεις τού κ. όπως: άνάμεσα στήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση, τή σχεδιασμένη οργάνωση τής παραγωγής σέ χωριστές έπιχειρήσεις καί τήν άναρχία τής παραγωγής σέ όλη τήν κοινωνία. Όλες αύτές εκδηλώνονται στίς οικονομικές κρίσεις πού επαναλαμβάνονται περιοδικά καί δείχνουν τόν κυκλικό χαρακτήρα ανάπτυξης τού κ. Ή αύξηση τής συγκέντρωσης καί συγκεντροποίησης τής παραγωγής καί τού κεφαλαίου οδηγεί στήν έμφάνιση καί τήν κυριαρχία τών καπιταλιστικών μονοπωλίων. Στό μεταίχμιο τού 19ου καί τού 20ού αιώνα ό κ. περνάει στό ανώτατο καί τελευταίο στάδιο - τό μονοπωλιακό, όταν διευρύνεται πάρα πολύ ή σφαίρα έκμετάλλευσης τών λαών άπό τό μονοπωλιακό κεφάλαιο, δημιουργειται τό χρηματιστικό κεφάλαιο καί ή μονοπωλιακή θέση μερικών χωρών σέ όλον τόν κόσμο. Μιά άπό τίς βασικές νομοτέλειες έξέλιξης τοϋ κ. είναι ή κατεύθυνση άνάπτυξης τού κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Ό Α Παγκόσμιος Πόλεμος ( ) και ή νίκη τής Μεγάλης Όχτωθριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης εγκαινίασαν τή γενική κρίση τοϋ καπιταλισμού. Μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο καί τή δημιουργία τοϋ παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος ό κ. έχασε τήν κυριαρχία του στήν παγκόσμια οικονομία καί πολιτική, στένεψε ή σφαίρα επιρροής του, διαλύθηκε τό άποικιακό σύστημα τοϋ ιμπεριαλισμού. Τό παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα έγινε άποφασιστικός παράγοντας τοϋ παγκόσμιου έπαναστατικοϋ προτσές, πού ή άνάπτυξη του όδηγε! τελικά στήν άναπόφευκτη πτώση τού κ. καί τή νίκη τού σοσιαλισμού σέ όλον τόν κόσμο. καρ<ερ)σμός. Τό κυνήγι τής προσωπικής επιτυχίας στήν ύπηρεσιακή, επιστημονική ή στήν κοινωνική δραστηριότητα, πού προέρχεται άπό τήν έπιδίωξη ίδιοτελών σκοπών καί πραγματοποιείται σέ βάρος τών κρατικών καί κοινωνικών συμφερόντων. καταμερισμός έργασίας. Διάφορο ποίηση, ειδίκευση τής έργατικής δραστηριότητας, πού οδηγεί οτή διάκριση καί τή συνύπαρξη διαφορετικών ειδών έργασίας. Κοινωνικός κ.έ. είναι ό διαφορισμός στήν κοινωνία σάν σύνολο διαφορετικών κοινωνικών λειτουργιών, πού έκπληρώνουν ορισμένες ομάδες άνθρώπων καί ό χωρισμός διάφορων τομέων τής κοινωνικής ζωής (βιομηχανία, άγροτική οικονομία, πόλη καί χωριό, επιστήμη, τέχνη, στρατός, κλπ), οί όποιοι μέτή σειράτουςχωρίζονται σέ μικρότερους κλάδους. Τεχνικός κ.έ. είναι ή κατάτμηση τής έργασίας σέ μιά σειρά έπιμέρους λειτουργίες καί ένέργειες στή δοσμένη έπιχείρηση ή στήν οργάνωση. Ο κοινωνικός καί τεχνικός κ.έ. βρίσκει τήν έκφρασή του στόν επαγγελματικό καταμερισμό έργασίας. Ή έξειδίκευση τής παραγωγής στά πλαίσια μιάς χώρας κι άνάμεσα στις χώρες ονομάζεται περιφερειακός ή διεθνής καταμερισμός έργασίας. Ο τύπος τοϋ κ.έ. καθορίζεται άπό τίς κυρίαρχες σχέσειςπαραγωγής. Ο πρωταρχικός κ.έ. (κατά φύλο ή καί ήλικία) έχει φυσικό χαρακτήρα. Αργότερα, ό κ.έ. στό σύνολό του, μέτήν έπίδραση σειράς άλλων παραγόντων (άνάπτυξη τής περιουσιακής άνισότητας κλπ.), οδηγεί στήν έμφάνιση τών τάξεων, τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη καί τό χωριό, άνάμεσα στή χειρωνακτική καί τήν πνευματική έργασία. Στίς άνταγωνιστικές κοινωνίες καί ιδίως στόν καπιταλισμό κυριαρχεί

144 κατανάαίίχπ? 147 χέρ&% ό αυθόρμητος κ.έ.,πού άποτελεϊ έναν άττό τούς παράγοντες άλλοτρίωσης. Ο διεθνής καπιταλιστικός κ.έ. πραγματοποιείται μέ μορφή άνταγωνιστική (έκμετάλλευση τών αποικιών άπό τίς άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες). Ό σοσιαλισμός καταργεί τόν παλιό ταξικό κ.έ., τήν άντίθεση άνάμεσα στήν πόλη καί τό χωριό, άνάμεσα οτή χειρωνακτική καί τήν πνευματική εργασία. Ό κ.έ. παίρνει σχεδιασμένο χαρακτήρα, καθορίζοντας τήν άνάπτυξη τών κλάδων παραγωγής, τήν έξειδίκευση καί τή συναιτεριστικοποίησή τους, τήν ορθολογική τοποθέτηση τών παραγωγικών δυνάμεων. Σήμερα, διαμορφώθηκε ό διεθνής σοσιαλιστικός κ.έ. σέ διάφορους τομείς, πού συντελεί στήν άνάπτυξη όλων τών σοσιαλιστικών χωρών καί τήν επιτάχυνση τής οικονομικής τους ολοκλήρωσης. κατανάλωση. Ή χρησιμοποίηση τού κοινωνικού προϊόντος στό προτσές τής ικανοποίησης τών άναγκών είναι ή τελική φάση τού προτσές τής άναπαραγωγής. Ή κ. διαιρείται σέ κατανάλωση παραγωγική καί μή παραγωγική. Ανάλογα μέ τό είδος τών αγαθών πού καταναλώνονται ή κ. διακρίνεται σέ κ. ύλικών άγαθών πού έχουν τή μορφή πραγμάτων καί κ. υπηρεσιών. Ανάλογα μέ τόν τρόπο ικανοποίησης τών άναγκών ή κ. είναι άτομική καί συλλογική. Ή κ. συνδέεται οργανικά μέ τήν παραγωγή, τήν κατανομή καί τήν ανταλλαγή. Ή παραγωγή πραγματοποιείται γιά τήν κ. καί καθορίζει τό έπίπεδο καί τή δομή της. Ή κ. μέ τή σειρά της άσκεί ενεργητική επίδραση στήν παραγωγή ύποκίνώνταςτήν αύξησή της. Στόν καπιταλισμό το κοίνωνίκο προϊόν μοιράζεται άνάλογα μέ τό κεφάλαιο, στό σοσιαλισμό άνάλογα μέ τήν εργασία. Τίς σοσιαλιστικές χώρες τίς χαρακτηρίζει ή σχεδιασμένη καί συνεχής άνοδος τής κ. τών έργαζομένων, ή βελτίωση τής δομής της μέ βάση τήν άνάπτυξη τής σοσιαλιστικής παραγωγής, τήν άνοδο τής παραγωγικότητας τής εργασίας. κατηγορίας. Στή φιλοσοφία είναι οι βασικές έννοιες πού έκφράζουν τίς πιό γενικές καί ουσιαστικές ιδιότητες, πλευρές καί σχέσεις τών φαινομένων τής πραγματικότητας καί τής γνώσης. Οί κ. διαμορφώθηκαν στό προτσές τής ιστορικής έξέλιξης τής γνώσης στή βάση τής κοίνωνικήςπράξης. Δίνουν στόν άνθρωπο τή δυνατότητα νά γνωρίσει βαθύτερα τόν κόσμο πού τόν περιβάλλει. ΣοΒαρό ρόλο στήν έπεξεργασία τών κατηγοριών έπαιξαν ό Αριστοτέλης, ό Κάντ, ό Χέγκελ. Ό διαλεκτικός υλισμός σέ άντίθεση μέ τόν ιδεαλισμό, δίνει μεγάλη σημασία στίς κ. σάν μορφές άντανάκλασης του ε!ναι καί σημείο στήριξης τήςγνώσης. Βασική άρχή οικοδόμησης τού συστήματος τών κατηγοριών είναι ή ενότητα τού ιστορικού καί λογικού, ή έξέλιξη τής γνώσης άπό τό φαινόμενο πρός τήν ούσία, άπό τό έξωτερίκά πρός τό εσωτερικό, άπό τό άφηρημένο στό συγκεκριμένο, άπό τό άπλό στό σύνθετο. Οί κ. τής μαρξιστικής φιλοσοφίας δέν άποτελούν ένα κλειστό και άναλλοίωτο σύστημα, άναπτύσσονται, όπως αναπτύσσεται καί ή άντικειμενική πραγματικότητα. Οί κ. εκφράζοντας τίς ούσιαστικές σχέσεις τής άναπτυσσόμενης πραγματικότητας πρέπει νά είναι τό ίδιο ευλύγιστες κι ευκίνητες, όπως καί τά φαινόμενα πού άντανακλούν, πού απεικονίζουν. κέρδος. Οικονομική κατηγορία πού εκφράζει τά χρηματικά άποτελέσμα-

145 ΚίφάΑαίΟ!48 xrtt^o!; τα τής οικονομικής δραστηριότητας τών Επιχειρήσεων. Τό κ. στόν καπιταλισμό άποτελεΐ παραλλαγμένη μορφή υπεραξίας, είναι τό άποτέλεσμα τής εκμετάλλευσης τής έργασίας τών μισθωτών έργατών. Άποτελεΐ τό σκοπό τής καπιταλιστικής παραγωγής. Ά ποτελεΐ πλεόνασμα πάνω άπό τά έξοδα παραγωγής. Στίς συνθήκες τοϋ προμονοπωλιακοϋ καπιταλισμού ή επιδίωξη άπόχτησης ύψ ηλών κερδών ενσαρκώνονταν άπό τό ένα μέρος στήν ιδιοποίηση άπό ξεχωριστούς καπιταλιστές τού συμπληρωματικού κέρδους, δηλαδή, τοϋ υπερκέρδους καί άπό τό άλλο μέρος στή διαμόρφωση τοϋ μέσου κέρδους. Ή μετάβαση στό μονοπωλιακό καπιταλισμό δημιούργησε τίς οικονομικές προϋποθέσεις γιά τήν εξαγωγή μονοπωλιακού κέρδους. Στό σοσιαλισμό τό κ. είναι μιά συγκεκριμένη μορφή άξίας τού συμπληρωματικού προϊόντος, είτε τών καθαρών έσόδων τής επιχείρησης. Δημιουργεΐται σχεδιασμένα μέτήν οργανωμένη εργασία τών απαλλαγμένων άπό τήν εκμετάλλευση άνθρώπων. Καθορίζεται σάν διαφορά άνάμεσα στά έσοδα καί τίς τιμές χοντρικής πώλησης τής επιχείρησης καί τό κόστος τοϋ προϊόντος πού πουλήθηκε. Χρησιμοποιείται σάν οικονομικός μοχλός άνάπτυξης τής όπτοτελεσματικότητας τής σοσιαλιστικής παραγωγής, σάν κύρια πηγή έξασφάλισης τών μέσων γιά τήν άνάπτυξη τής παραγωγής καί τήν άνοδο τού βιοτικού επιπέδου τοϋ λαού. κεφάλαιο. Οικονομική κατηγορία τού καπιταλισμού. Άξια πού φέρνει ύ- περαξία έξαιτίας τής εκμετάλλευσης τών μισθωτών έργατών άπό τούς καπιταλιστές. Εμφανίζεται σ' ένα ορισμένο στάδιο άνάπτυξης τής έμπορευματικής παραγωγής, τότε πού ή εργατική δύναμη γίνεται έμπόρευμα έξαιτίας τής καταστροφής καί τής βίαιης στέρησης τών μέσων παραγωγής άπό τούς άμεσους παραγωγούς καί τή συγκέντρωσή τους άπό τούς καπιταλιστές επιχειρηματίες. Οϊ ιδιοκτήτες τού κ. άγοράζοντας στήν άγορά τά εμπορεύματα - έργατική δύναμη καί μέσα παραγωγής, τά συνενώνουν στό προτσές τής έργασίας καί μετά τήν πώληση τοϋ έμπορεύματος πού έχει παραχθεΐ έκ νέου παίρνουν περισσότερη άξία άπ' αύτή πού είχαν προκαταδάλει. Ο γενικός τύπος τοϋ κεφαλαίου X- Ε-Χ', πού διατύπωσε ό Μάρξ, έκφράζει τό προτσές αύξησης τής άξίας. Τό X ύποδηλώνει τό αύξημένο χρηματικό ποσό πού περιέχει τήν ύπεραξία. Ή αύξηση τού κ. πραγματοποιείται σ' ένα προτσές όξύτατης ταξικής πάλης άνάμεσα στίς δύο βασικές άνταγωνιστικές τάξεις τής καπιταλιστικής κοινωνίας: τά προλεταριάτο καί τήν άστική τάξη. Τό κεφάλαιο διαιρείται σέ σταθερό καί μεταβλητό, σέπάγιο καί κυκλοφοριακό. Λειτουργεί μέ τή μορφή τοϋ βιομηχανικού, τοϋ εμπορικού καί τοϋ πιστωτικού κ. Σέάντίθεση μέτούς οικονομολόγους πού θεωρούν τό κ. σύνολο συσσωρευμένων ύλικών άγαθών, ό μαρξισμός - λενινισμός έξετάζει τό κ. όχι σάν πράγμα, άλλά σάν κοινωνικές σχέσεις παραγωγής άνάμεσα στούς άνθρώπους, πού έμφανίζονται σάν πράγμα καί τοϋ δίνει ειδικό κοινωνικό χαρακτήρα. κίνηση. Μορφή ύπαρξης τής ύλης, είναι ή σημαντικότερη καί άναπόσπαοτη ιδιότητά της. Ο διαλεκτικός ύλισμός μέ τόν όρο κ. έννοεΐ όχι μόνο τή μετατόπιση στό χώρο (μηχανική κίνηση), άλλά καί κάθε άλλαγή πού γίνεται στή φύση καί στήν κοινωνία. Κίνηση στήν πιό γενική της μορφή σημαί-

146 149 vet τήν άλλαγή γενικά, τήν κάθε άλληλεπίδραση τών υλικών πραγμάτων. Στό σόμπαν δέν υπάρχει όλη χωρίς κίνηση, όπως δέν υπάρχει κίνηση χωρίς ϋλη. Ή κ. όπως καί ή ϋλη είναι αιώνια, δέ δημιουργήθηκί άπό κανέναν καί δέν εξαφανίζεται, είναι άδιαίρετη άπό τήν ϋλη. Ή κ. τής ύλης είνα) απόλυτη, ένώ κάθεάκινηοία (ήρεμία) είναι σχετική καί άποτελε! ένα άπό τά στοιχεία τής κ. Ή κίνηση τής ύλης είναι αύτοκίνηση, πηγάζει άπό τίς εσωτερικές άντιθέσεις πού προσιδιάζουν σέ όλα τά είδη καί τίς μορφές τής ΰλης. Πηγή τής κίνησης στή φύση καί στήν κοινωνία είναι ή πάλη τών άντιθέτων, ή πάλη άνάμεσα στό παλιό καί τό νέο, σ' αύτό πού γεννιέται κι αναπτύσσεται καί σ' αύτό πού πεθαίνει. Ή μαρξιστική φιλοσοφία έξετάζει τό κάθε πράγμα καί τό κάθε φαινόμενο στή διαρκή του έμφάνιση καί εξαφάνιση, δηλαδή στήν κίνηση. Ό πλούτος καί ή πολυμορφία τού άντικειμενικού κόσμου είναι άποτέλεσμα τής πολυμορφίας τών μορφών κίνησης τής ΰλης. Υπάρχουν οί έξής μορφές κίνησης τής ΰλης: ή κίνηση τών μικρομορίων, ή μηχανική κίνηση, ή φυσική, ή χημική, βιολογική κλπ. Κυριότερη θέση άνάμεσα στίς διάφορες μορφές κίνησης τής ύλης κατέχει ή κοινωνική έξέλιξη καί ή συνείδηση μιά κι έχουν σχέση μέ τήν ϋλη, τήν οργανωμένη μέ άνώτερο τρόπο. Σέ άντίθεση μέτό διαλεκτικό υλισμό οϊ μεταφυσικοί καί οι ιδεαλιστές άρνοϋνται τήν ικανότητα τής ΰλης νά κινηθεί, θεωρούν ότι πηγή τής κίνησης είναι οί υπερφυσικές, θεϊκές δυνάμεις. Τά δεδομένα τής σύγχρονης επιστήμης δίνουν άπειρο άριθμό αποδείξεων τής αιωνιότητας τής κίνησης. κινητήρια δύναμη. Φιλοσοφική έννοια πού έκφράζει τήν αιτία πού προκαλεί τήν κίνηση, τήν άλλαγή καί τήν έξέλιξη στή φύση, τήν κοινωνία καί τήν άνθρώπινη γνώση. Ο διαλεκτικός υλισμός θεωρεί ότι ή κινητήρια δύναμη κάθε κίνησης καί άλλαγής δέ βρίσκεται σέ έξωτερικούς παράγοντες είτε σέ ύπερφυσικές, θεϊκές δυνάμεις, άλλά στόν ίδιο τόν υλικό κόσμο. Οί έσωτερικές άντιθέσεις τού κόσμου άποτελούν τήν πηγή τής κίνησης. "Ετσι κινητήρια δύναμη τής κοινωνίας είναι οί έσωτερικές ταξικές άντιθέσεις πού επιδρούν μέσω τής πρακτικής δράσης τών άνθρώπων, τών λαϊκών μαζών πού είναι οί δημιουργοί τής ιστορίας. Οί αιτίες πού βάζουν σέ κίνηση τίς μεγάλες λαϊκές μάζες πρέπει νά άναζητηθοϋν, κατά κύριο λόγο, στήν άντίθεση άνάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις καί τίς σχέσεις παραγωγής τού κάθε κοινωνικού σχηματισμού. Αύτή ή άντίθεση έμφανιζεται σέ όλες τίς ταξικές άνταγωνιστικές κοινωνίες σάν άντίθεση τών οικονομικών όρων ύπαρξης, τών συμφερόντων τών τάξεων καί οδηγεί νομοτελειακά στήν ταξική πάλη. Άπό δώ βγαίνει ότι ή ταξική πάλη σέ όλους τούς άνταγωνιστικούς κοινώνικούς σχηματισμούς είναι ή άποφασιστική κινητήρια δύναμη τής ιστορικής έξέλιξης. Στό σοσιαλισμό μέ τήν κατάργηση τών έκμεταλλευτριών τάξεων καί τής ταξικής πάλης, πού χαρακτηρίζει τις άνταγωνιστικές κοινωνίες, άφαιρεϊται καί τό έδαφος γιά τή σύγκρουση τών τάξεων, συντελοΰνται σοβαρές άλλαγές στήν κοινωνία. Μέ τό πέρασμα άπό τό σοσιαλισμό στόν κομμουνισμό όλες οι κοινωνικές ομάδες (έργάτες, άγρότες, διανόηση) ένδιαφέρονται γιά τή νίκη τοϋ κομμουνισμού καί παλεύουν συνειδητά γιά τήν οικοδόμησή του. Ό άνταγωνισμός τών τάξεων καταργείται, ο) άντιθέσεις όμως στήν έξέλιξη τής κομμουνιστικής κοινωνίας σάν αντικειμενικό φαινόμενο υπάρχουν κι εμφανίζονται συνεχώς, όπως π.χ. ή άντιθί -

147 κλ%μοχρατάι Î50 'y4yopà" ση άνάμεσα στό έπίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί τήν καθυστέρηση αύτών ή εκείνων τών πλευρών τών σχέσεων παραγωγής, ή άντίθεση άνάμεσα στήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση, ή άνάγκη τής πάλης ενάντια στίς επιβιώσεις τού καπιταλισμού όσο ύπάρχει, ή πάλη άνάμεσα στό παλιό καί τό νέο κλπ. κληρικοκρατία (κληρικαλισμός). Αντιδραστικό πολιτικό ρεύμα πού επιδιώκει τήν κυριαρχία τής εκκλησίας, τού κλήρου στήν κοινωνική, πολιτική καί πολιτιστική ζωή. ιδιαίτερη δραστηριότητα παρουσιάζει ή κληρικοκρατία τής καθολικής εκκλησίας. Οί καθοδηγητές τών κληρικαλιστικών οργανώσεων εφαρμόζουν πολιτική ττού άνταποκρίνεται στά συμφέροντα τών ιμπεριαλιστών, παλεύουν ένάντια στό επαναστατικό καί τό δημοκρατικό κίνημα. κληρονομικότητα. Ή ικανότητα τών ζωντανών οργανισμών νά μεταδίνουν γνωρίσματα καί ιδιότητες στούς απογόνους τους. Αύτή ή ικανότητα έμφανίστηκε στό προτσές τής βιολογικής έξέλιξης. Οί άλλαγές τής κ. τών οργανισμών προκαλούνται άπό τήν έπίδραση τού εξωτερικού περιβάλλοντος. Οι άλλαγές αύτές λέγονται μεταλλαγές. Οι βλαβερές μεταλλαγές οδηγούν στό θάνατο τού οργανισμού, οί όφέλιμες σταθεροποιούνται μέτή φυσική επιλογή. Οί μεταλλαγές καί ή φυσική επιλογή είναι οί βασικοί παράγοντες τής βιολογικής έξέλιξης, πού είχε σάν άποτέλεσμα τά σύγχρονα είδη οργανισμών. Ή σύγχρονη βιολογία άποκάλυψε ότι υλικοί φορείς τής κ. στόν οργανισμό μπορεϊ νά είναι ουσίες πού τά μόριά τους είναι άρκετά σταθερά, άναπαράγονται μόνα τους καί ρυθμίζουν τή σύνθεση τών λευκωμάτων. Τέτιο σύμπλεγμα ιδιοτήτων κατέχουν τά μόρια τών πυρηνικών καί νουκλεϊνικών όξέων. Ή διευκρίνιση τών ύλικών φορέων τής κ. άναιρεί τήν ίδεαλιστική άντίληψ η, ότι αύτή ή ικανότητα τών ζωντανών οργανισμών έχει τήν αιτία της σέ ύπερφυσικές δυνάμεις. Ή σύγχρονη γενετική έφτασε στήν άποκάλυψη συγκεκριμένων τρόπων κατευθυνόμενων άλλαγών. Αύτό θ' άποτελέσει σοβαρό σταθμό στή γνώση καί τή μεταμόρφωση τής ζωντανής φύσης. «Κοινή Άγοράκ («Εύρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα"). Ένωση δέκα κρατών τής Δ. Εύρώπης (Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο, ΟΔ Γερμανίας, Αγγλία, Δανία, Ιρλανδία, Ελλάδα). Άνάμεσα σ' αύτά τά κράτη κατά τή συμφωνία τής ΕΟΚ, πρέπει νά καταργηθούν όλα τά έμπόδια στόν τομέα τών οικονομικών άνταλλαγών καί νά έφαρμοστεί ενιαία οικονομική πολιτική στίς σχέσεις τους μέ τίς άλλες χώρες. Ή ισχύς αύτής τής συμφωνίας έπεκτείνεται καί σέ άλλες περιοχές, πού θεωρούνται μέλη, π.χ. τής Ένωσης τής Γαλλίας. Κατά τή συμφωνία γιά τήν κκ.α.κ, πού ύπογράφτηκε στίς στή Ρώμη, οι χώρες - μέλη στή διάρκεια τής μεταβατικής περίοδου (12-15 χρόνια) ύποχρεώνονται: Νά καταργήσουν τούς τελειωνειακούς δασμούς στό έμπόριο άναμεταξύ τους. Νά καθορίσουν γιά όλες τίς χώρες ενιαίους δασμούς στό έμπόριο μέ τ' άλλα κράτη. Νά έξαλείψουν όλα τά έμπόδια γιά τήν ελεύθερη διακίνηση τού κεφαλαίου καί τής έργατικής δύναμης άπό τή μιά χώρα στήν άλλη. Νά καθορίσουν κοινή πολιτική στόν τομέα τών συγκοινωνιών καί τής άγροτικής οικονομίας, καθώς καί ενιαία πολιτική συναλλάγματος: Νά

148 X X M M tw a ]5{ xoiyawix?? προσαρμόσουν τήν εθνική τους νομοθεσία, έτσι πού νά έξασφαλίσει τήν «κοινωνική λειτουργία" τής «Κ.Α.". Νά φέρουν σ' ένα ενιαίο επίπεδο τούς μισθούς καί τά κοινωνικά έξοδα. Νά δημιουργήσουν κοινή τράπεζα καταθέσεων κεφαλαίων. Βασικό καθοδηγητικό όργανο τής ΕΟΚ ε!ναι τό Συμθούλιο τών Υπουργών μέ καθορισμένους άντιπροοώπους άπό κάθε χώρα, πού έχει άποστολή νά έπεξεργάζεται οδηγίες καί συστάσεις γιά τίς χώρες-μέλη. Εκτός άπό τό Συμδούλιο εκλέγεται Συνέλευση άπό τά κοινοβούλια τών χωρών - μελών, ή όποία πρέπει νά έγκρίνει τόν προϋπολογισμό τής «Κοινότητας" καί νά δίνει συμβουλευτική γνώμη γιά ζητήματα λειτουργίας τής «Κ.Α.". Ό έλεγχος γιά τήν εκπλήρωση τών άποφάσεων τών οργάνων τής «Κοινότητας" άνατίθεται σέ ειδική «Εύρωπαϊκή Επιτροπή". Γιά τήν εξέταση τών διαφωνιών καί παραπόνων δημιουργειται δικαστήριο. Ή "Κ.Α." άποτελει τήν οικονομική βάση τού ΝΑΤΟ. Είναι ή μεγαλύτερη διεθνής ένωση τών μονοπωλίων πού έχει σκοπό τήν άποκόμιση άνώτατου κέρδους. Ή δημιουργία τής «Κ.Α." έχει σάν άποτέλεσμα τή χειροτέρευση τής θέσης τών εργαζομένων στις χώρες πού ανήκουν στήν "Κοινότητα", γιατί προϋποτίθεται ότι τό επίπεδο τοϋ ημερομισθίου καί τών επιχορηγήσεων γιά κοινωνικές άνάγκες καθορίζεται μέ βάση τή χώρα πού έχει τό κατώτατο μεροκάμοττο. κοινωνία. Μέ τήν εύρύτερη έννοια είναι τό σύνολο τών ιστορικά διαμορφωμένων μορφών κοινής δράσης τών άνθρώπων. Μέ τή στενή της έννοια εϊναι ό ιστορικά συγκεκριμένος τύπος κοινωνικού συστήματος (π.χ. καπιταλιστικό σύστημα), ή καθορισμένη μορφή κοινωνικών σχέσεων. Οί κοινωνικές σχέσεις εκφράζουν τούς πολύμορφους δεσμούς άνάμεσα στίς κοινωνικές ομάδες, τίς τάξεις, τά έθνη, καθώς καί μέσα σ' αύτές τίς ομάδες κλπ. στό προτσές τής οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής καί πολιτιστικής δράσηςτους. Καθορίζουν τίς ούσίαστικές πλευρές τών προσωπικών σχέσεων τών άνθρώπων, πού έχουν άμεση σύνδεση μέτή ζωή καίτή δράση τους. Πραγματική έπιστημονίκή θεωρία τής κοινωνίας δημιούργησαν οι θεμελιωτές τού μαρξισμού - λενινισμού. κοινωνικές σχέσεις. Είναι οί πολύμορφοί δεσμοί άνάμεσα στίς κοινωνικές τάξεις, άνάμεσα στά έθνη ένός κράτους ή μεταξύ κρατών στό προτσές τής οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής καί πολιτιστικής δράσης τους. Καθορίζουν τίς ούσίαστίκές πλευρές τών προσωπικών σχέσεων τών άνθρώπων πού σχετίζονται μέ άμεσες έπαφές. Οί κ.σ. διαιρούνται σέ πρωταρχικές πού είναι οι ύλίκές, βασικές κ.σ. καί σέ δευτερεύουσες πού ε!ναί οί ιδεολογικές, τού έπικοδομήματος (βλ. λ. βάση καί έποικοδόμημα). Οί κ.σ. παθαίνουν όρισμένες άλλαγές στά πλαίσια ένός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού καί ριζική επαναστατική μεταμόρφωση μέ τό πέρασμα άπό τή μιά κοινωνία στήν άλλη. Ό σοσιαλισμός έγκαθιδρύει νέο σύστημα κ.σ. άπαλλαγμένο άπό τούς άνταγωνίσμούς, σχέσεων πού άναπτύσσοντα) καί τελειοποιούνται συνειδητά καί σχεδιασμένα. κοινωνική μεταρρύθμιση. Είναι ή μεταμόρφωση, ή άλλαγή, ό μετασχηματισμός κάποιας πλευράς τής κοινωνικής ζωής (τής τάξης, τών θεσμών, τών ιδρυμάτων κλπ.) πού δέν

149 xonwytkî? tywtt&7<7!7!52 ^n^oaoyi'a καταργεί τίς βάσεις τής ύττάρχουοας κοινωνικής δομής. Στήν άνταγωνιστική κοινωνία, βελτιώνοντας ώς έναν ορισμένο βαθμό τή θέση τών εργαζομένων ή κ.μ. χρησιμοποιείται άπό τήν άρχουσα τάξη γιά τή διατήτηση τής κυριαρχίας της. Ό μαρξισμός - λενινισμός άπορρίπτει τίς άπόψεις τών ρεφορμιστών πού άρνούνται τήν άντίθεση άνάμεσα στή μεταρρύθμιση καί στήν επανάσταση, πού άρνούνται τήν επαναστατική πάλη. Απορρίπτει έπίσης τή δογματική - σεχταριστική καί τήν άριστερίστικη υποτίμηση τής πάλης γιά μεταρρυθμίσεις. Στήν πορεία τής έ- πανάστατικής πάλης τής εργατικής τάξης γιά τήν εξουσία οι μεταρρυθμίσεις μπορούν νά παίξουν βοηθητικό ρόλο. Σέ πολλές χώρες ή εργατική τάξη, μέ έπικεφαλής τά κομμουνιστικά κόμματα, διεξάγει άγώνα γιά βαθιές, ριζικές μεταρρυθμίσεις πού ξεπερνούν τά όρια τών συνηθισμένων μεταρρυθμίσεων, θίγουν άμεσα τίς βάσεις του καπιταλιστικού συστήματος καί ξανοίγουν σοσιαλιστικές προοπτικές. Στίς συνθήκες τού σοσιαλισμού, όπου δέν ύπάρχουν οι ταξικοί άνταγωνισμοί, ή μεταρρύθμιση άποτελει μέσο άλλαγής στούς διάφορους τομείς τής κοινωνικής ζωής. κοινωνική συνείδηση. Είναι οί άνπλή ψεις, οι παραστάσεις, οί ιδέες, οί πολιτικές, νομικές, αισθητικές, ήθικές καί άλλες θεωρίες, ή φιλοσοφία, ή ήθική, ή θρησκεία καί άλλες μορφές συνείδησης. Τό ζήτημα γιά τή σχέση τής κ.σ. καί τού κοινωνικού είναι άποτελει συγκεκριμενοποίηση τού βασικού ζητήματος τής φιλοσοφίας στήν έφαρμογή του στήν κοινωνία. Γιά τό μαρξισμό-λενινισμό όπως τό είναι γενικά καθορίζει τή συνείδηση γενικά έτσι και τό κοινωνικό είναι καθορίζει τήν κ.σ. Ή κ.σ. δέν είναι τίποτε άλλο παρά άντανάκλαση στή συνείδηση τών άνθρώπων τού κοινωνικού τους είναι. Δέν είναι συνεπώς ή συνείδηση πού καθορίζει τό είναι, άλλάτό είναι καθορίζει τή συνείδηση. Οι σχέσεις τού κοινωνικού είναι καί τής κ.σ. δέν είναι άπλές άλλά σύνθετες, ευκίνητες καί άναπτύσσονται μαζί μέ τήν άνάπτυξη καί τήν περιπλοκή τής κοινωνικής ζωής. Ή κ.σ. άν και είναι παράγωγη άπό τό κοινωνικό είναι, παίζει μεγάλο ρόλο, επιδρά στήν άνάπτυξη τοϋ κοινωνικού είναι. Δέν έπιτρέπεται ή άπόλυτη άντιπαράθεση τής κ.σ. στό κοινωνικό είναι ή άντίθετα. Τέτια άπόλυτη άντιπαράθεση είναι δυνατή μόνο στά πλαίσια τοϋ βασικού ζητήματος τής φιλοσοφίας, δηλαδή ποιό είναι τό πρωτεύον καί ποιό είναι τό δευτερεύον, όπου όπως ειπώθηκε τό κοινωνικό είναι είναι τό πρωτεύον ένώ ή κ.σ. είναι τό δευτερεύον. Ωστόσο ή κ.σ. καί οί ποικίλες μορφές της παρ' όλη τήν έξάρτησή της άπό τό κοινωνικό είναι, έχει μιά όρισμένη άνεξαρτησία ή όποια έκφράζεται μέ τό ότι οί άλλαγές στήν ύλική ζωή τής κοινωνίας δέν δημιουργούν έκ νέου προϊόντα κ.σ. άφοΰ οί πνευματικές άντιλήψεις, οί έπιστημονικές, φιλοσοφικές, καλλιτεχνικές κ.ά. ιδέες έξαρτώνται άπό τό συσσωρευμένο νωρίτερα ύλικό καί υποτάσσονται σέ μιά όρισμένη έσωτερική λογική εξέλιξής του. Οί άλλαγές στίς ύλικές σχέσεις δέν μπορούν νά προκαλέσουν άκαριαία τήν αύτόματη άλλαγή τής κ.σ. γεγονός πού πραγματοποιείται στήν πάλη τών νέων ιδεών μέ τίς παλιές. Ή διδασκαλία γιά τό κοινωνικό είναι και τήν κ.σ. έχει μεγάλη μεθοδολογική σημασία, βοηθάει στή σωστή λύση τών κοινωνικών προβλημάτων. κο<νων<κή ψυχολογία. Είναι κλάδος

150 xotvovtxô είναι τής ψ υχολογίας ττού μελετάει τίς νομοτέλειες συμπεριφοράς καί δράσης τών άνθρώπων οί όποιες καθορίζονται άπό τό γεγονός ότι οί άνθρωποι άνήκουν σέ κοινωνικές ομάδες καθώς καί άπό τήν ψυχολογία αυτών τών ομάδων. Σάν ξεχωριστός κλάδος εμφανίστηκε στίς άρχές τού 20ού αί. (έργ. τού Poss τό 1908 στίς ΗΠΑ). Χαρακτηριστικό γνώρισμα τής άμερικανικήςκ.ψ. τού 20ού αί. είναι ή άπολυτοποίηση τού εργαστηριακού πειράματος καί ό ίδιαίτεροςτόνοςπού δίνεται στήν έρευνα τών μικρών ομάδων. Η μαρξιστική κ.ψ. σέάντίθεση μέτήν άστική βλέπει σάν σκοπό της όχι τήν επεξεργασία τών μέσων χειρισμού τής προσωπικότητας, άλλά τήν τελειοποίηση τής διεύθυνσης τών κοινωνικών προτσές μέ βάση τήν έρευνα τής συμπεριφοράς τών άνθρώπων στίς πραγματικές κοινωνικές ομάδες. κοινωνικό είναι. Μέ τόν όρο αύτό ό μαρξισμός έννοεί τήν ύλική ζωή τής κοινωνίας, τήν παραγωγή τών υλικών άγαθών καί κείνες τίς σχέσεις (τίς ταξικές στήν ταξική κοινωνία) τίς όποιες δημιουργούν οί άνθρωποι στό προτσές αύτής τής παραγωγής. Ο όρος κ.εί. άποτελεΐ τή μιά πλευρά, τήν ύλική πλευρά τής ζωής τής κοινωνίας καί είναι άλληλένδετη μέ τήν άλλη πλευρά τήν πνευματική ζωή τής κοινωνίας (βλ. λ. κοινωνική συνείδηση). Τό ζήτημα γιά τή σχέση τού κ.εί. καί τής κοινωνικής συνείδησης είναι συγκεκριμενοποίηση τού βασικού ζητήματος τής φιλοσοφίας. Ο μαρξισμός-λενινισμός πρωτεύοντα ρόλο σ' αύτή τή σχέση δίνει στό κ.εί. Αύτό καθορίζει τήν κοινωνική συνείδηση. Στήν πραγματικότητα ή κοινωνική συνείδηση δέν είναι παρά άντανάκλαση στήν πνευματική ζωή τών άνθρώπων τού κ.εί. τους. Τήν πρώτη διατύπωση αύτής τής θέσης πού δίνει σταθερή βάση στήν επιστήμη γιά τήν κοινωνία έδοσαν οί Μάρξ καί Ένγκελς στή «Γερμανική ιδεολογία": «οί άνθρωποι άναπτύσσοντας τήν ύλική παραγωγή καί τήν ύλική τους έπαφή (δηλ. τίς σχέσεις παραγωγής) μέ τή δράση τους αύτή αλλάζουν επίσης τή νόηση καί τά προϊόντα τής νόησής τους. Δέν είναι ή συνείδηση πού καθορίζει τή ζωή, άλλά ή ζωή καθορίζει τή συνείδηση" (Κ. Μάρξ, Φ. Ένγκελς: Απ., τομ. 3, σελ. 25). Ή μαρξιστική διδασκαλία γιά τό κ.εί. καί τήν κοινωνική συνείδηση έχε) μεγάλη μεθοδολογική σημασία, βοηθάει νά τίθενται επιστημονικά καί νά λύνονται πρακτικά τά προβλήματα τής κοινωνικής ίωής. κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός. Είναι ή κοινωνία πού βρίσκεται σέ μιά ορισμένη βαθμίδα ιστορικής έξέλιξης, ένας ιστορικά καθορισμένος τύπος κοινωνίας. Τή βάση κάθε κ.σ. άποτελεΐ ένας ορισμένος τρόπος παραγωγής καί οί σχέσεις παραγωγής άποτελούν τήν ούσία του. Ταυτόχρονα ό κ.σ. περιλαβαίνει καί τό άντίστοιχο έποικσδόμημα, τόν τύπο οικογένειας, τόν τρόπο ζωής κλπ. Ή ιστορία τής κοινωνίας άποτελεΐ ένα προτσές έξέλιξης κ.σ. πού άλλάζουν ύστερα άπό τήν κοινωνική έπανάσταση (πρωτόγονος, δουλοχτητικός, φεουδαρχικός, καπιταλιστικός, κομμουνιστικός) καί ό καθένας τους έχε) ειδικούς νόμους έμφάν<σης καί εξέλιξης. Αυτοί οί νόμοι είναι γενικοί γιά όλες τίς χώρες στις όποιες υπάρχει ό δοσμένος σχηματισμός χωρίς ν' άποκλείονται οί ιστορικές καί εθνικές ιδιομορφίες τής εξέλιξής τους. Στόν κάθε κ.σ. δρσύν γενικοί νόμο) πού τούς συνδέουν στό ενιαίο προτσές τής παγκόσμιας ιστορίας. Όλες οί χώρες καί οί λαοί δέν είναι άπαραίτητο νά περάσουν στήν εξέλιξή τους άπ' όλους τούς κ.σ. είτε τίς φάσεις

151 KOiMMVtxô στρώμα 154 xoivmfioaoyi'a τους. Μερικοί λαοί (π.χ. οί άρχαίοι Γερμανοί καί οί ΣλάΒοι) παρέκαμψαν τή δουλοκτητική κοινωνία. Στή σύγχρονη εποχή πολλοί λαοί, παρακάμπτοντας τόν καπιταλισμό περνούν ατό μή καπιταλιστικό δρόμο άνάπτυξης, είτε στό σοσιαλισμό. Ή θεωρία τού κ.σ. κατέχει κεντρική θέση στόν ιστορικό ύλισμό. Δίνει τή δυνατότητα νά εφαρμοστεί στήν κοινωνία τό γενικό επιστημονικό κριτήριο τής έπαναληπτίκότητας καί χάρη σ' αύτό ν' άποκαλύψουμε τή νομοτέλεια τών κοινωνικών φαινομένων, πού τούς δόσαμε επιστημονική άνάλυση, τή βάση γιά τόν καθορισμό τών περιόδων τής ιστορίας. Ή θεωρία τού κ.σ. οδηγεί στό συμπέρασμα, ότι είναι αναπόφευκτη ή πτώση τού καπιταλισμού καί ό θρίαμ6ος τού κομμουνισμού. κοινωνικό στρώμα. Είναι ή ενδιάμεση είτε μεταθατική κοινωνική ομάδα πού δέν έχει όλα τά γνωρίσματα τής τάίης (πολλές φορές τήν ονομάζουν ενδιάμεσο στρώμα), π.χ. ή διανόηση, είτε ένα μέρος μιάς ορισμένης τάίης π.χ. οι ειδικευμένοι έργάτες κλπ. κοινωνικός χαρακτήρας τής έργασίας. Ή δραστηριότητα τών άνθρώπων πού συνδέεται μέ τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας. Στήν πρωτόγονη κοινωνία εκδηλώνεται μέ άμεση μορφή (κοινή έργασία στά πλαίσια τής κοινότητας - ομάδας). Στίς συνθήκες τής έμπορευματικής παραγωγής, πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία, έκδηλώνεται σάν ατομική έργασία καί ό κοινωνικός της χαρακτήρας έκδηλώνεται μέσω τής ανταλλαγής τών έμπορευμάτων. Στόν κομμουνισμό ό κ. χ. τής έ. εκδηλώνεται σάν άμεσα κοινωνικός, πού όργανώνεται σχεδιασμένα στά πλαίσια τής λαϊκής οικονομίας στό σύνολό της. κοινωνιολογία. Είναι ή έπιοτήμη πού μελετά τήν κοινωνία σάν ολοκληρωμένο σύστημα, τούς νόμους εξέλιξής της, τούς ξεχωριστούς κοινωνικούς θεσμούς, τά προτσές καί τίς κοινωνικές ομάδες. Ή μαρξιστική κοινωνιολογία μελετάει τίς νομοτέλειες καί τίς κινητήριες δυνάμεις έξέλιξης καί λειτουργίας τους στά πλαίσια τών κοινωνικών σχηματισμών καί τού ιστορικού προτσές στό ούνολό του. Πρώτες άπόπειρες έρμηνείας τής κοινωνικής ζωής έκαναν ό Πλάτων, ό Αριστοτέλης, κ.ά., οί όποιες συνεχίστηκαν στή φιλοσοφία τής ιστορίας. Ό Αύγ. Κόντ στά μέσα τού 19ου αιώνα άποπειράθηκε νά δημιουργήσει «θετικιοτική έπιστήμηχ γιά τήν κοινωνία σέ ίδεαλιστική βάση κι ό ίδιος είσήγαγε τόν όρο κοινωνιολογία. Στό τέλος τού 19ου αιώνα καί στίς άρχέςτού 20ού έμφανίστηκαν ή «γεωγραφική σχολήχ, ή «δημογραφική σχολή", ή «βιολογική κατεύθυνση" κ.ά. Οι άπόψ εις τών μεγαλύτερων άστών κοινωνιολόγων (Φ. Τένις, Έ. Φιρκέν, Β. Παρέτο, Μ. Βέμπερ, Λ. Βινγκενστάιν κ.ά. στηρίχθηκαν στή φιλοσοφία τού θετικισμού, στό νεοκαντιανισμό, στή φιλοσοφία τής ζωής κλπ. Στή 2η - 3η δεκαετία τού 20ού αιώνα στήν άστική κ. κυριαρχούν οί έμπειρικές έρευνες τής παραγωγής καί διεύθυνσης, πραγματοποιείται έξειδίκευση τής κοινωνιολογίας (κ. τής οικογένειας, κ. τής πόλης, τού δικαίου καί περισσότεροι άπό 40 άλλοι κλάδοι). Ή σύγχρονη μή μαρξιστική κ. περνά ιδεολογική - θεωρητική κρίση. Ή πληθώρα τών σχολών καί κατευθύνσεων της στηρίζεται στή μεθοδολογία τού νεοθετικισμού, στή φαινομενολογία, στό νεοφρούδισμό κ.ά. Σέ άντίθεση μέ τήν άστική κ. ή μαρξιστική - λενίνιστική κ. πού δημιούργησαν οί Μάρξ - "Ενγκελς καί άνέπτυξε ό Λένιν, ό ιστορικός ύλισμάς περι

152 χ ο Α χ ό ζ!55 λαβαίνει τή γενική κοινωνιολογική θεωρία καί τή μεθοδολογία. Βάση της είναι ή έννοια κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, οϊ άρχές τής κσμματικότητας καί τού ιστορισμού. Οί ξεχωριστές κοινωνιολογικές θεωρίες μελετούν τίς νομοτέλειες ξεχωριστών σφαιρών τής κοινωνίας. Ή μαρξιστική κ. είναι ή έτπατήμη γιά τή γνώση καί τήν έπαναοταπκή μεταμόρφωση τού κόσμου καί παίζει σπουδαίο ρόλο στήν ιδεολογική πάλη άνάμεσα στό σοσιαλισμό καί τόν καπιταλισμό. κολχόζ. Σοσιαλιστικό συνεταιριστικό (συλλογικό) νοικοκυριό, πού στηρίζεται στήν εθελοντική ένωση τών εργαζόμενων άγροτών γιά κοινή διεξαγωγή τής κοινωνικής άγροτίκής παραγωγής. Τό κολχόζ είναι συνεταιριστική ε πιχείρηση πού χρησιμοποιεί τήν εργασία τών μελών της καί κατανέμει τά έσοδα μεταξύ τους άνάλογα μέ τίς έργατοημέρες τού καθενός. Στό συνεταιρισμό κοινωνικοποιούνται τά ζώα, τά άγροτίκά έργαλεια, οί σπόρο), οί ζωοτροφές, τά άγροτ) κά οί κ ή μ ατα. ' Η γή είνα) κρατική ίδ)θκτησία κ) έχε) διατεθεί στό συνεταιρισμό γ)ά αιώνια χρήση. Ιδιοκτησία τού κολχόζ είνα) τά προϊόντα τής κολχόνζίκης παραγωγής, τά δημητριακά, τό κρέας, τό βούτυρο, τά λαχανικά, τό βαμπάκ), τό λινάρι, τά τεύτλα κλπ., καθώς καί οίκολχόζν)κεςέγκαταστάσε)ς, οικοδομές καί ή άγροτική κινητή περιουσία. Κάθε κολχόζνικη οικογένεια έχε) σάν προσωπική ιδιοκτησία βοηθητικό νοικοκυριό, κτήμα πού βρίσκεται δίπλα στό σπίτ) της, παραγωγικά ζώα, πουλερικά, κτίρια γ<ά τή στέγαση τών ζώων κλπ. Οί άγροτ)κές εργασίες γίνονται μέ βάση τήν πληρωμή μέ τό κομμάτ) καί έκτψώντα) μέ έργατοημέρες. Επίσης ή κατανομή τών υλικών καί χρηματικών έσόδων γίνεται στή βάση τών έργατοημερών τού κάθε μέλους τού κολχόζ. Ό άγροτ)- κός συνεταιρισμός στίς συνθήκες τού σοσιαλισμού άποτελεϊ τήν καλύτερη μορφή συνδυασμού τών προσωπικών καί τών κοινωνικών συμφερόντων τών εργατών τής άγροτίκής οικονομίας. κόμμα (πολ)τίκό). Πολίτική οργάνωση ομοϊδεατών πού ενώνει τούς πιό δραστήριους εκπροσώπους τής τάξης, έκφράζει τά συμφέροντά της καί είναι ό καθοδηγητής τους στήν ταξική πάλη. Στήν περίοδο τής έμφάνίσης καί τής άνάπτυξης τού καπ)ταλισμού δημιουργούντα) οι πολιτικές οργανώσεις τού προλεταριάτου καί τής άσπκής τάξης καθώς καί τής άγροτίάς καί τών άλλων στρωμάτων τού πληθυσμού. Ή ύπαρξη στήν καπιταλιστική κοινωνία διάφορων άστικών κομμάτων έξηγεϊτα) μέ τήν ύπαρξη διάφορων ομάδων καί στρωμάτων πού διεξάγουν άγώνα γιά τήν έξουσία. Ή άσπκή τάξη χρησιμοποιεί ταυτόχρονα τό πολυκομματικό σύστημα γιά νά εξαπατάει τούς εργαζομένους, νά τούς άποσπάε) άπό τήν ταξική πάλη. Στήν περίοδο τού ιμπεριαλισμού τά μονοπώλια γ)ά νά έγκαθίδρύσουν τή δικτατορία τους δημιουργούν φασιστικά κόμματα. Γιά νά δίασπάσουν τό εργατικό κίνημα έξαγοράζουν ένα μέρος τής εργατικής τάξης, δημιουργούν τήν εργατική άριστοκρατία, πού μέ τά ψευδοσοσιαλιστικά της συνθήματα άδρανοποιεϊται μέρος τού προλεταριάτου, προπαγανδίζουν τό ρεφορμισμό πού δέ θίγει τίς βάσεις τού καπιταλιστικού συστήματος. Τά μαρξιστικά - λεν)ν)σπκά κόμματα έκφράζουν καί ύπερασπίζουν μέ συνέπεια τά συμφέροντα τών πλατιών λαϊκών μαζών, παλεύουν γ)ά τήν ειρήνη, τή δημοκρατία καί τό σοσιαλ)-

153 κο/%λΐγίκόττ7τα 156 σμό. Σέ όλη τους τή δράση καθοδηγούνται άπό τή μαρξιστική - λενινιστική διδασκαλία γιά τή σοσιαλιστική έπανάσταση καί τήν οικοδόμηση τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Οί ιδιομορφίες τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος σάν πρωτοπορίας τής έργατικής τάξης καί καθοδηγητή τών έργαζομένων καθορίζουν καί τήν ιδιομορφία τής οργάνωσής του, τό κάνουν Κόμμα νέου τύπου, πού διαφέρει ριζικά άπ' όλα τά ρεφορμιστικά κόμματα. κομματίκότητα. Είναι ή νομοτελειακή άντικειμενική ταξική κοινωνική κατεύθυνση κάθε κοσμοθεωρίας στήν ταξική κοινωνία. Ή φιλοσοφία είτε άναπαράγει υποκειμενικά, άπό πρόθεση αύτή τήν κατεύθυνση, εϊτε επεξεργάζεται μιά τέτια άποψη πού πηγάζει άπό τήν αύστηρή λύση τών δικών της προθλημάτων, ποτέ όμως δέ μένει «ούδέτερη". Ή κ. πηγάζει άπό τή διαλεκτική τής κοινωνικής προόδου, άπό τίς άντικειμενικές άντιθέσεις τής κοινωνικής έξέλιξης. Ή άντικειμενική κ. είναι άντίθετη όχι μόνο στόν υποκειμενισμό άλλά καί στόν άντικειμενισμό. Ή σύμπτωση τής κ. μέ τήν επιστημονική άντικειμενικότητα εξασφαλίζεται μέ τή συστηματική έρευνα τής πραγματικότητας, ιδιαίτερα τής διαλεκτικής άντιφατικότητάς της, μέ τήν ακούραστη άναζήτηση τής άλήθειας, άκολουθώντας τό αίτημα: όχι μόνο πίστη στίς άρχές άλλά καί ορθότητα τών άρχών. Συνεπής, άντικειμενική είναι ή μαρξιστική, κομμουνιστική κ., πού άντιπαρατίθεται όχι μόνο σέ κάθε άντιδραστική κ. άλλά καί σέ κάθε βολουνταρισμό, υποκειμενισμό ή άνορθολογισμό, σέ κάθε δογματισμό σάν πραγματικά επιστημονική κ. Ή κομμουνιστική κ. κατευθυνόμενη ενάντια στήν ιδεολογική «πολυμορφία" τής καπιταλιστικής κοινωνίας, παλεύει ταυτόχρονα γιά τήν πολυμορφία τών έπιστημονικών άναζητήσεων καί λύσεων, οί όπο!ες δέν άντιτίθενται στήν καθιέρωση τής σοσιαλιστικής ιδεολογίας σάν μοναδικής. Άκριθώς μιά τέτια πολυμορφία άποτελεί όρο άνάπτυξης τού έπιστημονικού καί πνευματικού πολιτισμού καί έκφραση τού πλούτου τών άποτελεσμάτων του. Γι' αύτό ή κομμουνιστική κ. όχι μόνο δέν είναι έχθρός τής ελευθερίας τού έπιστημονικού διαλόγου καί τής συζήτησης, μά άντίθετα τίς προϋποθέτει, ύπερασπίζοντας τή δημιουργική άναζήτηση τής άλήθειας. Δίνει προσανατολισμό γιά δραστήρια κριτική τού άστικού πολιτισμού όχι όμως μηδενιστική, άλλά κριτική, πού διατηρεί καί άναπτύσσει τίς πνευματικές άξίες. Ή κομμουνιστική κ. είναι ό πιό βαθύς επαναστατικός κριτικός καί δημιουργικός τρόπος μελέτης κι ερμηνείας τής πραγματικότητας. κομματίκότητα τής τέχνης. Είναι ή πιό πλήρης έκφραση τής ιδεολογικής κατεύθυνσης τής τέχνης, ή ύπεράοπιση καί ή προστασία στήν καλλιτεχνική δημιουργία τών συμφερόντων μιάς ορισμένης κοινωνικής τάξης, θεωρητική θεμελίωση τής άρχής τήςκ. τήςτ. δίνει ό Λένιν στό άρθρο «Κομματική οργάνωση καί κομματική φιλολογία" καί σέ άλλα έργα. Οι αισθητικοί αντίπαλοι τού μαρξισμού άντιπαραθέτουν τήν κ. τής τ. στήν έλευθερία δημιουργίας, δηλώνουν ότι τά δυό αύτά είναι άσυμθίέαστα. Ωστόσο ή άποψ η ότι ή καλλιτεχνική δημιουργία είναι άκομμάτιστη δέν είναι παρά κάλυψ η τής αστικής κομματικότητας. Ή λεγάμενη «ελευθερία δημιουργίας" στήν άστική κοινωνία έχει σάν επακόλουθο στήν πραγματικότητα τήν ύποταγή τής άπόλυτης πλειοψ ηφίας τών άνθρώπων τής τέχνης στά συμ

154 XO%ptW)W^M0$!57 φέροντα τού κεφαλαίου. Πραγματικά έλεύθεροι είναι έκείνοι οϊ καλλιτέχνες πού συνειδητοποιούν πόσο ολέθρια είναι ή έίάρτηση τής τέχνης άπό τά συμφέροντα τών έκμεταλλευτριών τάξεων, τάσσονται μέ τό μέρος τού λαού, συνδέουν τή δημιουργία τους μέ τά προοδευτικά κινήματα, μέ τήν πάλη καί τήν ιδεολογία του προλεταριάτου. Ή άρχή τής κομμουνιστικής κομματικότητας άπαιτεί άπό τόν καλλιτέχνη μιά τέτια ελεύθερη καί συνειδητή ύπηρεσία στά ώραια καί εύγενικά ιδανικά τού κομμουνισμού. Οί καλλιτέχνες τού σοσιαλιστικού ρεαλισμού καθοδηγούνται άπό μιά τέτια άντίληψ η τής ελευθερίας δημιουργίας πού συνισταται στό νά βαδίζουν μαζί μέ τό λαό, νά δημιουργούν αισθητικές άξίες γιά τό λαό. κομμουνισμός. Είναι ή κοινωνία που έρχεται σέ άντικατάσταση τού καπιταλισμού, ή δεύτερη φάση (βαθμίδα) τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Οί θεμελιωτές τού μαρξισμού αποκαλύπτοντας τούς νόμους εμφάνισης, εξέλιξης καί καταστροφής του καπιταλισμού απέδειξαν τήν αναγκαιότητα τής νίκης τού κομμουνισμού. Ό Λένιν άνέπτυξε παραπέρα τή θεωρία τού επιστημονικού κομμουνισμού. Ό κομμουνισμός στήν εξέλιξή του περνάει δυό φάσεις: τή φάση τού σοσιαλισμού πού είναι ή πρώτη ή κατώτερη, όπου επικρατεί ή άρχή «άπό τόν καθένα άνάλογα μέ τίς ίκανότητές του στόν καθένα σύμφωνα μέ τήν εργασία τουχ καί τή φάση τού κομμουνισμού πού είναι ή δεύτερη, ή άνώτερη όπου επικρατεί ή άρχή «άπό τόν καθένα άνάλογα μέ τις ίκανότητές του, στόν καθένα σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του". Ή μετάδαση άπό τό σοσιαλισμό στόν κομμουνισμό πραγματοποιείται βαθμιαία χωρίς πολιτική έπανάσταση. Η άνώτερη βαθμίδα τοϋ κομμουνισμού πηγάζει άπό τήν πρώτη κατώτερη βαθμίδα, τό σοσιαλισμό. Ο κομμουνισμός πού νίκησε σέ παγκόσμια κλίμακα θά διαφέρει μέ μιά σειρά χαρακτηριστικά γνωρίσματα καί ιδιομορφίες άπό τόν κομμουνισμό πού οίκοδομήθηκε σέ μιά ή καί σέ μερικές χώρες. κομμουνισμός καί θρησκεία. Ο έπι στημονικός κομμουνισμός είναι ή επαναστατική θεωρία τού εργατικού κομμουνιστικού κινήματος πού έχει σκοπό τήν κατάργηση τού καπιταλισμού καί τήν οικοδόμηση τού κομμουνισμού. Ή σχέση τού επιστημονικού κομμουνισμού πρός τή θρησκεία καθορίζεται άπό τό ότι ό επιστημονικός κομμουνισμός έχει άδιάρρηκτη σχέση μέ τήν επιστημονική άθειστική κοσμοαντίληψη και έχει σκοπό του τή δημιουργία εύτυχισμένης ζωής τής άνθρωπότητας πάνω στή γή. Ο επιστημονικός κομμουνισμός θεωρεί ότι ή θρησκεία έχει γνωσιολογικές, κοινωνικές καί ιστορικές ρίζες. Απαιτεί τήν κατάργηση τής ουμμαχιας πού υπάρχει άνάμεσα στήν έκμεταλλεύτρια τάξη και τίς θρησκευτικές οργανώσεις, τό χωρισμό τής εκκλησίας άπό τό κράτος, τήν κατάργηση όλων τών προνομίων ή τών περιορισμών τών δικαιωμάτων πού συνδέονται μέ τις σχέσεις τών πολιτών πρός τίς θρησκείες, τόν καθορισμό τής ελευθερίας τής συνείδησης. Οί Μάρξ καί Ενγκελς πρό6αλλαν τά αιτήματα: νά θεωρείται ή θρησκεία ατομική υπόθεση τού πολίτη, τό κράτος νά μή θίγει τίς θρησκευτικές πεποιθήσεις τών πολιτών καί νά μήν ένισχύει καμιά θρησκευτική οργάνωση, ή έκκλησία νά μήν άνακατεύεται στά ζητήματα τού σχολείου, στά επίσημα ντοκουμέντα νά μή φαίνεται καθόλου πού ανήκει θρησκευτικά ό πολίτης. Ό καθένας πρέπει νά είναι ελεύθερος νά χρησιμοποιεί όποια θρησκεία θέλει ή νά μήν άνήκει σέ καμιά θρησκεία, νά είναι

155 m%mowiot<xi7 <5ίαπαίί5α)'ώγτ7σ77!58 Ko^om'ifTTiK?; άθείοτης. O Λενιν στο πρώτο πρόγραμμα του μπολσεβίκικου κόμματός πριν την έπανασταση εθεσε τα έίής αιτήματα: άπεριοριστη έλευθερια συνείδησης. πληρη ισοτιμία όλων τών πολιτών άνείαρτητα άπσ τη θρησκεία στην όποια άνηκουν, χωρισμό τής έκκλησίας άπο το κράτος και τού σχολείου άπο την έκκλησία. Ένα άπο τα πρώτα διαταγματα τής σοβιετικής κυβέρνησης μετά την επανάσταση, ήταν το διαταγμα «Για το χωρισμό τής εκκλησίας άπο το κράτος καί τών σχολείων άπό την εκκλησία" το όποιο ισχύει ώς σήμερα. κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση. Συ στηματική, σχεδιασμένη, προγραμματισμένη διάπλαση τής συνείδησης όλων τών μελών τής κοινωνίας μέ κατεύθυνση τή διαμόρφωση άπαλλαγμένης άπό τίς έπιβιώσεις τού παρελθόντος δραστήριας προσωπικότητας μέ ύψηλό ιδεολογικό επίπεδο, άφοσιωμένης στόν κομμουνισμό, ολόπλευρα αναπτυγμένης καί ικανής νά συνδυάζει οργανικά τίς κομμουνιστικές πεποιθήσεις μέ τά κομμουνιστικά έργα σέ όλους τούς τομείς τής κοινωνικής και προσωπικής ζωής, ν' άντιμετωπίζει άποφασιστικά όποιεσδήποτε μορφές άστικής επίδρασης. Ό άνθρωπος πού είναι κομμουνιστικά διαπαιδαγωγημένος συνδυάζει τόν πνευματικό πλούτο, τήν ήθική καθαρότητα καί τή σωστή σωματική του διάπλαση. Είναι ένας άνθρωπος πολύπλευρα μορφωμένος, δραστήριος, δημιουργικός, εξοπλισμένος μέ έπιστημονική κοσμοθεωρία καί κομμουνιστικές πεποιθήσεις, μέ ύψηλή καλλιέργεια, μέ ύψηλές ήθίκές άρετές. Τόν διακρίνει τό αίσθημα τής μεγάλης ευθύνης άπέναντι στήν κοινωνία, είναι σωματικά άτσαλωμένος, εύαίσθητος, ικανός νά διευθύνει τίς υποθέσεις τής κοινωνίας καί νά ρυθμίζει τή δική του συμπεριφορά, νά οργανώνει τή ζωή του σύμφωνα μέ τούς νόμους τής ομορφιάς. Βλέπει τήν έργασία σάν πρώτο καί άπαραίτητο αίτημα τής ζωής, σάν μέσο δημιουργικής έπιθεδαίωσης καί άνάπτυξης τών ικανοτήτων του. Ή κ.δ. έξαφαλίζεται τόσο μέ τήν εφαρμογή πνευματικών (ιδεολογικών) διαπαιδαγωγικών μέσων έπίδρασης στό άτομο, όσο καί μέτή δραστήρια συμμετοχή τών άνθρώπων στήν πάλη γιά τή νίκη τών ιδανικών τού κομμουνισμού. Ή κομμουνιστική διάπλαση τής συνείδησης πραγματοποιείται μέ τήν έπίδραση τής οργανωτικής καί διαπαιδαγωγικής δσυλιάς τού κόμματος καί τών άλλων κοινωνικών οργανώσεων μέ τή βοήθεια τού κράτους όπου νίκησε ή σοσιαλιστική επανάσταση καί οίκοδομείται ό σοσιαλισμός. Σημαντικό ρόλο παίζει ή αύτοδιαπαιδαγώγηση τού άτόμου μέ βάση τήν οργανική άνάγκη πνευματικής ήθικής καί σωματικής τελείωσης. Εγγύηση γιά τήν επιτυχία τής κ.δ. παρά τό γεγονός ότι είναι μιά σύνθετη καί μακρόχρονη διαδικασία, άποτελει ό συνδυασμός τών άντικειμενικών καί υποκειμενικών παραγόντων. Οί βασικές πλευρές τής κ.δ. είναι: ή διαμόρφωση επιστημονικής κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας, ή έργατική διαπαιδαγώγηση, ή διαπαιδαγώγηση τής κομμουνιστικής ήθικής, ή γενική καί πολιτιστική μόρφωση, ή σωματική άνάπτυξη. ιδιαίτερη σημασία έχει ή διαπαιδαγώγηση τέτιων άρετών τού κομμουνιστή, όπως ή ιδεολογική σταθερότητα, ή επαναστατική άφοσίωοη στά ιδανικά τού κομμουνιστικού κόμματος, ή όξυμένη ταξική διαίσθηση, ή άνειρήνευτη στάση άπέναντι στήν άστική καί στή μικροαστική ιδεολογία, ή ικανότητα νά διακρίνει μόνος του ό κομμουνιστής τήν ούσία τών άστικών καί τών διάφορων όπορτου-

156 MMMiot'twnxT? λοίμ. 159 κοσ,ί<ο^ωρ<α νιστικών ιδεών καί άντιλήψεων μέ όποια μορφή κι άν εμφανίζονται, νά διεξάγει εναντίον τους συνεπή επιθετική καί άσυμ6ί6αστη πάλη. Ή κ.δ. είναι πετυχημένη όταν στηρίζεται σέ τέτιες αρχές όπως: ή κομματικότητα καί ή άνειρήνευτη πάλη έ- νάντια στήν άστική ιδεολογία, τόν δεξιό καί «άριστερό" οπορτουνισμό. Ή σύνδεση τής διαπαιδαγώγησης μέ τή ζωή, μέ τήν πρακτική πείρα τών μαζών, μέ τά συγκεκριμένα καθήκοντα τού κομμουνιστικού κόμματος. Ή διαπαιδαγώγηση στά καλύτερα παραδείγματα δουλιάς, ήρωισμοΰ, αύτοθυσίας, συμπεριφοράς τοϋ αγωνιστή στίς καλύτερες άγωνιοτικές πατριωτικές παραδόσεις. Ή έπιστημονικότητα, ή αλήθεια, ή αντικειμενικότητα, ή ενότητα τών λόγων μέ τά έργα. Ή συστηματικότητα καί ή συνέπεια. Ό προλεταριακός διεθνισμός. κομμουνιστική κοινωνική αύτοδιεύθυνση. Είναι ή οργάνωση καί διεύθυνση τής κοινωνίας στόν κομμουνισμό, ή μή πολιτική δημοκρατία (μέ τήν εύρεία έννοια τού όρου) τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Ή κ.κ.αύ. είναι μιά άπό τίς ιστορικές μορφές διεύθυνσης τής κοινωνίας. Θ' άντικαταστήσει τήν πολιτική οργάνωση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας καί θά είναι νέα μορφή αύτοδιοίκησης πού θ' αντιστοιχεί στήν άνώτατη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, τήν κομμουνιστική κοινωνία. Ή ιδιομορφία τής κομμουνιστικής αύτοδιοίκησης συνίσταται στό ότι τά όργανα πού θά έκπληρώνουν τίς κοινωνικές λειτουργίες καί ή δράση τους θά χάσουν τόν πολιτικό τους χαρακτήρα. Αύτό εννοούσε ό *Ενγκελς όταν έλεγε, ότι στόν κομμουνισμό τή θέση τής διεύθυνσης τών άνθρώπων θά τήν άναλάβει ή διεύθυνση τών πραγμάτων καί τών παραγωγικών προτσές. Ό ροι γιά τήν εμφάνιση τής κ.κ.αϋ. είναι ή δημιουργία τής ύλικοτεχνικής βάσης τού κομμουνισμού, ή άνάπτυξη τών κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων, ή διαμόρφωση νέου άνθρώπου κλπ. κοοπτάτσία. Ή πρόσληψη στή σύνθεση ένός εκλεγμένου οργάνου, μέ απόφαση τού δοσμένου οργάνου, νέων τακτικών καί άναπληρωματικών μελών, χωρίς τά μέλη αύτά νά έκλεγούν άπό τούς έκλογείς τους. κοσμοθεωρία (κοσμοαντίληψη). Σύστημα γενικευμένων άντιλήψεων τού άνθρώπου γιά τόν άντικειμενικό κόσμο καί τή θέση του σ' αύτόν, γιά τή σχέση τών άνθρώπων πρός τήν πραγματικότητα πού τούς περιβάλλει καί πρός τόν ίδιο τόν έαυτό τους, καθώς καί πεποιθήσεις καί ιδανικά τών άνθρώπων, πού καθορίζονται άπό αύτές τίς άντιλήψείς καί άρχές γνώσης καί δράσης. Διαμορφώνεται μέ βάση τίς φυσίκοεπιστημονίκές, κοίνωνικοιστορικές, τεχνικές καί φιλοσοφικές γνώσεις. Φορέας τής κ. είναι ή προσωπικότητα, ή κοινωνική όμάδα πού κατανοεί τήν πραγματικότητα μέσ' άπό τό πρίσμα μιας ορισμένης κ. Ή κ. έχει τεράστια πρακτική σημασία, γιατί έπίδρά στούς κανόνες συμπεριφοράς, στίς επιδιώξεις, στά συμφέροντα, τήν έργασία καί τόν τρόπο ζωής τών άνθρώπων. Στήν ταξική κοινωνία έχει ταξικό χαρακτήρα έκφράζοντας διαφορετική θέση καί όρους τής ζωής τών άνθρώπων. Άπό τό περιεχόμενο και τήν κατεύθυνσή της ή κ. μπορεί νά είναι επιστημονική ή μή, ύλιστική ή ίδεαλίσπκή, άθεϊσπκή ή θρησκευτική, επαναστατική ή άντιδραοτίκή. Στή σύγχρονη έποχή διεξάγεται α γώνας άνάμεσα στήν κομμουνιστι

157 χόσ^οποαίτίσ^ίός!60 κρατίχτο/ωνοπωαίακόί καπίτ^ίσ^ό? κή καί τήν άστική κ. Ή κομμουνιστική κ. πού έχει πυρήνα της τή μαρξιστική - λενινιστική φιλοσοφία, τό όπλο τής επαναστατικής μεταμόρφωσης τού κόσμου, γίνεται βαθμιαία κυρίαρχη στή σοσιαλιστική κοινωνία. Επίκεντρο τής ιδεολογικής πολιτικής δουλιάς τού κομμουνιστικού κόμματος είναι νά κάνει κτήμα τών πλατιών μαζών τών έργαζομένων τή μαρξιστικολενινιστική κοσμοθεωρία. κοσμοπολιτισμός. Αστική θεωρία πού καλλιεργεί τήν άρνηση τών πατριωτικών αισθημάτων, τού έθνικού πολιτισμού καί τών παραδόσεων στό όνομα τής «ενότητας τού άνθρώπινου γένους». Ό κ. μέ τή μορφή πού κηρύχνεται άπό τούς σύγχρονους ίδεολόγσυς τής άστικής τάξης έκφράζει τήν επιδίωξη τού ιμπεριαλισμού νά πετύχει παγκόσμια κυριαρχία. Ή προπαγάνδα τού κ. (οί ιδέες δημιουργίας παγκόσμιας κυθέρνησης κλπ.) έξασθενούν τήν πάλη τών λαών γιά έθνική άνεξαρτησία καί κρατική κυριαρχία. Ο κ. είναι άσυμβίθαστος μέ τό διεθνισμό. κρατίκομονοττωλίακός καπιταλισμός. Νέα ανώτερη βαθμίδα άνάπτυξης τού μονοπωλιακού καπιταλισμού, πού τή χαρακτηρίζει ή συνένωση τής δύναμης τών καπιταλιστικών μονοπωλίων μέ τή δύναμη τού κράτους. Η συνένωση πού έχει σκοπό τή διατήρηση καί στερέωση τού καπιταλιστικού συστήματος, τόν πλουτισμό τών μονοπωλίων, τήν κατάπνιξη τού έργατικού καί έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, τήν έξαπόλυση επιθετικών πολέμων. Ό κ.κ. είναι ό μονοπωλιακός καπιταλισμός τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού, τής ύπαρξης καί πάλης τών δύο συστημάτων, τού σοσιαλιστικού καί τού καπιταλιστικού, τής άναπτυσσόμενης επίδρασης τών δυνάμεων τού παγκόσμιου σοσιαλισμού στην ιστορική πορεία, τής αύίανομενης άναντιστοιχίας τού επίπεδου τών παραγωγικών δυνάμεων με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Χαρακτηρίζεται άπό τό γεγονός ότι είναι άσυμθίθαστος ό ύψ ηλός βαθμός κοινωνικοποίησης τής παραγωγής καί τής έργασίας μέ τήν άτομική ιδιοποίηση. Ο κ.κ. είναι ό καπιταλισμός τής έποχής τής γοργής δημιουργίας τών ύλικών προϋποθέσεων τού σοσιαλισμού, τής άνόδου τού έργατικού καί τοϋ έθνικσαπελευθερωτικού κινήματος. Οί βασικές κατευθύνσεις άνάπτυξης τού κ.κ. προϋποθέτουν τή δημιουργία κρατικού τομέα τής λαϊκής οικονομίας, τήν άναδιανσμή, μέσω τού κρατικού προϋπολογισμού, σημαντικής μερίδας τού εθνικού εισοδήματος, τή δημιουργία διακλαδωμένου συστήματος συλλογής κι επεξεργασίας πληροφοριών. Ό κ.κ. έφαρμόζει σειρά μέτρα γιά τήν κρατική μονοπωλιακή ρύθμιση τής οικονομίας πού έχουν σκοπό τήν πραγματοποίηση τών βραχυπρόθεσμων προγραμμάτων πρός όφελος τής άστικής τάξης καί πρώτ' άπ' όλα τής χρηματιστικής ολιγαρχίας. Στό οπλοστάσιο τών μέσων αύτής τής ρύθμισης άνήκουν οί άμεσες κρατικές τοποθετήσεις κεφαλαίων, ή πιστωτική καί φορολογική πολιτική, ή ρύθμιση τών μισθών καί ημερομισθίων κλπ. Ή κυριαρχία τής καπιταλιστικής άτομίκής ιδιοκτησίας καθορίζει τόν άντιθετικό καί περιορισμένο χαρακτήρα τής κρατικομονσπωλιακής ρύθμισης, άποκλείει τή δυνατότητα σχεδιασμοϋ τής άνάπτυξης τής οικονομίας στά όρια μιας χώρας. Ο κ.κ. δέν μπορεί νά λύσει τίς βασικές άντιθέσεις Τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής

158 κράτος κράτος. Είναι ή πολίτικη οργάνωση τής οικονομικά κυρίαρχης τάξης πού ίχει σκοττό τήν ύπεράσπιση τής υπαρχουσας καταοταοης καί τήν υποταγή τής άντίοτασης τών άλλων τάξεων. Δηλαδή τό κ. είναι τό βασικό μέσο τής πολιτικής έξουσίας στήν ταξική κοινωνία. Εμφανίστηκε σάν άποτέλεσμα τού κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας, εμφάνισης τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσαπαραγωγής καί δημιουργίας τών ανταγωνιστικών τάξεων. Τά γνωρίσματα τού κράτους είναι: α) ή ύπαρξη ειδικού συστήματος οργάνων καί θεσμών (κρατικός μηχανισμός) πού πραγματοποιούν τιςλειτουργίες τής κρατικής εξουσίας' β) τό δίκαιο πού εδραιώνει ένα συγκεκριμένο σύστημα κανόνων οί όποιοι έγκρίνονται άπό τό κ. γ) μιά ορισμένη εδαφική περιοχή στήν όποία έπεκτείνεται ή νομική έξουσία τού δοσμένου κ. Τό έκμεταλλευτικό κρότος ήταν πάντοτε δικτατορία μιάς συγκεκριμένης τάξης, έδραίωνε καί υπεράσπιζε τά συμφέροντα αυτής τής τάξης. Είναι γνωστοί οί παρακάτω ιστορικοί τύποι κ.: δουλοχτητικό, φεουδαρχικό, άστικό. Τό κράτος τής έργατικής τάξης διαφέρει ριζικά άπό τά εκμεταλλευτικά κράτη. Ή δικτατορία τού προλεταριάτου είναι κράτος πού υπερασπίζει τά συμφέροντα όλων τών έργαζομένων, δηλαδή, τής μεγάλης πλειοψηφίας τού πληθυσμού. Ο Ενγκελς έλεγε ότι τό προλεταριακό κ. δένπρέπει στήν κυριολεξία νά θεωρείται κ. γιατί άπό τήν ίδια τήν ούσία του έκφράζει τά συμφέροντα τού λαού. Τό κ. δέν θά ύπάρχει αιώνια, άπονεκρώνεται στήν περίοδο τής νίκης τού κομμουνισμού σέ όλον τόν κόσμο, καί άντι καθίσταται άπό τήν κομμουνιστική αύτοδιεύθυνση. Τό παλλαϊκό κ. άποτελεϊ μιά βαθμίδα στήν πορεία τής κοινωνίας πρός τόν κομμουνισμό. κ ρ ά τ ο ς κ α ί έ χ κ Α ί? σ ία κράτος έθνικής δημοκρατίας. Μορφή πολιτικής οργάνωσης τής κοινωνίας πού εμφανίστηκε στήν πορεία τής έξέλιξης καί τής άνάπτυξης τής έθνι- κοαπελευθερωτικής έπανάστασης. Τό κ.έ.δ. χαρακτηρίζει ή συνεπής πάλη γιά πολιτική καί οικονομική άνεξαρτησία, πάλη ενάντια στόν ιμπεριαλισμό καί τό νεοαποικισμό, ή ϋπαρξη πλατιών δημοκρατικών δικαιωμάτων κι έλευθεριών, ή συμμαχία τών λαϊκών μαζών στόν καθορισμό τής τακτικής πολιτικής, τήν εφαρμογή επαναστατικών κοινωνικών μετασχηματισμών στήν πρώτη γραμμή τής άγροτίκής μεταρρύθμισης. Τήν πολιτική βάση τού κ.έ.δ. τήν άποτελεϊ ό συνασπισμός όλων τών προοδευτικών πατριωτικών δυνάμεων, πού παλεύουν γιά πλήρη εθνική άνεξαρτησία καί πλατιά δημοκρατία, γιά ολοκλήρωση τής άντιιμπερια- λιστικής, άντιφεουδαρχικής δημοκρατικής έπανάστασης. Ή δημιουργία τού κ.έ.δ. εξασφαλίζεται μέ τή δραστήρια συμμετοχή τής έργατικής τάξης στήν έθνικοαπελευθερωτική επανάσταση. Τό κ.έ.δ. άπότήν κοινωνική του φύση δέν είναι σοσιαλιστικό κράτος, ωστόσο μπορεϊ κάτω άπό ορισμένες προϋποθέσεις ν' άποθεΐ πολιτική μορφή περάσματος στό σοσιαλισμό τών χωρών πού άπελευθερώθηκαν άπό τόν άποικιακό ζυγό, παρακάμπτοντας τόν καπιταλιστικό δρόμο άνάπτυξης. κράτος καί εκκλησία. Στήν ταξική άν ταγωνιστική κοινωνία ή έκκλησία συμπληρώνει τή δράση τού κράτους βοηθώντας το νά εφαρμόζει πολιτική υποταγής τών έργαζομένων καί υποστήριξης τής κυριαρχίας τών έκμεταλλευτριών τάξεων. Οί σχέσεις όμως κ. καί έ. οίκοδομούνται άνάλογα μέ τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθή-

159 "Α'ρότος καί' έπαράατασί?" 162 κριτήριο ι*^; àa^sfio; Kic. Τήν περίοδο τών αστικών έπαναοταοεων ή άστική τάίη συχνά έκανε κριτική στήν εκκλησία πού ήταν τό στήριγμα τής φεουδαρχίας, άπαιτούοε τό χωρισμό της άπό τό κράτος. Ωστόσο μετά τήν εγκαθίδρυση τής κυριαρχίας της ή άστική τάίη έθεσε τήν εκκλησία στήν υπηρεσία της. Σήμερα ή εκκλησία είναι στενά δεμένη μέ τά καπιταλιστικά μονοπώλια, σέ πολλές περιπτώσεις καί μέ τό κράτος. Στήν Αγγλία, ή άγγλικανική εκκλησία άποτελει κρατική οργάνωση μέ επικεφαλής τό βασιλιά, όλα τά έσωτερικά ζητήματα τής έκκλησίαςτά ρυθμίζει ή βασιλική έίουσία. Στή Σουηδία, Νορδηγία καί Δανία ή λουθηρανική έκκλησία είναι έπίσης κρατική οργάνωση καί ένισχύεται χρηματικά άπό τό κράτος τό όποιο καθοδηγεί τό διορισμό τών έπισκόπων, τή σύγκληση τών έκκλησιαστικών άντιπροσώττων κλπ. Στήν Ελλάδα τό Σύνταγμα άναφέρει ότι ή όρθόδο&ι χριστιανική θρησκεία είνα) αύτή πού κυριαρχεί. Στίς χώρες τού καπιταλισμού όπου ή έκκλησία τύπικά χωρίστηκε άπό τό κράτος διατηρήθηκαν πολύμορφοι δεσμοί άνάμεσα στό κεφάλαιο, τό κράτος καί τήν έκκλησία. Στίς ΗΠΑ π.χ. δέν ύπάρχει κρατική θρησκεία, όμως συμμαχία κ. καί έ. ύπάρχει, ή έκκλησιαστική περιουσία δέν φορολογείται, στά δικαστήρια είναι υποχρεωτικός ό θρησκευτικός όρκος κλπ. Νέες σχέσεις άνάμεσα στό κράτος καί τήν έκκλησία καθορίζει ό σοσιαλισμός, ή ούσία τους συνισταται στήν έλευθερία τίς συνείδησης καί στήν άπαγόρευση δραστηριοτήτων τής έκκλησίας πού στρέφονται κατά τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. «κράτος καί επανάσταση". Ή διδασκαλία τού μαρξισμού γιά τό κράτος καί τά καθήκοντα τού προλεταριάτου στήν επανάσταση. "Εργο τού Β.Ι. Λένιν (1917) στό όποιο άνατττύσσεται ή μαρξιστική διδασκαλία γιά τό κράτος, άναλύονται τά γενικά και ιδιαίτερα γνωρίσματα τών δύο φάσεων τού κομμουνιστικού σχηματισμού καί οί όροι μετάδοσης άπό τήν κατώτερη φάση, δηλαδή τό σοσιαλισμό, στήν άνώτερη, δηλαδή τόν κομμουνισμό. Ο Λένιν, άντιμετωπίζοντας τίς ό- πορτουνίστίκές διαστρεβλώσεις τού μαρξισμού, καθώς καί τίς άπόψεις τού άναρχισμού άνάπτυξε τή μαρξιστική άντίληψη τής ούσίας τού κράτους κι έδειξε τό ρόλο τού άστικού κράτους σάν όπλου ταξικής κυριαρχίας τής άστικής τάξης. Ο Λένιν ύπογραμμίζει τήν άνάγκη κατάκτησης τής εξουσίας άπό τό επαναστατικό προλεταριάτο σέ συμμαχία μέ όλους τούς εργαζομένους, τήν καταστροφή τής άστικής κρατικής μηχανής καί τήν εγκαθίδρυση τής δικτατορίας τού προλεταριάτου. Ό Λένιν θεμελίωσε τήν άνάγκη ύπαρξης τού κράτους στό σοσιαλισμό καί άναλυσε τίς προϋποθέσεις άπονέκρωσής του στίς συνθήκεςτού κομμουνισμού. κριτήριο. Τό μέτρο μέ βάση τό όποιο γίνεται εκτίμηση σέ κάποιο πράγμα, φαινόμενο, σέ κάποια πράξη κλπ. Π.χ. κριτήριο τής άλήθειας καί τής ορθότητας τής γνώμης μας γιά κάτι είναι ή πράξη, ό έλεγχος τής ορθότητας τών άντιλήψ εών μας γιά τά πράγματα στήν καθημερινή παραγωγική καί άλλη δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου καί τής κοινωνίας. κριτήριο τής αλήθειας. Είναι τό μέσο ελέγχου τής ορθότητας ή τοϋ λάθους κάποιου ισχυρισμού, ύπόθεσης, θεωρητικής διατύπωσης κλπ. Κριτήριο τής άλήθειας είναι ή κοινωνική πράξη. Οί επιστημονικές θεωρίες ελέγχονται τελικά στήν πράξη: στή βιομηχανική καί τήν άγροτική παραγωγή, στήν επαναστατική δράση τών μαζών γιά τή μεταμόρφωση

160 ίψίτίκ?; αΰτοχτρίτίκί?!63 κυρίαρχα τής κοινωνίας. Άν ή θεωρία χρησιμοποιείται μ' επιτυχία οτήν πραχτική δράση αύτό σημαίνει ότι είναι όρθή. Ωστόσο ή εφαρμογή τού πρακτικού ελέγχου τών επιστημονικών θεωριών δέ σημαίνει μετατροπή τους σέ άττόλυτες. Οί επιστημονικές θεωρίες άναπτύσσονται, -πλουτίζονται, συγκεκριμενοποιούνται' μερικές άπ' αυτές άντικαθίσταντα) μέ νέες. Αυτό συνδέεται μέ τό γεγονός ότι ή ίδια ή κοινωνική πράξη, επόμενα, καί οί μέθοδοι σύγκρισης μέ τήν πρακτική τών επιστημονικών θεωριών μέ τήν πραγματικότητα, άναπτύσσονται διαρκώς καί τελειοποιούνται. Γι' αύτό μόνο ή άναπτυσσόμενη κοινωνική πράξη μπορε! πληρέστερα νά επικυρώσει ή νά άπορρίψει κάποια άνθρώπινη άντίληψ η. Τήν πρακτική σάν κ. τήςά. είσήγαγε στή γνωσιοθεωρία γιά πρώτη φορά ό μαρξισμός. Ή σύγχρονη άστική φιλοσοφία δέν παραδέχεται τήν πράξη σάν κ. τής ά. είτε τής δίνει διαστρεβλωμένη ερμηνεία (π.χ. ό πραγματισμός). κριτική καί αύτοκργπκή. Είναι ή βασική μέθοδος άποκάλυψης καί ύπερνίκησής τών άδυναμιών καί τών σφαλμάτων στή δράση τών μαρξιστικών - λενινιστικών κομμάτων καί τών άλλων οργανώσεων τών εργαζομένων. Ή σημασία τής κριτικής καί αυτοκριτικής στίς συνθήκες τής σοσιαλιστικής κοινωνίας συνισταται στό ότι μέ τή βοήθειά τους παραμερίζονται τά εμπόδια πού δυσκολεύουν τήν κίνηση πρόςτά μπρός, ύπερ νι κ ι έτα ι τό παλ ι ό, ένθαρρύνεται καί προβάλλεται στήν πρώτη σειρά τό νέο, τό προοδευτικό. Μόνο μέ τόν όρο ότι οί μάζες άποκαλύπτουν δραστήρια τίς άδυναμίες τοϋ κρατικού μηχανισμού, μέτόν όρο άνάπτυξης τής κριτικής άπό τά κάτω, τό σοσιαλιστικό κράτος μπορεΐ νά έκπληρώνει μέ πλήρη επιτυχία τίς λειτουργίες του. Μέ τή βοήθεια τής κ. καί αύ. ύπερνικούνται οί γραφειοκρατικές μέθοδες καθοδήγησης. Ή κριτική έχει τεράστια σημασία γιά τήν άνάπτυξη τής επιστήμης. Καμιά επιστήμη δέν μπορεΐ ν' άναπτυχθεί χωρίς τήν πάλη γνωμών, χωρίς τήν ελευθερία κριτικής. κριτικισμός. Ονομασία πού εδοσε ό Κάντ στήν ίδεαλιστική του φιλοσοφία, πρεσβεύοντας ότι ό βασικός σκοπός είναι ή κριτική τής γνωστικής ικανότητας τοϋ άνθρώπου. Αποτέλεσμα αυτής τής κριτικής ήταν πώς ό Κάντ κατάληξε, ότι ό άνθρωπος μέ τό λογικό του δέν μπορε! νά γνωρίσει τήν ούσία τών πραγμάτων. Κριτικισμό ονομάζουν έπίσης καί άλλες διδασκαλίες τοϋ υποκειμενικού ιδεαλισμού, πού περιορίζουν τήν άνθρώπινη γνώση καί παραδέχονται ότι ή πηγή της είναι ή ίδεαλισπκά νοούμενη έμπειρία. Ο κ. άντικειμενικά ήταν άπόπειρα νά ξεπεραστε! ή στενότητα τοϋ έμπειρισμοϋ καί τοϋ ορθολογισμού άπό θέσεις ιδεαλιστίκές. κυριαρχία (εθνική, κρατική). Ή άνεξαρτησία τοϋ έθνους, τοϋ κράτους. Ή κυριαρχία τής κρατικής έξουσίας σημαίνει ότι δέν μπορε! νά τήν περιορίσει καμιά άλλη έξουσία. Ό μαρξισμός - λενινισμός ύπερασπίζεται τό δικαίωμα κάθε λαοϋ γιά τήν εθνική του αύτοδιάθεση ώςτή δημιουργία έλεύθερου άνεξάρτητου κράτους. Καλε! τήν έργατική τάξη κι όλους τούς εργαζομένους νά παλέψουν γιά τήν έπικράτηση αύτών τών άρχών καί ενάντια στήν εθνική καί άποικιακή καταπίεση τών ιμπεριαλιστικών κρατών. Ή κ. είναι βασική άρχή τοϋ διεθνούς δικαίου. Οι ιμπεριαλιστές, προσπαθώντας νά έγκαθιδρύσουν τήν κυριαρχία τους, επιδιώκουν τήν κατάργηση τής

161 κυριαρχία!64 Kvptgpxi'g κ. άλλων κρατών. Ή προπαγάνδα τους διακηρύσσει ότι ή κ. είναι άπαρχαιωμένη έννοια, καλούν τούς λαούς ν' άπαρνηθούν τήν εθνική, κρατική κ. καί νά δημιουργήσουν ένα παγκόσμιο κράτος. Ή έργατική τάξη, μέ έπικεφαλής τό μαρξιστικο-λενινιστικό κόμμα, διεξάγει άποφασιστικό άγώνα έ- νάντια στίς άντιδραστικές έττιθετικές δυνάμεις τού ιμπεριαλισμού γιά τήν κ. καί τήν εθνική άνεξαρτησία τών χωρών καί τών λαών. Στήν πάλη αύτή τό προλεταριάτο συσπειρώνει γύρω του τίς πλατιές μάζες τών έργαζομένων, έχει τή συμπάθεια καί τήν ύποστήριξη όλων τών πατριωτικών στοιχείων άπ' όλα τά στρώματα τού πληθυσμού.

162 A λαϊκή δημοκρατία. Είναι μορφή πολιτικής οργάνωσης τής κοινωνίας πού εδραιώθηκε σέ μιά σειρά χώρες τής Ευρώπης καί τής Ασίας μετά τίς λαϊκοδημσκρατικές επαναστάσεις στή δεκαετία Ή επαναστατική δημοκρατική έξουσία, ττού δημιουργήθηκε μετά τήν επανάσταση καθοδηγούμενη άπό τήν έργατική τάίη, στήν ττορεία τής μετεξέλιξης τής δημοκρατικής επανάστασης σέ σοσιαλιστική, πήρε τή μορφή τής δικτατορίας τού προλεταριάτου. Η ιδιομορφία τής λαϊκοδημοκρατικής έξουσίας βρίσκεται στόν πολυκομματισμό όπου ηγετικό ρόλο παίζουν τά μαρξιστικο-λενινιστικά κόμματα καί μαζί του συνεργάζονται στή σοσιαλιστική οικοδόμηση τά εθνικά πατριωτικά μέτωπα πού συνενώνουν όλες τίς προοδευτικές μαζικές οργανώσεις. Η λ.δ. έξασφαλίζεί τήν πλατιά οικοδόμηση τού σοσιαλισμού μέ ρυθμούς πού καθορίζονται άπό τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες τής κάθε χώρας. λαίκο-δημοκρατίκή επανάσταση. Εί ναι ή αντιίμπεριαλιστική, άντιφεουδαρχική, δημοκρατική έπανάσταση στή διάρκεια τού Β Παγκόσμιου Πολέμου καί μετά άπ' αύτόν σέ μιά σειρά χώρες τής Ευρώπης καί τής Ασίας. Η έπανάσταση αύτή πραγματσποιήθηκε σέ συνθήκες γενικής κρίσης τού καπιταλισμού καί πάλης ενάντια στό φασισμό, γιά έθνική άνεξαρτησια καί δημοκρατία, σέ συνθήκες συντριθής τού γερμανικού, ιταλικού φασισμού καί τού ιαπωνικού μηλιταρισμού καί τής άπελευθέρωσης άπό τό σοθιετικό στρατό μιάς σειράς χωρών. Αύτό έξασφάλισε ευνοϊκές συνθήκες γιά τή δραστήρια πάλη τών έσωτερικών επαναστατικών δημοκρατικών δυνάμεων καί τή νίκη τής λαϊκής δημοκρατίας. Κινητήριες δυνάμεις τής λ.-δ.έ. ήταν τό εύρύ μέτωπο τού προλεταριάτου, τής άγροτιάς καί τής μικροαστικής τάξης, στρωμάτων τής μεσαίας ή έθνικής άστικής τάξης μέ ήγεμόνα τό προλεταριάτο. Ή πάλη μέ καθοδηγητή τά μαρξιστικό -λενινιστικά κόμματα οδήγησε στήν εγκαθίδρυση τής έπαναστικής δημοκρατικής δικτατορίας τής επαναστατικών τάξεων πού μέσα σέ συνθήκες πολυκομματισμού καί όξύτατης ταξικής πάλης πραγματοποιεί βαθιές κοινωνικοοικονομικές μεταρρυθμίσεις πρός τό συμφέρον τής πλειοψηφίας τού λαού. Η λ.-δ.έ. ολοκληρώνει τή λύση τών καθηκόντων τής άστικοδημοκρατικής έπανάστασης, δημιουργέ! βασικά τρόπο ζωής σοσιαλιστικού τύπου καί κράτος πού καθοδηγείται άπό τήν έργατική τάξη, γεγονός πού καθορίζει τήν πραγματοποίηση τής σοσιαλιστικής έπανάστασης ειρηνικά. λαϊκό μέτωπα. Μορφή ένωσης τών λαϊκών μαζών στίς καπιταλιστικές χώρες πού έμφανίστηκε χάρη στήν πρωτοδουλία τών κομμουνιστών τήν

163 Ααίκό μέτωπο!66 Α α ίκ ό μ έ τ ω π ο τρίτη δεκαετία τού 20ού αιώνα, στήν πάλη ένάντια στήν οικονομική κρίση, τήν άνοδο τού φασισμού καί τήν άπειλή τού Β Παγκόσμιου Πολέμου. Κοινωνικό θεμέλιο τοϋ λ.μ. άποτέλεσε ή ένωση όλων τών δημοκρατικών δυνάμεων τοϋ έθνους στή βάση τής συμμαχίας τής εργατικής τάξης καί τών μεσαίων στρωμάτων. Απαραίτητος όρος δημιουργίας τού λ.μ. ήταν ή ύπερνίκηση τής οργανωτικής διάσπασης στό εργατικό κίνημα καί ή επίτευξη ενιαίου έργατικοϋ μετώπου όλων τών κομμάτων καί οργανώσεων. Οί βάσεις τής τακτικής τού μετώπου αύτοϋ είχαν τεθεί άπό τόν Λένιν στά πρώτα συνέδρια τής Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ταυτόχρονα ή δημιουργία τού λ.μ. άποτέλεσε άπσφασιστική στροφή στή στρατηγική καί τακτική τού κομμουνιστικού κινήματος καί τή δημιουργία πλατιάς συμμαχίας όλων τών δημοκρατικών καί άντιμονοπωλιακών δυνάμεων τού έθνους, στήν επίτευξη άδιάρρηκτης άλληλουχίας τής πάλης γιά τή δημοκρατία μέ τήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό. Ή πρωτοβουλία γιά τή δημιουργία τοϋ λ.μ. άνήκει στό Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Τό 7ο Συνέδριο τής ΚΔ (Αύγουστος 1935), γενικεύοντας τήν πείρα τών γάλλων καί ίσπανών κομμουνιστών καθόρισε τή στρατηγική τοϋ νέου σταδίου τοϋ κομμουνιστικού κινήματος. Έκανε βαθιά άνάλυση τής τακτικής τοϋ ενιαίου έργατίκού μετώπου σάν πυρήνα τοϋ πλατιού λαϊκού μετώπου. Μέ βάση τήν άναγκαιότητα σύνδεσης τής πάλης γιά τή δημοκρατία μέ τήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό, τό Συνέδριο πρόβαλετό σύνθημα τής δημιουργίας κυθέρνησης τού λαϊκού μετώπου σάν «μεταδοτικής μορφής άπό τήν εξουσία τών μονοπωλίων στή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου)!. Μετά τό 7ο Συνέδριο τής ΚΔ ή τακτική τού λ.μ. έφερε πολλές επιτυχίες στά κομμουνιστικά κόμματα. Στίς βουλευτικές έκλογές τό 1936 στή Γαλλία νίκησαν τά κόμματα τού λ.μ. καί σχημάτισαν κυθέρνηση. Στήν Ισπανία, όπου τό κίνημα τού λ.μ. πήρε π)ό μαζικό χαρακτήρα καί όπου ή κυθέρνηση τού λ.μ. ( ) δρούσε σέ συνθήκες έθνικοεπαναστατικού πολέμου ενάντια στούς φασίστες στασιαστές, πού στηρίζονταν στή βοήθεια τών ίταλογερμανών έπεμθασιών, οί δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις οδήγησαν στήν άλλαγή τού χαρακτήρα τού κράτους καί στή μετατροπή του άπό άστικοδημοκρατικό σέ λαϊκή δημοκρατία νέου τύπου. Μέ βάση τίς άποφάσείς τοϋ 7ου Συνεδρίου τής ΚΔ γιά τή δημιουργία ενιαίου άντιιμπερίαλίστικού μετώπου στίς άποικίες καί τίς έξαρτημένες χώρες, πού θά συνένωνε όλες τίς δυνάμείςτήςέθνίκήςάπελευθέρωσης,στήν Κίνα είχε συγκροτηθεί Εθνικό Μέτωπο ένάντια στόν ιαπωνικό ιμπεριαλισμό. Τό λαϊκό κίνημα ένάντια στήν κυριαρχία τών ξένων μονοπωλίων καί τών μεγάλων γαιοκτημόνων στίς χώρες τής Λατινικής Αμερικής οδήγησε στή δημιουργία καί τή νίκη τού λ.μ. (1938) στή Χιλή. Απόπειρες δημιουργίας λ.μ. έκαναν οί κομμουνιστές καί σέ άλλες χώρες. Ωστόσο στήν πλείοψηφία αύτών τών χωρών συνάντησαν τήν άντίσταση τών άρχηγών τών σοσιαλιστικών κομμάτων καί τών ρεφορμιστικών συνδικάτων. Ή ιστορική πείρα τού λ.μ. τής τρίτης δεκαετίας τοϋ 20οϋ αιώνα έδειξε ότι ή συνένωση τής πάλης γιά τή δημοκρατία μέ τήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό άποτελεϊ δημιουργική επαναστατική γραμμή καί δέν έχε) τίποτα τό κοινό μέ τό σοσιαλρεφορμισμό. Ή πείρα τοϋ λ.μ. είχετή λογική της συνέχεια στά χρόνια τοϋ Β Παγκόσμιου

164 *AaïKÔç κατπτααίσ/λίζ*!67 Πολέμου καί τή δημιουργία τοϋ εθνικού καί πατριωτικού μετώπου που συνδύαζε τά καθήκοντα τής έθνικής άπελευθέρωσης, τής γενικής δημοκρατικής έξέλιξης καί τής κοινωνικής προόδου, καί στήν πορεία καί τήν εξέλιξη τών λαϊκοδημοκρατικών έπαναστάσεων μέ τή δημιουργία νέων μορφών κρατικής εξουσίας (Λαϊκές Δημοκρατίες). Τό σύγχρονο κομμουνιστικό κίνημα στίς καπιταλιστικές χώρες, προωθώντας τό σύνθημα τής άντιμονοπωλιακής συμμαχίας και τής πάλης γιά τή δημοκρατία σάν συστατικό μέρος τής πάλης γιά τό σοσιαλισμό, στηρίζεται έπίσης στίς ιδέες τού 7ου Συνεδρίου τής ΚΔ καί στήν ιστορική πείρα τού λ.μ. τής 3ης δεκαετίας τού 20ού αιώνα. «λαϊκός καπιταλισμός" (θεωρία) Α στική άπολογητική θεωρία πού προσπαθεί νά θεμελιώσει τήν ιδέα τής «μεταμόρφωσης" τού καπιταλισμού σέ νέο κοινωνικό σύστημα. Εμφανίστηκε στή δεκαετία τού Οί θεωρητικοί τού «λ.κ." παρουσιάζουν τήν αύξηση τών κατόχων μικρής ποσότητας μετοχών άνάμεσα στούς έργαζόμενους σάν «έκδημσκρατισμό" τού κεφαλαίου, πού δήθεν οδηγεί στήν έξάλειψη τών κοινωνικών άντιθέσεων άνάμεσα στήν έργατική τάξη καί στήν άστική τάξη. Σκοπός τής θεωρίας τού «λ.κ." είναι νά έξωραισει τόν καπιταλισμό, νά κρύψει τό γεγονός τής συγκέντρωσης τού κεφαλαίου, ν' άμβλύνει τίς άνειρήνευτες κοινωνικοοικονομικές άντιθέσεις. λαϊκότητα τής τέχνης. Είναι ή σύνδεση τής τέχνης μέ τό λαό. Ο καθορισμός τών καλλιτεχνικών φαινομένων σέ σύνδεση μέ τή ζωή, τήν πάλη, τίς ιδέες, τά αισθήματα καί τίς έπιδιώξεις τών λαϊκών μαζών. Είναι ή έκφραση στήν τέχνη τών συμφερόντων καί τής ψυχολογίας τών λαϊκών μαζών. Είναι μιά άπό τις βασικές άρχές τής τέχνης τού σοσιαλιστικού ρεαλισμού. λαός. Μέ τή συνηθισμένη έννοια είνα) όλος ό πληθυσμός μιάς χώρας. Μέ τήν αύστηρά έπιστημονική έννοια λ. είναι ή κοινότητα άνθρώπων πού άλλάζει ιστορικά, ή οποία περιλαβαίνει εκείνο τό μέρος, εκείνα τά στρώματα καί εκείνες τίς τάξεις τού πληθυσμού πού άπό τήν άντικεψενική κατάστασή τους είναι ικανά νά πάρουν άπό κοινού μέρος στή λύση τών καθηκόντων τής έπαναστατικής έξέλιξης τής χώρας στή δοσμένη περίοδο. Τό περιεχόμενο τής έννοιας λ. σάν κοινωνιολογική κατηγορία άπεικονίζει τήν άλλαγή στήν κοινωνική δομή τής δοσμένης κοινωνίας. Π.χ. στήν πρωτόγονη κοινωνία ή έννοια λ. περιλαβαίνει όλα τά μέλη τής κοινωνίας. Στίςάνταγωνιστικές κοινωνίες στή σύνθεση τών λ. δέν μπαίνουν οί κυρίαρχες έκμεταλλεύτριες ομάδες πού έφαρμόζουν άντιλαϊκή πολιτική. Στό σοσιαλισμό ό όρος λ. περιλαβαίνει όλες τις κοινωνικές ομάδες. Ό μαρξισμός-λενινισμός καθόρισε γιά πρώτη φορά ότι ό λ., οί λαϊκές μάζες είναι ή αποφασιστική δύναμη τής ιστορίας. Αύτές δημιουργούν όλα τά ύλικά καί σέ σημαντικό βαθμό καί τά πνευματικά άγαθά, έξασφαλίζοντας έτσι τούς άποφασιστικούς όρους ύπαρξης τής κοινωνίας. Αύτές αναπτύσσουν τήν παραγωγή, γεγονός πού οδηγεί στήν άλλαγή καί τήν άνάπτυξη όλης τής κοινωνικής ζωής. Οι λαϊκές μάζες πραγματοποιούν τίς έπαναστάσεις χάρη στίς όποιες σημειώνεται ή κοινωνική πρόοδος. Ό λαός είναι ό πραγματικός δημιουργός τής ιστορίας. λαότητα. Είναι μιά άπό τις ιστορικά διαμορφωμένες κοινότητες τών άνθρώπων, ιστορικά άκολουθεί τά γένη

165 λατρεία τών προγόνων 168 Α ο ν / # κ ν π ρ ο λ ε τ α ρ ιά τ ο καί τίς φυλές καί διαμορφώνεται στό προτσές συγχώνευσης διαφόρων φυλών στήν περίοδο τής διάλυσης τής πρωτόγονης κοινωνίας καί τής έμφάνίσης τής άτομ<κής ιδιοκτησίας καί τών τάξεων. Ή λ. χαρακτηρίζεται άπό τήν κοινότητα τού έδάφους, τής γλώσσας, τής οικονομίας καθώς καί οτοιχείων κοινής κουλτούρας. Ή κάθε λ. έχει τό δικό της άθροισπκό όνομα καί είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τόσο τής έποχής τής δουλοκτησίας (άρχαία αιγυπτιακή, άρχαία έλληνική λ. κλπ.) όσο καί τής φεουδαρχίας (άρχαία ρωσική, γαλλική κ.ά. λ.). Μέ βάση τήν άνάπτυξη τών καπιταλιστικών σχέσεων εμφανίζεται νέα ιστορική μορφή κοινότητας τών άνθρώπων, τό έθνος. Επειδή όμως στόν καπιταλισμό παράλληλα μέ τίς καπιταλιστικές παρατηρούνται και προκαπιταλιοτικές σχέσεις δέν μετατρέπονται άμέσως οι λ. οέ έθνη. Στό σοσιαλισμό σέ συνθήκες έλεύθερης καί ολόπλευρης κοινωνικής, πολιτικής καί πολιτιστικής άνάπτυξης όλων τών λαών πραγματοποιείται ή μετατροπή τών λ. σέ σοσιαλιστικά έθνη. Μερικές σοσιαλιστικές λ. έπειδή είναι ολιγάριθμες δέν μετατρέπονται σέ έθνη. Τά σοσιαλιστικά έθνη καί λ. άπό τή φύση τους τήν κοινωνική διαφέρουν ριζικά άπό άνάλογους έθνικούς σχηματισμούς στόν καπιταλισμό. λατρεία τών προγόνων. Είναι μιά άπό τίς πρώιμες μορφές τής θρησκείας. Είναι ό σεθασμός καί ή υπόκλιση στά πνεύματα τών προγόνων, πού άπο- Βίωσαν καί στά όποια άποδιδόταν ή ικανότητα νά επιδρούν στή ζωή τών άπογόνων. Ή λ. τών π. είχε διαδοθεί πλατιά στήν Αρχαία Κίνα, στήν Αρχαία Ρώμη καί σέ πολλές άλλες χώρες. λεγκαλίσμός. Νομιμοποίηση, άναγνώριση άπό τό νόμο, επικύρωση. Νόμιμο είναι αύτό πού έπιτρέπεται άπό τό νόμο, αύτό πού υπάρχει έλεύθερα, άνοιχτά, σέ άντίθεση μέ τό παράνομο, τό άπαγορευμένο, αύτό πού ύπάρχει κρυφά. H άδεια δράσης οποιοσδήποτε οργάνωσης, ή έξασφάλιση νομικής ισχύος κάθε ένέργειας καί πράξης της. Βλ. επίσης λ. νόμιμος μαρξισμός. λ)κ6<νταρ<σμός. Ύπερδεξιό όπορτουνιστικό ρεύμα στό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα τής Ρωσίας, ή παραπέρα έξέλιξη τού μενσεθικιομού. Επικεφαλής του ήταν οι Ντάν, Άξελρόντ, Ποτρέσοφ. Οί λικθινταριστές έμφανιστηκαν μετά τήν ήττα τής πρώτης ρωσικής έπανάστασης τού Αρνούνταν τόν έπαναστατικό ταξικό άγώνα τού προλεταριάτου καί τόν ήγετικό του ρόλο στήν επανάσταση. Επιδίωκε τή διάλυση τού παράνομου επαναστατικού κόμματος τής έργατικής τάξης. Αρνούνταν τό έπαναστατικό πρόγραμμα καί τά έπαναστατίκά συνθήματα τού κόμματος. Oi λικθινταριστές ήταν μικροαστοί συνοδοιπόρο) του προλεταριάτου καί του κόμματός του, φορείς τής μικροαστικής έπίδρασης στήν εργατική τάξη. Οι άπόψειςτού λικβινταρισμού βρήκαν τήν έκφρασή τους καί σέ κόμματα άλλων χωρών στά διάφορα στάδια έξέλιξης τής κατάστασης τού έπαναστατικού κινήματος στίς χώρες αύτές. λογικό. Βλ. λ. ιστορικό καί λογικό. λούμΐπεν - προλεταριάτο (γερμ Lum pen = κουρέλια). Είναι τά ξεπεσμένα στοιχεία στήν καπιταλιστική κοινωνία πού έχουν χάσει τήν ταξική τους συνείδηση (οί άλήτες, οί εξαθλιωμένο), τά εγκληματικά στοιχεία κλπ.).

166 Μ μακαρθισμός. Ό όρος προήλθε άπό τό επίθετο τοϋ άμερικανού γερουσιαστή Μακάρθι, ό όποιος τέθηκε έπικεφαλής «ύποεπίτρσπής" γίά τήν παρακολούθηση τών κυβερνητικών οργάνων πού είχε συγκροτήσει ή Γερουσίατό Ό μ. χρησιμοποιεί τίς πιό καταχθόνιες μεθόδους δίωξης τών δημοκρατικών οργανώσεων καί άτόμων: τόν έκφοδισμό, τους εκβιασμούς καί τίς άπειλές. Είναι έκφραση τής πολιτικής ορισμένων κύκλων πού επιδίωκαν καί έπιδιώκουν τή φασιστικοποίηση τού έσωτερικού συστήματος τών ΗΠΑ καί τήν καταστολή τού προοδευτικού κινήματοςτήςχώρας. μακιαβελισμός. Ή πολιτική πού δέ σταματάει μπροστά σέ όποιοδήποτε μέσο γιά νά πετύχει τό σκοπό της. Ή πολιτική πού ποδοπατε! κάθε ήθική κι εντιμότητα. Ό όρος προέρχεται άπό τό όνομα τού ίταλού πολιτικού παράγοντα καί συγγραφέα Μακιαθέλί ( ), πού συμβούλευε τούς κυβερνήτες τής Ιταλίας νά μή λυπούνται τά μέσα γίά νά πετύχουν τό σκοπό τους. μαλθουσ<αν<σμός. Άστική θεωρία τήν όποια διατύπωσε ό άγγλος ιερωμένος Μάλθους ( ). Ο Μάλθους ισχυριζόταν ότι ή αύξηση τού πληθυσμού ξεπερνάει κατά πολύ τήν αύξηση τών μέσων συντήρησης τών άνθρώπων. Ξεκινώντας απ' αύτό τόν άναληθή ισχυρισμό προσπάθησε ν' άποδείξει, ότι αιτία τής φτώχειας είναι οί ίδιες οι λαϊκές μάζες πού άναπτύσσοντα) τόσο γρήγορα. Ό Μάλθους πρότείνε στούς έργαζόμενους σάν μέσο βελτίωσης τής θέσης τους τήν άγαμία είτε τόν περιορισμό τών γεννήσεων μέ όποίονδήποτε τρόπο. Ό ί σύγχρονοι άμερικανοί καί άγγλσι κοινωνιολόγοι προβάλλουν τή θεωρία τού μ., τής δίνουν μάλιστα πιό άντιδραστίκή μορφή. Δικαιολογούν τήν άποικιακή πολιτική τών ιμπεριαλιστών, διακηρύσσουν ότι ό πόλεμος είναι τό καλύτερο μέσο βελτίωσης τών όρων ζωής τών άνθρώπων, άφού ό πόλεμος έξοντώνει τόν πληθυσμό πού πλεονάζει. Οί κλασικοί τού μαρξισμού - λενινισμού άποκάλυψαν τήν άντιδραστίκή ούσία τού μ. καί άπόδειξαν ότι ή άθλια κατάσταση τών εργαζομένων στίς καπιταλιστικές χώρες καί οί ιμπεριαλιστικοί πόλεμο) δέν καθορίζονται άπό τούς «αιώνιους νόμους τού πληθυσμού" άλλά άπό τίς άνειρήνευτες άντίθέσεις τού καπιταλιστικού συστήματος. μαοϊσμός. Μιά άπό τίς μορφές μικροαστικής άναθεώρησης τού μαρξισμού - λενινισμού πού κατεβάζει τήν προλεταριακή θεωρία στό επίπεδο τής θρησκευτικής συνείδησης τού μυστικισμού, άνακηρύχνει τήν προσωπολατρεία τού Μάο Τσέ-τούνγκ καί τού δίνει τίς ύπερφυσικές ιδιότητες τού παντογνώστη καί άλάθητου κλπ.

167 t70 ^ α ο ίσ ^ ό ζ Τό αντικειμενικό έδαφος για τήν εμφάνιση τού μ. δημιουργήθηκε έξαιτίας τής καθυστέρησης τής Κίνας, τής πολιτικής άνωριμότητας τών πολυάριθμων μικροαστικών μαζών που τραθηχτηκαν στήν έπανάσταση, καθώς και τού μεγάλου συγκεντρωτισμού τής πολιτικής έξουσίας στή χώρα αύτή. Ή οικονομική καί κοινωνικοπολιτικη καθυστέρηση τής Κίνας, χώρας μέ πολύ χαμηλό έπίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, μέ πολλές άντιθέσεις στην πολυσύνθετη οικονομία, πού δέν είχε άποκτήσει νωρίτερα έθνική ενότητα καί σταθερές δημοκρατικές παραδόσεις, χώρα μέ τεράστια έκταση ήταν μερικά γεγονότα πού δυσκόλευαν τό πέρασμα στό σοσιαλισμό. Μέσα σ' αύτές τίς συνθήκες τό ΚΚΚ, πού έπικεφαλής του ήταν ό Μάο Τσέ-τούνγκ, άντί ν' ακολουθήσει τή γραμμή τής προσεκτικής, βαθμιαίας οικοδόμησης τού σοσιαλισμού πού είχε δόσει κιόλας τά πρώτα άποτελέσματα μετά τή νίκη τής έπανάστασης, έφάρμοσε τήν τυχοδιωκτική γραμμή τής έπιτάχυνσης τών ρυθμών τών κοινωνικοοικονομικών μεταρρυθμίσεων, λάνσαρε τήν ιδέα τού «μεγάλου άλματος", ενός άμεσου άλματος στόν κομμουνισμό. Καί όταν επακολούθησαν οι άποτυχίες, ή όμάδα τού Μάο άρχισε νά θεωρεί ύπεύθυνους τούς «έχθρούςκ πού ραδιουργούσαν στό έσωτερικό καί τούς «άναθεωρητές" έξω άπό τή χώρα. Παραθιάστηκαν οι λενινιστικοί κανόνες τής έσωκομματικής ζωής, ή άνοιχτή καί μέ βάση άρχές κριτική άντικαταστάθηκε μέ σκευωρίες τών παρασκηνίων. Ή ιδεολογία τού έπιστημονικού σοσιαλισμού άντικαταστάθηκε μέ τίς πρωτόγονες μορφές τού μικροαστικού ισοπεδωτικού σοσιαλισμού, τό κήρυγμα τού εθνικισμού συνδυαζόταν μέ τήν υποδαύλιση τής εχθρότητας κατά τής ΕΣΣΔ, ή διαπαιδαγωγική δουλιά μέσα στό κόμμα καί στίς μάζες άντικαταστάθηκε μέτήν άνοιχτή βία. Σήμερα ή ιδεολογία τού μ. άποτελεΐ ένα κλειστό άπαρχαιωμένο σύστημα δογματικών άριστερίστικων θέσεων, που άναθεωρούν τό μαρξισμό - λενινισμό καί τίς συμφωνημένες άρχές δράσης τού παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Αύτό τό άντεπιστημονικό άπό τή μέρα τής έμφάνισής του, εχθρικό στό μαρξισμό - λενινισμό σύστημα ιδεών έπιθάλλεται στή χώρα μέ βίαια μέσα. Ό μ. στηρίζει τή λύση τών κοινωνικών άντιθέσεων στόν πόλεμο, δημιουργεί στίς μάζες αύταπάτεςγιάτίς συνέπειες ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου, άρνειται τή δυνατότητα τού είρηνικού δρόμου έξέλιξης τής έπανάστασης στις καπιταλιστικές χώρες σάν μιά έκδοχή, άνάγει τό σύνθημα τής ειρηνικής συνύπαρξης κρατών μέ διαφορετικό κοινωνικό σύστημα σέ άπλή διπλωματική τακτική. Ή θέση γιά τή χρησιμοποίηση τής πολεμικής βίας γιά τή λύση τών άντιθέσεων τής παγκόσμιας ταξικής πάλης είναι καρπός τής έλλειψης πίστης στήν ύπεροχή τού σοσιαλιστικού συστήματος, συνδυάζεται μέτήν ίσσπεδωτική πρωτόγονη καί άσκητίκή άντίληψη γιά τόν ίδιο τό σοσιαλισμό. Ο κίνδυνος τού μαοϊσμού συνίσταται όχι μόνο στήν τυχοδιωκτική εξωτερική πολιτική, όχι μόνο στην εξωφρενική προπαγάνδιση τών έσχατων μορφών επαναστατικής βίας σάν τό άμεσο καί μοναδικό μέσο άνατροπής τού καπιταλισμού. Οί μαοϊστές χρησιμοποιώντας συστηματικά τή βία κατά τήν άσκηση τής εσωτερικής τους πολιτικής γραμμής, παρουσιάζοντας τίς μαζικές καταδιώξεις αύτών πού διαφωνούν μέ τό μαοϊσμό σάν άναγκαΐο «νόμο" τής ταξικής πάλης, παραμορφώνουν καί διαστρεδλώνουν τά φωτεινά ιδανικά τού σοσιαλισμού.

168 !7! /4αρ$ίθ^ό^ - Aevtvto/a)? μαρξισμός - λενινισμός. Επιστημονικό σύστημα φιλοσοφικών, οικονομικών καί κοινωνικοπολιτικών αντιλήψεων, πού αττοτελούν τήν κοσμοθεωρία τής έργατικής τάξης. Επιστήμη γιά τή γνώση καί τόν επαναστατικό μετασχηματισμό του κόσμου, γιά τούς νόμους εξέλιξης τής φύσης, τής κοινωνίας καί τής άνθρώπινης γνώσης, γιά τούς νόμους τής έπαναστατικής πάλης τής έργατικής τάξης και τών έργαζομένων γιά τήν άνατροπή τού καπιταλισμού καί τήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής - κομμουνιστικής κοινωνίας. Θεμελιωτές τού μαρξισμού είναι οί Κ. Μάρξ καί Φ. Ενγκελς. Στήν ανάπτυξη του μαρξισμού έξαιρετική είναι ή συμδολή τού Β.). Λένιν. Ο μαρξισμός έμφανίστηκε στά μέσα τού 19ου αιώνα σάν γενίκευση τής πείρας τής ιστορικής περιόδου, όπου στίς προηγμένες χώρες τής Ευρώπης είχαν όξυνθει οι αντιθέσεις τού καπιταλισμού καί στόν ιστορικό στιδο είχε προβάλει ό μελλοντικός νεκροθάφτης του καί δημιουργός τής νέας κομμουνιστικής κοινωνίας: ή έργατική τάξη. Ο μ.-λ. έμφανίστηκε στή βάση τής κριτικής έπεξεργασίας τών έπιτευγμάτων τής γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας, τής άγγλικής πολιτικής οικονομίας καί τού γαλλικού σοσιαλισμού, πού ό Λένιν τά ονόμασε θεωρητικές πηγές τού μαρξισμού. Συστατικά, οργανικά, άλληλένδετα μέρη τού μαρξισμού είναι: ή φιλοσοφία - ό διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός, ή πολιτική οικονομία καί ό έπιστημονικός σοσιαλισμός (κομμουνισμός). Ή δημιουργία τού μ.-λ. άποτέλεσε έπανάσταση στήν ιστορία τής άνθρώπινης σκέψης. Ο ίμ άρξ καί Ενγκελς διατύπωσαν νέα φιλοσοφία, τήν ύλιστική διαλεκτική, πού έχει κριτικό έπαναστατικό χαρακτήρα καί τήν έφάρμοσαν στήν ερευνά τών έπίμαχων κοινωνικών προθλημάτων, διατύπωσαν τήν ύλιστική άντίληψη τής ιστορίας. Σέ άντίθεση μέ τίς προηγούμενες ιδεαλιστικές θεωρίες πού ύποστήριζαν ότι ή έξέλιξη τής κοινωνίας καθορίζεται άπό τή θεϊκή βούληση, είτε άπό τή συνείδηση τών άνθρώπων, ό μ.-λ. άπόδειξε ότι ή έξέλιξη τής κοινωνίας είναι φυσικό, ιστορικό προτσές. Οί άνθρωποι μόνοι τους δημιουργούν τήν ιστορία, ή πορεία, όμως, τής κοινωνικής έξέλιξης καθορίζεται όχι άπό τή δική τους έλεύθερη βούληση, άλλά άπό τις ύλικές συνθήκες τής ζωής τους. Γιά πρώτη φορά έγινε κατανοητό ότι ή κοινωνία είναι ένας άκέραιος οργανισμός καί όπ στή συγκρότησή της οί παραγωγικές δυνάμεις καί οί σχέσεις παραγωγής καθορίζουν τούς άλλους τομείς τής κοινωνικής ζωής: τήν πολιτική, τό δίκαιο, τήν ήθική, τό κράτος, καθώς καί τή φιλοσοφία, τήν τέχνη, τήν έπιστήμη, τή θρησκεία. Ή ένότηταόλωναύτών καί ή άλληλεπίδρασή τους άποτελούν τήν κοινωνία σ' ένα ορισμένο στάδιο τής έξέλιξής της, δηλαδή τόν κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό. Ή έξέλιξη καί ή άλλαγή τών κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών άποτελούν τό προτσές τής προοδευτικής κίνησης τής κοινωνίας. Οί Μάρξ καί Ενγκελς δημιούργησαν τήν επιστημονική πολιτική οικονομία, πού άποκάλυψε τή φύση τής καπιταλιστικής καί κάθε άλλης εκμετάλλευσης σάν ιδιοποίηση τής άπλήρωτης έργασίας, τής ύπεραξίας, έδειξε τό μηχανισμό άνάπτυξηςτού καπιταλισμού καί τού ίστορικάπαροδικού του χαρακτήρα, θεμελίωσε τήν ιδέα ότι τό πέρασμα στό σοσιαλισμό είναι άναπότρεπτο. Οί άρχές και τό πρόγραμμα οικοδόμησης τής νέας κοινωνίας ό επιστημονικός κομμουνισμός άποτέλεσαν σπουδαιότατο συστατικό μέρος τού μ.-λ. Ό μαρξισμός - λενινισμός άπό-

169 ,Μαρ&ορό? - Aevtvtopo? 172 δείξε ότι τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό πραγματοποιείται μέ τήν πάλη τής έργατικής τάξης, πού ιστορική της άποστολή έχει τήν έπαναστατική κατάληψη τής πολιτικής εξουσίας, τήν εγκαθίδρυση τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, πού έχει σκοπό τήν κατάργηση κάθε είδους έκμετάλλευσης καί τήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Τό εργατικό κίνημα άναπτύσσεται καί νικά μόνο κάτω άπό τήν καθοδήγηση τής πρωτοπορίας, δηλαδή τού Κομμουνιστικού Κόμματος. Βασικότατος όρος τών έπιτυχιών τής έργατικής τάξης είναι ή διεθνιστική ένότητα, ή συμμαχία μέ όλες τίς επαναστατικές δυνάμεις. Ό μ.-λ. είναι ή ένιαία διεθνιστική βάση τής στρατηγικής καί τής ταχτικής τής ταξικής πάλης τού προλεταριάτου καί οί μορφές της είναι ποικίλες, καθορίζονται άπό τίς συγκεκριμένες ιστορικές έσωτερικές καί έξωτερικές συνθήκες τών διάφορων χωρών. Βασική άρχή τού μ.-λ. άποτελει ή άδιάρρηκτη σύνδεση τής έπαναστατικής θεωρίας μέ τό επαναστατικό κίνημα. Ή έργατική τάξη στό μ.-λ. βρίσκει τό ιδεολογικό της όπλο, τήν καθοδήγησή γιά τή μεταμόρφωση τής κοινωνίας. Ανώτατο κριτήριο τής ορθότητας τής μ.-λ. διδασκαλίας, σύμφωνα μέ τόν ορισμό τού Λένιν, είναι ή άντιστοιχία της μέ τό πραγματικό προτσές τής κοινωνικής έξέλιξης. Τό νέο στάδιο στήν άνάπτυξη τού μ.-λ. συνδέεται μέ τή δράση τού Λένιν πού πλούτισε καί τά τρία συστατικά μέρη του στίς συνθήκες τής έποχής τού ιμπεριαλισμού καί τών προλεταριακών επαναστάσεων, τής οίκοδόμησηςτούσοσιαλισμού. ΌΛένινγενίκευσε τίς νεώτερες επιτεύξεις τής έπιστήμης, άνάπτυξετή μαρξιστική διαλεκτική, τήν εφάρμοσε στίς καινούργιες συνθήκες τής κοινωνικής ζωής. Διατύπωσε τή διδασκαλία γιά τόν ιμπεριαλισμό σάν άνώτατο καί τελευταίο στάδιο τού καπιταλισμού. Επεξεργάστηκε τή διδασκαλία γιά τό κόμμα τής έργατικής τάξης σάν άνώτερη μορφή οργάνωσής της, τό άγροτικό καί τό έθνικό ζήτημα. Ανάπτυξε έπίσης τή θεωρία τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καί κατάληξε στό σπουδαιότατο συμπέρασμα γιά τή δυνατότητα νίκης τού σοσιαλισμού καί σέ μιά μόνο χώρα. Ό Λένιν καθοδήγησε τήν πρώτη στόν κόσμο νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση καί καθόρισε τίς γενικές κατευθυντήριες γραμμές οργάνωσης όλων τών τομέων τής κοινωνικής ζωής σέ σοσιαλιστικές άρχές. Ό μ.-λ. άναπτύσσεται στό σύγχρονο στάδιο, δίνει τή γενίκευση τής πείρας τής σοσιαλιστικής καί κομμουνιστικής οικοδόμησης, άποκαλύπτει τίς νομοτέλειες τής έξέλιξης τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, δείχνει τό χαρακτήρα τού σύγχρονου καπιταλισμού, καθορίζει τίς προοπτικές τού διεθνούς έπαναοτατικού έργατικού κινήματος καί τού έθνικοαπελευθερωτικού άγώνα, τίς μορφές περάσματος τών διάφορων χωρών στό σοσιαλισμό. Δείχνει τούς δρόμους καί τά μέσα έφαρμογής τής πολιτικής τής ειρηνικής συνύπαρξης τών δύο άντίθετων κοινωνικών συστημάτων καί τής έξασφάλισης τής ειρήνης. Ή ζωτικότητα τού μ.-λ. έπι6ε6αιώνεται άπό τίς επιτυχίες τών σοσιαλιστικών χωρών, τού έργατικού καί τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. μασονισμός. Ήθικοθρησκευτικό κίνημα. Εμφανίστηκε στίς άρχές τού 18ου αιώνα στήν Αγγλία καί διαδόθηκε σέ πολλές χώρες. Οι μασόνοι προσπαθούσαν νά δημιουργήσουν παγκόσμια μυστική οργάνωση μέ τόν ούτοπικό σκοπό τής ειρηνικής συνένωσης τής άνθρωπότητας σέ μιά θρησκευτική άδελφική ένωση.

170 !73 Σπουδαιότατο ρόλο ό μ. έπαιξε τό 18ο αιώνα καί στίς άρχές τού 19ου. Μέ τό μ. συνδέονταν τόσο άντιδραστικά, όσο καί προοδευτικά κοινωνικά κινήματα. Στή δεκαετία τού οί μασόνοι σέ όλο τόν κόσμο υπολογίζονταν σέ 8 εκατομμύρια. μαχισμός (έμπειριοκριτικισμός). Ρεύμα υποκειμενικού ιδεαλισμού πού τό διατύπωσαν οί Ρ. ΆΒενάριους καί ό Ε. Μάχ. Μορφή θετικισμού πού έμφανίστηκε στά τέλη τού 19ου αιώνα καί στίςάρχέςτού20ού. Άφετηρίατούμ. είναι ή άποψη γιά τήν «καθαρή πείρα", πού ερμηνεύεται σάν τελική, «ούδέτερη" (ούτε ψυχική, ούτε φυσική) πραγματικότητα. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού μ. ό κόσμος είναι ένα «σύμπλεγμα αισθημάτων" καί σ' αύτόν δέν άποδίδονται οι φιλοσοφικές κατηγορίες (ύλη, πνεύμα, αιτιότητα κ.ά.). Ο μ. ερμήνευσε τή γνώση σάν μέσο βιολογικής προσαρμογής στό περι- Βάλλον, απαιτούσε άπό τή γνώση μόνο άπλότητα καί σκοπιμότητα (άρχή τής «οικονομίας τής σκέψης"). Τό καθήκον τής έπιστημονικής έρευνας άναγόταν στήν άπλή καταγραφή τών γεγονότων. Ο μ. διατεινόταν ότι είναι ή «φιλοσοφία τών φυσικών επιστημών τού 20ού αιώνα". Έδινε ίδεαλιστική ερμηνεία στίς νεώτερες άνακαλύψ εις τής φυσικής. Ο Λένιν στό έργο του Υλισμός κα/ έμπε;ρ<οκρ<τίκ<σμός έκανε αυστηρή κριτική κι άπόδειξε πόσο λαθεμένος καί άνεδαφικός είναι ό μαχισμός καί ό έμπειριοκριτικισμός. μεγάλες δυνάμεις. Όρος πού χρησιμοποιείται γιά τόν καθορισμό τών ισχυρότερων κρατών, τά όποια παίζουν ήγετικό ρόλο στό διεθνή στίβο. Μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο, μ.δ. θεωρούνται τά μόνιμα μέλη τού Συμθουλίου Άσφαλείαςτού OHE: ΕΣΣΔ, ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία καί Κίνα. μεγαλοκρατ<κός σωβινισμός. Ακραία μορφή εθνικισμού τών κυρίαρχων τάξεων καί ομάδων τών λεγάμενων «μεγάλων έθνών". Χαρακτηριστικό γνώρισμα τής πολιτικής καί τής ιδεολογίας τής ιμπεριαλιστικής άστικής τάξης καί τού φασισμού. Εκδηλώνεται στόν άποικισμό, στήν καθυπόταξη τών μικρών λαών στά πολυεθνικά κράτη, κλπ. μεθοδολογία. Διδασκαλία γιά τή δομή, τή λογική οργάνωση, γιά τίς μέθοδες καί τά μέσα δράσης. Μεθοδολογία τής έπιστήμης είναι ή διδασκαλία γιά τίς άρχές διατύπωσης, γιά τίς μορφές καί τούς τρόπους τής έπιστημονικής γνώσης. Ό διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός άποτελούν γενική μ. τής έπιστημονικής έρευνας. Ή μαρξιστική - λενινιστική μ. δέν είναι μόνο τό μέσο τής θεωρητικής γνώσης άλλά καί τής επαναστατικής μεταμόρφωσης τού κόσμου. μέθοδος (τρόπος έρευνας, θεωρία, διδασκαλία). Είναι ό τρόπος επίτευξης κάποιου σκοπού, λύσης ενός συγκεκριμένου προβλήματος. Τό σύνολο τών τρόπων καί ένεργειών γιά τή θεωρητική καί πρακτική γνώση τήςπραγματικότητας. Μέθοδος στή φιλοσοφία είναι ό τρόπος διατύπωσης καί θεμελίωσης συστήματος φιλοσοφικών γνώσεων. Ή ύλιστική διαλεκτική άποτελεί τή μέθοδο τής μαρξιστικής - λενινιστικής φιλοσοφίας. μενσεθίκίομός. Τό κύριο όπορτουνιστικό ρεφορμιστικό μικροαστικό ρεύμα στή ρωσική σοσιαλδημοκρατία. Ποικιλομορφία τού διεθνούς οπορτουνισμού. Διαμορφώθηκε στό 2ο Συνέδριο τοΰ ΡΣΔΕΚ (1903), όπου κατά τήν εκλογή τών κεντρικών οργάνων τού κόμματος οί άντίπαλοι τών λενινιστικών άρχών οικοδόμησης τού

171 μεσαία στρώματα Π4 μεσαία στρώματα κόμματος νέου τύττου έμειναν μειοψηφία. Ο μ. συνδέεται ιδεολογικά μέ τόν μπερνσταινισμό, τό «νόμιμο μαρξισμό" καί τόν «οικονομισμό". Ο μ. πρέσθευε ότι ή άστική τάξη είναι ή κύρια κινητήρια δύναμη τής άστικοδημοκρατικής έπανάστασης καί στήν έττοχή τού ιμπεριαλισμού, ότι ή άγροτιά είναι άντιδραστίκή τάξη. Τάχθηκε ένάντια στήν ήγεμονία τού προλεταριάτου. Αρνούνταν τή δυνατότητα μετεξέλιξης τής άστικοδημοκρατικής έπανάστασης σέ σοσιαλιστική. Καί άπαρνήθηκε τό επαναστατικό πρόγραμμα τού ΡΣΔΕΚ. Τό 1907 γέννησε τόλικ6ινταρίσμό. Προσπάθησε νά δημιουργήσει δικό του κόμμα ΡΣΔΕΚ. Επειδή όμως δέν ήταν ενιαίο ιδεολογικά, χωριζόταν διαρκώς σέ μικροομάδες (μιά άπ' αύτές ήταν ό τροτσκισμός). Στόν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ένα μέρος τών μενσεθίκων έγιναν σοσιαλσωθινιοτές. Τό 1917 ή άκροδεξιά πτέρυγα τού μ. ενώθηκε μέ τούς άστούς, ή άριστερή πτέρυγα έκλινε πρός τούς μπολσεθικους. Τό καλοκαίρι τού 1917 οϊ άρχηγοί τού μ. πέρασαν στό στρατόπεδο τής άντεπανάστασης. Μετά τήν Όκτωθριανή Επανάσταση πήραν μέρος στήν πάλη ένάντια στή σοθιετική εξουσία, έγιναν βοηθοί τών λευκοφρουρών. Τά ύπολείμματα τών οπαδών τού μ. συνέχισαν τήν άντισοδιετική τους δράση στό εξωτερικό. μεσαία στρώματα. Είναι τό σύνολο τών τάξεων καί κοινωνικών ομάδων πού κατέχουν ένδιάμεση θέση άνάμεσα στίς δυό βασικές τάξεις, στούς δυό πόλους τής άνταγωνιστικής κοινωνίας. Στόν καπιταλισμό είναι οι τάξεις καί ομάδες πού βρίσκονται μεταξύ όστικήςτάξης καί προλεταριάτου. Ό Μάρξ τονίζει ότι στόν καπιταλισμό σημειώνεται μιά μόνιμη αύξηση τών μεσαίων στρωμάτων τά όποια στέκονται στό κέντρο άνάμεσα στούς έργάτες άπό τό ένα μέρος, τούς καπιταλιστές καί τούς γαιοκτήμονες άπό τό άλλο. Τά μ.σ. άποτελούν ένα σύνολο διαφορετικών μεταξύ τους ομάδων πού ή καθεμιά άπ' αύτές κατέχει ιδιόμορφη ένδιάμεση θέση άνάμεσα στήν άστική καί τήν έργατική τάξη. Ή μικροαστική τάξη τής πόλης καί τού χωριού (οι βιοτέχνες καί οί έπαγγελματίες, οί μικροέμποροι, οί κάτοχοι μικρών έπιχειρήσεων, οί μικροί καί μεσαίοι άγρότες καί ό φέρμερ) έχει άτομική ιδιοκτησία όπως οι καπιταλιστές και όμως όπως καί οί έργάτες είναι εργαζόμενη, ζεί κυρίως μέτήδική της έργασία καί όχι μέ τήν έκμετάλλευση. Η διανόηση καί οί ύπάλληλοι (ή πλειοψ ηφία τους) άντιθετα άπό τούς καπιταλιστές και τούς μικροαστούς δέν έχουν ιδιοκτησία, είναι εργαζόμενοι μισθωτοί. Ή πλειοψ ηφία τών υπαλλήλων δέν παράγει υπεραξία όπως οί έργάτες, άλλά ζούν μέ τό εισόδημα, κατέχουν ιδιόμορφη θέση στόν κοινωνικό καταμερισμό έργασίας, συνδέονται μέ τήν πνευματική εργασία. Ή άστική τάξη προσπαθεί νά τούς χρησιμοποιεί ένάντια στό προλεταριάτο. Στίςαυνθήκεςτού καπιταλισμού τά μ.σ. διαθρώνονται συμπληρώνοντας καί τις δυό βασικές τάξεις. Χάρη σέ μιά τέτια ένδιάμεση θέση τά μ.σ. μπορούν νά είναι σύμμαχοι καί τών δυό άντίθετων βασικών τάξεων τού καπιταλισμού. Στήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό ή έργατική τάξη θεωρεί τά μ.σ. πραγματικούς είτε δυνάμει συμμάχους. Γιά τήν έπεξεργασια σωστής στρατηγικής καί τακτικής άπέναντι σ' αύτά τά στρώματα πρωταρχική σημασία έχει ή άντικειμενική τάση εξέλιξης τού καθενός άπό τά μ.σ., ή έκτίμηση τού ειδικού βάρους τού καθενός άπ' αύτά στήν κοινωνία καί στό άπελευθερωτικό κίνημα. Μέ τή διάλυση τής άστικής τάίης τή μεταμόρφωση τής άγροτιάς σέ σο-

172 ,κέσα παραγωγές!75 σιαλιστίκή ταίη έργαζομένων τών κολχόζ καί τών συνεταιρισμών, μέ τή δημιουργία τής σοσιαλιστικής διανόησης καί τών υπαλλήλων, δηλαδή, μέ τήν ολοκλήρωση τής μίτά6ασης άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό εδραιώνεται ή ενιαία σοσιαλιστική κοινωνία στήν όποια δέν υπάρχουν μ.σ. γιατί δέν υπάρχουν καί οι βασικές άντίθετες τάξεις άνάμεσα στις όποιες βρίσκονται τά μ.σ. Ή έργατική τάίη, ή εργαζόμενη άγροτιά καί ή διανόηση άποτελούν τήν εσωτερική ένιαία κοινωνική δομή τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. μέσα παραγωγής. Τό σύνολο τών (έμπράγματων) υλικών στοιχείων πού είναι άπαραίτητα γιά τή διαδικασία τής παραγωγής, έκτός άπό τό προσωπικό στοιχείο τής παραγωγής, δηλαδή τούς εργάτες. Τά μ.π., δηλαδή τά άντικείμενα τής φύσης καί τά έργαλεΐα έργασίας πού μέ τή βοήθειά τους οι άνθρωποι μεταμορφώνουν τή φύση, χωρίς τόν άνθρωπο, άπό μόνα τους, δέν μπορούν νά δημιουργήσουν καμιά νέα κοινωνία. Τά μ.π. αποτελούνται άπό: α) Τό άντικείμενο έργασίας καί τίς πρώτες ύλες, δηλαδή τά άντικείμενα τής φύσης πού ύπόκείνται σέ μιά ορισμένη επίδραση τού άνθρώπου. β) Τά έργαλεΐα έργασίας, δηλαδή τό σύνολο όλων τών υλικών στοιχείων, τά όπο!α χρησιμοποιεί ό άνθρωπος γιά νά έπιδράσει στό άντίκείμενο έργασίας (έργαλεΐα παραγωγής, κτίρια, μέσα συγκοινωνίας, άποθήκες κ.ά.). Απ' όλα τά μέσα έργασίας μεγαλύτερη σημασία γιά τήν άνάπτυξη τής παραγωγής καί τής κοινωνίας έχουν τά εργαλεία παραγωγής, πού ό Μάρξ ονόμασε «οστέινο καί μυϊκό σύστημα παραγωγής". Τά έργαλεΐα παραγωγής πού μέ τή βοήθειά τους ό άνθρωπος αύξάνει τίς φυσικές του δυνάμεις άποτελούν τό μέτρο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνατοτήτων του, τό μέτρο έξέλιξης τών κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων καί, επομένως, τό δείχτη τών σχέσεων παραγωγής στίς όποιες πραγματοποιείται ή έργασία. μεσίανίσμός. Η πίστη, γιά τόν έρχομό κάποιου μεσία. Στόν ιουδαϊσμό καί στό χριστιανισμό καλλιεργείται ή ιδέα καί πιστεύεται ότι ό μεσίας στέλνεται άπό τό θεό σάν «σωτήραςκ καί έχει άποστολή νά έγκαταοτήσει «στούς αιώνας" τή βασιλεία του. Στήν Αρχαιότητα καί τό Μεσαίωνα οί άρχηγοί τών λαϊκών κινημάτων μερικές φορές άνακήρυχναν τόν εαυτό τους μεσία. Στίς μουσουλμανικές χώρες τό μεσία τόν λένε μάγδη. μεταρρύθμιση. Βλ. λ. ρεφόρμα. μεταφυσική. 1. Φιλοσοφική διδασκαλία γ<ά τίς υπεραισθητές άρχές τού είναι (άρχές πού είναι άπρόσιτες στήν πείρα). Ο όρος άνάγετα) στήν ονομασία πού έδοσε ό Ανδρόνικος Ρόδιος τόν 1ο αιώνα π.χ. στό έργο τού Αριστοτέλη Μετά τά φυσίκά γιά τίς πηγές τού είναι, τίς όποιες γνωρίζει ό άνθρωπος διαμέσου τού νού. 2. Αντίθετη στή διαλεκτική φιλοσοφία μέθοδος πού θεωρεί ότι τά φαινόμενα είναι άναλλοίωτα, δέν άλληλεξαρτώνται, άρνείτα) ότι οί έσωτερίκές άντίθέσείς εινα) ή πηγή έξέλιξης τών πραγμάτων, άρνεϊταί τίς ποιοτικές άλλαγές τών πραγμάτων δεχόμενη μόνο τίς ποσοτικές άλλαγές κλπ. μέτρο. 1. Φιλοσοφική κατηγορία πού εκφράζει τή διαλεκτική ενότητα ποσότητας καί ποιότητας τού άντίκειμένου. Δείχνει τά όρια πού πέρα άπ' αύτά οί ποσοτικές άλλαγές οδηγούν στίς ποιοτικές άλλαγές τού άντίκεψένου κι άντίστροφα.

173 !76 /^ίλτροαστίκ^ 2. Μέ τόν όρο μ. εννοούμε επίσης, τά μέσα μέτρησης, πού προορίζονται γιά τήν άναπαράσταση τών φυσικών μεγεθών. μηδενισμός. Μέ τήν εύρεία έννοια είναι ή άρνηση κάθε κανόνα καί άρχής, όλων τών νόμων καί τών παραδόσεων. Ό όρος «μηδενισμός" διαδόθηκε μετά τήν έκδοση τού μυθιστορήματος τού ί.σ. Τουργκένιεφ Πατέρες καί γ/οί (1862), στό όποιο ό όρος αύτός χρησιμοποιήθηκε γιά τό χαρακτηρισμό τού ήρωα τού έργου Μπαζάροφ. Οί άντιδραστικοί κύκλοι διάφορων κατευθύνσεων ονόμαζαν μηδενιστές όλους τούς επαναστάτες δημοκράτες, όλους όσους είχαν επαναστατικές διαθέσεις. Στήν πραγματικότητα όμως οι ρώσοι επαναστάτες δημοκράτες, άπορρίτττοντας τό φεουδαρχικό καί τό άστικό καθεστώς καί άρνούμενοι τήν ιδεολογία του, καλούσαν ταυτόχρονα στήν πάλη γιά ένα νέο κοινωνικό σύστημα, γιά τήν άπελευθέρωση τού λαού, γιά τά νέα δημοκρατικά ιδανικά. Σήμερα, μέ τόν όρο «μηδενισμός" έννοούν συνήθως τήν άρνηση τής πολιτικής κληρονομιάς τών προηγούμενων έποχών. Ό μηδενισμός είναι ξένος πρός τήν προλεταριακή ιδεολογία. μή καπιταλιστικός δρόμος ανάπτυξης. Επαναστατικό προτσές πού δημιουργεί προϋποθέσεις σοσιαλιστικής οικοδόμησης σέ συνθήκες οικονομικής καί κοινωνικής καθυστέρησης, πού χαρακτηρίζει πολλές πρώην α ποικιακές καί μισοαποικιακές χώρες. Δίνει τή δυνατότητα ε!τε νά παρακαμφθει, είτε νά περιοριστεί, άκόμα καί νά σταματήσει τό καπιταλιστικό στάδιο έξέλιξης. Ο μή καπιταλιστικός δρόμος άνάπτυξης προϋποθέτει τήν εφαρμογή κοινωνικοοικονομικών, άντιιμπεριαλιστικών καί άντιφεουδαρχικών μετασχηματισμών (έθνικοποίηση, άγροτικές μεταρρυθμίσεις, έλεγχος τού έξωτερικού έμπορίου κλπ.) άπότόέθνικό μέτωπο τών προοδευτικών επαναστατικών δυνάμεων (έργάτες, άγρότες, μικροαστούς, πατριωτικά σκεπτόμενους κύκλους τής έθνικής άστικής τάξης). Οί χώρες πού ακολουθούν τόν μή καπιταλιστικό δρόμο άνάπτυξης, έχουν ολόπλευρη υποστήριξη άπό τά σοσιαλιστικά κράτη. μηχανίκισμός. Μηχανιστική κοσμοθεωρητική άντίληψ η πού διατυπώθηκε καί διαδόθηκε τό 17-18ο αϊ. Ερμηνεύει τήν έξέλιξη τής φύσης καί τής κοινωνίας μέ τούς νόμους τής μηχανικής μορφής κίνησης τής ύλης. Πηγή τού μ. είναι ή άπολυτοποίηση τών νόμων τής μηχανικής, πού οδηγεί στή μεταφυσική εικόνα τού κόσμου. Στήν εύρύτερη έννοια ό μ. σημαίνει άναγωγή τής σύνθετης καί τής ποιοτικά ιδιότυπης μορφής κίνησης σέ μιά πιό άπλή μορφή (π.χ. τήν κοινωνική μορφή κίνησης στή βιολογική μορφή). μικροαστική τάξη. Είναι ή τάξη τών μικροίδιοκτητών τής πόλης και τού χωριού πού ζούν άποκλειστικά ή κυρίως άπό τή δουλιά τους (άγρότες, άγροκτηματίες, βιοτέχνες, έπαγγελματίες, μικρέμποροι κ.λπ.). Στόν καπιταλισμό ή μ.τ. είναι έκπρόσωπος τής μικρής έμπορευματικήςπαραγωγής πού έκτοπίζεται συνεχώς άπό τό μεγάλο κεφάλαιο έξαιτίας τής συγκέντρωσης καί συγκεντροποίησης τής παραγωγής καί τού κεφαλαίου. Ή μ.τ. είναι ή πιό άσταθής άπό οικονομική καί κοινωνική άποψη όμάδα πληθυσμού τών καπιταλιστικών χωρών. Ή διπλή κοινωνικοοικονομική φύση τού μικροαστού σάν ιδιοκτήτη καί έργαζόμενου καθορίζει τίς ταλαν-

174 /ΜκροχοίνωνίοΑογΜ!!77 tpyaw'gç Ttuom του ανάμεσα στήν άστική τάξη καί στό προλεταριάτο, στό πέρασμα άπό τόν άκραίο έπαναστατισμό ως τήν υπσοτήριίη τών πιό αντιδραστικών δυνάμεων. Ή έργαπκή τάξη στήν πάλη γιά τή δημοκραπα και τό σοσιαλισμό φροντίζει νά δημιουργήσει ουμμαχία μέ τή μ.τ. Στή μεταδοτική περίοδο άπό τόν καπιταλισμό ατό σοσιαλισμό ή μ.τ. προαελκύεται στό προτσές οικοδόμησης τής νέας κοινωνίας, μετά τήν κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας (βλ. λ. μεσαία στρώματα). μικροκοίνωνίολογία. Είναι τμήμα τής κοινωνιολογίας πού έχε) αντικείμενο μελέτηςτή δομή καί τή λειτουργίατών μικρών κοινωνικών ομάδων (π.χ. οικογένεια, παραγωγική όμάδα, τάξη τού σχολείου, αθλητική όμάδα, όμάδα φίλων κλπ ). Ή μ. εμφανίστηκε στή δεκαετία τού σάν μιά άπό τις κατευθύνσεις τής άοτικής κοινωνιολογίας. Αύτό ήταν άποτέλεσμα τής επίδρασης τής φιλοσοφίας τού νεοθετικισμού, προκλήθηκε επίσης άπό τό πρακτικά προθλήματα τής άστικής κοινωνίας (π.χ. τήν άνάγκη λύσης τής σύγκρουσης άνάμεσα στίς τάξεις, στις φυλές, στά έθνη). Ή μ. έχει άμεση σχέση μέ τήν κοινωνική ψυχολογία καί διάφορες κατευθύνσεις: κοινωνικομετρική (σχολή Μορένο), «ομαδική δυναμική* (σχολή Λέ- 8tv), κοινωνιολογική (σχολή Μεγιό). Οί έκπρόσωποι τής μ. θέτουν σάν σκοπό διαμέσου τής αποκάλυψης τών νομοτελειών τής δομής καί τής λειτουργίας τών μικροομάδων τού πληθυσμού νά έπεξεργαοτούν ένα ύποφερτό μοντέλο διεύθυνσης τής κοινωνικής συμπεριφοράς τών άνθρώπων στά διάφορα επίπεδα, μειώνοντας στό ελάχιστο τίς αντιθέσεις άνάμεσά τους. Μιά τέτια προσπάθεια μεταφοράς τών συμπερασμάτων άπό τή μελέτη μιας μικρής ομάδας σ' όλη τήν κοινωνία είναι λαθεμένη. Αίτια τού λάθους αύτού είναι τό ότι οί άστοί κοινωνιολόγοι άπολυτοποιούν τήν ίδεαλιστική άποψη ότι οί ψυολογικοι παράγοντες παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στήν άνάλυση τών κοινωνικών φαινομένων. μιλιταρισμός. Πολιτική αύξησης τής στρατιωτικής δύναμης καί προετοιμασίας γιά κατακτητικούς πολέμους. Τήν πολιτική αΰτή εφαρμόζουν τά καπιταλιστικά κράτη. Ο μιλιταρισμός οδηγεί στήν έγκαθίδρυση τής κυριαρχίας τών στρατιωτικών καί στήν υποταγή όλης τής πολιτικής, τής οικονομίας καί τού πολιτισμού τής χώρας ατούς ιμπεριαλιστικούς πολεμικούς σκοπούς. Ό μιλιταρισμός στόν τομέα τής παραγωγής εκφράζεται στήν αύξηση τών προϊόντων τής πολεμικής βιομηχανίας καί τών κλάδων πού τήν έξυπηρετούν, άκόμα καί στόν άπόλυτο περιορισμό τής μή πολεμικής βιομηχανίας. Ή άπότομη επιδείνωση τής θέσης τών εργαζομένων τών καπιταλιστικών χωρών, ή αύξηση τών φόρων, ή μείωση τού πραγματικού μεροκάματου, ή μείωση τής αγοραστικής ικανότητας τού πληθυσμού και ή συνεχής μείωση τής χωρητικότητας τής καπιταλιστικής αγοράς, είναι συνέπειες τού μιλιταρισμού τής οικονομίας. Όλ' αύτά οδηγούν άναπόφευκτα στήν ένταση όλων τών άντιθέσεων τού καπιταλισμού. μισθός έργασίας. 1. Στήν καπιταλιστική κοινωνία ε!ναι ή έκφραση σέ χρήμα τής άξίας, ή τιμή τής έργατικής δύναμης. Ό μ.έ. πού πληρώνει ό καπιταλιστής στόν έργάτη είναι πολύ κάτω άπό τήν άξια πού δημιουργεί μέ τήν εργασία του ό εργάτης. Ή άποζημίωση τής άξίας τής έργατικής δύναμης μέ τή μορφή τού μ.έ. κρύδει τό χωρι

175 //ί εργασία!78 ^ονοπώαία καπ<ταα<στίκά σμό τής εργάσιμης μέρας σέ άναγκαία και πρόσθετη, σέ πληρωμένη καί άπλήρωτη εργασία. Έτσι, ό μ.έ. στόν καπιταλισμό καλύπτει τήν εκμετάλλευση τών εργατών άπό τόν καπιταλιστή. 2. Ό μ.έ. στό σοσιαλισμό δέν εκφράζει τή σχέση άνάμεσα στούς εκμεταλλευτές καί τούς εκμεταλλευόμενους, άλλά τή σχέση άνάμεσα στήν κοινωνία στό σύνολό της στό πρόσωπο τού κράτους καί τούς ξεχωριστούς εργάτες. Ό μ.έ. στήν ΕΣΣΔ π.χ. είναι ή χρηματική μορφή κατανομής άνάλογα μέ τήν ποσότητα καί τήν ποιότητα τής εργασίας πού καταναλώθηκε, έκείνου τοϋ μέρους τοϋ έθνικού εισοδήματος πού προορίζεται γιά τήν προσωπική χρήση τών εργατών καί ύπαλλήλων. Η αϋξηοη τού μ.έ. έξαρτάται άπό τήν αύξηση τής παραγωγικότηταςτήςέργασίας. Ταυτόχρονα ή αύξηση τής παραγωγικότητας τής εργασίας πρέπει διαρκώς καί συστηματικά νά ύπερδαίνει τήν αύξηση τοϋ μισθοϋ εργασίας. μισθωτή εργασία. Στόν καπιταλισμό είναι ή έργασία τών έργατών τής καπιταλιστικής παραγωγής πού στερούνται μέσων παραγωγής καί είναι ύποχρεωμένοι νά πωλούν τήν έργατική τους δύναμη καί νά δημιουγοϋν τήν υπεραξία πού τήν ιδιοποιούνται οί καπιταλιστές, κάτοχοι τών μέσων παραγωγής. Στό σοσιαλισμό ή μίσθωση τής έργατικής δύναμης άποτελει μορφή πραγματοποίησης τού δικαιώματος τοϋ άνθρώπου γιά έργασία. Είναι ή σχεδιασμένη ένταξη τών εργαζομένων στό προτσές τής κοινωνικής άναπαραγωγής. μοιρολατρεία. Θρησκευτική φιλοσοφική διδασκαλία πού προπαγανδίζει τό άναπότρεπτο τής μοίρας, ότι δηλαδή τό κάθε γεγονός είναι μοιραία άναπόφευκτο, γιατί ό άνθρωπος δέν έχει τή δύναμη νά τό άποτρέψει. Τή βάση τής μοιρολατρείας σάν θρησκευτικής διδασκαλίας άποτελει ή «θεία πρόνοια», κατά τήν όποια όλα δήθεν τά γεγονότα πού διαδραματίζονται στόν κόσμο, στή φύση καί οτήν κοινωνία προκαθορίζονται άπό τό θεό. Ή μοιρολατρεία στήν πολιτική, άρνούμενη τό δραστήριο ρόλο τών τάξεων καί τών κομμάτων στά ιστορικά γεγονότα, όδηγει οτήν παθητικότητα καί τήν άδράνεια, άποτελεί τή βάση τών άντιδραστικών, όπορτουνιστικών θεωριών τοϋ αύθόρμητου, τής φυσικής πορείας τού έργατικού κινήματος. Ό μαρξισμός - λενινισμός άπορρίπτει τίς μοιρολατρικές άπόψ εις, ύποοτηρίζει ότι γιά τήν πραγματοποίηση τής προοδευτικής έξέλιξης τής κοινωνίας είναι άναγκαία καί σκόπιμη ή πάλη τών προοδευτικών κοινωνικών δυνάμεων. μονισμός. Φιλοσοφική διδασκαλία πού παραδέχεται μία άρχή σάν βάση όλου τοϋ ύπαρκτού κόσμου. Υπάρχουν δύο ε!δη μονισμού. Ο υλιστικός καί ό ίδεαλιστικός. Ο ύλισμός θεωρεί τήν ϋλη άρχή καί θεμέλιο τοϋ κόσμου. Ο ιδεαλισμός θεωρεί άρχή όλων τών φαινομένων τό πνεύμα, τήν ιδέα. Ή πιό συνεπής κατεύθυνση τοϋ ίδεαλιστικού μονισμού είναι ή φιλοσοφία τοϋ Χέγκελ. Ό διαλεκτικός υλισμός έκφράζει τόν επιστημονικό καί συνεπώς τόν υλιστικό μονισμό, εχει σάν άφετηρία του τήν άποψη ότι όλος ό κόσμος είναι ϋλικός, ότι όλα τά φαινόμενα τού κόσμου άποτελούν διάφορα ε!δη τής κινούμενης ύλης. μονοπώλια καπιταλιστικά. Οίκονομι κές ενώσεις πού πραγματοποιο ϋν τόν έλεγχο στίς άγορές μέ τή συγκέντρω

176 ^QtWt(oAtCtK!% Τ ί^!79 ^igévti ση τών υλικών καί χρηματικών μέσων, τού επιστημονικού, τεχνικού δυναμικού μέ σκοπό τήν εξαγωγή μονοπωλιακού κέρδους. Καθορίζουν τίς μονοπωλιακές τιμές έπιδρώντας στή διαμόρφωση τών αναλογιών τής αναπαραγωγής. Τά καπιταλιστικά μονοπώλια εμφανίστηκαν στή βάση τής συγκέντρωσης τής- παραγωγής καί τού κεφαλαίου, μέ τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό ιμπεριαλιστικό στάδιο έξέλιξης. Βασικές μορφές μ.κ. είναι τά καρτέλ, τά συνδικάτα, τά τράστ, τά κοντσέρν. μονοπωλιακή τφή. Είναι ή τιμή τών έμπορευμάτων πού έξασφαλίζει στά καπιταλιστικά μονοπώλια τό υπερκέρδος. Διακρίνονται οί υψηλές μονοπωλιακές τιμές μέ τίς όποιες τά μονοπώλια πωλοϋν τά εμπορεύματα καί οι χαμηλές μονοπωλιακές τιμές μέ τίς όποιες άγοράζουν τίς πρώτες ύλες καί τά ύλικά. μονοπωλιακό κέρδος. Μορφή έσόδων καί σκοπός τής δράσης τού μονοπωλιακού κεφαλαίου. Αποτέλεσμα τής έκμετάλλευσης τής έργατικής τάξης άπό τό κεφάλαιο, καθώς καί άνακατανομή πρός όφελος τών μονοπωλίων ένός μέρους τών έσόδων τής μικρής καί μεσαίας άστικής τάξης, τών μικρών έμπορευματοπαραγωγών, τής έκμετάλλευσης τών άναπτυσσόμενων χωρών. Ή ιδιοποίηση τού μ.κ. έξασφαλίζεται μέ τό μηχανισμό τών μονοπωλιακών υψηλών καί χαμηλών τιμών (βλ. λ. κέρδος). μονοπώλιο. 1. Είναι τό άποκλειστικό (μονοπωλιακό) δικαίωμα οέ κάποια σφαίρα δράσης τού κράτους, τής οργάνωσης, τής φίρμας κλπ. (π.χ. μονοπώλιο εξωτερικού εμπορίου). 2. Τά μονοπώλια σάν οικονομικές ενώσεις έμφανίζονται μέ τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στόν ιμπεριαλισμό. Ή εμφάνισή τους είναι άποτέλεσμα τής δράσης τού νόμου τής συγκέντρωσης καί ουγκεντροποίησης τού κεφαλαίου καί τής παραγωγής πού άντικατέστηοε τόν ελεύθερο συναγωνισμό τού προμονοπωλιακού καπιταλισμού. Στήν άντικατάσταση αύτή βρίσκεται ή ούσία τού ιμπεριαλισμού. Άνάμεσα στις διάφορες χώρες τού καπιταλισμού υπάρχουν διαφορές στίς μορφές τών μονοπωλίων ή στό χρόνο εμφάνισής τους, ή γέννησή τους, όμως, άπό τή συγκέντρωση τής παραγωγής, είναι νομοτέλεια γιά όλες τις χώρες τού σύγχρονου καπιταλισμού. Τά μονοπώλια κατέχουν διευθυντικές θέσεις στήν οικονομία τών καπιταλιστικών χωρών (βλ. λ. μονοπώλια καπιταλιστικά). μοντερνισμός. 1. Γενικόςόρισμόςτών κατευθύνσεων τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας στό τέλος τού 19ου καί στίς άρχές τού 20ού αί. (κυθισμός, σουρεαλισμός, φουτουρισμός, έξπρεσιονισμός, άφηρημένη τέχνη κλπ ), πού έκφράζουν τήν κρίση τού άστικού πολιτισμού. Τόν μ. τόν χαρακτηρίζει ή άπόσπααη άπό τίς παραδόσεις τού ρεαλισμού. 2. Κατεύθυνση στήν καθολική εκκλησία στό τέλος τοϋ 19ου αί. καί τίς άρχές τοϋ 20οϋ αι. πού έπιδίωκε τήν άνανέωση τής θρησκευτικής διδασκαλίας, τήν «προσαρμογή" της στή σύγχρονη έπιστημονική καί φιλοσοφική σκέψη. Τήν καταδίκασεόπάπας τό μόντους βιθέντ) (modus vivendi). Διπλωματικός όρος πού σημαίνει προσωρινή συνήθως βραχυπρόθεσμη συμφωνία, ή όποια κλείνεται στις περιπτώσεις πού ύπάρχουν τέτιες

177 μορφές ]80 ^.'οτίκίσ^ός συνθήκες, πού δέν επιτρέπουν τήν έπίτευξη μακροπρόθεσμης συμφωνίας. μορφές κοινωνικής συνείδησης. Είναι οί διάφορες μορφές άντανάκλασής στή συνείδηση τών ανθραπτών τού άντικειμενικού κόσμου καί τού κοινωνικού είναι στή βάση τού όποιου οί μ.κ.σ. εμφανίζονται στό προτσές τής πρακτικής δράσης. Ή κοινωνική συνείδηση ύπάρχει καί εκδηλώνεται μέ τίς μορφές τής πολιτικής ιδεολογίας, τού δικαίου, τής ήθικής, τής θρησκείας, τής επιστήμης, τής τέχνης, τής φιλοσοφίας. Σέ άντίθεση άπό τήν άμεση άντανάκλαση τής πραγματικότητας στήν κοινή συνείδηση οί μ.κ.σ. είναι πιό συστηματοποιημένη συνείδηση πού περνάει διαμέσου τής θεωρητικής σκέψης. Οί μ.κ.σ. ξεχωρίζουν μεταξύ τους άπό τό αντικείμενο καί τή μορφή άντανάκλασής άπό τήν κοινωνική λειτουργία καί τήν ιδιομορφία τών νόμων έξέλιξης. Ο πλούτος καί ή πολυπλοκότητα τού άντικειμενικού κόσμου δημιουργεί δυνατότητα έμφάνισης τών διαφόρων μ.κ.σ. Ή ιδιομορφία τών αιτημάτων τής κοινωνίας πού γεννούν τίς μ.κ.σ. προσδιορίζει καί τό συγκεκριμένο ιστορικό ρόλο πού παίζουν στή ζωή καί τήν έξέλιξη τής κοινωνίας. μορφή (φόρμα). 1. Ή εξωτερική περιγραφή, ή εξωτερική όψη, οί έξωτερί: κές γραμμές τού άντικειμένου. 2. Ή έξωτερική έκφραση κάποιου περιεχομένου (βλ. λ. περιεχόμενο καί μορφή). 3. Τό σύνολο τών μεθόδων καί τών παραστατικών μέσων τού καλλιτεχνικού έργου (π.χ. μέ μορφή στίχων). μπλανκισμός. Πολιτικό ρεύμα πού συνδέεται μέ τό όνομα τού Λ.Ο. Μπλανκί. Στήν πλατιά, τήν καθιερωμένη έννσιά του σημαίνει τίς απόψεις τών οπαδών τής σεχταριστικής τακτικής στό έπαναστατικό κίνημα, πού θεωρούν ότι άκόμα καί όταν δέν ύπάρχει επαναστατική κατάσταση μιά μικρή ομάδα συνωμοτών πού δέ συνδέεται μέ τήν επαναστατική τάξη μπορεί νά πραγματοποιήσει νικηφόρα έξέγερση. μυθολογία. 1. Τό σύνολο τών μύθων, τών άφηγήσεων γιά τούς θεούς, τούς ήρωες, τούς δαίμονες, τά πνεύματα κλπ. πού έκφράζουν τίς φανταστικές παραστάσεις τών άνθρώπων στήν προταξική κοινωνία γιά τόν κόσμο, τή φύση καί τήν άνθρώπινη ύπαρξη. Οί πιό γνωστές είναι οί μορφές τής μ. τής Αρχαίας Ελλάδας, τών Αρχαίων Ινδιών κλπ. 2. Επιστήμη πού μελετάει τούς μύθους, τήν έμφάνιση, τό περιεχόμενο καί τή διάδοσή τους. μυστίκίσμός. Διδασκαλίες καί ψυχικές διαθέσεις πού ξεκινούν άπό τήν άποψη ότι ή άντικειμενική πραγματικότητα είναι άπρόσιτη στό νού τού άνθρώπου καί γνωρίζεται μόνο μέ τή διαίσθηση (ενόραση). Σάν φιλοσοφική διδασκαλία άποτελεί ποικιλομορφία τής ένορασιακής φιλοσοφίας (ΐντουιτι6ισμσύ) καί τού ιρασιοναλισμού.

178 Ν ναζιστής. Συνοπτική ονομασία τοϋ μέλους του φασιστικού κόμματος τής Γερμανίας, τό όποιο οί χιτλερικοί γιά νά έξαπατήσουν τό λαό τό ονόμασαν Εθνικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας. Βλ. καί λ. φασισμός. ναροντνικίομός. ιδεολογία καί κίνημα διανοουμένων στό άστικοδημοκρατικό στάδιο τής απελευθερωτικής πάλης στή Ρωσία ( ). Εξέφραζε τά συμφέροντα τών άγροτών. Τασσόταν ένάντια στή δουλοπαροικία καί τήν άνάπτυξη τοϋ καπιταλισμού στή Ρωσία, ύπέρ τής άνατροπής τής άπολυταρχίας μέ τήν άγροτική έπανάσταση. Ό ν. ήταν μιά άπό τίς μορφές τού ούτοπικοϋ σοσιαλισμού, πού ισχυριζόταν ότι τό πέρασμα στή σοσιαλιστική κοινωνία είναι δυνατό μόνο διαμέσου τής άγροτικής κοινότητας. Στίς άρχές τής δεκαετίας τού υπήρχαν δύο ρεύματα ν. τό επαναστατικό καί τό φιλελεύθερο. Άρχηγοί τού ν. ήταν οί Χέρτσεν καί Τσερνισέφκι, θεωρητικοί του οί Μπακούνιν, Λαθρόφ, Τκατσιόφ. Βασικές οργανώσεις τών ναρόντνικων ήταν: Ζεμιλιά ϊ βόλια (Γή καί ελευθερία), Τσιόρνι περεντέλ (μαύρη άναδιανομή), Ναρόντναγια βόλια (Λαϊκή ελευθερία). Στά τέλη τού 19ου αιώνα ό Πλεχάνοφ, ό Λένιν καί οί ρώσοι μαρξιστές σύντριψαν ιδεολογικά τό ναροντνικισμό. νεοθωμίσμός. Είναι ή πιό διαδομένη σήμερα φιλοσοφική θεωρία οτόν καθολικισμό. Πηγή του είναι ή διδασκαλία τού Θωμά τού Άκινάτη, πού ό πάπας Λέων ΧΗί άνακήρυξε τό 1879 σάν μοναδικά άληθινή φιλοσοφία. Είναι τό σύγχρονο στάδιο έξέλιξης τοϋ θωμισμού. Ο ν. είναι εύρύτατα διαδομένος στήν Ιταλία, τήν Ισπανία, τή Γαλλία, τό Βέλγιο, τήν ΟΔ Γερμανίας, τίς ΗΠΑ καί τίς χώρες τής Λατινικής Αμερικής. νεορεαλκψός. 1. Ίδεαλιστική κατεύθυνση στήν άστική φιλοσοφία τού 20ού αιώνα. Τίς βασικές ϊδές τοϋ ν. διατύπωσαν οι Μούρ καί Ράσελ. Στίς ΗΠΑ ανάπτυξαν τό ν. σέ ειδική θεωρία οί Πέρν, Μοντεγκιού, Χόλτ, Μάρθιν, Πίτκιν κ.ά. Οί νεορεαλιστές διατύπωσαν τή θέση ότι τό πράγμα πού γνωρίζουμε άποτελεί άμεσο «δεδομένο" στή συνείδηση, θέση πού όδηγεϊ στή διάλυση τού έξωτερικοϋ κόσμου μέσα στή νόηση, στίς έννοιες. Ο ν. στηρίζεται στήν ίδεαλιστική θεωρία, ότι βάση τής κοσμογονίας είναι ή άλματική έξέλιξη στήν όποια ή έμφάνιση νέας, ανώτερης ποιότητας τού κόσμου καθορίζεται άπό δυνάμεις τής ιδέας (ιδανικά). 2. Κατεύθυνση στόν ιταλικό κινηματογράφο στά μέσα τού 20ού αιώνα, πού διαμορφώθηκε στήν πάλη γιά μιά άντιφασιστική δημοκρατική εθνική τέχνη. Υπεράσπιζε τήν ιδέα τής κοινωνικής δικαιοσύνης καί τής διατήρησης τής άξιοπρέπειας τοϋ άπλοϋ

179 fô % M Î!82 άνθρώπου στήν καπιταλιστική κοινωνία. Τά κινηματογραφικά έργα στηρίζονταν σέ πραγματικά γεγονότα, τά όποια φωτογραφίζονταν άπό μή έπαγγελματίες. Κύριοι έκπρόσωποί του στόν κινηματογράφο είναι οί Τσέζαρε Ζεθατίνι, Βισκόντι, Βιτόριο ντέσίκα, ΝτέΣάντις, στή φιλολογία οί Λέ8ι, Ντέ Φίλιππο κ.ά. Ό ν. άσκησε Οο8αρή επίδραση στήν έξέλιξη τού ιταλικού κινηματογράφου καθώς καί στήν έξέλιξη τού προοδευτικού κινηματογράφου άλλων χωρών. νόημα. Ιδέα, ιδεατό περιεχόμενο, ούσία, τελικός σκοπός (άξία) κάποιου πράγματος, γεγονότος, φαινομένου κλπ. (νόημα τής ζωής, νόημα τής ιστορίας κλπ.). Ολοκληρωμένο, άκέραιο περιεχόμενο κάποιας έκφρασης πού δέν περιορίζεται στίς σημασίες τών μερών καί τών στοιχείων πού τό άπαρτίζουν, τό ίδιο όμως καθορίζει αύτές τίς σημασίες (π.χ. τό νόημα τού καλλιτεχνικού έργου κλπ.). Στή λογική καί σέ μιά σειρά περιπτώσεις στή γλωσσολογία τό ν. ταυτίζεται μέ τή σημασία. νόημα τής ζωής. Οσκοπόςτήςίωής, τό νόημά της, ή άποστολή της, έρμηνεύονται διαφορετικά άπό τούς έκπροσώπους διαφόρων τάξεων καί σέ διάφορους καιρούς. Αύτό βρήκε τήν έκφρασή του στήν έξέλιξη σειράς κατευθύνσεων τής προμαρξισπκής ηθικής πού έθλεπαν τόν ν. τής ζ. στήν ευτυχία (εύδαιμονισμός), στήν άπόλαυση (ήδονισμός), στήν άγαθοεργίας (στοϊκισμός) κλπ. Ή πιό διαδομένη θρησκευτική διδασκαλία έχει τήν τάση νά δόσει στή ζωή τού άνθρώπου κάποιο εισαγόμενο άπέξω καί καθορισμένο άπό τό θεό νόημα, πού συνίσταται στήν προετοιμασία γιά τή μεταθανάτια ύπαρξη, όπου πραγματοποιείται ή άνταμοιδή γιά όσα έπραξε ό άνθρωπος. Ή έπιστήμη άποδείχνοντας ότι δέν υπάρχει κόσμος στό επέκεινα έκτός τού φυσικού κόσμου πού ύπάρχει άντικειμενικό, άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση, μάς πείθει ότι ή ζωή τού άνθρώπου δέν έχει κανένα νόημα τό όποιο είσάγεται σ' αύτήν άπέξω. Ή ζωή εχει γιά τούς άνθρώπους εκείνο τό νόημα τό όποιο τής δίνουν οι ίδιοι. Τό ρεαλιστικό ν. τής ζ. γιά τόν άνθρωπο μπορεί νά είναι μόνο γήινοκαίόχι μυστικιστικό.τόν.τής ζ. τών άνθρώπων συνίσταται στή χρησιμοποίηση τών δυνάμεων καί τών ικανοτήτων τους γιά τήν επίτευξη τών σκοπών πού θέτει ή ίδια ή ζωή καί πού θέτουν οί ίδιοι οι άνθρωποι γιά τήν ικανοποίηση τών διαφόρων άναγκών τής ζωής. Στίς συνθήκες τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας όπου τά συμφέροντα ενός άνθρώπου άντιπαρατίθενται στά συμφέροντα τών άλλων, όπου κυριαρχεί ή άδικία, ή καταπίεση και ή φτώχεια είναι άδύνατο νά ικανοποιηθούν οί άνάγκες τής ζωής τών άνθρώπων. Ο μαρξισμός-λενινισμός άποκαλύπτει τούς άντικειμενικούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης, άποδείχνει ότι οί έργαζόμενοι μπορούν νά άπαλλαγούν άπό όλα τά είδη καταπίεσης καί έκμετάλλευσης μέ τήν ταξική πάλη, τήν επαναστατική άνατροπή τού έκμεταλλευτικού συστήματος κα! τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού. Ο κομμουνισμός μέ τήν άταξική κοινωνία, τή σχεδιασμένη παραγωγή καί τή γιγάντια άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων θά δόσει τή δυνατότητα νά πραγματοποιηθεί ή άρχή κάπό τόν καθένα άνάλογα μέ τις ίκανότητές του στόν καθένα σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του". νόηση. Είναι τό προϊόν του έγκεφάλου πού είναι ύλη οργανωμένη κατά

180 183 ιδιόμορφο τρόπο, ενεργητικό προτσές άντανάκλασης τού άντικειμενικού κόσμου στίς έννοιες, στις κρίσεις, στίς θεωρίες κλπ. Ανώτατο στάδιο τής άνθρώπίνης γνώσης. Δίνει τή δυνατότητα ν' άποκτήσουμε γνώση γιά τέΐια άντικείμενα, ιδιότητες καί σχέσεις τού άντικειμενικοΰ κόσμου πού δέν μπορούν νά γίνουν άμεσα άντιληπτές στό στάδιο τής αισθησιακής γνώσης. Ή ν. τού άνθρώπου έχει κοινωνικοίστορίκό χαρακτήρα καί είναι άδιάρρηκτα συναρτημένη μέ τήν πρακτική δράση τού άνθρώπου. Τίς μορφές καί τούς νόμους τής ν. μελετάει ή λογική, τούς μηχανισμούς ροής τους ή ψ υχολογία καί νευροφυσιολογία. Ή κυθερνητική άναλύει τή ν. σέ σχέση μέ τά καθήκοντα μοντελοποίησης μερικών νοητικών διαδικασιών. νόμιμος μαρξισμός Αστική διαστρέθλωση τού μαρξισμού πού έμφανίστηκε στά μέσα τής τελευταίας δεκαετίας τού 19ου αιώνα στούς κύκλους τής φιλελεύθερης αστικής διανόησης καί άποπειράθηκε νά ύποτάξει τό εργατικό κίνημα στήν άστική τάξη. Οί εκπρόσωποι αύτοϋ τού ρεύματος δημοσίευσαν τά άρθρα τους σέ νόμιμες έφημερίδες καί περιοδικά, τά οποία έττέτρεψε ή τσαρική κυδέρνηση. Εκπρόσωποι τού ν.μ. ήταν οί Π. Στρού- 8ε, Μ. Τουγκάν - Μπαρανόφσκί, Σ. Μπουλγκάκοφ, Ν. Μπερντιάγεφ κ.ά. Αυτοί άπέρριψαν άπό τή διδασκαλία τού μαρξισμού τό βασικό, δηλαδή τή διδασκαλία γιά τήν προλεταριακή έπανάσταση καί τή δικτατορία τού προλεταριάτου. Ό Αένιν έκανε αύοτηρή κριτική στό ν.μ., ξεσκέπαζε τή φιλελεύθερη άστική ούσία του, ταυτόχρονα όμως θεωρούσε ότι στήν πάλη ένάνπα στούς ναρόντνίκους μπορούσε νά γίνε) προσωρινή συμφωνία. Αργότερα ό ν.μ. πέρασε άνοιχτά στό στρατόπεδο τής αντεπανάστασης. νομιναλισμός. Κατεύθυνση τής σχολαστικής φιλοσοφίας τού μεσαίωνα πού, σέ άντίθεση μέ τό ρεαλισμό, άρνούνταν τήν πραγματική ύπαρξη τών γενικών έννοιών, τίς θεωρούσε άπλά ονομασίες, γλωσσικά σήματα, πού έχουν σχέση μέ ένα πλήθος όμοιων ξεχωριστών πραγμάτων (π.χ. τό τελευταίο, τό αυστηρό), είτε καθαρά νοητικούς σχηματισμούς πού ύπάρχουν στό μυαλό τού άνθρώπου. Ο ν. εμφανίστηκε τόν 11-12ο αιώνα καί άναπτυχθηκε ιδιαίτερα τό 14ο - 15ο αιώνα. Ό Λένιν είδε ότι στήν πάλη άνάμεσα στούς νομιναλιστές καί τούς ρεαλιστές ύπάρχει μιά άναλογία μέ τήν πάλη άνάμεσα στούς ύλιστές καί τούς ιδεαλιστές. νομισματική μεταρρύθμιση. Κρατικό νομοθετικό μέτρο πού άποσκοπει στήν έδραίωση τού νομισματικού συστήματος τής χώρας. Στήν πορεία τής ν.μ. άττοσύρονται άπό τήν κυκλοφορία τά ύποτιμημένα χαρτονομίσματα καί έκδίδονται νέα, άλλάζει ή νομισματική μονάδα είτε τό περιεχόμενό της σέ χρυσό, πραγματοποιείται πέρασμα άπό ένα νομισματικό σύστημα σέ άλλο. νομισματικό σόστημα. Μορφή όργά νωσης τής κυκλοφορίας τού χρήματος τής χώρας πού καθορίζεται άπό τό κράτος. Τό κράτος καθορίζει τή μονάδα τού χρήματος (δολλάρ)ο, δραχμή κλπ.),τήνκλίμακατώντιμών, τά είδη χαρτονομίσματος στήν κυκλοφορία καί τή σειρά έκδοσής τους, τό χαρακτήρα εξασφάλισης τού χρήματος, τήν τιμή τού έθνίκού συναλλάγματος κλττ. Στίς σύγχρονες καπιταλιστικές χώρες δρούν άσταθή ν.σ., κυκλοφορούν χαρτονομίσματα μέ τραπεζικά γραμμάτια. Στίς σοσιαλιστικές χώρες τό κράτος καθορίζει τό περιεχόμενο τού χρυσού

181 W/KM XOitWVtMÿç!84 στίς μονάδες τού νομίσματος καί ρυθμίζει τακτικά τήν τιμή του εθνικού συναλλάγματος. Τό χρήμα έχει σταθερή εγγύηση χρυσού καί εμπορεύματος, οί σφαίρες τών πληρωμών τοίς μετρητοίς καί μή είναι αύστηρά όριοθετημένες. νόμο< κοινωνικής εξέλιξης. Είναι οί πιό γενικές, ουσιώδεις καί έπαναλαμ6ανόμενες συναρτήσεις καί σχέσεις πού υπάρχουν στό φαινομενικό χάος τών κοινωνικών φαινομένων, σχέσεις πού πρώτοι στήν ιστορία άποκάλυψαν οί Μάρξ καί Ενγκελς. Άν στή φύση δρούν τυφλές δυνάμεις καί οι γενικοί νόμοι έμφανίζονται μέ τήν άλληλοεπίδραση αύτών τών δυνάμεων, στήν κοινωνία δρούν άνθρωποι πού έχουν συνείδηση καί οί ν.κ.έ. εκδηλώνονται μέ τή σκόπιμη δράση τών άνθρώπων. Ωστόσο καί οϊ νόμοι έξέλιξης τής κοινωνίας καί οί νόμοι τής φύσης έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, δηλαδή ύπάρχουν καί δρούν άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση τών άνθρώπων. Ο ιστορικός υλισμός άποκάλυψε τό γενικό νόμο έξέλιξης τής κοινωνίας πού ή ούσία του εκφράζεται στή διατύπωση: τό κοινωνικό είναι καθορίζει τήν κοινωνική συνείδηση. Αντικειμενικός έπίσης είναι ό νόμος τής άντιοτοιχίας τών σχέσεων παραγωγής στό έπίπεδο καί τό χαρακτήρα άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων. Στήν ταξική άνταγωνιστική κοινωνία άντικειμενικός νόμος έξέλιξής της είναι ό ταξικός άγώνας πού σέ ένα στάδιο εξέλιξής του οδηγεί στήν έπαναστατική άλλαγή ένός συστήματος άπό ένα άλλο. Ό μαρξισμός-λενινισμός άφού άποκάλυψε τούς αντικειμενικούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης έδειξε τίς άντιθέσεις τοϋ καπιταλισμού καί τό άναπόφευκτσ τής κατάργησής του καί τής νίκης τού κομμουνισμού. νόμο< τής φύσης. Είναι οί αντικειμενικοί γενικοί, ουσιώδεις, σταθεροί δεσμοί καί σχέσεις άνάμεσα στάάντικείμενα καί τά φαινόμενα πού καθορίζουν τήν άναγκαία ροή τού φυσικού προτσές καθώς καί τή γνωστή έπαναληπτικότητα τών γεγονότων σ' αύτές ή έκεινες τις συνθήκες. Ή σωστή άντίληψ η τών ν. τής φ. έχει τεράστια γνωστικήοημασία. Ήέπιστήμημέτίςπειραματικές καί τίς θεωρητικές της μέθοδες έρευνας συντελεί στή γνώση τών ν. τής φ. Σέ σχέση μ ' αύτό οί νόμοι τής επιστήμης δέν είναι τίποτε άλλο άπό τή σωστή καί έλεγμένη άπό τήν πράξη άντανάκλαση καί διατύπωση τών άντικειμενικών ν. τής φ. πού δέν έξαρτώνται άπό τή θέληση καί τή συνείδηση τών άνθρώπων. Κάθε βήμα στήν έξέλιξη τής επιστήμης συνδέεται μέ τήν έξακρίθωση νέων άγνωστων ν. τής φ. Οί ν. τής φ. άπό μόνοι τους έξω άπό τήν έπίδραση τής κοινωνίας στερούνται συνειδητής σκόπιμης δράσης γιατί ή φύση δέν έχει έσκεμμένους σκοπούς. Ή τελεολογία παραδεχόμενη τή σκοπιμότητα στήν έξέλιξη τής φύσης ύπηρετεί τή θρησκεία. Συνειδητοί σκοποί καί καθήκοντα έχουν θέση μόνο στήν κοινωνία όπου δρούν οί άνθρωποι πού γνωρίζουν τούς νόμους τής φύσης καί τής κοινωνίας γιά νά τίς μεταμορφώνουν. Μιά άπό τίς βασικές διαφορές στή δράση τών ν. τής φ. καί τών νόμων τής κοινωνικής έξέλιξης είναι ή ύπαρξη σκοπών καί συνειδητής δράσης γιά την έπίτευξή τους στήν κοινωνία. νόμος. Εσωτερική ούσιώδης σύνδεση τών φαινομένων πού καθορίζει τήν άναγκαία καί νομοτελειακή τους έξέλιξη. Ο ν. έκφράζει μιά ορισμένη τάξη (σειρά) τής αίτιακής, άναγκαίας καί σταθερής συνάρτησης άνάμεσα στά φαινόμενα είτε άνάμεσα στίς ιδιότητες τών υλικών άντικειμένων, τίς ούσιαστικές σχέσεις, οι όποιες έπαναλαμθάνονται καί σύμφωνα μέ τίς

182 !85 οποίί ς ή αλλαγή αύτών τών φαινομένων προκαλώ μ<ά έντελώς καθορισμένη αλλαγή άλλων. Ή έννοια ν. είναι παρόμοια μέ τήν έννοια ούσία, που είναι τό άθροισμα τών βαθύτατων συνδέσεων καί προτσές ττού καθορίζουν τά κυριότερα διακριτικά γνωρίσματα καί τίς τάσεις έξέλιξης τών άντικειμένων. Ή γνώση τού ν. προϋποθέτει τό πέρασμα άπό τό φαινόμενο στήν ούσία κι αύτό γίνεται πάντα μέ τήν άφηρημένη νόηση, μέ τήν άφαίρεση άπό πολλά άτομικά καί έπουσιώδη γνωρίσματα τών φαινομένων. Υπάρχουν τρεις βασικές ομάδες ν : α) οί ειδικοί ή μερικοί, β) οί γενικοί γιά μεγάλες ομάδες φαινομένων, γ) οί γενικοί ή καθολικοί γιά όλα τά φαινόμενα. Οί πρώτοι εκφράζουν τίς σχέσεις άνάμεσα σέ συγκεκριμένα ειδικά φαινόμενα, είτε άνάμεσα σέ άτομικές ιδιότητες τής ύλης. Αύτοί οί νόμοι έχουν έναν άκριθή ποσοτικό καί ποιοτικό προσδιορισμό καί μπορούν νά εκφραστούν μέ τή μέθοδο τής συνάρτησης είτε άλλη μαθηματική μέθοδο. Οί δεύτεροι έμφανίζονταί σ' ένα άρκετά εύρύ φάσμα συνθηκών καί χαρακτηρίζουν τίς σχέσεις άνάμεσα στίς γενικές ιδιότητες μεγάλων συνόλων άντικειμένων καί φαινομένων (π.χ. οί νόμοι διατήρησης τής μάζας, τού ήλεκτρικού φορτίου στή φυσική, ό νόμος τής φυσικής επιλογής στή βιολογία κ.ά.). Οι ν. αύτοί μπορούν επίσης νά έκφραστούν μέ τή μέθοδο τής συνάρτησης. Οί τρίτοι είναι οι βασικές διαλεκτικές νομοτέλειες τού κόσμου, πού εκφράζουν τίς σχέσεις άνάμεσα στίς γενικές ιδιότητες καί τίς τάσεις εξέλιξης τής ϋλης πού υπάρχουν παντού. Αύτοί οί ν. δέν έχουν συγκεκριμένη μορφή συνάρτησης καί δέν εκφράζονται μέ μαθηματικές μεθόδους, γιατί δέν περιορίζονται μέ κάποιες σταθερές παραμέτρους, μέ καθορισμένες συνθήκες είτε μέ ειδικές ομάδες άντικειμένων, άλλά έμφανίζονταί σάν γενικές (καθολικές) άρχές κάθε ύπαρξης, σάν κάτι γενικό πού έκδηλώνεται σέ πολλούς νόμους τής πρώτης καί τής δεύτερης ομάδας. Όμως τά όρια, ή διαφορά, άνάμεσα σ' αύτούς τούς νόμους, είναι συμδατική, εύκινητη. Στούς μερικούς, ειδικούς νόμους εκδηλώνεται ή ένέργεια τών γενικών ν. κι οί τελευταίοι γνωρίζονται μέ τή γενίκευση τών συγκεκριμένων φαινομένων καθώς καί τών μερικών νόμων. Οί νόμοι διακρίνονται έπίσης καί μέ τό ότι ορισμένοι άπό αύτούς δρούν διαφοροποιημένα στό χρόνο. Δρούν κατά τέτιο τρόπο ώστε τ' άποτελέσματα πού προκύπτουν πραγματοποιούνται σ' ένα άρκετά μικρό χρονικό διάστημα, ένώ άλλοι ένεργούν ολοκληρωτικά, δηλαδή τά άποτελέσματα πού προκύπτουν άπ' αύτούς δέν πραγματοποιούνται στήν κάθε δοσμένη στιγμή, άλλά στή διάρκεια μεγάλου χρονικού διαστήματος, είτε κατά τήν ολοκληρωμένη άλλαγή τοϋ συστήματος. Τέτιοι είναι π.χ. οί ν. πού έχουν στατικό χαρακτήρα. Ή πραγματοποίηση τών ν. έξαρτάται άπό τήν ϋπαρξη τών άντίστοιχων συνθηκών. Ή δημιουργία τών συνθηκών εξασφαλίζει τή μετατροπή τών άποτελεσμάτων (συνεπειών) πού πηγάζουν άπό τό ν. άπό τή σφαίρα τού δυνατού στή σφαίρα τοϋ πραγματικού. Στήν κοινωνία ή πραγματοποίηση τών ν. προϋποθέτει τή δράση τών άνθρώπων πού είναι ικανοί συνειδητά ή μή νά δημιουργούν ή νά περιορίζουν τις συνθήκες δράσης τού ν. Οί άνθρωποι όμως μόνοι τους δέ δημιουργούν τούς ν. άλλά περιορίζουν ή διευρύνουν τή σφαίρα δράσης τους άνάλογα μέ τίς άπαιτήσεις καί τά ένδιαφέροντά τους. Ένώ οί ν. υπάρχουν, άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση τών άνθρώπων, σάν έκφραση διευθετημένων σχέσεων άνάμεσα στίς

183 νό/κ)ς άνί(κψίρ%!86 νό/λ?? άντίσιοίχία? ιδιότητες τών σωμάτων είτε στίς διάφορες τάσεις εξέλιξης. Μέ τόν όρο νόμος, έδώ δέν έννοείται ό κανόνας τού δικαίου, είτε ή γραπτή βούληση τής πολιτείας πού συντάσσει ό νομοθέτης στή συγκεκριμένη κοινωνία, άλλά οί άντικειμενίκοί νόμοι τού κόσμου πού εκφράζουν τίς έσωτερικές σχέσεις τών πραγμάτων καί δρουν έξω καί άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση καί τή βούληση τών άνθρώπων. νόμος ανισομερής οικονομικής καί πολπικής ανάπτυξης τοϋ καπιταλισμού. Αντικειμενικός νόμος άνάπτυξης τού μονοπωλιακού καπιταλισμού πού άποκάλυψ ε ό Λένιν. Σύμφωνα μέ τό νόμο αύτό στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού πραγματοποιείται μιά άλματική οικονομική καί πολιτική άνάπτυξη τών καπιταλιστικών χωρών, ένίσχυση τών θέσεων στήν παγκόσμια άγορά ορισμένων χωρών σέ βάρος άλλων, γεγονός πού οδηγεί στήν περιοδική άναδιανομή τού κόσμου καί τήν άλλαγή τών σφαιρών επιρροής, στήν κήρυξη κατακτητικών πολέμων καί τήν όξυνση τής πάλης άνάμεσα στίς ιμπεριαλιστικές χώρες. Ή άνισόμερη άνάπτυξη τής καπιταλιστικής οικονομίας, τό κυνηγητό τού υπερκέρδους καί ή άναρχία τής παραγωγής άποτελούν ιδιότητα τού καπιταλιστικού συστήματος πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία καί τήν έκμετάλλευση καί ύπάρχει οέ όλα τά στάδια άνάπτυξης τού καπιταλισμού. Στό στάδιο όμως τοϋ ιμπεριαλισμού παίρνει άλματίκό χαρακτήρα. Ή άνάλυση τής δράσης αύτού τού νόμου έδοαε στόν Λένιν τή δυνατότητα νά καταλήξει στό συμπέρασμα γιά τή δυνατότητα τής νίκης τού σοσιαλισμού στήν άρχή σέ μερικές είτε άκόμα καί σέ μία ξεχωριστή χώρα τοϋ καπιταλισμού. Ή νίκη τής Μεγάλης Οκτωθριανής Σοσιαλιστικής Ε πανάστασης στή Ρωσία άποτελεΐ λαμπρή έπιθεθαίωση τής λενινιστικής θεωρίας. Ο νόμος τής άνισόμερης οικονομικής καί πολιτικής άνάπτυξης τών καπιταλιστικών χωρών δρά καί σήμερα. Τό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα ωρίμασε γιά τή σοσιαλιστική επανάσταση. Ωστόσο ή σοσιαλιστική επανάσταση στήν κάθε χώρα ώριμάζε< σάν άποτέλεσμα τών εσωτερικών συνθηκών. Αύτές οί συνθήκες διαφέρουν έξαιτίας τής άνισόμερης οικονομικής καί πολιτικής άνάπτυξης τών καπιταλιστικών χωρών καί τής ίδιομορφίαςτών ιστορικών καί άλλων παραγόντων. Σημαντικότατο στοιχείο τής μαρξιστικής λενινιστικής στρατηγικής καί ταχτικής άποτελεί ό υπολογισμός τής δράσης αύτού τού νόμου καί ή μελέτη τών συγκεκριμένων έκδηλώσεων τής δράσης αυτής. νόμος άντίστοίχίας τών σχέσεων παραγωγής μέ τό χαρακτήρα τών παρα γωγ<κών δυνάμεων. Αντικειμενικός οικονομικός νόμος πού καθορίζει τήν αλληλεπίδραση τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών σχέσεων παραγωγής σέ όλες τίς κοινωνίες, τόν όποιο άνακάλυψ ε ό Μάρξ. Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι τό καθοριστικό, τό πιό επαναστατικό κ< εύκίνητο στοιχείο τής παραγωγής. Δίαρκώς άναπτύσσονται ένώ οι σχέσεις παραγωγής είναι στοιχείο πίό σταθερό. Γι' αύτό σ' ένα ορισμένο στάδιο άνάπτυξης τής κοινωνίας έμφανίζετα) άντίθεση άνάμεσα στίς νέες παραγωγικές δυνάμεις καί τίς παλιές σχέσεις παραγωγής, οι όποιες άργά ή γρήγορα πρέπε) νά έρθουν σέ άντιστοιχία μέ τό επίπεδο καί τό χαρακτήρα τών νέων παραγωγικών δυνάμεων. Στήν κοινωνία πού είναι χωρισμένη σέ άνταγωνιστικές τάξεις ή άντίθεση αύτή φτάνει πάντα στή σύγκρουση καί λύνεται μέ τήν κοινωνική επανάσταση.

184 vôpoç <5pv)?<y% ôpwyo!??!87 yômoç /ίετατροπ^ί Στό σοσιαλισμό oi σχέσεις παραγωγής, χάρη στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής ιδιοκτησίας, αντιστοιχούν οτό σύνολό τους στήν κατάσταση τών παραγωγικών δυνάμεων, δημιουργούν έδαφος γιά γρήγορη ανάπτυξη, χωρίς κρίσεις. Ωστόσο καί στό σοσιαλισμό εμφανίζονται άντιθέσεις άνάμεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καί ορισμένες πλευρές τών σχέσεων παραγωγής. Επειδή όμως κυριαρχεί ή κοινωνική ιδιοκτησία καί δέν ΰπάρχουν άνταγωνιστικές τάξεις οι άντιθέσεις αύτές δέ φτάνουν στή σύγκρουση. Δημιουργείται δυνατότητα νά έπισημανθούν οϊ άντιθέσεις αύτές έγκαιρα καί νά παρθούν μέτρα γιά τό ξεπέρασμά τους μέ τήν τελειοποίηση τών σχέσεων παραγωγής. Ο νόμος αύτός δίνει τό κλειδί γιά τήν κατανόηση τής νομοτέλειας τής άλλαγής τών κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών. νόμος άρνησης τής άρνησης. Ενας άπό τούς βασικούς νόμους τής διαλεκτικής, πού χαρακτηρίζει τήν κατεύθυνση, τή μορφή καί τό άποτέλεσμα τού προτσές έξέλιξης, τήν ενότητα τού βαθμιαίου καί τής κληρονομικότητας στήν έξέλιξη, τήν εμφάνιση τού νέου καί τή σχετική έπαναληπτικότητα μερικών στοιχείων τού παλιού. Σύμφωνα μέ τό ν.ά τής ά. ή έξέλιξη πραγματοποιείται μέσω κύκλων πού ό καθένας άποτελειται άπό τρία στάδια: Αρχική κατάσταση τού άντικειμένου, μετατροπή στό άντίθετό του (άρνηση) καί μετατροπή τού άντίθετου στό άντίθετό του (άρνηση τής άρνησης). Ή μορφή τού προτσές έξέλιξης μοιάζει μέ τή σπείρα: ό κάθε κύκλος άποτελει ένα δακτύλιο στήν έξέλιξη καί ή ίδια ή σπείρα στήν άλυσίδα τών κύκλων. Ή δράση τού νόμου αποκαλύπτεται ολοκληρωτικά μόνο, όταν ή άνάπτυξη τού αντικειμένου φτάσε) στήν πλήρη, τή σχετικά τελική της μορφή. Στό κάθε ξεχωριστό στάδιο ό νόμος έκδηλώνεται συνήθως σάν κατεύθυνση τής έξέλιξης. νόμος ενότητας καί πάλης τών αντιθέτων. Είναι ένας άπό τούς βασικούς νόμους τής διαλεκτικής. Αποκαλύπτει τήν πηγή τής αύτοκίνησης καί τής έξέλιξης τού άντικεψενικού κόσμου καί τής γνώσης. Σύμφωνα μέτό νόμο αύτό τή βάση κάθε ανάπτυξης άποτελει ή άντίθεση, ή πάλη καί ή άλληλεπίδραση τών άντίθετων πλευρών καί τάσεων, πού άλληλοαποκλείουν καί ταυτόχρονα άποτελούν μιά έσωτερική ενότητα καί άλληλοδιείσδυση. Ή ένότητα τών άντιθέτων έχει σχετικό χαρακτήρα, ή πάλη μεταξύ τους είναι απόλυτη. Ή ένότητα σημειώνει τό αρχικό στάδιο έξέλιξης τής άντίθεσης (τήν άμεση ένότητα τών άντιθέτων, τήν άπομόνωσή τους), ή πάλη άπο καλύπτει τό άνώτατο στάδιο έξέλιξης τής άντίθεσης, τό άκραίο όριο όξυνσής της, τή λύση τής άντίθεσης, πού οδηγεί στόν ποιοτικό μετασχηματισμό τού άντικειμένου, στήν έμφάνιση τής νέας άντίθεσης. Ο νόμος αύτός έχει άντικειμενικό καί καθολικό χαρακτήρα, ή δράση του έκδηλώνεται στή φύση, τήν κοινωνία καί τή διαδικασία τής γνώσης. Ό Λένιν χαρακτήρισε τό νόμο αύτό ψυχή τής ύλιστικής διαλεκτικής. νόμος μετατροπής τών ποσοτικών άλλαγών σέ ποιοτικές. Είναι ένας άπό τούς βασικούς νόμους τής διαλεκτικής. Σύμφωνα μέ τό νόμο αύτό, ή άλλαγή τής ποιότητας τού άντικειμένου πραγματοποιείται όταν ή συσσώρευση τών ποσοτικών άλλαγών φτάνει σ' ένα ορισμένο όριο. Ο νόμος μετατροπής (περάσματος) τών ποσοτικών άλλαγών σέ ποιοτικές έχει άντικει-

185 ) 'ό ί< ο ; f jy Ô Î Î W M f i 'Î / ; ά ί'ά.ύ Γ ί'ίί; ;!88 )Oi<OrfÂffM μενικό καί καθολικό χαρακτήρα, άποκαλύπτει τό γενικό μηχανισμό τής έξέλιξης. Οι ποσοτικές άλλαγές τού άντικειμένου μόλις φτάσουν ένα ορισμένο όριο μεγέθους (δηλαδή, τά όρια του μέτρου) οδηγούν στήν άναδιοργάνωση τής δομής του. Αποτέλεσμα αύτού τού προτσές είναι ή διαμόρφωση ποιοτικά νέου συστήματος μέ τούς δικούς του νόμους συγκρότησης καί άνάπτυξης. Οί ποσοτικές καί ποιοτικές άλλαγές καθορίζουν άμοιβαία ή μιά τήν άλλη. Ο νόμος καθορίζει καί τήν άντίθετη εξάρτηση : οί ποιοτικές άλλαγές οδηγούν σέ ποσοτικές άλλαγές. Τό προτσές τής μετατροπής είναι ταυτόχρονα καί άσυνεχές καί συνεχές. Ή άσυνέχεια έκδηλώνεται μέτή μορφή ποιοτικού άλματος, ή συνέχεια μέ τή μορφή ποσοτικών άλλαγών. νόμος σχεδιασμένης άνάπτυξης τής λαϊκής οικονομίας. Οικονομικός νόμος τού σοσιαλισμού, πού έκφράζει τήν άντικειμενική άνάγκη σχεδιασμένης οργάνωσης τής λαϊκής οικονομίας στό σύνολό της, δηλαδή, τή συνειδητή, συγκεντρωτική, ρύθμιση τής παραγωγής στό σύνολο τής οικονομίας μέ σκοπό τήν εξασφάλιση στούς διάφορους κλάδους παραγωγής καί τίς σφαίρες τής σοσιαλιστικής οικονομίας. Ο νόμος αύτός δρά μόνο στή σοσιαλιστική κοινωνία, όπου ή εξουσία είναι στά χέρια τών έργαζομένων καί κυριαρχεί ή κοινωνική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Τό σοσιαλιστικό κράτος στά πλαίσια ολόκληρης τής έπικράτειας κατανέμει τά ύλικά, τά έργατικά καί χρηματικά μέσα άνάμεσα στίς διάφορες σφαίρες δράσης καί Τούς κλάδους τής λαϊκής οικονομίας. Ή τέτια κατανομή έξασφαλίζει τόν πιό εύνοϊκό καί πιό συμφερτικό συσχετισμό άνάμεσα στά διάφορα είδη οικονομικής δραστηριότητας, σημαίνει άναλσγική άνάπτυξη τών κλάδων τήςσοσιαλιστικήςοίκονομιας. Οσχεδιασμός τής οικονομικής άνάπτυξης είναι τό βασικό πλεονέκτημα τού σοσιαλισμού. Εξασφαλίζει τήν πιό ορθολογική χρησιμοποίηση τών κοινωνικών έργατικών, υλικών καί χρηματικών πόρων, άποκλείει τό ένδεχόμενο τών οικονομικών κρίσεων ύπερπαραγωγής, τήν άνεργία καί άλλες μορφές καταστροφής τών κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων, πού είναι άναπόφευκτη στόν καπιταλισμό. Οσο περισσότερο ό άνθρωπος θά κατακτάει τίς δυνάμεις τής φύσης, όσο θά συγχωνεύονται οί δύο μορφές ιδιοκτησίας σέ μιά παλλαϊκή, όσο θά σταθεροποιούνται καί θά βαθαίνουν οι οικονομικές σχέσεις άνάμεσα στά κράτη τού σοσιαλιστικού συστήματος θ' άναπτύοσεται καί θά διευρύνεται ή σφαίρα σχεδιοποίησης τής λαϊκής οικονομίας. νόμος τής άξίας. Οικονομικός νόμος τής έμπορευματικής παραγωγής πού ρυθμίζει τήν άνταλλαγή έμπορευμάτων άντίστοιχα μέ τήν κοινωνική τους άξία, δηλαδή σύμφωνα μέ τήν ποσότητα τής κοινωνικά άναγκαίας έργασίας, ή όποια άναλώθηκε γιά τήν παραγωγή τους. Ο ν. τής ά. είναι ό αύτόματος ρυθμιστής τής κοινωνικής παραγωγής. Οι τιμές τών έμπορευμάτων μέ τήν έττίδραση τής ζήτησης και τής προσφοράς κυμαίνονται αύθόρμητα γύρω άπό τήν άξία τους (τιμές παραγωγής). Στόν ιμπεριαλισμό ό ν. τής ά. δρά μέσω τού μηχανισμού τών μονοπωλιακών τιμών. Στό σοσιαλισμό ό ν. τής ά. λειτουργεί στό σύστημα τών οικονομικών νόμων καί εφαρμόζεται συνειδητά καί σχεδιασμένα άπό τήν κοινωνία. νομοτέλαα. Σύνολο νόμων πού δέν έκ-

186 !89 VTtTCp^ÎV tc ^Ô Ç δηλώνονται πάντα φανερά στή δράση κάποιου ξεχωριστού νόμου. Μέ τόν όρο νομοτέλεια έννοούμε τό ξετύλιγμα ορισμένων προτσές ή καταστάσεων πού πραγματοποιούνται σύμφωνα μέ τούς εγγενείς νόμους τους. Άνάλογα μέ τό άν ύπάρχει νομοτελειακή συνάρτηση άνάμεσα στά ειδικά καί τά γενικά φαινόμενα διακρίνουμε νόμους στατικούς καί δυναμικούς. Ο στατικός νόμος χαρακτηρίζει μιά νομοτελειακή συνάρτηση πού εκφράζεται σ' ένα πλήθος συμπτώσεων μέσα σ' ένα μαζικό φαινόμενο σάν σύνολο κι έτσι δίνει τή δυνατότητα νά βγάλουμε συμπέρασμα γιά τό μέσο όρο συμπεριφοράς ένός μερικού φαινομένου στή δοσμένη συνάρτηση. Στατικούς νόμους βρίσκουμε π.χ. στή μοριακή φυσική, στήν κδαντομηχανική άλλά και σέ κοινωνιολογικούς κλάδους. Π.χ. νομοτέλεια κοινωνική είναι ή ούσιαστική άλληλουχία (συνάρτηση) τών φαινομένων τής κοινωνικής ζωής, είτε τών σταδίων τού ιστορικού προτσές, ή όποία ύπάρχει άντικειμενικά καί επαναλαμβάνεται. Οί κοινωνικές νομοτέλειες πού ή δράση τους εκδηλώνεται μέτή μορφή κατευθύνσεων τής έξέλιξης καθορίζουν τή βασική γραμμή έξέλιξης τής κοινωνίας χωρίς νά προκαθορίζουν ένα πλήθος τυχαίων γεγονότων καί παρεκκλίσεων, μέ τά όποια ή αναγκαιότητα άνοίγει τό δρόμο της. Ή γνώση τών κοινωνικών νομοτελειών δίνει τή δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής τους οτή δράση τών άνθρώπων. Ή γνώση τών κοινωνικών νομοτελειών στις συνθήκες τού σοσιαλισμού άποτελεί τή βάση γιά νά επεξεργάζεται τό Κομμουνιστικό Κόμμα έπιστημονικά θεμελιωμένη πολιτική, νά μπορεϊ νά προβλέπει τις κοινωνικές έξελίξεις. νόρμα (καθοδηγητίκή άρχή, κανόνας). 1. Νομιμοποιημένος θεσμός, κατάσταση πού θεωρείται ύποχρεωτική, οργάνωση είτε ρύθμιση κάποιου πράγματος (π.χ. νόρμα δικαίου). 2. Καθορισμένο μέτρο, ποσοστό π.χ. τής άποδοτικότητας, δηλαδή ή ποσότητα κάποιου προϊόντος, πού πρέπει νά παραχθεί στή μονάδα τού χρόνου. νότα (διακοίνωση, δήλωση). Επίσημο διπλωματικό έγγραφο μέ τό όποιο διατυπώνονται διάφορα σοβαρά ζητήματα, που άφορούν τίς σχέσεις μεταξύ τών κρατών. ντέ ytoùpt (λατιν. de jure). Νόμιμα, δικάιωματικά, τυπικά (σέ άντίθεση μέ τό ντέ φάκτο). ντετερμη^σμός. Φιλοσοφική διδασκαλία πού άναγνωρίζει τήν ύπαρξη τής αντικειμενικής νομοτελειακής άλληλουχίας καί τού αίτιακού προσδιορισμού όλων τών φαινομένων. Ο ντ. άντιπαρατίθεται στόν ιντετερμινισμό, πού άρνείται τόν καθολικό χαρακτήρα τής αιτιότητας. Ό συνεπής ντετερμινισμός παραδέχεται τόν άντικειμενίκό χαρακτήρα τής αιτιότητας καί γι' αύτό διαφέρει άπό τίς ψευτοντετερμινιστικές άπόψεις πού στά λόγια παραδέχονται τόν καθολικό χαρακτή ρα τής αιτιότητας ένώ στήν πράξη τήν άπορρίπτουν, άρνούμενοι τόν άντικειμενικό της χαρακτήρα. Ό συνεπής ντ. διαφέρει καί άπότόν μηχανιστικό ντ., ό όποιος άπολυτοποιει τή μορφή τής αιτιότητας, γεγονός πού όδηγει στήν ταύτιση τής αιτιότητας καί τής άναγκαιότητας καί στήν άρνηση τού άντικειμενικού χαρακτήρα τού τυχαίου. Ο διαλεκτικός ύλισμός ξεπέρασε τή στενότητα τού μηχανιστικού ντ. Παραδέχεται τόν αντικειμενικό καί καθολικό χαρακτήρα τής αιτιότητας, δέν τήν ταυτίζει όμως μέ τήν

187 ντετερμινισμός!90 ντε φάχτο άναγκαίότητα καί δέν τήν ύπο6ι6άζει στό έττίττεδο τών νόμων τής μηχανίκής. ντέ φάκτο (λατ)ν. de facto). Πραγματίκά, στήν πραγματικότητα (σέάντίθεση μέ τό ντέ γιούρε).

188 ο οικογένεια. Μικρή όμάδα άνθρώπων πού στηρίζεται στό γάμο Είτε σέ συγγένεια αίματος, πού τά μέλη της συνδέονται μέ κοινό τρόπο ζωής, μέ τήν άλληλοθοήθεια καί τό ήθικό χρέος. Στήν πρωτόγονη κοινωνία ήταν ό κύκλος τών άνθρώπων άνάμεσα στους όποιους έπιτρέπονταν σεξουαλικές σχέσεις (ομαδικός γάμος κλπ.). Σάν σταθερή ένωση ή οί. έμφανίζεται μέ τή διάλυση τού καθεστώτος τών γενών. Ή πρώτη ιστορική μορφή μονογαμίας είναι ή πατριαρχική οικογένεια. Τή διεύθυνε ό πατέρας, περιλάθαινε τούς άπογόνους του μέ τίς γυναίκες καί τά παιδιά τους καθώς καί τούς δούλους τους. Ή καπιταλιστική έκθιομηχάνιοη κατάστρεψ ε τή σύνδεση τής οι. μέ τήν οικιακή παραγωγή καί άπό τίς οικονομικές λειτουργίες τής άφησε μόνο τήν οργάνωση τού τρόπου ζωής. Ή πλειοψηφία τών οί. άποτελείται τώρα άπό τούς συζύγους καί τά παιδιά τους. Στήν καπιταλιστική κοινωνία, όπου οι σχέσεις τής άτομικής ιδιοκτησίας συντελούν στή διάδοση τού γάμου άπό συμφέρον, δρούν δυό άντιθετικές τάσεις: ή άνανέωαη τής οί. μέ βάση τή βιομηχανική καί τήν πολιτιστική πρόοδο (μετατροπή τής οικογένειας σέ ήθική καί νομική ένωση τού άνδρα καί τής γυναίκας) καί ή άποδιοργάνωσή της (αύξηση τών οικογενειακών φιλονικιών, μεγάλος αριθμός διαζυγίων). Στό σοσιαλισμό οί οικογενειακές σχέσεις άπαλλάσοονται άπό τούς θεσμούς τής παλιάς κοινωνίας (τό άτομικιατικό δίκαιο, τήν έπίδραοη τής έκκλησίας κλπ.). Ή καταπληκτική πλειοψ ηφία τών γάμων γίνεται μέ βάση τήν προσωπική επιλογή τών μελλοντικών συζύγων καί τίς οικογενειακές σχέσεις τις χαρακτηρίζει ή ισοτιμία τους. οικονομικές κρίσας. Φάση τού καπιταλιστικού κύκλου στή διάρκεια τής όποίας πραγματοποιείται βίαιη έπαναφορά τών άναλογιών άναπαραγωγής, πού παραθιάστηκαν στήν πορεία άνάπτυξης τής καπιταλιστικής οικονομίας. Οί οί. κ. έκδηλώνονται μέ τήν άπόλυτη πτώση τής παραγωγής, μέ υποαπασχόληση τών παραγωγικών έπιχειρήσεων, μέ αύξηση τής άνεργίας, μέ παραθιάσεις τού χρηματικού, πιστωτικού καί συναλλαγματικού συστήματος. Είναι ή κύρια φάση τού καπιταλιστικού κύκλου. Ή κύρια αιτία τών οί. κ. είναι ή βασική άντίθεση τού καπιταλισμού. Η πρώτη στήν ιστορία τού καπιταλισμού βιομηχανική κρίση έκδηλώθηκε τό Στό προμονοπωλιακό στάδιο τού καπιταλισμού οί οι. κ. έπαναλαμθάνονταν κάθε 8-12 χρόνια, στό στάδιο τού ιμπεριαλισμού ιδιαίτερα μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο κάθε 5-6 χρόνια Ήπιό όξεία οί. κ. ήταν τού Στήν παγκόσμια οι.κ. τού μεγάλη έπίδραοη άσκησε ή κρίση πρώτων ύλών άπό τις άρχές τής δεκαετίας

189 ί^ίχονομίκτ? αμίααα!92 οίχονομίσμόζ οικονομική άμιλλα τών δύο παγκόσμιων συστημάτων. Είναι ή σφαίρα τής ταξικής πάλης άνάμεσα στό σοσιαλισμό καί τόν καπιταλισμό πού άναπτύχθηκε ύστερα άπό τή διάσπαση τού κόσμου σέ δύο άντίθετα κοινωνικοοικονομικά συστήματα μετά τήν Όκτωδριανή Επανάσταση. Ή Σοθιετική Ένωση, όπου σέ σύντομη ιστορική περίοδο δημιουργήθηκαν ισχυρή βαριά βιομηχανία καί συνεταιριστική άγροτική οικονομία στά τέλη τής δεκαετίας είχε ξεπεράσει οέ όγκο παραγωγής βιομηχανικών προϊόντων τή Γαλλία, Αγγλία καί Γερμανία καί κατέλαθε τήν πρώτη θέση στήν Εύρώπη καί τή δεύτερη στόν κόσμο μετά τίς ΗΠΑ. Μέ τήν έμφάνιση τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, έπειτα άπό τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ή μερίδα τών σοσιαλιστικών χωρών στήν παγκόσμια παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων άποτέλεσε τό 1950 τά 20% περίπου, τό 1917 ήταν λιγότερο άπό 3%, τό 1937 λιγότερο άπό 10% καί τό 1978 ήταν πάνω άπό 40%. Από τό ή παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων στίς σοσιαλιστικές χώρες αύξήθηκε κατά 11,5 φορές, ένώ στίς άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες κατά τρεις φορές. Τό παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα είναι άποφασιστικός παράγοντας στήν παγκόσμια έξέλιξη. Συναγωνίζεται μέ τό καπιταλιστικό σύστημα όχι μόνο στόν τομέα τής οικονομίας, άλλά καί τής επιστήμης καί τήςτεχνικής. Διεξάγει άνειρήνευτη πάλη στόν ιδεολογικό τομέα. οικονομική πολιτική. Είναι τό σύστημα τών οικονομικών μέτρων πού εφαρμόζει ένα κράτος τόσο στό έσωτερικό όσο καί στό έξωτερικό. Στόν καπιταλισμό, ή οί. π. εξυπηρετεί τά συμφέροντα τής άστικής τάξης καί πρίν άπ' όλα τών μεγάλων μονοπωλίων. Στό σοσιαλισμό τό κράτος εφαρμόζει οί. π. πού εξυπηρετεί τήν υπόθεση τής ύλικής εύημερίας τών έργαζομένων, τής συνεχούς άνάπτυξής της, καθώς καί τήν εκπλήρωση τών βασικών καθηκόντων τής κομμουνιστικής οικοδόμησης. Τό κράτος, μέ βάση τή γνώση τών νόμων τού σοσιαλισμού, σχεδιάζει τήν άνάπτυξη τής λαϊκής οικονομίας στά πλαίσια όλης τής χώρας. οικονομικός ολισμός (οικονομικός ντετερμινισμός). Μονόπλευρη, σχηματική άντίληψη τής ιστορίας σύμφωνα μέ τήν οποία μοναδική δύναμη τής κοινωνικής έξέλιξης είναι ή οικονομία πού άνάγεται ούσιαστικά στίς παραγωγικές δυνάμεις. Από τήν οικονομία έξάγονται άμεσα όλα τά πολιτιστικά καί ιδεολογικά φαινόμενα. Ταυτόχρονα ύποθιθάζεται ό ρόλος τής δράσης τών άνθρώπων, τής πολιτικής τής ταξικής πάλης, τής ιδεολογίας. Εμφανίστηκε στό τέλος τού 19ου αιώνα σάν έκχυδαϊσμός τού ιστορικού υλισμού («νόμιμοι μαρξιστές", «οίκονομιστές" στή Ρωσία, Μπερνστάιν κ.ά.). οίκονομίσμός. Οπορτουνιστικό ρεύμα στή ρωσική σοσιαλδημοκρατία στά τέλη τού 19ου αιώνα καί στίς άρχές τού 20ού αί. Αρχηγοί τών «οικονομιστών" ήτανοί Προκόποθιτς, ΚουσκόΒα, Κριτσέφσκι, Μαρτίνοφ, κ.ά. Οί «οίκονομιστές" άπό τό 1897 ώς τό 1902 έκδίδανε τήν εφημερίδα «Ραμπότσαγια Μίσλ" («Εργατική Σκέψη") καί τό περιοδικό «Ραμπότσεγε ντέλο" («Εργατική υπόθεση") άπό τό 1899 ώς τό Οί «οίκονομιστές" θεωρούσαν ότι τόν πολιτικό άγώνα ένάντια στόν τσαρισμό έπρεπε νά τόν διεξάγει ή φιλελεύθερη άστική τάξη ένώ οί έργάτες έπρεπε νά διεξάγουν μόνο οικονομικό άγώνα γι' αύξηση τοϋ μεροκάματου

190 ôatygpxta!93 κλπ. Προπαγάνδιζαν τήν επιζήμια θεωρία τής υποταγής στό αυθόρμητο κι άρνούνταν τόν καθοδηγητικό ρόλο τής έργατικής τάξης. Υποστήριζαν τή διασπορά τών διάφορων εργατικών ομάδων, δέν ήθελαν τή δημιουργία συγκεντρωτικού προλεταριακού κόμματος, υπότασσαν τό εργατικό κίνημα στή φιλελεύθερη άστική τάξη. Χωρίς τή συντριθή τού οί. ήτανάδύνατη ή δημιουργία προλεταριακού κόμματος. Ο οίκονομισμός ήταν μιά άπό τίς μορφές τού διεθνούς οπορτουνισμού, τού ρεδιζιονισμοΰ. Γι' αύτό ή πάλη ενάντια στόν οίκονσμισμό ήταν ταυτόχρονα καί πάλη κατά τού διεθνούς οπορτουνισμού. Σοθαρή πάλη κατά τού οί. διεξήγαγε ή λενινιστική εφημερίδα «Ίσκρα^ («Σπίθα"). Αποφασιστικό ρόλο στήν ιδεολογική συντριθή τού oi. είχε τό έργο τού Αένίν 77 νά κάνουμε πού έκδόθηκε τό Μάρτη τού ολιγαρχία. Καθεστώς στό όποιο ή πολιτική εξουσία άνήκει σέ μιά περιορισμένη μικρή όμάδα τών πιό πλούσιων άνθρώπων. Π.χ. ή χρηματιστική ό. άποτελειται άπό μιά ολιγάριθμη ομάδα τών μεγαλύτερων καί π)ό πλούσιων καπιταλιστών, πού προσωποποιεί τήν κυριαρχία τού χρηματιστίκού κεφαλαίου. Ή χρηματιστική ολιγαρχία κατέχει βασικές θέσεις στήν οικονομία τών καπιταλιστικών χωρών καί άσκεΐ άμεση επίδραση στό άστικό κράτος. ολοκλήρωση. Δημιουργία διεθνών κρατίκομονοπωλίακών ενώσεων,πού άποτελούν νέα μορφή άναδιανομής τής παγκόσμιας καπιταλιστικής άγοράς. Ή ό. είναι ειδική μορφή εκδήλωσης τού κρατικομονοπωλιακου καπιταλισμού στόν παγκόσμιο στί6ο. Οί διεθνείς κρατικομονοπωλιακές ένώσας, σέ άντίθεση μέ τά χωριστά διεθνή μονοπώλια, δέν ενώνουν τά χωριστά μονοπώλια διάφορων χωρών, άλλά τά ιμπεριαλιστικά κράτη. Ή ό. σημαίνει δημιουργία οικονομικών συνασπισμών πού καθένας τους άγκαλιάζει μιά ομάδα ιμπεριαλιστικών δυνάμεων καί έπιδιώκει τήν οικονομική άναδιανομή τού κόσμου πρός όφελος τού δοσμένου συνασπισμού. Ταυτόχρονα, ή ό. πολιτικά κατευθύνεται ένάντια στό σοσιαλιστικό σύστημα άφού οί κλειστοί ιμπεριαλιστικοί συνασπισμοί άντιπαρατίθενται στή συνεργασία τών σοσιαλιστικών κρατών καί συνδέεται στενά μέ τούς τυχοδιωκτικούς στρατιωτικοπολιτικούς συνασπισμούς τών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Τέλος ή ό. στρέφεται ένάντια στά συμφέροντα τής εργατικής τάξης τών χωρών τού άναπτυγμένου καπιταλισμού καί ένάντια στά συμφέροντα τών οικονομικά ήμιανάπτυκτων χωρών. Ή ό. προθάλλει μέ δύο κύρ)ες μορφές: α) Διεθνείς κρατικομονοπωλιακές ενώσεις πού άγκαλιάζουν μόνο ξεχωριστούς κλάδους τής βιομηχανίας, β) Διεθνείς κρατικομονοπωλιακές ε νώσεις πού άγκαλιάζουν τήν οικονομία τών κρατών πού ενώθηκαν στό σύνολό της. Παράδειγμα τής πρώτης μορφής άποτελε! ή Εύρωπαϊκή "Ενωση "Ανθρακα καί Χάλυ8α, πού οργανώθηκε άπό 6 χώρες (Γαλλία, ΟΔ Γερμανίας, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία καί Λουξεμθούργο) τό Παράδειγμα τής δεύτερης μορφής άποτελε! ή Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (Κοινή Αγορά) πού άγκαλιάζει, έκτός άπό τίς παραπάνω χώρες καί τήν Αγγλία, Δανία, Ολλανδία, Ελλάδα, δημιουργήθηκε τό 1957 κι άρχισε νά λειτουργεί τό Στή βάση τής ό. βρίσκεται ή τάση γ)ά διεθνοποίηση τής καπιταλιστικής οικονομίας, πού γεννήθηκε άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, τάση ή όποια, όμως, άν καί αϋ-

191 όαοκα%μί<σ?7!94 όαοκα^ρωίίκός πόαί/^ος τή καθεαυτή είναι προοδευτική, έδώ εκδηλώνεται μέ ανταγωνιστική μορφή. Ή καπιταλιστική ό. δέ συνενώνει τήν καπιταλιστική οικονομία σέ παγκόσμια κλίμακα άλλά δημιουργεί μόνο τοπικές ενώσεις, που ή μιά άντιπαρατίθεται στήν άλλη. Εξυπηρετεί τά συμφέροντα τής άστικής τάξης τών χωρών πού έχουν ενωθεί καί τή βοηθάει ν' αύξάνει τήν παραγωγή καί τήν πώληση τών έμπορευμάτων καί τήν άποκόμιση υπερκερδών. Ή καπιταλιστική ολοκλήρωση όχι μόνο δέν καταργεί τίς άντιθέσεις τού καπιταλισμού, όπως ύποστηρίζουν οί άπολογητές της, άλλ' άντίθετα οξύνει περισσότερο αύτές τίς άντιθέσεις. Ή πλατιά άνανέωση τού βασικού κεφαλαίου στίς χώρες τίς ένταγμένες σέ σύστημα ολοκλήρωσης οδήγησε στήν αύξηση τού βαθμού εκμετάλλευσης τών έργατών. Ταυτόχρονα ό άνταγωνισμός πού όξύνθηκε έξαιτίας τής ό. έδοσε ώθηση στή γρήγορη καταστροφή τών μικρών επιχειρήσεων, πού ήταν άνίκανες νά τελειοποιήσουν τήν παραγωγή. Αντίθετα οί-θέσεις τών μεγάλων μονοπωλίων ένισχύθηκαν άκόμα πιό πολύ καί τά ύπερκέρδη τους αύξήθηκαν. Ή αύξηση τού πλούτου τών μονοπωλίων άπό τήν έκμετάλλευση τών έργατών καί τών μικροπαραγωγών οδηγεί στήν όξυνση τών κοινωνικών άντιθέσεων στίς χώρες τίς ένταγμένες σέ σύστημα ολοκλήρωσης. Όξύνονται καί οί οικονομικές άντιθέσεις μέσα στίς χώρες αύτές, γιατί μεγαλώνει ή άναντιστοιχία άνάμεσα στήν αύξηση τής παραγωγής καί τήν καθυστέρηση τής αγοραστικής ικανότητας. Ή καπιταλιστική ό. οδηγεί στήν όξυνση τών άντιθέσεων καί στά πλαίσια τής παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας. Παράλληλα μέ τίς άντιθέσεις άνάμεσα στίς ένταγμένες καί τίς μή ένταγμένες σέ σύστημα ολοκλήρωσης χώρες, καθώς καί άνάμεσα στά μέλη τών διάφορων οικονομικών συνασπισμών υπάρχουν βαθιές άντιθέσεις καί μέσα στίς διεθνείς κρατικομονοπωλιακές ενώσεις, όπου χωριστές χώρες - μέλη παλεύουν γιά τήν ένίσχυοη τών θέσεων καί τήν ηγεμονία τους στήν ένωση. Ταυτόχρονα, ή ένωση στήν ΕΟΚ μερικών χωρών μέ άδύνατη οικονομική άνάπτυξη βάζει σέ άνιση θέση άλλες χώρες μέ χαμηλή οικονομική άνάπτυξη, δυσκολεύει τήν εξαγωγή τών έμπορευμάτων τους στίς χώρες τής «Κοινής Αγοράς* συντελεί στό δυνάμωμα τής εκμετάλλευσής τους μέ τούς μηχανισμούς τής μή ισοδύναμης άνταλλαγής. Ή καπιταλιστική ολοκλήρωση προκάλεσε γιά τίς χώρες μέ χαμηλό έπίπεδο οικονομικής άνάπτυξης τήν άνάγκη δημιουργίας δικών τους διεθνών οικονομικών ένώσεων μέ σκοπό τήν άμοιδαία οικονομική συνεργασία καί τή βελτίωση τών όρων τού έμπορίου. Τά τελευταία χρόνια ή τάση γιά οικονομική ό. έκδηλώνεται στήν Αφρική. Ή οικονομική ό. τών νεαρών έθνικών κρατών διαφέρει άπό τήν καπιταλιστική ό. γιατί προσανατολίζεται όχι στήν ιμπεριαλιστική έπέκταση άλλά τήν κατάκτηση τής οικονομικής άνεξαρτησίας καί τήν επιταχυνόμενη άνάπτυξη τής έθνικής οικονομίας. ολοκληρωτικός πόλεμος. Μιά άπό τίς θεωρίες τού ιμπεριαλισμού γιά τόν επιθετικό πόλεμο πού δέν παραδέχεται τούς κανόνες τού διεθνούς δικαίου και τίς συνήθειες τού πολέμου. Επίτρεπε) τή χρησιμοποίηση όλων τών μεθόδων έξόντωσης όχι μόνο ένάντια στίς ένοπλες δυνάμεις άλλά καί ένάντια στόν πληθυσμό τής χώρας τού άντιπάλου. Ό ό. π. άπο6λέπει στήν έξόντωση ολόκληρων λαών. "Εναν τέτιο πόλεμο διεξήγαγε ή χιτλερική Γερμανία στό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η θεωρία τού ό. π. διατυπώθηκε γ)ά

192 άνόπτίφ? roÿ άτοκον 195 ôvc/λΐοτίκός /ωσ6ός ίρ^ασ/ας πρώτη φορά άναλυτικά τό 1935 άπό τόν γερμανό στρατηγό Ε. Λούντεντορφ. ολόπλευρη άνάπτυξη τού ατόμου. Είναι ή μετατροπή τού άτόμου σέ ολόπλευρα αναπτυγμένη προσωπικότητα πού πραγματοποιείται στόν κομμουνισμό, όταν γιά τόν καθένα οί διάφορες κοινωνικές λειτουργίες γίνονται ουσιαστικά μορφές δραστηριότητας τού άνθρώπου, πού άντικαθιστούν ό ένας τόν άλλο. Υλική προϋπόθεση τής μετατροπής τού κάθε άτόμου σέ ολόπλευρα άναπτυγμένη προσωπικότητα άποτελει ό παραμερισμός τού κοινωνικού καταμερισμού έργασίας. Τό αίτημα ό. ά. τού ό. δέ σημαίνει ότι στό μέλλον θά εξαφανιστεί ή έξειδίκευση, ότι ό καθένας θά πρέπει νά γίνει έπαγγελματίας σ' όποιοδήποτε κλάδο καί ότι θά γίνει μιά έξίσωση όλων τών άνθρώπων. Ή έξειδίκευση στόν κομμουνισμό, άντίθετα άπό τήν επαγγελματική μονομέρεια, πετυχαίνεται όχι μέ τήν κατάπνιξη όλων τών άλλων κλίσεων καί ικανοτήτων τού άνθρώπου, άλλά μέ τήν άνάπτυξή τους. Γιά νά γίνει ό καθένας δημιουργός οέ κάποιον τομέα πού τόν ενδιαφέρει πρέπει νά διαπαιδαγωγηθεΐ σάν δημιουργός. Ή μετατροπή κάθε μέλους τής κοινωνίας σέ τέτια προσωπικότητα ε!ναι δυνατή μόνο μέ τήν άνάπτυξη τής παραγωγής καί τών παραγωγικών δυνάμεων καί τή λύση άλλων κοινωνικών προθλημάτων, όπως ή κατάργηση τών διαφορών άνάμεσα στήν πόλη καί τό χωριό, άνάμεσα στή χειρωνακτική καί τήν πνευματική έργασία κλπ., μέ τήν δημιουργία νέων, κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων πού θ' άντιστοιχούν στό νέο επίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων. ομοσπονδία. "Ενωση κρατών καί δημιουργία νέου ένωσιακού κράτους μέ ενιαία ιθαγένεια. Τά ένωσιακά κράτη μπαίνοντας στήν ό. διατηρούν τά νομοθετικό καί έκτελεστικά τους όργανα, πού ή δράση τους περιορίζεται σ' έναν καθορισμένο κύκλο ζητημάτων. Παράλληλα μέ τά όργανα εξουσίας τών ξεχωριστών κρατών πού άνήκουν στήν ό. δημιουργούνται καί (ένωοιακά) ομοσπονδιακά νομοθετικά, έκτελεστικά καί νομικά όργανα, πού οί άποφάσεις τους ισχύουν σέ όλη τήν έκταση τής ομοσπονδίας. Οί άστικές ομοσπονδίες δημιουργούνται κατά κανόνα όχι μέ βάση τό εθνικό γνώρισμα άλλά σάν ενώσεις μικρών πολιτικών μονάδων πού διαμορφώθηκαν ιστορικά. Σ' αύτέςτιςό. τά σοδαρότερα ζητήματα τής εσωτερικής καί έξωτερικής πολιτικής τά λύνουν τά κεντρικά όργανα έξουσίας. Τά κράτη μέλη τής ό. δέν έχουν τό δικαίωμα νά βγούν άπό τήν ό., δέν είναι κυρίαρχα. Η οοθιετική σοσιαλιστική ομοσπονδία διαφέρει ριζικά άπό τήν άστική ομοσπονδία, εξυπηρετεί τά συμφέροντα όλων τών λαών τού σσδιετικού κράτους. Δημιουργήθηκε μέ βάση τό εθνικό γνώρισμα καί είναι εθελοντική ένωση ισότιμων κρατών τών Ένωσιακών Δημοκρατιών. Τό Σύνταγμα κατοχυρώνει τό δικαίωμα κάθε Ένωσιακής Δημοκρατίας νά βγει άπό τήν ό. Οΐ Ένωσιακές Δημοκρατίες είναι κυρίαρχα κράτη. Στά πλαίσια τής σοδιε- Τίκής ό. όλα τά έθνη τής ΕΣΣΔ σημείωσαν σοδαρές επιτυχίες οτήν οικονομική καί πολιτιστική οικοδόμηση. Αναπτύχθηκε ή φιλία τών λαών τού σοδιετικού κράτους. όνομασπκός μισθός έργασίας. Ο μι σθός έκφρασμένος σέ χρήμα. Είναι, δηλαδή, τό χρηματικό ποσό πού παίρνει ό έργάτης έναντι τής έργατικής του δύναμης τήν όποία πουλάει στόν κεφαλαιοκράτη. Χαρακτηρίζει

193 dvtoaoyta 196 ôpyavik?? θεωρία κοίνωνίας τό έπίπεδο τού μισθού χωρίς σύνδεση μέ τίς τψές τών έμπορευμάτων καί τίς άλλες υπηρεσίες. Λύτός καθεαυτός ό ονομαστικός μισθός δέν δείχνει τό πραγματικό ϋψος πληρωμής τού εργάτη. Λογουχάρη, ό ό.μ.έ. μπορεί νά μείνει άμετάδλητος, άν όμως στό μεταξύ αυξηθούν οί τιμές στά είδη κατανάλωσης καί οί φόροι, θά πέσει ό πραγματι κός μ ισθός έργασίας τού εργάτη. Ο ό.μ.έ. μπορεί άκόμα καί νά αυξηθεί, άν όμως στήν ίδια χρονική περίοδο ή άκρίθεια τής ζωής άνεδεί σέ μεγαλύτερο βαθμό άπ' ό,τι αύξήθηκε ό ό.μ.έ. τότε ό πραγματικός μισθός έργασίας θά ελαττωθεί (βλ. λ. πραγματικός μισθός έργασίας). οντολογία. Είναι τμήμα τίς φιλοσοφίας, ή διδασκαλία γιά τό είναι (σέ διάκριση άπό τή γνωσιολογία - τή διδασκαλία τής γνώσης), ή όποια ερευνά τίς γενικές βάσεις καί τίς άρχές τού είναι, τή δομή καί τις νομοτέλειέςτου. Τόν όρο είσήγαγε ό γερμανός φιλόσοφος Ρ. Γοκλένιους (1613). Ή ό. ώς τίς άρχές τού 19ου αί. στηριζόταν στίς μεταφυσικές άντιλήψεις ότι οί ούσίες τών πραγμάτων δέν μάς αποκαλύπτονται, είναι κρυφές. Είχε θεωρητικό χαρακτήρα. Ο μαρξισμός ξεπερνώνταςαύτήτήνάντίληψηγιάτήνό. έδειξε τή διαλεκτική σχέση καί ένότητα πού ύπάρχει άνάμεσα στήν ό., τή γνωσιοθεωρία καί τή λογική. οπισθοδρόμηση. Τύπος έξέλιξης πού τόν χαρακτηρίζει τό πέρασμα άπό τό άνώτερο στό κατώτερο, τά προτσές μετάπτωσης, ύποδιδασμού τού επιπέδου οργάνωσης, άπώλειας τών ικανοτήτων έκπλήρωσης τών άλφα ή βήτα λειτουργιών. Ή ό. περιλαβαίνει έπίσης καί στοιχεία μαρασμού, έπιστροφής σέ ξεπερασμένες μορφές καί δομές. Ή ό. σάν κατεύθυνση είναι άντίθετη στήν πρόοδο. οπορτουνισμός. Πολιτική συμδιθασμού στό έργατικό κίνημα, προσαρμογής καί ύποταγής τών συμφερόντων τού προλεταριάτου στά συμφέροντα τής άστικής τάξης. Άρνηση τής ταξικής πάλης, τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καί τής δικτατορίας τού προλεταριάτου. Κοινωνική βάση τού οπορτουνισμού είναι ή έργατική άριστοκρατία. Η έμφάνιση καί άνάπτυξη τού ό. άνάγεται στήν «ειρηνική" προμονοπωλιακή έποχή άνάπτυξης τού καπιταλισμού. Ο ό. δυνάμωσε ιδιαίτερα στήν περίοδο τού ιμπεριαλισμού καί έγινε κυρίαρχο ρεύμα στά κόμματα τής 2ης Διεθνούς. Στίς άρχές τού Α Παγκόσμιου Πολέμου ό ό. μετατράπηκε σέ σοσιαλσωδινισμό, πού σύμφωνα μέτόν ορισμό τού Λένιν, ήταν ένας ολοκληρωμένος ό. Τό μοναδικό κόμμα πού διεξήγαγε συνεπή καί άποφασιστική πάλη κατά τού οπορτουνισμού ήταν τό κόμμα τών μπολσεβίκων μέ επικεφαλής τόν Λένιν. Από θεωρητική άποψη ό ό. σημαίνει παρέκκλιση άπό τό μαρξισμόλενινισμό, πέρασμα σέ διάφορες μορφές τής άστικής κοσμοθεωρίας. Άπό ιδεολογική άποψη παραίτηση άπό τήν αύτόνομη ιδεολογία τής έργατικής τάξης, πλήρη ύποταγή στήν άστική ιδεολογία. Καί άπό πολιτική άποψ η ό ό. σημαίνει παραίτηση άπό τόν επαναστατικό ταξικό άγώνα, άρνηση τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου, παραίτηση άπό τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού, διαιώνιση τού καπιταλισμού. Στό σύγχρονο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα ό ό. έμφανίζεται μέ τή μορφή τού δεξιού καί άριστερού" άναθεωρητισμού. οργανική θεωρία τής κοινωνίας. Κα τεύθυνση τής άστικής κοινωνιολογίας πού έμφανίστηκε στά τέλη τού 19ου

194 !97 καί τίς άρχές τού 20où αιώνα. Ταυτίζει τήν κοινωνία μέ τόν οργανισμό καί προσπαθεί νά ερμηνεύσει τήν κοινωνική ζωή μέ βιολογικές νομοτέλειες (Σεφλέ, Βόρμς, Έστπνάς κ.ά.). όρθολογισμός (ρασιοναλισμός). Φιλοσοφική κατεύθυνση πού πρεσδεύει ότι ό νσύς, τό λογικό είναι ή βάση τής γνώσης καί τής συμπεριφοράς τών άνθρώπων. Άντιπαρατίθεται τόσο στόν άνορθολσγισμό (ιρασιοναλισμό) όσο και στήν έμπειριαρχια, αισθησιαρχία. Ό κλασικός ό. τού 17ου - 18ου αί. τάχθηκε ένάντια στό μεσαιωνικό σχολαστικισμό καί τό θρησκευτικό δογματισμό και ύποστήριξε τήν ιδέα τής άέναης αίτιακής άλυσίδας τών φαινομένων πού χαρακτηρίζει όλο τόν κόσμο. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού ό. ή έπιστημονική (δηλαδή ή άντικειμενική, καθολική καί άναγκαία) γνώση άποκτιέται μέ τό λογικό, πού είναι ή πηγή τής γνώσης καί τό κριτήριο τής άληθινότητάς της. Ή στενότητα τού ό. συνίσταται στήν άττόσπαση τής ορθολογικής γνώσης άπό τήν αισθησιακή, στήν ίδεαλιστική άποψη τών έμφυτων ιδεών. Τίς άρχές τού ό. αποδέχονταν τόσο οι υλιστές (Σπινόζα) όσο και οι ιδεαλιστές (Καρτέσισς, Λάιμπνιτς). Ο ό. ήταν μιά άπό τίς φιλοσοφικές πηγές τής ιδεολογίας τού διαφωτισμού. ουδετερότητα. Στό διεθνές δίκαιο είναι ή μή συμμετοχή στόν πόλεμο. Στήν ειρηνική περίοδο ή άποχή άπό στρατιωτικές συμμαχίες. Ούδετεροποιηση όριομένων περιοχών σημαίνει τήν προδλεπόμενη άπό διεθνείς συμθάσεις άπαγόρευσή μετατροπής κάποιας περιοχής σέ θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων. Ούδετεροποιημένες π.χ. θεωρούνται οί διώρυγες τού Σουέζ καί τού Παναμά, ό πορθμός τού Μαγγελάνου, τό άρχιπέλαγος Σπίτσμπεργ, ή Άνταρκτίδα, ή Σελήνη καί άλλα ούράνια σώματα. Ή ούδετεροποιηση περιοχών συνοδεύεται συνήθως καί μέ τήν άποστρατιωτικοποίησή τους. ούμανχψός (άπό τό λατιν. homo - hominis: άνθρωπος). Ειδικός τρόπος ερμηνείας τής κοινωνίας πού διακηρύχνει τόν έξανθρωπισμό τών σχέσεων άνάμεσα στούς άνθρώπους. Ο ού. ενσαρκώνεται στόν κομμουνισμό. Ό ού. έμφανίστηκε στήν Ιταλία καί διαδόθηκε στή Δυτική Εύρώπη τού 13ου- 14ου αιώνα, στίς συνθήκες έμφάνισης τού νέου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Άν ή θρησκεία θεωρούσε τόν άνθρωπο ϋπαρξη πριν άπ' όλα πνευματική μέ βασικό στοιχείο τήν πίστη πού κάνει δήθεν τόν άνθρωπο κοινωνό τού θεού, ή νέα κατεύθυνση τού ού. διακηρύχνει τά αισθησιακά αιτήματα τοϋ άνθρώπου καί απαιτεί τήν πραγμάτωσή τους σέ τούτο τόν κόσμο καί όχι μετά θάνατο, όπως κηρύχνει ή θρησκεία. Παραδέχεται έπισης ότι τό λογικό είναι άνώτερο άπό τήν πίστη. Οι μεγάλοι σύμανιστές Ντάντε, Πετράρχης, Βοκάκιος, Πιζάνο, Λεονάρντο ντά Βίντσι, θερδάντες, Μόρ, Καμπανέλα κ.ά., άρνούνται τήν αμαρτωλή φύση τού άνθρώπινου σώματος καί άνακηρύχνουν τις άνθρώπινες ανάγκες φυσικό καί άναγκαιο φαινόμενο. Διάδοχοι τών ούμανιστικών ιδεών τής έποχής τής Αναγέννησης ήταν οί Βάκων, Χόπς, Χόλμπαχ, Έλδέτιος, Ντιντερό, πού θεμελίωσαν τό άστικό ιδανικό τής έλευθερίας, τής ισότητας καί τής άδελφοσύνης. Οι εκπρόσωποι τής Αναγέννησης πρόδαλαν τό σύνθημα τού où. σάν άντίθετο στή χριστιανική ιδεολογία.

195 198 OVTOntXÔÇ COqtCLÎiO^ÔÇ Σέ αντίθεση άπό τούς ούμανίοτές τής Αναγέννησης, τούς γάλλους ύλιστές καί τόν Φόυερμπαχ, ό Μάρξπρεσθεύει ότι σι αισθησιακές άνάγκες δέν είνα) άπλώς φυσικές, δοσμένες στόν άνθρωπο μέ τή γέννησή του, άλλά προϊόν τής παγκόσμιας ιστορίας, σέ τελευταία άνάλυση προϊόν τής ιστορίας τής ύλικής παραγωγής. Όλη τήν ιστορία ύπαρξης τής ταξικής κοινωνίας, τής κυριαρχίας τής άτομικής ιδιοκτησίας ό Μάρξ τή χαρακτηρίζει έποχή καταμερισμού τής έργασίας, στήν όποία άντιστοιχει ή άλλοτρίωση τού άνθρώπου άπό τόν εαυτό του καί τούς άλλους άνθρώπους. Έτσι ή άλλοτρίωση τής έργασίας, πού προκύπτει άπό τόν καταμερισμό της άποτελεϊ τήν αιτία έλλειψης τού ούμανισμού στήν καπιταλιστική κοινωνία. Γιά νά έπαναφερθεί ή άνθρωπιά στίς άνθρώπινες σχέσεις δέν άρκεί ή ήθική αύτοτελειοποίηση, όπως δέν άρκεί καί ή συνειδηιοποίηση ότι ή συγκρότηση τής κοινωνίας είναι παράλογη. Τό ζήτημα είναι πρώτ' άπ' όλα νά μετασχηματιστούν πρακτικά οί καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις καί μετά ή ίδια ή ύλϊκή παραγωγή. Τό πρώτο ζήτημα λύνεται μέ τή σοσιαλιστική έπανάσταση, πού βάζει τέρμα στήν εκμετάλλευση καί τήν καταπίεση. Τό άλλο χρειάζεται ορισμένες ύλικές προϋποθέσεις, δηλαδή άναπτυγμένες σέ τέτιο βαθμό παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας, πού θά δίνουν τή δύνατότητα παραμερισμού τού κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας. Αύτό θά εχει σάν άποτέλεσμα ό κάθε άνθρωπος νά μήν παρουσιάζεται σάν μέλος κάποιας περιορισμένης κοινωνικής ομάδας, άλλά σάν έκπρόσωπσς όλης τής κοινωνίας καί θά μετατραπεί γιά τόν άλλο άνθρωπο άπό μέσο σέ σκοπό. Καί έφόσον τό αίτημα τής άνάπτυξης «πλούσιου καί πολύπλευρα άναπτυγμένου άνθοώπου μέ βαθύτατα αισθήματα καί άντιλήψείς" είναι δυνατό νά πραγματοποιηθεί μόνο στή βάση τών κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων, ό κομμουνισμός, όπως τόν προσδιορίζει ό Μάρξ, είναι ό «πρακτικός*, ό «θετικός" ού., ή ένσάρκωση τών πραγματικά άνθρώπινων σχέσεων άνάμεσα στούς άνθρώπους. ούσία καί φαινόμενο. Φιλοσοφικές κατηγορίες πού άντανακλούν τίς γενικές μορφές τού ύλικού κόσμου καί τή γνώση του άπό τόν άνθρωπο. Ούσία είναι τό εσωτερικό περιεχόμενο τού πράγματος πού έκφράζετα) στήν ένότητα όλων τών ποικίλων ιδιοτήτων καί σχέσεων του. Φαινόμενο είνα) ό τρόπος έμφάνισης, άποκάλυψης τού πράγματος, οι έξωτερικές μορφές ύπαρξής του. Ή ού. καί φ. στή γνώση παρουσιάζονται σάν βαθμίδες γνώσης τού άντικειμένου. Ηπορείατήςγνώσηςάκολουθεϊ τή διαδικασία άπό τό φαινόμενο στήν ούσία. ουτοπία. Απραγματοποίητη έπιθυμία, ονειροπόλημα. Ούτοπία στήν κοινωνική ζωή λέγεται ή πολιτική πού δέν παίρνει ύπόψη τίς άνάγκες τής ύλικής ζωής τής κοινωνίας, δέ στηρίζεται στίς κοινωνικές δυνάμεις, δέν ένίσχύεται μέ τήν άνάπτυξη τής ταξικής πάλης. Ο όρος «ούτοπία* άρχισε νά χρησιμοποιείται μετά τήν εμφάνιση τού βιθλίου τού άγγλου συγγραφέα Τ. Μόρ Ούτοπ/α, στό όποιο περ<γράφετα) ένα ιδανικό κρατικό σύστημα σ' ενα φανταστικό νησί. Ούτοπικός είνα) ό όνειροπόλος, ό φαντασιοκόπος. ουτοπικός σοσιαλισμός. Διδασκαλία γιά τήν ιδανική κοινωνία, πού στηρίζεται στήν κοινότητα τών περιουσιών, τήν ύποχρεωτική εργασία, τή

196 οντοπίκός σοσίααίσ^ό? 199 οντοτμχός σοσίααίο^ός δίκαιη κατανομή. Ο όρος «ού. σ." προέρχεται άπό τό έργο τού Τ. Μόρ Ούτοπ/α (1516). Ο «ού. σ." έπιδίωκε τή δημιουργία τέλειου κοινωνικού συστήματος, ξεκινώντας άπό τίς άρχές τού λογικού, τής δικαιοσύνης, τής ισότητας καί τής άδελφοσύνης, πού δέν έχουν ιστορική προέλευση. Οί ούτοπιστές σοσιαλιστές επικρίνοντας τό κοινωνικό σύστημα, πού στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία διατύπωσαν μιά σειρά μεγαλοφυείς ιδέες καί υποθέσεις πού πρόθλεψαν μερικά γνωρίσματα τής κομμουνιστικής κοινωνίας (τήν άνάγκη δημιουργίας μεγάλης κοινωνικής παραγωγής, τήν έξάλειψη τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη καί τό χωριό, τήν πνευματική καί χειρωνακτική έργασία κλπ.). Πολλοί άπ' αύτούς θεωρούν όπ ό δρόμος γιά τή μεταμόρφωση τής κοινωνίας περνάει όχι μέσα άπό τήν επαναστατική πάλη, άλλά μέσα άπό τήν προπαγάνδα τών σοσιαλιστικών ιδεών. Σημαντικότεροι έκπρόσωποι τού où. σ. είναι οι Καμπανέλα, Μορέλι, Μπαμπέφ, Σαίν Σιμόν, Φουριέ, "Οουεν κ.ά. Ουτοπικοί σοσιαλιστές ήταν καί οί Χέρτσεν καί Τσερνισέφκσι πού παραδέχονταν όμως τήν άνάγκη τού έπαναστατικού αγώνα. Ό ού. σ. είναι μιά άπό τίς πηγές τού επιστημονικού κομμουνισμού, πού μετάτρεψε τό σοσιαλισμό άπό ούτοπία σέ επιστήμη.

197 π παγκόσμια καπιταλιστική άγορά. Είνα) τό σύστημα τών έμπορικοοικονομικών και πιστωτικοχρηματιστίκών σχέσεων τών χωρών τού καπιταλιστικού συστήματος παγκόσμιας οικονομίας, πού διαμορφώθηκε ιστορικά μέ βάση τό διεθνή καταμερισμό έργασίας. Άρχισε νά διαμορφώνεται τό 16ο αι. καί διαμορφώθηκε τελικά τήν έποχή τού ιμπεριαλισμού. Τή σύγχρονη π.κ.ά. χαρακτηρίζει ό όξύς άνταγωνίστικός άγώνας, ή δημιουργία κλειστών οικονομικών ομάδων (ΕΟΚ κλπ.), ή άνάπτυξη τών δυσκολιών στήν πώληση τών έμπορευμάτων. παγκόσμια σοσιαλιστική άγορά. Τό σύνολο τών έμπορικών καί χρηματιστικών σχέσεων τών σοσιαλιστικών χωρών πού είναι σχεδιασμένες καί οργανωμένες. Διαμορφώθηκε μέ τή δημιουργία τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, μέ βάση τή διεύρυνση τής κυκλοφορίας τών έμπορευμάτων καί τήν άνάπτυξη άλλων μορφών οικονομικής καί έπιστημονικοτεχνικής συνεργασίας. Βασικά της γνωρίσματα είναι: ό σχεδιασμένος χαρακτήρας τού έξωτερικού εμπορίου καί ή μονοπώληση του, οι μακροπρόθεσμες έμπορικές συμφωνίες, ή συνεχής αύξηση τής έμπορευματικής κυκλοφορίας, ή σχετική σταθερότητα τών τιμών. Σπουδαιότερο μέρος τής π.σ.ά. άποτελεί ή άγορά τών χωρών μελών τού ΣΟΑ. παγκόσμιο επαναστατικό προτσές. Ο πιό γενικευμένος, ό καθολικός χαρακτηρισμός τών έπαναστατικών κινημάτων τής έποχής. Βασικά του στοιχεία είναι: οί σοσιαλιστικές έπαναστάσεις, οί έθνικοαπελευθερωτ)- κές, οί άντ)ΐμπεριαλ)στ)κές, οί λαϊκές, οί άντίφεουδαρχικές, οί δημοκρατικές έπαναστάσεις, ή πάλη γιά τή δημοκρατία, γιά τήν άνατροπή τών φασιστικών καί άλλων τυραννικών καθεστώτων, τό πανδημοκρατικό κίνημα γιά τήν ειρήνη. Όλ' αύτά συνενώνονται σ' ένα ένιαιο έπαναστατικό προτσές, πού ύποσκάπτει τά θεμέλια τού καπιταλισμού. Αύτή ή ένωση διαφορετικών μαζικών κινημάτων, πού σέ τελευταία άνάλυση έχει άντιιμπεριαλιστική κατεύθυνση, άποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα τής σύγχρονης έποχής. Τό σύστημα τών σοσιαλιστικών κρατών, τό όποιο μετατρέπετα) σέ άπσφασιστικό παράγοντα έξέλιξης τής άνθρώπινης κοινωνίας άποτελεί τό ηγετικό τμήμα, βασικό συστατικό τού π. έ. π. Οί σοσιαλιστικές χώρες, έκπληρώνοντας τό διεθνιστικό τους χρέος, δίνουν ολόπλευρη πολιτική, οικονομική καί όταν ζητηθεί καί στρατιωτική βοήθεια στούς άγωνίζόμενους λαούς. Βασική, όμως, επίδραση στήν πορεία τού π. έ. π. άσκούν οί έπιτυχίες τής οικονομικής άνάπτυξης, οί επιτεύξεις σέ όλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής τών σοσιαλιστικών χωρών. Τό παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα έπιδρά όχι μόνο σάν παράγοντας πού έπαναστατικοποιεΐ τίς μάζες. ' Η ύπαρξή του, ή πείρα του

198 παγχόσ/μο Επαναστατικό προτσές 20! παγκόσμιο σοσιαλιστικό σνστ);/λϊ έπιδρούν καί στίς μορφές καί τούς τρόπους εκδήλωσης ορισμένων νόμων τού καπιταλισμού, συμθάλλει στή μεταμόρφωσή τους. Τά μέτρα πού παίρνει ό καπιταλισμός τίς τελευταίες δεκαετίες, όπως ή ρύθμιση, ή σχεδιοποίηση, ό προγραμματισμός τής οικονομικής ζωής κλπ., όσο παράδοξο κι άν φαίνεται, δέν είναι άποτέλεσμα τής καλής θέλησης τών καπιταλιστών, άλλά τής ταξικής πάλης, τής επίδρασης τού παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος καί τής άλλαγής τού συσχετισμού τών δυνάμεων πρός όφελος τού σοσιαλισμού. Σπουδαίο συστατικό μέρος τού π. έ.π. είναι ή ταξική πάλη τής έργατικής τάξης στις άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Αύτό τό τμήμα άπόκτησε τεράστια πείρα άπό τίς ταξικές συγκρούσεις, δημιούργησε ισχυρές πολιτικές οργανώσεις, κέρδισε άρκετές έπιτυχίες στή βελτίωση τής θέσης του στήν κοινωνία. Αντιμετωπίζει, ωστόσο, ισχυρό καί έμπειρο έχθρό, καθώς καί τή διάσπαση τού έργατίκού κινήματος σέ επαναστατικό καί ρεφορμιστικό. Τά κομμουνιστικά κόμματα παλεύουν δραστήρια γιά τήν ένότητα δράσης τής έργατικής τά- &1S- Τό έθνικοαπελευθερωτικό κίνημα τής σύγχρονης εποχής δέν είναι μόνο «εφεδρεία" τής προλεταριακής έπανάστασης, άλλά συστατικότμήματού π.έ.π. Η πάλη του άμεσα είναι άντιαποικιακή, άντιφεουδαρχική, άντιιμπεριαλιστική. Τήν κοινωνική του βάση άποτελει ή άγροτιά. Ηγετική δύναμη τών έθνικοαπελευθερωτικών επαναστάσεων στήν πλειοψ ηφία τών χωρών τής Ασίας, τής Αφρικής καί τής Λατινικής Αμερικής είναι ή έθνική (μικρή καί μεσαία) άσπκή τάξη, ή διανόηση (στρατιωτική κυρίως). Τά γεγονότα δείχνουν επίσης, ότι πολλές άναπτυσσόμενες χώρες αποκρούουν αποφασιστικά τόν καπιταλισμό σάν βασική κατεύθυνση άνάπτυξης. Ένα μέρος άπ' αύτές προσπαθεί νά «συνθέσει «ξεχωριστά στοιχεία τού καπιταλισμού μέ στοιχεία τού σοσιαλισμού, ένα άλλο άνακηρύχνει τό σοσιαλισμό σάν μοναδική προοπτική. Έξυπακούεται ότι οί άντιλήψ εις γιά σοσιαλισμό ορισμένων θεωρητικών καί άρχηγών τού έθνικοαπελευθερωτικού κινήματος διαφέρουν ριζικά άπό τόν έπιστημονικό σοσιαλισμό. Ή άνοδος τού ήγετικού ρόλου τής έργατικής τάξης στό π. έ. π. καί ή έπίδραση τού σοσιαλιστικού συστήματος δημιουργούν σταθερές προϋποθέσεις γιά τό μή καπιταλιστικό δρόμο άνάπτυξης αύτών τών χωρών. Ή πολιτική δύναμη πού καλείται νά έξασφαλίσει τήν ένότητα τού π.έ.π. καί νά τό κατευθύνει στό δρόμο τών σοσιαλιστικών μετασχηματισμών είναι τό παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Τή βάση τής ταχτικής καί στρατηγικής τών κομμουνιστικών κομμάτων άποτέλεσε ή δημιουργική άνάλυση τών νέων φαινομένων καί προτσές. Ή ένότητα τού κομμουνιστικού κινήματος είναι νοητή σάν κοινή πάλη γιά ένιαίους σκοπούς μέσα οτήν οποία τό κάθε κόμμα διατηρεί τήν πλήρη ανεξαρτησία του καί καθορίζει τά μέσα καί τίς μέθοδες πολιτικής δράσης. Ή πάλη δέν άποτελει μιά άλυσίδα μόνο άπό έπιτυχίες καί νίκες. Στήν πορεία τής ιστορικής έξέλιξης παρουσιάζονται πολλές στροφές καί πολλά ζίκ-ζάκ. Όμως όσο πιό συσπειρωμένες θά είναι οί βασικές δυνάμεις τού π.έ.π., όσο πιό συντονισμένη καί κοινή θά είναι ή δράση τών κομμουνιστικών κομμάτων τόσο λιγότερες θά είναι οι θυσίες τών λαών γιά τήν κοινωνική καί τήν έθνική άπελευθέρωσή τους. παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα. Κοινωνικοοικονομική καί πολιτική

199 τών όύο ονοτ^/ωτίον 202 τών όΰο στίστ^^άτων κοινότητα τών χωρών πού άκολουθούν τό δρόμο τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού. Η εμφάνιση καί άνάπτυξη τού π.ο.σ. είναι τό σπουδαιότερο άντικειμενικό άποτέλεσμα τού διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Ή ΕΣΣΔ είναι τό πρώτο στόν κόσμο σοσιαλιστικό κράτος, πού δημιουργήθηκε μέ τή νίκη τής Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης. Τό 1921 στό δρόμο τού σοσιαλισμού μπήκε ή Μογγολία. Τό ή Αλβανία, ή Βουλγαρία, ή Ούγγαρία, ή ΛΑ Βιετνάμ (τό 1976 ενώθηκε μέ τό Νότιο Βιετνάμ κι άποτέλεσε τή Σοσιαλιστική Δημοκρατία Βιετνάμ), ή Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία, ή ΛΔ Κίνας, ή ΛΔ Κορέας, ή Πολωνία, ή Ρουμανία, ή Τσεχοσλοβακία, ή Γιουγκοσλαβία. Τό 1959 ή Κούβα, τό 1975 τό Λάος. Οί χώρες τού π.σ.σ. κατέχουν τό 26,19% τής γης, έχουν τό 32,5% τού πληθυσμού της, παράγουν πάνω άπό 40% τής παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής καί τό 1/3 τού παγκόσμιου εθνικού εισοδήματος (1977). Τό π.σ.σ. είναι άποφασιστικός παράγοντας τής παγκόσμιας έξέλιξης. Αντιπαρατίθεται στό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, συναγωνίζεται στόν τομέα τής οικονομίας, τής έπιστήμης καί τής τεχνικής, κάνει συνεχή πάλη στόν τομέα τής ιδεολογίας. πάλη τών δύο συστημάτων. Ταξική πάλη τών δύο άντίθετων παγκόσμιων κοινωνικοοικονομικών συστημάτων: τού σοσιαλιστικού καί τού καπιταλιστικού. Στή βάση της βρίσκεται ή άντίθεση άνάμεσα στήν κοινωνική καί στήν άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Οί μορφές έκδήλωσης αύτής τής πάλης είναι ποικίλες. Πρώτ' άπ' όλα ή οικονομική πάλη σάν ιδιόμορφη συνέχιση τής οικονομικής πάλης τού προλεταριάτου ένάντια στήν άστική τάξη. Στήν οικονομική πάλη άνήκει ένας ορισμένος ρόλος στήν ιστορική άμφισδήτηοη τών δύο άντίθετων κοινωνικών συστημάτων. Ή ιδιομορφία της βρίσκεται στό ότι διεξάγεται στίς συνθήκες τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού. Ή κοινωνικοοικονομική πρόοδος τών λαών τών σοσιαλιστικών χωρών μέ τό παράδειγμά της διευκολύνει τήν πάλη τού προλεταριάτου στίς καπιταλιστικές χώρες. Βασικό πεδίο τής π. τών δύο σ. άποτελεί ή βοήθεια τών ήμιανάπτυκτων χωρών. Ή δύναμη τού παραδείγματος κι έδώ καθορίζει τό άποτέλεσμα τής πάλης τού σοσιαλισμού μέ τόν καπιταλισμό. Ωστόσο ή άστική τάξη τών νεαρών κρατών χρησιμοποιεί μερικές φορές τίς άντιθέσεις τών δύο συστημάτων γιά τά ουμφέροντά της. Ή εντατική οικονομική π. τών δύο σ. συνοδεύεται μέ τόν έντονο πολιτικό άγώνα. Ό ιμπεριαλισμός άποπειράθηκε πολλές φορές νά μεταφέρει τήν π. τών δύο σ. στήν τροχιά τού πολέμου. Ο σοσιαλισμός στήν πολιτική τής βίας καί τής εθνικής καταπίεσης τού ιμπεριαλισμού άντιπαραθέτει τήν πολιτική τής ειρήνης καί τής φιλίας ανάμεσα στούς λαούς, τής ισοτιμίας καί τής κυριαρχίας τών έθνών καί τών κρατών. Όσο στενεύει ή σφαίρα επιρροής τού ιμπεριαλισμού τόσο γίνεται πιό σύνθετη καί όξυμένη ή π. τών δύο σ. στόν τομέα τής ιδεολογίας καί τής πνευματικής ζωής τών λαών. Ή άοτική τάξη προσπαθεί νά ύπονομεύσεί τό σοσιαλισμό άπό μέσα. Καταφεύγει στίς ύπουλες μεθόδους τού «ψυχολογικού πολέμου", χρησιμοποιώντας όλα τά ιδεολογικά της όπλα καί μέσα ένημέρωσης. Ωστόσο όλο καί περισσότεροι άνθρωποι στίς καπιταλιστικές χώρες, συγκρίνοντας τά δύο συστήματα, καταλήγουν στό συμπέρασμα γιά τήν άνάγκη άντικατάστασης τού καπιταλισμού μέ νέο κοινωνικό

200 π α Α Α α ίκ ό κ ρ ό τ ο ς 203 π α ^ Α α ίκ ό κ ρ ά τ ο ς σύστημα. Γίνεται όλο καί πιό δύσκολο καί τό ενιαίο μέτωπο τού καπιταλισμού ένάντια στό σοσιαλισμό. Ό σοσιαλισμός κερδίζει τή μάχη βαθμιαία. Ή μερίδα του στήν παγκόσμια παραγωγή άναπτύχθηκε άπό 0,5% τό 1920 σέ πάνω άπό 39% στά τέλη τής έ6δομης δεκαετίας τού αιώνα μας. Ή αύξηση τών ρυθμών κατά 2-2,5 φορές. Ολο καί πιό καθαρά εκδηλώνονται τά πλεονεκτήματα τού σοσιαλισμού σέ πολλούς τομεϊς τής κοινωνικής ζωής, στή μόρφωση, στήν προετοιμασία στελεχών, στήν άνάπτυξη τής επιστήμης, τής τεχνικής κλπ. Δημιουργειται ό νέος άνθρωπος τού σοσιαλιστικού κόσμου. Τό γεγονός τής άδίάκοπης βελτίωσης τής ζωής τών άνθρώπων, ή ορμητική πολιτιστική άνοδός τους δείχνει τά πλεονεκτήματα τού σοσιαλισμού απέναντι στόν καπιταλισμό κι έμπνέει τή βεδαιότητα γιά τήν άναγκαιότητα καί τό άναπόφευκτσ τής νίκης του σέ όλο τόν κόσμο. παλλαϊκό κράτος. Κράτος σοσιαλιστικού τύπου, πού εκφράζει τά συμφέροντα καί τή θέληση όλου τού λαού καί είναι τό μέσο οικοδόμησης τού κομμουνισμού. Εμφανίστηκε ύστερα άπό τήν πλήρη καί τελική νίκη τού σοσιαλισμού οτήν ΕΣΣΔ καί διαδέχθηκε τό κράτος τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, άφού αύτή έκπλήρωσε τά ιστορικά της καθήκοντα καί ή κοινωνία μπήκε στήν περίοδο τής οικοδόμησης τού κομμουνισμού. Τό σσδιετικό π.κ. δέν έχει τίποτα τό κοινό μέ τό σύνθημα τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας τής δεκαετίας τού γιά τό λεγόμενο «ελεύθερο λαϊκό κράτος^, πού έττέκρινε μέ όλο του τό δίκιο ό "Ενγκελς, γιατί εκείνο τό σύνθημα ήταν άρνηση τής σοσιαλιστικής επανάστασης καί τής δικτατορίας τού προλεταριάτου. Τό π.κ. άποτελεϊ ένα άπό τά στάδια στήν έξέλιξη τής πολιτικής οργάνωσης τής κοινωνίας μετά τήν άνατροπή τής έξουσίας τών εκμεταλλευτών. Ή χαρακτηριστική ιδιομορφία, τό διακριτικό του γνώρισμα είναι ότι τό π.κ. δέν άποτελεϊ όργανο καταπίεσης κάποιος τάξης. Ορισμένες περιοριστικές λειτουργίες του δέν έχουν τό χαρακτήρα ταξικής καταπίεσης. Ο εξαναγκασμός χρησιμοποιείται όχι ένάντια σέ τάξεις, άλλά ενάντια σέ πρόσωπα πού τταραδιάζουν τούς κανόνες τής σοσιαλιστικής ζωής. Ένα τέτιο είδος εξαναγκασμού θά έχει θέση ώς τότε πού ή κοινωνία θά φτάσει στό άνώτατο στάδιο άνάπτυξης της, οπότε δέ θά χρειάζονται μέτρα εξαναγκασμού εκτός άπό τήν κοινή γνώμη. Τό π.κ. είναι άποτέλεσμα τών κοινωνικών άλλαγών πού συνδέονται μέ τήν πλήρη καί τελική νίκη τών σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής κι έχει σκοπό τήν οικοδόμηση τού κομμουνισμού. Ή κοίνωνικοπολιτική καί ιδεολογική ενότητα πού διαμορφώθηκε στήν ΕΣΣΔ εκφράζεται μέτήν έννοια «λαός" μέ όλη τή σημασία τής λέξης, γι' αύτό τό κράτος γίνεται όπλο παλλαϊκής βούλησης. Δέν είναι όμως ούτε ύπερταξικό, ουτε έξωταξίκό τό π.κ. Τό σοδιετικό κράτος είναι παλλαϊκό, γιατί ή άγροτιά καί ή διανόηση έγιναν σοσιαλιστικές καί πέρασαν στίς θέσεις τής έργατικής τάξης, ό σκοπός τής πάλης τού έπαναστατικού προλεταριάτου έγινε σκοπός όλου τού λαού. Τόσο στό εσωτερικό τής χώρας, όσο καί στό διεθνή στίθο τό σοδιετικό κράτος εφαρμόζει ταξική πολιτική γιά τά συμφέροντα τής έργατικής τάξης καί όλων τών έργαζομένων, ύπερασπίζει τά συμφέροντα τών λαών γιά τήν έθνική τους άνεξαρτησία, τήν έλευθερία, τή δημοκρατία καί τήν κοινωνική πρόοδο. Ή ταξική φύση τού π.κ. έκ-

201 204 δηλώνεται στή διατήρηση τής καθοδήγησης τής έργατικής τάξης. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τοϋ π.κ είναι καί τό ότι ή εργατική τάξη ασκεί τόν καθοδηγητικό της ρόλο όχι μέ τή μορφή τής δικτατορίας. Εφόσον καταργήθηκαν οί άνταγωνιστικές τάξεις στήν ΕΣΣΔ καί συντελέστηκαν τεράστιες άλλάγες μετά τήν πλήρη καί τελική νίκη του σοσιαλισμού έλειψε καί ή άνάγκη τής δικτατορίας. Ή έργατική τάξη, παραμένοντας ή πιό πρωτοπόρα δύναμη τής σύγχρονης εποχής, άσκεί μέ επιτυχία τόν καθοδηγητικό της ρόλο χωρίς δικτατορία. Αύτό είναι τό νέο στάδιο στήν εκπλήρωση τής ιστορικής άποστολής τής εργατικής τάξης, πού θά ολοκληρωθεί μόνο μέ τήν πλήρη οικοδόμηση τής κομμουνιστικής κοινωνίας. "Ενα άπό τά βασικά γνωρίσματα τού π.κ. είναι ή τελειοποίηση τών μορφών τής λαϊκής άντιπροσώπευσης μέ βάση τήν όσο γίνεται μεγαλύτερη διεύρυνση τής δημοκρατίας μέ σκοπό τήν εξασφάλιση τής συμμετοχής όλων τών πολιτών στή διεύθυνση τής κοινωνίας. Αύτή ή διαδικασία περιλαθαίνει τόν παραπέρα εκδημοκρατισμό τού εκλογικού συστήματος, τήν άνάπτυξη τών δημοκρατικών άρχών εκλογής, τήν άντικατάσταση καί τόν άπολογισμό τών οργάνων τής εξουσίας καί τής διοίκησης, τήν άνάπτυξη τέτιων οργάνων διεύθυνσης πού θά έχουν ταυτόχρονα καί κρατικό καί κοινωνικό χαρακτήρα. Αύτό σημαίνει ότι στή διεύθυνση τών κοινωνικών ύποθέσεων θά τραθιέται όλο και μεγαλύτερος κύκλος άνθρώπων, έτσι πού ή διεύθυνση θά πάψει νά είναι μόνιμο επάγγελμα. Τό π.κ. άποτελει ορισμένη βαθμίδα στήν πορεία πρός τήν άπονέκρωση τού κράτους καί τή μετάθαση στήν κομμουνιστική κοινωνική αύτοδιεύθυνση. Ωστόσο θά διατηρηθεί ώς τήν πλήρη νίκη τού κομμουνισμού. παναμερικανισμός. Ή ιδεολογία τής «ενότητας τών συμφερόντων" καί τής «άλληλεγγύηςχ τών χωρών τής άμερικανικής ήπείρου, πού προπαγανδίζουν πλατιά οί ιμπεριαλιστές τών ΗΠΑ, ή όποία στηρίζεται στήν ύποθετική εθνική, οικονομική καί πολιτιστική κοινότητα τών λαών αύτής τής ήπείρου. Τίς ιδέες τού π. τίς χρησιμοποιούν τά μονοπώλια τών ΗΠΑ γιά νά καλύψουν τήν επεκτατική τους πολιτική σέ βάρος τών χωρών τής Λατινικής Αμερικής. Ή οργάνωση τών άμερικανικών κρατών καθώς καί τά πολυάριθμα άλλα όργανα καί θεσμοί άνάμεσα στά άμερικανικά κράτη πού βρίσκονται κάτω άπό τόν έλεγχο τών ΗΠΑ επιδιώκουν τήν έξάπλωση καί εφαρμογή τών ιδεών αύτών. Οί λαοί τής άμερικανικής ήπείρου άντιπαλεύουν τόν π., άγωνίζοντα) γιά τήν εθνική άνεξαρτησία, γιά τήν έλεύθερη οικονομική καί πολιτική τους ανάπτυξη. πανγερμανίσμός. Αντιδραστικό πολιτικό ρεύμα πού έμφανίστηκε στά τέλη τού 19ου αιώνα. Εξέφραζε τίς επιθετικές διαθέσεις τού γερμανικού ιμπεριαλισμού καί συνέθαλε σο6αρά στήν προετοιμασία τών πολεμικών του τυχοδιωκτισμών. Ο π. πρόθαλε τό δημαγωγικό σύνθημα τής «εξασφάλισης ζωτικού χώρου" στους Γερμανούς, προπαγάνδιζε τήν αντιεπιστημονική θεωρία ότι ή γερμανική ράτσα είναι «άνώτερη" άπό τίς άλλες φυλές, έθεσε σάν καθήκον του τή βίαιη ένωση μέ τή Γερμανία τής Αύστρίας, τών Σκανδιναβικών χωρών, τής Ολλανδίας τού Βελγίου καί άλλων χωρών, τήν κατάκτηση εύρΰτατων περιοχών τής Ρωσίας (Βαλτικές χώρες, Ουκρανία, Καύκασος), τήν άναδιανομή τών άποικιών καί τήν εγκαθίδρυση τής παγκόσμιας κυριαρχίας τής Γερμανίας. Τήν ιδεολογία καί τά κατακτητικά σχέδια τών πανγερ-

202 π α ρ α γ ω γ ή 205 παράστασή μ αν ιστών τά κληρονόμησαν καί τά άνάπτυξαν οί χιτλερικοί. παραγωγή (ύλική). Τό προτσές δημιουργίας υλικών άγαθών. Αντιπροσωπεύει τό φυσικό όρο τής ζωής τών άνθρώπων καί τήν ύλική βάση τών άλλων ειδών δράσης τους. Ή π. έχει δύο πλευρές: τίς παραγωγικές δυνάμεις καί τις σχέσεις παραγωγής. Οί δυό αύτές πλευρές άποτελούν τόν τρόπο παραγωγής, ό όποιος καθορίζει τό χαρακτήρα τής δοσμένης κοινωνίας. παραγωγικές δυνάμεις. Σύστημα ύ ποκειμενικών (άνθρωποι) καί ύλικών (μέσα παραγωγής) στοιχείων πού έκφράζουν τήν ενεργητική σχέση τών άνθρώπων πρός τή φύση. Ή σχέση αύτή συνίσταται στήν ύλική καί πνευματική άφομοίωση καί άνάπτυξη τού πλούτου τής φύσης στό προτσές τής όποίας άναπαράγονται οί συνθήκες ύπαρξης τού ανθρώπου καί πραγματοποιειταιτόπροτσέςάνάπτυξήςτου. Κύρια παραγωγική δύναμη τής κοινωνίας είναι οί άνθρωποι, πού παίρνουν μέρος στήν κοινωνική παραγωγή, οί έργαζόμενοι. Οί π. δ. άποτελούν τήν κύρια πλευρά τού τρόπου παραγωγής. Στό κάθε στάδιο έξέλιξης τώνπ.δ. άντιστοιχούν καθορισμένες σχέσεις παραγωγής. Αμέσως μετά τήν άλλαγή τού χαρακτήρα καί τού επιπέδου τών π.δ. στήν άνταγωνιστική κοινωνία πραγματοποιείται επαναστατική άλλαγή τών σχέσεων παραγωγής. Ή έπιστημονικοτεχνική επανάσταση σημαίνει ριζική ποιοτική μεταμόρφωση τών π.δ., στή βάση τής μετατροπής τής επιστήμης σέ άμεση παραγωγική δύναμη, σέ βασικό παράγοντα τής κοινωνικής παραγωγής. Στίς συνθήκες τού καπιταλισμού τό γεγονός αύτό οδηγεί στήν όξυνση όλων τών άντιθέσεών του. Ή σοσιαλιστική κοινωνία χρησιμοποιεί τίς έπιτεύξειςτήςέπιστημονικοτεχνικήςέπανάστασης γιά τήν επιτάχυνση τής δημιουργίας τών π.δ. τής κομμουνιστικής κοινωνίας. παραγωγικότητα έργασίας. Ή άπο τελεσματικότητα τής έργασίας στό προτσές τής παραγωγής. Υπολογίζεται μέ τήν ποσότητα τού χρόνου πού καταναλώνεται στήν παραγωγή μ ιάς μονάδας προϊόντος στή μονάδα τού χρόνου. Ή αύξηση τής π.έ. είναι άντικειμεν)- κός οικονομικός νόμος πού ύπάρχει σέ όλους τούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς. Ό Μάρξ έγραφε ότι ή παραγωγική δύναμη τής έργασίας καθορίζεται άπό ποικίλες συνθήκες: άνάμεσα στά άλλα άπό τό μέσο έπίπεδο τής τέχνης τού έργάτη, άπό τό έπίπεδο άνάπτυξης τής επιστήμης καί τό βαθμό τής τεχνολογικής χρησιμοποίησής της, άπό τόν κοινωνικό συνδυασμό τού παραγωγικού προτσές, άπό τό μέγεθος καί τήν άπστελεσματικότητα τών μέσων παραγωγής, άπό τίς φυσικές συνθήκες. Στόν καπιταλισμό στήν περίοδο τών οικονομικών κρίσεων πέφτει ή π.έ. Στό σοσιαλισμό ή π.έ. άνεθαίνει διαρκώς. Ο Λένιν τόνιζε ότι ή άνάπτυξη τής π.έ. είναι τό κυριότερο, τό βασικότερο γιά τή νίκη τού νέου κοινωνικού συστήματος. παρασιτισμός. Τό νά ζεί κανείς σέ βάρος τής έργασίας άλλων. Γενικά ή ύπαρξη σέ βάρος άλλων. Ο παρασιτισμός είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τών εκμεταλλευτών, τών έκμεταλλευτριών τάξεων. παράσταση. Ή μορφή (εικόνα) τού άντικειμένου (ή τού φαινομένου) πού έχει άντανακλαστεί (μνήμη, ένθύμηση), καθώς καί ή μορφή πού δημιουρ-

203 γήθηκε άπό τή δημιουργική φαντασία. Είναι ή άνώτερη μορφή τής αισθησιακήςάντανάκλασηςμέτή μορφή εποπτικής παραστατικής γνώσης. πασκρισμός (φ:λειρηνισμός). Φ!λελεύθερο ρεύμα, πού οί οπαδοί του τάσσονταν ενάντια σέ κάθε πόλεμο. Ταυτόχρονα οί πασιφιστές θεωρούν ότι μόνο μέ τό κήρυγμα τής γενικής ειρήνης είνα! δυνατό νά έξαφανιστούν οί πόλεμοι. Οί ιμπεριαλιστές χρησιμοποίησαν πολλές φορές τό φιλειρηνισμό γ!ά νά καλυψουν τίς προετοιμασίες τους γιά πόλεμο, νά έξαπατήσουν τίς μάζες καί νά τίς άποσπάοουν άπό τήν πάλη ενάντια στούς ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Οί κομμουνιστές δέν ήταν ποτέ πασιφιστές. Τά κομμουνιστικά κόμματα παλεύουν ένάντια στούς καταχτητικούς, τούς άδικους πολέμους καί υποστηρίζουν τούς δίκαιους, απελευθερωτικούς πολέμους. Τό οργανωμένο κίνημα τών οπαδών τής ειρήνης, πού άναπτύχθηκε μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο καί αγκάλιασε εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρώπους, διαφέρει άπό τόν πασιφισμό γιατί διεξάγει μαχητικό και δραστήριο άγώνα ένάντια στήν απειλή τοϋ πολέμου. Οι ειλικρινείς φιλειρηνιστές βρίσκουν τρόπους συνεργασίας μέ τό οργανωμένο μέτωπο τών οπαδών τής ειρήνης, τάσσονται υπέρ τής υπεράσπισης τής ειρήνης καί ενισχύουν τήν πάλη ενάντια στόν κίνδυνο πολέμου. πατέντα (λατιν. patens, patentis). 'Ανοικτός, ολοφάνερος, κτυπητός. 1. Πιστοποιητικό πού δίνει ή κυθέρνηση στόν εφευρέτη μέ δικαίωμα αποκλειστικής χρήσης τής έφεύρεοης που έκανε. 2. Ντοκουμέντο πού δίνει τό δικαίωμα άπασχόλησης μέ τό εμπόριο, είτε μέ τή βιοτεχνία. 206 πατρά$α 3. Πατέντα προξενική. Ντοκουμέντο μέ τό όποιο έφοδιάζεται ό πρόξενος άπό τήν κυ6έρνησή του, όταν διορίζεται σέ άλλη χώρα, πού πιστοποιεί τό πληρεξούσιό του. πατρίδα. Είναι τό πολιτικό, κοινωνικό καί πολιτιστικό περιθάλλον μέσα στό όποιο ζει καί εργάζεται ό λαός. Ή π. είναι ένα περίπλοκο κοινωνικό φαινόμενο, πού αγκαλιάζει ολόκληρο σύνολο ετερογενών πλευρών ζωής καί δράσης τής κοινωνίας: κοινωνικό περιθάλλον είναι οι κοινωνικές σχέσεις πού καθορίζονται άπό τήν ταξική δομή τής κοινωνίας. Πολιτικό περιθάλλον είναι τό σύστημα πολιτικών σχέσεων καί θεσμών τής κοινωνίας. Πολιτιστικό περιθάλλον είναι οι μορφές καί τύποι πολιτισμού, οι διαδομένες στήν κοινωνία πνευματικές άξιες μέ τίς όποιες έρχονται σ' επαφή οι λαϊκές μάζες. Ή πατρίδα διακρίνεται άπό τέτια καίώνια>> στοιχεία, όπως ή περιοχή πού ζει ό άνθρωπος καί ή γλώσσα τού λαού. Ή π. είναι έννοια κοινωνικοπολιτική καί ιστορική. ' Η φύση της σέ σημαντικό βαθμό καθορίζεται άπό τίς κοινωνικές σχέσεις που κυριαρχούν στήν κοινωνία καί τήν τάξη πού βρίσκεται στό κέντρο τής κοινωνίας. Γι' αύτό μπορούμε νά μιλάμε γιά καπιταλιστική καί σοσιαλιστική πατρίδα. Οι ρίζες της βρίσκονται βαθιά στήν αρχαιότητα, στήν πρωτόγονη κοινωνία μέ τίς χαρακτηριστικές γι' αυτήν μορφές κοινότητας, όπως είναι ή φυλή καί τό γένος. Τότε άκριθώς γιά πρώτη φορά πραγμάτοποι ήθη κε ή συνένωση τών άνθρώπων σέ ξεχωριστές κοινότητες συμθίωσης σταθερές σχετικά, στή βάση τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής μέ συγγενικές σχέσεις αίματος καί κοινό τόπο διαμονής στή διάρκεια μιας ιστορικής χρονικής περιόδου σέ μιά ορισμένη περιοχή. Ή

204 πατρίόα 207 π α τ ρ ιω τ ισ μ ό ς ττ. διαμορφώθηκε τελικά σάν πολιτικό κοινωνικό καί πολιτιστικό περιβάλλον στή δουλοκτητική κοινωνία, όταν πραγματοποιήθηκε ό καταμερισμός έργασίας, εμφανίστηκαν οί τάξεις καί τό κράτος. Ή άντίληψη γιά τήν π. άποδείχθηκε στενά συνδεμένη μέ τήν άντίληψη τοϋ κράτους. Στίς σημερινές συνθήκες ή έννοια «π.χ, συνδέεται τόσο στενά μέ τήν-έννοια «κράτος" όσο καί μέ τή έννοια έθνος. Οί σύγχρονες πατρίδες κατά κανόνα είναι έθνικά κράτη. Συνάμα ύπάρχουν ττ. πού συνδέονται μέ κοινωνικές μορφές πού ύπήρχαν πρίν τήν έμφάνιση τών έθνών καί π. πού έχουν σχέση μέ τήν πολυεθνική μορφή κοινότητας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τών σύγχρονων άστικώνπ. είναι ή άντιθετικότητα τοϋ πολιτικού, κοινωνικού καί πολιτιστικού περιβάλλοντος. Σ' αύτές τίς π. ύπάρχουν έχθρικές ανταγωνιστικές τάξεις, όξύτατος πολιτικός άγώνας μεταξύ τών προοδευτικών καί άντιδραστικών δυνάμεων. Στήν εθνική κουλτούρα συνυπάρχουν «δύο πολιτισμοί": τών εκμεταλλευτικών καί τών δημοκρατικών - προοδευτικών τάξεων. Αύτό τό στοιχείο καθορίζει σέ σημαντικό βαθμό τή σχέση τών διάφορων τάξεων πρός τήν άστική π. καί βοηθάει νά γίνει κατανοητό, γιατί στήν έννοια «π." δίνουν διαφορετικό νόημα. Άν στή συνείδηση τοϋ άστού ή π. είναι άξεχώριστη άπό τήν εκμεταλλευτική τάξη πραγμάτων πού τού έξασφαλίζει προνομιακή θέση, γιά τό προλεταριάτο, πού συνειδητοποιεί τά ταξικά του συμφέροντα, γίνεται ξένη ή κοινωνική καί κρατική πλευρά τής πατρίδας. Τό άστικό κράτος, σταθεροποιώντας καί ύπερασπίζοντας τις σχέσεις εκμετάλλευσης, γιά τήν έργατική τάξη καί τίς πλατιές μάζες τών έργαζομένων αποβαίνει εχθρική δύναμη. Μ' αύτό τό νόημα σύμφωνα μέ τά λόγια τού Μάρξ, οί έργάτες στόν καπιταλισμό «δέν έχουν πατρίδα". Αύτή ή θέση τού μαρξισμού περιέχει ταυτόχρονα καί τή βασική άρχή τοϋ παγκόσμιου προλεταριάτου, τήν άρχή τής ταξικής άλληλεγγύης στήν πάλη γιά τήν άπαλλαγή του άπό τήν εκμετάλλευση γιά τή μετατροπή τής άστικής π. σέ σοσιαλιστική. Οταν ή π. γίνεται σοσιαλιστική έμφανίζονται νέες πλευρές στή σχέση τής έργατικής τάξης καί τών εργαζόμενων μαζών πρός τήν πατρίδα. Πρώτ' άπ' όλα ό 'ίδιος ό σοσιαλισμός σάν κοινωνικοπολιτικό καθεστώς, σάν μορφή οργάνωσης τής κοινωνικής ζωής είναι ή πατρίδα. Τό νέο στήν έννοια τής σοσιαλιστικής π. συνίσταται επίσης στό γεγονός, ότι τό ίδιο τό άντικείμενο τού πατριωτισμού γίνεται πολύ εύρύτερο σέ μέγεθος καί ταυτόχρονα ενιαίο γιά όλα τά έθνη καί τούς λαούς. πατριωτισμός. Κατά τήν άποψη τού Λένιν είναι «ένα άπό τά βαθιά αισθήματα πού διαμορφώθηκε στίς μεμονωμένες πατρίδες οτούς αιώνες καί τίς χιλιετηρίδες". Έφόσον ή πατρίδα είναι τό κοινωνικοοικονομικό πολιτικό καί πολιτιστικό περιβάλλον πού άλλάζει ιστορικά, στίς διάφορες έποχές ό π. παίρνει διαφορετικό περιεχόμενο. Αυτό τό περιεχόμενο δέν καθορίζεται, όπως ισχυρίζονται οί θεωρητικοί του καπιταλισμού άπό κάποιο μυστικιστικό έθνικό είτε φυλετικό πνεύμα, άλλά άπό τούς ιστορικούς κοινωνικοοικονομικούς όρους. Ο π. άπόκτηοε ιδιαίτερη σημασία στόν καιρό τής διαμόρφωσης τών καπιταλιστικών σχέσεων καί τών έθνών. Μετά όσο όξυνόταν ό άνταγωνισμός τών τάξεων στήν καπιταλιστική κοινωνία ό π. τής άστικής τάξης γινόταν ψεύτικος καί υποκριτικός, γιατί θυσίαζε πολύ συχνά τά συμφέροντα τής πατρίδας, τής γλώσσας καί τοϋ

205 π α τ ρ < ω τ ίσ / < ό ς 208 πίί^αρχί'α έθνους στά δικά της άπληστα ταξικά συμφέροντα. Ό ττ. τού προλεταριάτου είχε μιά έσωτερική άντίφαση: ή άγάπη πρός τήν πατρίδα συνδυαζόταν μέτό μίσος πρός τό εκμεταλλευτικό σύστημα. Αύτό έδινε άφορμή στούς θεωρητικούς τής άστικής τάξης νά τό κατηγορούν ότι άρνείται τόν πατριωτισμό. Στίς άρχές τοϋ Α Παγκόσμιου Πολέμου, όταν οι σω6ινιστές θορυθούσαν γιά τήν «ύπεράσπισηο τής πατρίδας καί κατηγορούσαν τούς λενινιστές γιά άντιπατρίωτισμό, ό Λένιν στό άρθρο του Γίά έθν/kf) υπερηφάνεια τών Μεγαλορώσων, τόνισε ότι οί ρώσοι προλετάριοι άγαπούν τήν πατρίδα τους, τή γλώσσα τους καί άρκιδώς γι' αύτό τό λόγο δέν μπορούν νά «ύπερασπίσουν τήν πατρίδα* διαφορετικά, παρά παλεύοντας μέ όλα τά μέσα ένάντια στή μοναρχία, τούς τσιφλικάδες, κα^ ΐούς καπιταλιστές τής πατρίδας, ένάντια δηλαδή στούς χειρότερους έχθρούς τής πατρίδας (Λένιν, άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 26, σελ. 106). Ό Λέν<ν ταυτόχρονα πρίν άπό τή σοσιαλιστική έπανάσταση ύπογράμμιζεότι ή ύπεράπιση τής πατρίδας είναι ένα ψέμα στόν ιμπεριαλιστικό πόλεμο, δέν είναι όμως καθόλου ψέμα στό δημοκρατικό καί τόν επαναστατικό πόλεμο. Οι έργαζόμενες μάζες, τό προλεταριάτο καί τά κομμουνιστικά κόμματα είναι πραγματικοί πατριώτες, εκφραστές τών άληθινών εθνικών συμφερόντων. Από τά πρώτα χρόνια τής σοβιετικής έξουσίας οί έργαζόμενοι τής πολυεθνικής Ρωσίας παρουσίασαν θαύματα ηρωισμού στήν ύπεράσπιση τής σοσιαλιστικής τους πατρίδας ένάντια στήν ξένη επέμβαση καί τήν άντεπανάσταση. «Ό πατριωτισμός τού άνθρώπου, ό όποιος πρεσβεύει ότι είναι καλύτερα νά πεινάσει τρία χρόνια παρά νά παραδόσει τή Ρωσία στούς ξένους τόνιζε ό Λένιν αύτός είναι ό πραγματικός πατριωτισμός, πού άν δέν ύπήρχε δέ θά μπορούσαμε ν' άντέξουμε τρία χρόνια. Χωρίς αύτό τόν πατριωτισμό δέ θά ύπερασπίζαμε τή σοβιετική δημοκρατία, δέ θά πετυχαίναμε τήν κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας" (Λένιν, "άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 42, σελ. 124). Στά χρόνια τού Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου τής Σοβιετικής Ένωσης ό σοσιαλιστικός πατριωτισμός ύπήρξε ένας άπό τούς άποφασιστικούς παράγοντες τής νίκης ένάντια ατό φασισμό. Ολοι οί λαοί τής πολυεθνικής ΕΣΣΔ ξεσηκώθηκαν γιά νά ύπερασπίσουν τή σοσιαλιστική πατρίδα. Ό πατριωτισμός τους πού διαμορφώθηκε σέ συνθήκες στενής άδελφικής συνεργασίας τών σοθιετικών δημοκρατιών ήταν π. πανσοβιετικός, διεθνιστικός. Οικονομική του βάση είναι ό σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής, πολιτική του βάση τό σο6ιετικό κρατικό σύστημα καί ιδεολογική, θεωρητική του, βάση ό μαρξισμός - λενινισμός. Στό σοσιαλιστικό πατριωτισμό τό έθνικό καί τό διεθνιστικό στοιχείο άποτελούν μιά άδιάρρηκτη ένότητα, δέν χωρίζουν άλλά ενώνουν τά έθνη καί τούς λαούς, τούς συσπειρώνουν σέ μιά ενιαία άδελφική οικογένεια, όπου κυριαρχεί ή άκατάλυτη φιλία τών λαών. Μέ τήν έμφάνιση τού σοσιαλιστικού συστήματος ή σφαίρα δράσης τού σοσιαλιστικού π. διευρύνεται, είναι πατριωτισμός καί πρός τή σοσιαλιστική πατρίδα καί πρός τό παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα. Ό σοσιαλιστικός π. είναι έχθρός τού άστικοϋ έθνικισμού καί τού κοσμοπολιτισμού. πειθαρχία. Είναι ένας καθορισμένος κανόνας, είτε κανόνες συμπεριφοράς τών άνθρώπων πού άνταποκρίνονται στούς κανόνες δικαίου καί ήθικής

206 209 πέντε άρχές πού διαμορφώθηκαν στήν κοινωνία, καθώς έπίσης καί στίς απαιτήσεις κάποιος οργάνωσης. Ή κομματική π.χ. πειθαρχία τών κομμουνιστών είναι συνειδητή, στηρίζεται στήν κατανόηση τής γραμμής τού κομμουνιστικού κόμματος, στήν ύποταγή τών μερικών συμφερόντων στά γενικότερα συμφέροντα τού κόμματος καί τού λαού. Ή κομματική πειθαρχία συνδέεται στενά μέ τήν τήρηση τής εσωκομματικής δημοκρατίας, πού άπαιτει τήν εκπλήρωση τής θέλησης τής πλειοψηφίας τών κομμουνιστών. Πρίν παρθεϊ άπόφαση ό κομμουνιστής είναι ελεύθερος νά συζητήσει καί νά κάνει κριτική στά προτεινόμενα, νά έκφράσει τή συμφωνία του ή τή διαφωνία του, νά διατυπώσει δικές του προτάσεις. Όταν παρθει ή άπόφαση όλα τά κομματικά μέλη, μαζί κι αύτά πού διαφωνούσαν μέ τή γνώμη τής πλειοψηφίας, είναι υποχρεωμένα όχι μόνο νά τή δεχτούν, άλλά καί νά δουλέψουν δραστήρια γιά τήν εκπλήρωσή της. Ή κομματική πειθαρχία ι σχύει τό ίδιο καί γιά τά καθοδηγητικά όργανα. Οι αποφάσεις τών ανώτερων καθσδηγητικών οργάνων είναι υποχρεωτικές γιά τά κατώτερα. πείρα (εμπειρία). Μέ τήν παραδοσιακή έννοια στή φιλοσοφία είναι ή αισθησιακή, εμπειρική άντανάκλαση τού έξωτερικού κόσμου. Ή άποψη ότι ή π. άποτελε! τή μοναδική πηγή κάθε γνώσης (εμπειρισμός, σενσουαλισμός) είχε διαδοθεί πλατιά στήν προμαρξιστική υλιστική φιλοσοφία, θεωρούσε τήν π. μόνο σάν άποτέλεσμα παθητικής άπεικόνισης τού έξωτερικοϋ κόσμου. Στήν πραγματικότητα μόνη της ή αισθησιακή εμπειρία δέ δίνε) τήν καθολική καί άναγκαίαγνώση, άγκαλ)άζί) μόνο τήν εξωτερική έπιφανειακή πλευρά τών φαινομένων τού άντ)κε)μεν)κού κόσμου. Ό μαρξισμός, άξισποιώντας τά επιτεύγματα τής προηγούμενης φιλοσοφίας καί συνεχίζοντας τίς παραδόσεις τού υλισμού, ξεπέρασετό θεωρητικό χαρακτήρα ερμηνείας τής π. Ο μαρξισμός θεωρώντας τήν π. δευτερεύον, παράγωγο σέ σχέση μέ τήν αντικειμενική πραγματικότητα, καθορίζει τήν π. όχι σάν παθητικό περιεχόμενο τής συνείδησης άλλά σάν πρακτική επίδραση τού άνθρώπου πάνω στόν εξωτερικό κόσμο. Στό προτσές αύτής τής έπίδρασης, άποκαλύπτονται οί άναγκαίες συναρτήσεις, ιδιότητες, νομοτέλειες τών φαινομένων, διερευνώντα) οι μέθοδες καί τά μέσα σκόπιμης δράσης κλπ. "Ετσι ή π. νοείται καί σάν άλληλεπίδραση τού κοινωνικού υποκειμένου μέ τόν έξωτερ)- κό κόσμο, καί σάν άποτέλεσμα αύτής τής άλληλεπίδρασης. Μέ αύτή τήν έννοια ή π. συγχωνεύεται άμεσα μέ τήν συνολική κοινωνική πράξη. Ήπ. γίνεται σπουδαιότατο μέσο εμπλουτισμού τής επιστήμης, άνάπτυξης τής θεωρίας καί τής πράξης. «πέμπτη φάλαγγα". Προδότες πού βρίσκονται στήν υπηρεσία τών ιμπεριαλιστικών κρατών καί συντηρούνται άπ' αύτά γ)ά νά κάνουν σαμποτάζ καί ν' άποουνθέτουν τά μετόπισθεν τής μιάς ή τής άλλης χώρας. Ο όρος κπ.φ.ϋ έμφανίστηκετόν καψότοϋ εμφύλιου πολέμου καί τής ίταλογερμανικής επέμβασης στήν Ισπανία. Τήν περίοδο αύτή ό στρατηγός Μόλα, ένας άπό τούς άρχηγούς τών ίσπανών φασιστών στασιαστών, άρχίζοντας τήν επίθεση κατά τής Μαδρίτης δήλωσε: "Έχω άκόμα στή διάθεσή μου τήν πέμπτη φάλαγγα μέσα στή Μαδρίτη", εννοώντας τούς προδότες πού βρίσκονταν στήν πόλη. πέντε άρχές τής ειρηνικής συνύπαρξης. Οί άρχές τής ειρηνικής συνεργασίας άνάμεσα στά κράτη, πού δ)ακή-

207 2!0 π^ανοτ^των θεωρία ρυξαν τό 1954 ή Ινδία καί ή Λαϊκή Δημοκρατία Κίνας: α) Αμοιβαίος σεβασμός τής εδαφικής άκεραιότητας καί κυριαρχίας, β) Μή επίθεση, γ) Μή επέμβαση στίς εσωτερικές υποθέσεις, δ) Ισότητα και άμοιβαιο όφελος, ε) Ειρηνική συνύπαρξη. Αύτές οί άρχές είχαν διατυπωθεί γιά πρώτη φορά τόν Απρίλη τού 1954 στό προοίμιο τής συμφωνίας άνάμεσα στή ΛΔΚ καί τήν Ινδία, γιά τό έμπόριο καί τίς σχέσεις άνάμεσα στό Θιβέτ καί την Ινδία. Οί άρχές αύτές επικυρώθηκαν στήν Κοινή Διακήρυξη τοϋ Τσού Έν-λάι καί τού Νεχρού οτίς Τίς π.ά. σάν βάση τής συνεργασίας άνάμεσα στά κράτη, άναγνώρισαν μετά ή ΕΣΣΔ καί άλλα κράτη καίπεριλήφθηκανάργότερα στή Διακήρυξη τής Μπαντούγκ. πεπερασμένο. Βλ. λ. άπειρο καί πεπερασμένο. περιεχόμενο καί μορφή. Φιλοσοφικές έννοιες. Τό περιεχόμενο άποτελεί τήν καθοριστική πλευρά τού όλου, τό σύνολο τών στοιχείων (μερών) τού άντικειμένου. Η μορφή άποτελεί τήν έσωτερική οργάνωση.τήαχέσηπ. καί μ. τή χαρακτηρίζει ή σχετική ενότητά τους. Στήν πορεία τής έξέλιξης άποκαλύπτεται άσυμφωνία π. καί μ. πού τελικά λύνεται μέ τό «πέταγμα" τής παλιάς καί τήν εμφάνιση νέας μορφής, πού άντιστοιχει στό άναπτυσσόμενο περιεχόμενο. Ο διαλεκτικός ύλισμός θεωρεί ότι στό π. καί μ. τής νόησης καί τής γνώσης άντανακλάται ό άντικειμενικός κόσμος. Οι κοινωνικοί δεσμοί καί οί σχέσεις τής πραγματικότητας πού άναπαράγονται άπό τή συνείδηση, κάτω άπό ορισμένες συνθήκες αποκτούν ειδικές λογικές λειτουργίες, έμφανίζονται σάν μορφές τής σκέψης, τής νόησης (έννοια, κρίση, συλλογισμός). περσοναλισμός (λατιν. persona:πρόσωπο). Θρησκευτική, ίδεαλιστική κατεύθυνση τής σύγχρονης άοτικής φιλοσοφίας, πού παραδέχεται τήν προσωπικότητα σάν πρωταρχική δημιουργική πραγματικότητα και όλο τόν κόσμο σάν έκδήλωση τής δημιουργικής δραστηριότητας τής «άνώτατης προσωπικότητας" δηλαδή τού θεού. Ό περσοναλισμός διαμορφώθηκε στό τέλος τού 19ου αί. οτή Ρωσία (Μπερντιάγεφ, Σεστόφ) καί στή Γαλλία στή δεκαετία τού κυρίως άπό τόν Ε. Μουνιέ. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού π. τό βασικό κοινωνικό καθήκον δέν είναι ή άλλαγή τού κόσμου, άλλά ή «μεταμόρφωσή" τής προσωπικότητας, δηλαδή τό πώς νά προωθηθε! ή πνευματική αύτοτελείωσή της. Ίδιάζουσα θέση κατέχει ή όμάδα τών γάλλων περσοναλιστών, πού έπικεφαλής τους ήταν ώς τό 1950 ό Μουνιέ. Είναι μιά όμάδα άπό μικροαστούς διανοούμενους πού ενώθηκε γύρω άπό τό περιοδικό «Έσπρί" καί έκφράζει άριστερούς καθολικούς κύκλους, πού πήραν μέρος στό γαλλικό κίνημα Αντίστασης καί σήμερα ύπερασπίζουν τήν ειρήνη καί τήν άστική δημοκρατία. -πιθανότητα. Αριθμητικός (μαθηματικός) χαρακτηρισμός τών βαθμών δυνατότητας γιά τήν έμφάνιση κάποιου τυχαίου γεγονότος κάτω άπό αύτές ή εκείνες τίς συνθήκες, οί όποιες μπορούν νά έπαναληφθούν άπεριόριστα. πιθανοτήτων θεωρία. Μέρος τών μαθηματικών στό όποιο μέ τίς δοσμένες πιθανότητες τυχαίων γεγονότων ά- νακαλύπτονται οί πιθανότητες άλλων γεγονότων, πού συνδέονται κατά κάποιο τρόπο μέ τά πρώτα γεγονότα. Ή π.θ. μελετάει επίσης τά τυχαία

208 jntrrawxô σνσπ^μα 2!1 πληθωρισμός μεγέθη καί τά τυχαία προτσές. Ενα άιτό τά βασικά καθήκοντα τής π.θ. είναι ή άποκάλυψη τών νομοτελειών πού έμφανίζονται κατά τήν άλληλεπίδραση μεγάλου αριθμού τυχαίων παραγόντων. Ο μαθηματικός μηχανισμός τήςπ.θ. είναι καλά προσαρμοσμένος στή μελέτη μαζικών φαινομένων στήν επιστήμη καί τήν τεχνική. Π.χ. ή μοριακή άντίληψη γιά τή δομή τής ϋλης οδηγεί στήν εφαρμογή τής θεωρίας τών πιθανοτήτων πάρα πολλές φορές στή φυσική καί στή χημεία. Οι μέθοδες τής π.θ. παίζουν σπουδαίο ρόλο στήν επεξεργασία τών στατιστικών στοιχείων, π.χ. στόν έλεγχο μαζικών προϊόντων, στή στατιστική τού πληθυσμού κλπ. πιστωτικό σύστημα. 1 Τό σύνολο τών μορφών καί μεθόδων πίστωσης στά πλαίσια μιάς χώρας. 2. Τό σύνολο τών πιστωτικών ιδρυμάτων τής χώρας (τράπεζες, άσφαλιστικές εταιρείες, ταμιευτήρια κλπ.). πλατφόρμα. Πολιτικό πρόγραμμα, πρόγραμμα δράσης. Τό σύνολο τών αιτημάτων πού διατυπώνουν τά πολιτικά κόμματα, οί πολιτικές ομάδες, οί κοινωνικές οργανώσεις. πλη8εϊος. "Ετσι λεγόταν στήν Αρχαία Ρώμη ή μεγαλύτερη μάζα τού ελεύθερου πληθυσμού (δηλαδή όσοι δέν ήταν δούλοι). Πληθειοι θεωρούνταν καί οι υπόδουλοι λαοί καθώς καί τά άτομα πού μετοίκησαν στή Ρώμη άπό άλλες περιοχές καί κράτη. Οι πληθεϊοι διεξήγαν πολύχρονο άγώνα ενάντια στούς άριστοκράτες, τούς πατρικίους, γιά ν' άποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα. Τό Μεσαίωνα πληθεϊοι λέγονταν οι πλατιές μάζες τής φτωχολογιάς τών πόλεων. Ο όρος πληδεϊος στή μεταφορική του έννοια σημαίνει τόν άνθρωπο τού λαού. πληθυσμός. Τό σύνολο τών άνθρώπων πού άνανεώνεται διαρκώς στό προτσές τής άναπαραγωγής, οι όποιοι ζούν στή γή στό σύνολό της είτε στά όρια κάποιου μέρους της (χώρα, ήπειρος κλπ ). Ή βάση καί τό υποκείμενο τής παραγωγής καί όλων τών κοινωνικών σχέσεων. Στό τέλος περίπου τής Παλαιολιθικής έττοχής (π.χ. 15 χιλ. χρόνια π.χ.) ό πληθυσμός είχε φτάσει στά 3 εκατομμύρια, στό τέλος τής Νεολιθικής εποχής (π.χ. 2 χιλ.χρόνιαπ.χ.) ήταν50εκατομμύρια άνθρωποί. Στίς άρχές τής έποχής μας υπήρχαν στή γή 230 εκατομμύρια άνθρωποι. Στό τέλος τής πρώτης χιλιετηρίδας μ.χ. 275 εκατομμύρια άνθρωποι. Τό ,6 δισεκατομμύρια. Σήμερα ό πληθυσμός τής γής έ- φτασε τά 4 δισεκατομμύρια. Τό 1975 στίς σοσιαλιστικές χώρες πάνω άπό 1,3 δισεκατομμύρια. Τό 1974 στήν Εύρώπη (χωρίς τήν ΕΣΣΔ) ζούσαν 474 εκατομμύρια, στήν Ασία (χωρίς τήν ΕΣΣΔ) εκατομμύρια, στήν Αφρική 387 εκατομμύρια, στή Βόρεια καί Κεντρική Αμερική 340 εκατομμύρια, στή Ν. Αμερική 216 εκατομμύρια, στήν Αύστραλία καί Ωκεανία 21 εκατομμύρια. Τό μεγαλύτερο πληθυσμό τό 1975 είχαν ή ΛΔ Κίνας 845 εκατομμύρια, οί Ινδίες 600 εκατομμύρια, ή ΕΣΣΔ 255 εκατομμύρια, οΐ ΗΠΑ 213 εκατομμύρια. Στή δεκαετία τού ό πληθυσμός αυξανόταν κάθε χρόνο κατά 80 εκατομμύρια περίπου. Στή γή υπάρχουν πάνω άπό 2 χιλιάδες λαοί. πληθωρισμός. Ή ύπερπλήρωση τής σφαίρας κυκλοφορίας μέ χαρτονομίσματα έξαίτίας τής ύπερθολικής (σέ σύγκριση μέτίς άνάγκες σέ πραγματικά χαρτονομίσματα - χρυσό) έκδοσής τους, πού άποτελει ιδιομορφία τής καπιταλιστικής οικονομίας. Ο π. μπορει νά είναι καί άποτέλεσμα τού περιορισμού τής μάζας τών έμπορευ-

209 2!2 ποιότητα μάτων στήν κυκλοφορία χωρίς ν' άλλάζει ή ποσότητα τών χαρτονομισμάτων ττού είχαν έκδοθεί. 'Εκφράζεται μέ τήν υποτίμηση τών χρημάτων σέ σχέση μέ τό χρυσό, συνοδεύεται μέ τήν αύξηση τών τιμών καί τήν πτώση τού πραγματικού μεροκάματου. Στήν ττερίοδο τής γενικής κρίσης τοϋ καπιταλισμού καί τήν κατάργηση τού χρυσού σάν νομισματικής βάσης ό π. πήρε καθολικό διαρκή καί χρόνιο χαρακτήρα. Στίς σύγχρονες συνθήκες εκδηλώνεται μέ τήν άνοδο τής τιμής τής άγοράς τού χρυσού (στά μέσα τού 1977 σχεδόν 4 φορές σέ σύγκριση μέ τήν επίσημη), τού βιοτικού επιπέδου, τήν άνοδο τών τιμών κλπ. πλουραλισμός. Φιλοσοφική διδασκαλία σύμφωνα μέ τήν όποία ύπάρχουν αρκετές (είτε πλήθος) άνεξάρτητες άρχές τού είναι είτε θεμέλια τών γνώσεων. Τόν όρο π. τόν είσήγαγε ό X. Βόλφ (1712). Βασική μορφή τοϋ π. είναι ό δυϊσμός (ύποστηρίζει τήν ύπαρξη δύο άρχών υλικής καί πνευματικής). Τό αντίθετο τού π. είναι ό μονισμός (παραδέχεται μιά καί μοναδική άρχή τού υπαρκτού). Ο π. χαρακτηρίζει τή σύγχρονη άστική φιλοσοφία (περσοναλισμός,φιλοσοφίατήςζωής, πραγματισμός), καθώς καί διάφορες αναθεωρητικές άπόψεις. πλουτοκρατία. Κρατικό σύστημα στό όποιο ή πολίτική έξουσία τυπικά καί ουσιαστικά άνήκε< στήν πλούσια ήγεσία τής άρχουσας τάξης. Άπό δώ καί ή όνομασία πλουτοκρατία. πνευματική έργασία. Είναι ή μ<ά πλευρά τού ένιαίου διαλεκτικού προτσές τής άνθρώπινης δραστηριότητας παράλληλα μέ τή χειρωνακτική έργασία. Είναι άπστέλεσμα τού κοινωνικού καταμερισμού έργασίας σέ χειρωνακτική καί σέ π.έ. καί έπαιξε ιστορικά προοδευτικό ρόλο, άπελευθέρωσε μιά μερίδα άνθρώπων άπό τή βαριά χειρωνακτική έργασία, γεγονός πού αυνετέλεσε στήν άνάπτυίίη τής τέχνης, τού πολιτισμού, τής επιστήμης κλπ. Ο χωρισμόςπαραπέρατής υλικής παραγωγής άπό τήν πνευματική οδήγησε στήν έμφάνιση τών ίδεαλιστικών άντιλήψεων γιά τό δεσπόζοντα ρόλο τής π.έ. στήν κοινωνική ίωή καί τήν άντίστοίχη μείωση τής σημασίας τής παραγωγικής έργασίας. Στήν αστική κοινωνία ό χωρισμός σέ ανθρώπους τής χειρωνακτικής καί τής π.έ. άντιστοιχει στήν ταξική της δομή. Τήν π.έ. εκπροσωπούν κυρίως οί αντιπρόσωπο) τής κυρίαρχης τάξης πού στήν πλείοψηφία τους άποτελούν ένα παρασιτίκό στρώμα πού εκμεταλλεύεται τή μισθωτή χειρωνακτική κα) τήν π.έ. Άπό τήν άλλη μεριά ή π.έ. είνα) έργο ιδιαίτερου κοινωνικού στρώματος τής διανόησης πού καί στέκεται αντιμέτωπη στίςέργαζόμενες μάζες στήν έποχή τού καπιταλισμού καί συνδέεται μέ τίς μάζες. Τά προϊόντα τής δημιουργικής έργασίας τής διανόησης τά χρησιμοποιεί ή άρχουσα τάξη πρός τό συμφέρον της. Άπό τήν άλλη μεριά ή πολυάριθμη διανόηση σήμερα ζεί μέ τήν έργασία της καί ή έκμετάλλευση τήν κάνει νά πλησιάζει τήν έργατίκή τάξη καί τούς άλλους έργαζόμενους. Η λύση αύτού τού προβλήματος συνδέεται μέ τήν κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί όλων τών μορφών έκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο, δηλαδή μέ τή νίκη τού σοσιαλισμού (βλ. λ. χειρωνακτική καί πνευματική έργασία). ποιότητα. Φιλοσοφική κατηγορία, πού έκφράζει τόν ουσιαστικό προσδιορισμό τού αντικειμένου, χάρη στόν όπσϊο τό άντικείμενο είναι άκριθώς

210 213 jroatttx^ αύτό πού είναι καί όχι άλλο. Ή π. είναι άντικεψενική καί καθολική ιδιότητα τών αντικειμένων πού αποκαλύπτεται στό σύνολο τών ιδιοτήτων τους (βλ. νόμος μετατροπής τών ποσοτικών άλλαγών σέ ποιοτικές). ιτόλφος. Ένοπλος άγώνας άνάμεσα σέ κράτη είτε άνάμεσα σέ τάξεις γιά τήν πραγματοποίηση τών οικονομικών καί πολιτικών τους σκοπών. Συνέχιση τής πολιτικής μέ βίαια μέσα. Ο πόλεμος είναι κοινωνικό, ιστορικό φαινόμενο, έμφανίζεται σ' ένα ορισμένο στάδιο έξέλιξης τής άνθρώπινης κοινωνίας. Συνδέεται μέ ορισμένες παροδικές συνθήκες τής κοινωνικής ζωής. Όταν εμφανίστηκε ή άτομική ιδιοκτησία, οί τάξεις καί τό κράτος, παρουσιάστηκε ή άνάγκη δημιουργίας ειδικών τμημάτων ένοπλων άνθρώπων, δηλαδή στρατού. Ό π. έγινε μέσο ένίσχυσης τής κυριαρχίας τών έκμεταλλευτικών τάξεων καί κατάκτησης ξένων εδαφών, ύποδούλωσης τών άδύνατων λαών. Ό Λένιν, στηριζόμενος στή μελέτη καί τή γενίκευση τής ιστορίας, έκανε έπιστημονική διάκριση τών πολέμων. Σύμφωνα μέ τό μαρξίσμό-λενινισμό οί πόλεμοι είναι δύο ειδών: α) Δίκαιοι πόλεμοι, άπελευθερωτικοί, μή κατακτητικοί, β) Άδικοι πόλεμο), κατακτητικοί. Σκοπός τών δίκαιων πολέμων είναι ή υπεράσπιση άπό τήν εξωτερική επίθεση, ή άπελευθέρωση τού λαού άπό τή σκλαδιά τού καπιταλισμού, ή άπελευθέρωση τών αποικιών καί τών έξαρτημένων χωρών άπό τήν καταπίεση τού ιμπεριαλισμού. Οι άδικοι πόλεμοι διεξάγονται μέ σκοπό τήν κατάκτηση καί τήν ύποδούλωση ξένων χωρών καί λαών. Βασική αιτία τών σύγχρονων πολέμων είναι τό καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας μέ τίς άνε<ρήνευτες έσωτερικές αντιθέσεις του, πού στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού όξύνονται στόν άνώτατο βαθμό. Μέ τήν νίκη τού σοσιαλισμού σέ όλο τόν κόσμο εξαφανίζονται οί αιτίες τών πολέμων. Αύτό, φυσικά, δέ σημαίνει ότι έφόσον δέ νίκησε ό σοσιαλισμός σέ όλες τίς χώρες δέν ύπάρχει δυνατότητα άποτροπής ένός νέου παγκόσμιου πολέμου. Μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκαν οί κοινωνικές καί πολιτικές δυνάμεις: τό σοσιαλιστικό στρατόπεδο, τό έργατικό κίνημα τών καπιταλιστικών χωρών, τό έθνικοαπελευθερωτικό κίνημα καί τό μεγάλο κίνημα τών οπαδών τής ειρήνης, πού διαθέτουν ισχυρή δύναμη γιά νά μήν έπιτρέψ ουν τήν εξαπόλυση νέου ιμπεριαλιστικού πολέμου. Ή φιλειρηνική πολιτική τής ΕΣΣΔ καί τών άλλων χωρών τού σοσιαλισμού, πού πηγάζει άπό τήν ούσία τού ίδιου τού σοσιαλιστικού συστήματος, ξεκινάει άπό τή δυνατότητα μακρόχρονης συνύπαρξης καί ειρηνικού συναγωνισμού τού καπιταλιστικού καί τού σοσιαλιστικού συστήματος. ττολπίκή. Οί σκοποί καί τά καθήκοντα, πού θέτουν οί κοινωνικές τάξεις στήν πάλη γιά τά συμφέροντά τους, οί μέθοδες καί τά μέσα πού έφαρμόζουν γιά νά τά ύπερασπίσουν. Τή σφαίρα τής πολιτικής έλεγε ό Λένιν άφορούν πρώτ' άπ' όλα ή συμμετοχή στίς κρατικές ύποθέσεις, ό προσανατολισμός τού κράτους, ό καθορισμόςτών μορφών, τών καθηκόντων καί τού περιεχομένου τής δραστηριότητας τού κράτους. Ή ττολίτική καθρεφτίζει τήν πάλη τών τάξεων καί τελικά καθορίζεται άπό τήν οικονομική θέση αύτών τών τάξεων. Ή πολιτική, κατά τήν έκφραση τού Λένιν, είναι ουγκεντροποιημένη έκφραση τής οικονομίας. Ή άλλαγή καί ή εξέλιξη τών πολιτικών θε

211 ποαίτίμ; <ίάνοίκτών 214 σμών καί μορφών πραγματοποιείται στή βάση τής άλλαγής καί τής εξέλιξης τού οικονομικού συστήματος τής κοινωνίας. Αύτό όμως δέ σημαίνει ότι ή πολιτική είναι παθητική συνέπεια τής οικονομίας. Οί πολιτικές ιδέες καί θεσμοί πού έμφανίζοντα) στή βάση τής οικονομίας άσκοϋν οί ίδιες έπειτα σοθαρή έπίδραση στήν έξέλιξή της. Γι' αύτό τό λόγο ό Αένιν υπογράμμιζε ότι είναι άνάγκη ν' άντιμετωπίζονται όλα τά οικονομικά, οργανωτικά καί άλλα ζητήματα μέ πολιτικό τρόπο. Οί σχέσεις άνάμεσα στίς τάξεις καί τίς έθνότητες μέσα στό κράτος άφορούν τήν εσωτερική του πολιτική. Οί σχέσεις άνάμεσα στά κράτη καί τά έθνη άφορούν τήν έξωτερική τους πολιτική. Ή έξωτερική πολιτική τών κρατών άποτελεΐ συνέχεια τής έσωτερικής τους πολιτικής. Ή πολιτική τού κομμουνιστικού κόμματος οίκοδομείται όχι πάνω στίς ύποκειμενικές διαθέσεις, άλλά μέ βάση τόν άκριθή ύπολογισμό τών ύλικών άναγκών τής ζωής τής κοινωνίας. Στηρίζεται στή μαρξιστικήλενινιστική θεωρία καί στή γνώση κι έφαρμογή τών νόμων τής κοινωνικής έξέλιξης. Τό κομμουνιστικό κόμμα δίνει ιδιαίτερη σημασία στήν πολιτική άγωγή καί στήν οργάνωση τών λαϊκών μαζών στήν πάλη γιά τήν έφαρμογή τής σωστής πολιτικής. πολίτική «ανοικτών θυρώνχ. Λέγεται τό δόγμα πού διακήρυξε τό 1899 ό Ντόν Χέι, ύπουργός Εξωτερικών τών Η ΓΙΑ, στή διακοίνωσή του πρός τίς κυβερνήσεις σειράς εύρωπάίκών χωρών και τής Ιαπωνίας. Ο Χέ) δήλωνε ότι «οί έμπορικές οργανώσεις" τών ΗΠΑ προσπαθούν νά διατηρήσουν «άνοικτές θύρες" στήν Κίνα, συνάμα καί στίς «σφαίρες επιρροής" τών μεγάλων δυνάμεων. Ή π.ί-ά.θ." ήταν μέσο επέκτασης τών μονοπωλίων τών ΗΠΑ στήν Κίνα. Αύτή ή πολιτική χρησιμοποιείται άπό τίς ΗΠΑ καί στίς άλλες χώρες, σάν μέσο άπομόνωσης τών άνταγωνιοτών καί σάν όπλο άποικιακής πολιτικής. πολιτική οικονομία. Είναι ή επιστήμη γιά τίς σχέσεις παραγωγής τών άνθρώπων καί γιά τούς οικονομικούς νόμους πού ρυθμίζουν τήν έίέλιξη τών κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών πού ιστορικά ό ένας αντικαθιστά τόν άλλο. Η π.οι. θίγει τά βασικά οικονομικά καί πολιτικά συμφέροντα τών ανθρώπων, έπομένως, είναι ταξική κομματική έπιστήμη. Υπάρχει ή αστική, ή μικροαστική καί ή μαρίιστικη-λενινιστική π.οι. Σάν άνεξάρτητη επιστήμη διαμορφώθηκε τήν έποχή τής γένεσης τού καπιταλισμού. Ή άστική π.οι. έφτασε τό άνώτατσ επίπεδο άνάπτυίής της στά έργα τών εκπρόσωπων τής κλασικής άστικής π.οι. (Πέττυ, Σμίθ, Ρικάρντο, Κενέ) οταν ή άστική τάίη ήταν τάξη προοδευτική. Μετά τήν έδραίωση τού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τήν όξυνση τών άντιθέσεων καί τή μετατροπή τής άστικής τάίης σέάντίδραση, έμφανίστηκε ή χυδαία (άγοραία) π. οικονομία. Πραγματική έπιοτημονική π.οι. δημιούργησαν οι Μάρξ καί Ένγκελς, πού άποτελεΐ ένα άπό τά συστατικά μέρη τού μαρξισμού. Ή έφαρμογή στή μελέτη τής οικονομικής ζωής τής ύλιστικής άντίληψης τής ιστορίας, ή ανακάλυψη τών άντικειμενικών νόμων τής κοινωνικής έξέλιξης και ή δημιουργία τής θεωρίαςτής ύπεραξίας, έδοσαν τή δυνατότητα στούς κλασικούς τού μαρξισμού νά καταλήξουν στό συμπέρασμα γιά τήν άναπόφευκτη επαναστατική άνατροπήτού καπιταλισμού καί τό πέρασμα τής κοινωνίας στόν κομμουνισμό, γιά τήν ιστορική άποστολή τού προλεταριάτου στό γκρέμισμα τού καπιταλισμού

212 .το/.ίπίίό? ay. τ^ς έρχαπκ^ς 2)5.τοΑίπσπκ;; επανάστασή καί τήν οικοδόμηση τής κομμουνιστικής Kotvtüviac. Ο Λένιν άνέπτυίε παραπέρα τή μαρίιστική π.οί. στήν πάλη μέ τόν αναθεωρητισμό, δημιούργησε τή θεωρία τού ιμπεριαλισμού καί έθεσε Tie βάσεκ τή<: π.ο ί. τού σοσιαλισμού. πολίτικός αγώνας τής έργατικής τά ξης. Είναι ή άνώτατη μορφή ταξικής πάλης τού προλεταριάτου ένάντια στήν άστική τάξη γιά τήν κοινωνική άπελευθέρωση, γιά τήν κατάργηση τού συστήματος τής καπιταλιστικής έκμετάλλευοης, γιά τά δημοκρατικά δικαιώματα καί τίς ελευθερίες, γιά τήν έθνική άνεξαρτησία καί τήν ειρήνη. Ο π.ά. τής έ.τ. σημαίνει πάλη γιά τά ζωτικά συμφέροντα του προλεταριάτου, όπως π.χ. τό πέρασμα τής κρατικής εξουσίας καί τών μέσων παραγωγής στά χέρια του. Ο π.ά. τής έ.τ. είναι ταξικός άγώνας τού προλεταριάτου. Κύριο περιεχόμενό του έχει τήν εγκαθίδρυση τής εξουσίας τού προλεταριάτου. Ή πάλη γιά τά ζωτικά συμφέροντα τού προλεταριάτου γιά τήν εξουσία μπορει νά διεξαχθει τόσο μέ ειρηνικά νόμιμα, όσο καί μέ βίαια μέσα, μέ τή χρήση τής μορφής τοϋ ένοπλου άγώνα, όταν ή άντίδραση προσπαθήσει μέ τή βία νά πνίξει τή θέληση τής πλειοψ ηφίας τών εργαζομένων. Επικεφαλής τού πολιτικού άγώνα τής έργατικής τάξης είναι τό κομμουνιστικό κόμμα. πολιτισμός (καλλιέργεια, άγωγή, μόρφωση, άνάπτυξη). Είναι ορισμένο έπίπεδο έξέλιξης τής κοινωνίας, τών δημιουργικών δυνάμεων καί ικανοτήτων τοϋ άνθρώπου στό δοσμένο ιστορικό στάδιο, που εκφράζεται στούς τύπους καί τίς μορφές οργάνωσης καί δράσης τοϋ άνθρώπου, καθώς καί στίς υλικές καί πνευματικές αξίες πού δημιούργησε. Ή έννοια χρησιμοποιείται γιά τόν προσδιορισμό ορισμένων ιστορικών εποχών (άρχαϊος ελληνικός πολιτισμός), συγκεκριμένων κοινωνιών, λαοτήτων καί έθνών, καθώς καί γιά ειδικούς τομείς δράσης καί ζωής (π.χ. πολιτισμός έργασίας, καλλιτεχνικός πολιτισμός). Στήν πιό στενή του έννοια π. είναι ή σφαίρα τής πνευματικής ζωής τών άνθρώπων. Ό π. περιλαβαίνει τά έμπράγματα άποτελέσματα τής δράσης τών άνθρώπων (μηχανές, εγκαταστάσεις, άποτελέσματα τής γνώσης, έργα τέχνης, κανόνες ήθικής καί δικαίου), καθώς καί τής δύναμης καί τών ικανοτήτων τού άνθρώπου, πού έφαρμόζονται στήν πράξη (γνώσεις, έπιδεξιότητα, εμπειρίες, επίπεδο τού άνθρώπου, ήθική καί αισθητική άνάπτυξη, κοσμοθεωρία, τρόπος καί μορφές έπικοινωνίας τών άνθρώπων). Τή βάση άνάπτυξηςτού ύλικού καί πνευματικού πολιτισμού πού είναι μιά οργανική ένότητα άποτελει ή άνάπτυξη τής ύλικής παραγωγής. Κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός διακρίνεται άπό ένα ορισμένο τύπο π. πού άλλάζει μέ τή μετάβαση άπό τή μιά κοινωνία στήν άλλη. Ταυτόχρονα διατηρούνται όλες οί άξιες π. τού παρελθόντος. Στήν άνταγωνιοτική κοινωνία ή άνάπτυξη τού πνευματικού πολιτισμού έχει άντιθετικό, ταξικά διαφοροποιημένο χαρακτήρα. Στις συνθήκες τού καπιταλισμού παράλληλα μέ τόν κυρίαρχο άστικό π. άναπτύσσονται στοιχεία δημοκρατικού καί σοσιαλιστικού πολιτισμού. Μετά τή σοσιαλιστική έπανάσταση διαμορφώνεται ό νέος π. σοσιαλιστικός στό περιεχόμενο, πολύμορφος άπό άποψ η έθνικής μορφής καί διεθνιστικός στό πνεύμα καί τό χαρακτήρα, ό όποιος κληρονομεί τόν πνευματικό πλούτο όλης τής άνθρωπότητας. πολιτιστική επανάσταση. Είναι ή ριζι

213 ποαυθείσ/ιός 2!6 πρα^^ατί«;ότί?τα κή στροφή στήν πνευματική άνάπτυξη τής χώρας, συστατικό μέρος τών σοσιαλιστικών μετασχηματισμών. Περιλαβαίνει τή δημιουργία τοϋ σοσιαλιστικού συστήματος λαϊκής μόρφωσης καί διαφώτισης, τήν άναδιαπαιδαγώγηση τής άστικής καί τή διαμόρφωση νέας σοσιαλιστικής διανόησης, τήν απαλλαγή άπό τήν επίδραση τής παλιάς ιδεολογίας καί τήν έδραίωση τής μαρξιστικής-λενινιστικής ιδεολογίας, τή δημιουργία ένός σοσιαλιστικού πολιτισμού καί τήν άναδιοργάνωση τού τρόπου ζωής. Δέν πρέπει νά συγχέεται ή ττ.έ. μέ τήν πολιτική καμπάνια πού πραγματοποιήθηκε στή δεκαετία τού στήν Κίνα μέ τήν έπωνυμία «πολιτιστική έπανάσταση'!. πολυθεϊσμός. Ή λατρεία ταυτόχρονα πολλών θεών. Ό πολοθεϊσμός διαμορφώθηκε άπό τίς πρωτόγονες θρησκευτικές πεποιθήσεις τής περιόδου τής άποσύνθεσης τής πρω τόγονης κοινωνίας. Στοιχεία πολυθεϊσμού διατηρήθηκαν σέ όλες τίς μονοθεϊστικές θρησκείες, όττως π.χ. ή λατρεία τών άγγέλων καί τών άγιων στό χριστιανισμό κλπ. Ολες οι θρησκείες είναι λίγο-πολύ πολυθεϊστικές. Καθαρά μονοθεϊστικές θρησκείες γενικά δέν ύττάρχουν. ποσότητα. Φιλοσοφική κατηγορία π ο ύ έκφράζει τόν εξωτερικό προσδιορισμό τού άντικειμένου: τό μέγεθος, τόν άριθμό, τόν όγκο, τό βαθμό άνάπτυξης τών ιδιοτήτων κλπ. Ή άλλαγή τού ποσοτικού προσδιορισμού τού άντικειμένου όταν φτάσει σέ ορισμένο μέτρο, όριο, οδηγεί στήν άλλαγή τής ποιότητας (βλ. λ. νόμος μετατροπής τώ ν ποσοτικών άλλαγών σέ ποιοτικές). πουριτανοί. Οπαδοί τού καλβινισμού στήν Άγγλίατό16ο-17οαί.,πού ύποστήριζαν ότι πρέπει νά είναι πιό βαθιά ή μεταρρύθμιση πού έγινε άπό τά πάνω μέ τή μορφή τού άγγλικανισμσύ (Άγγλικανική έκκλησία). Είχαν ταχθεί ενάντια στήν άπολυταρχία. Ο πουριτανισμός έγινε ιδεολογική σημαία τής άγγλικής άστικής έπανάστασης τού 17ου αιώνα. Ή άνομοιογένεια τής κοινωνικοπολιτικής σύνθεσης τών π. οδήγησε στήν εμφάνιση δύο τάσεων: τών πρεσβυτεριανών (πιό συγκαταβατικών) καί τών κογκρεγασιοναλιστών (άνεξάρτητων, π ιό ριζοσπαστικών). πραγματικός μισθός εργασίας. Είναι ό μισθός έργασίας έκφρασμένος σέ ύλικά μέσα συντήρησης τού έργάτη. Ο π.μ.έ. δείχνει πόσα είδη κατανάλωσης καί άλλες έξυπηρετήσεις μπορεϊ νά άποκτήσει πραγματικά ό εργάτης μέ τό μισθό έργασίας του. Τό μέγεθος τού π.μ.έ. καθορίζεται ά π ό τό επίπεδο τού ονομαστικού μισθού έργασίας, άπό τό έπίπεδο τών τιμών τών ειδών κατανάλωσης καί τών υπηρεσιών, καθώς επίσης καί άπό τό μέγεθος τών φόρων πού πληρώνει ό έργάτης. Στό σοσιαλισμό ό π.μ.έ. αύξάνει συνεχώς μέ τήν αύξηση τού ονομαστικού μισθού έργασίας, τή σταθεροποίηση τών λιανικών τιμών καί τή μείωση τών φόρων κλπ. πραγματικότητα (άντικειμενική). Ό λος ό ύλικός κόσμος σέ όλες τίς μορφές καί εκδηλώσεις του. Στό γνωαιολογικό τομέα μέ τόν όρο π. έννοεΐται αύτό πού ύπάρχει άνεξάρτητα ά π ό τήν άνθρώπινη συνείδηση καί είναι τό πρωτεύον, σέ σχέση μέαύτή. Σέ σχέση μέ τό άτομο π. είναι καθετί πού ύπάρχει έξω άπό τή συνείδησή του, ή όποια τό άντανακλά. Σέ σχέση όμως μέ τούς άλλους άνθρώπους αύτό τό

214 πραγματισμός 2!7 άτομο είνα< π. κλττ. Κάνοντας αφαίρεση άπό τήν άντίληψ η γιά τόν κόσμο πού έχει τό άτομο μπορούμε νά πούμε ότ) ή π. συμπίπτει μέ τήν πραγματικότητα γενικά. Ή πραγματικότητα περ)λα6αίνει τά διάφορα ύλ)κά αντικείμενα, τίς ιδιότητες τους, τό χώρο, τό χρόνο, τήν κίνηση, τούς νόμους, τά διάφορα κοινωνικά φαινόμενα (σχέσεις παραγω γής, κράτος, πολιτισμός) κλπ. Ωστόσο άπό δώ δέν πρέπει νά βγεί τό συμπέρασμα, ότι ή έννοια π. άντίπαρατίθετα) στήν έννοια τής ύλης. Μ)ά τέτοια άντιπαράθεση μπορεί νά προκύψε) άν άποσπασθεί ή ΰλη άπό τίς ποικίλες ιδιότητες καί μορφές εκδήλωσής της, γιατί χωρίς αυτές ή ϋλη δέν ύπαρχε). Βλ. καί λ. δυνατότητα καί πραγματικότητα. πραγματισμός. Φιλοσοφικό ρεύμα υποκειμενικού ιδεαλισμού. Ταυτίζει τήν πραγματικότητα μέτήν «πείρα", π ού τήν έρμηνεύε) σάν «ρεύμα τής συνείδησης", μέ πνεύμα ίδεαλισπκοϋ εμπειρισμού. Κατά τήν άποψ η τού π. τά άντίκείμενα τής γνώσης δέν ύπάρχουν ανεξάρτητα άπό τή συνείδηση, άλλά διαμορφώνονται μέ τίς γνωστικές προσπάθειες στήν πορεία λύσης τώ ν πρακτικών καθηκόντων. Ή νόηση ε!να< τό μέσο προσαρμογής τού οργανισμού στό περιδάλλον γιά νά μπορεί νά δρά μέ επιτυχία. Ο) έννοιες καί οί θεωρίες είναι μόνο όργανα, μέσα. Ο π. δέν έρμηνεύε) τήν άλήθεια σάν άντανάκλαση τής άντικειμενικής πραγματικότητας, άλλά σάν πρακτική όφελψότητα, που ικανοποιεί τά υποκειμενικά συμφέροντα τού άτόμου. Ο π. έμφανίστηκε τή δεκαετία τού 1870 στίς ΗΠΑ. Βασικές ιδέες τού π. διατύπωσε ό Γίέαρς καί σέ θεωρία τόν άνέπτυξαν οί Τζέιμς, Σίλερ κ.ά. πραγματοποίηση. 1. Πραγματοποίηση κάπο)ου σχέδ)ου, ιδέας κλπ. 2. Στήν οικονομία είνα) ή πώληση τών εμπορευμάτων είτε τής περιουσίας, ή μετατροπή τους σέ χρήμα. Στόν καπιταλισμό ή π. γίνεται σέ συνθήκες αυθόρμητης δράσης τών οικονομικών νόμων, σχετικής στενότητας τής καπιταλιστικής άγοράς, όξυνσης τής βασικής άντίθεσης τού καπιταλισμού. Στό σοσιαλισμό γίνεται μέ βάση τή σχεδιασμένη οργάνωση τής κοινωνικής παραγω γής. -πράξη (πρακτική). Είναι ή υλική δράση τών άνθρώπων πού κατευθύνεται π ρ ό ς ένα σκοπό. Ή άφομοίωση καί μεταμόρφωση τής άντικειμενικής πραγματικότητας. Ή γενική βάση έξέλιξης τής άνθρώπινης κοινωνίας καί τής γνώσης. Τά κυριότερα είδη π. είναι ή παραγωγή ύλικών άγαθών καί ή κοινωνική μεταμορφωτική επαναστατική δράση τών μαζών (ταξική πάλη, κοινωνικές έπαναστάσεις, κοινωνικοπολ)τ)κή δράση κλπ.). Ή π. τόσο στό περιεχόμενο όσο καί στόν τρόπο πραγματοποίησης έχε) κοινωνικό χαρακτήρα. Ή δομή τής π. περιλαθαίνε) τήν άναγκαίότητα, τό σκοπό, τήν αιτία, τή σκόπιμη δράση, τό άνπκείμενο, τά μέσα καί τό άποτέλεσμα. Ή π. σάν βάση καί κινητήρια δύναμη τής γνώσης δίνε) στήν επιστήμη τό άναγκαίο ύλίκό, πού πρέπε) νά γενίκευθεϊ θεωρητικά γ)ά τήν κατανόηση, καθορίζει τό σύστημα, τό άντικεφενίκό περ)εχόμενο καί τήν κατεύθυνση τής γνώσης τού άνθρώπου. Ή π. είναι τό κριτήριο τού άληθινοϋ τής γνώσης. Ή άναγνώρίση τής άνεξαρτησίας άπό τή συνείδηση τού άντικειμένουτήςπ. δηλαδή τού υλικού κόσμου καί ή έφαρμογή τής π. σάν κριτήριου τής άλήθείας στή γνωσίοθεωρία ξεχωρίζει ριζικά τή μαρξιστική άντίληψ η τής πράξης άπό τίς ίδεαλιστικές καί άναθεωρητικές άπόψεις. Ή π. άποτελώντας μαζί μέ τή θεωρία μιά διαλεκτική ενότητα είναι ή βάση τής θεω-

215 προβοκάτσια 218 προπα^άνόα ρίας. Ή διαλεκτική αλληλουχία θεωρίας καί π. είναι σπουδαιότατη άρχή τού μαρξισμού-λενινισμού. Βλ. καί λ. θεωρία καί πράξη. προ8οκάτσια. Υποκίνηση, ώθηση τοϋ άντιπάλου σέ πράξεις πού μπορούν νά τόν έκθέσουν, ν' άποτελέσουν άφορμή γιά εκστρατεία εναντίον του. Προδοτικές ένέργειες πού οργανώνουν πράκτορες τής άστυνομίας καί τών άντιδραστικών κομμάτων πού άποθλέπουν νά έκθέσουν, νά χτυπήσουν, νά συντρίψουν τίς επαναστατικές οργανώσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα προ6οκάτσιας άποτελει ό εμπρησμός τού Ράιχσταγ τό 1933 άπό τούς χιτλερικούς τής Γερμανίας, πού τόν χρησιμοποίησαν σάν άφορμή. γιά τίς μαζικές διώξεις τών κομμουνιστών καί όλων τών δημοκρατικών δυνάμεων. προγεφύρωμα. Οχυρωμένη περιοχή ή χώρα, ή όποια έξασφαλίζει στά στρατεύματα πού τήν κατέχουν πιό ευνοϊκές συνθήκες γιά τήν επίθεση ή τήν έκστρατεία εναντίον τού εχθρού. Τμήμα εδάφους πού καταλαμθάνεται άπό επιτιθέμενα στρατεύματα στήν άπέναντι όχθη ένός ποταμού ή ενός ύδάτινου έμποδίου, είτε κρατείται άπό στρατιωτικό τμήμα γιά νά έξασφαλίσει τή διάθαση τού ποταμού άπ ό τά στρατεύματα πού υποχω ρούν. πρόγνωση. Αρχικά είχε τή σημασία τής πρόβλεψης τής πορείας μιάς άρρώστιας καί μετά κάθε συγκεκριμένη πρόθλεψη είτε κρίση γιά τήν κατάσταση κάποιου φαινομένου στό μέλλον (π.χ. πρόγνωση καιρού, έκδαση τών εκλογών κλπ.). Σήμερα ή π. έχει τή σημασία πιθανής κρίσης γιά τό μέλλον στή βάση ειδικής επιστημονικής έρευνας. Ή π. σάν μιά άπό τίς μορφές συγκεκριμενοποίησης τής έπιστημονικής πρό8λεψης στόν κοινωνικό τομέα βρίσκεται σέ συνάρτηση μέτό σχεδίασμά, τόν προγραμματισμό, τή διεύθυνση. Η π. στίς καπιταλιστικές χώρες στηρίζεται στίς ποικίλες καί άντιθετικές μεθοδολογικές άπόψεις τής άοτικής φιλοσοφίας καί τής κοινωνιολογίας, έξυπηρετεί τούς σκοπούς τού κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Στίς συνθήκες τού σοσιαλισμού βάση τής π. είναι ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία καί ή π. έχει στενή καί άμεση σχέση μέ τή σχεδιοποίηση. προλεταριάτο. Βλ. λ. έργατικήτάξη. πρόληψη. Γνώμη πού σχηματίζεται άδασάνιστα καί χωρίς νά στηρίζεται στά δεδομένα τής έμπειρίας, προκατάληψη σύμφωνα μέ τήν όποία πολλά άπό τά γεγονότα πού διαδραματίζονται άττοδίδονται σέ ύπερφυσικές δυνάμεις, στό θεό. Πολύ ριζωμ'ένες είναι οί έθνικές, φυλετικές καί θρησκευτικές προλήψεις καί δεισιδαιμονίες. Ή π. είναι κοινωνικό, ψυχολογικό φαινόμενο. Τό ξεπέρασμα τών π. πετυχαίνεταί μέ τήν κατάργηση τής έκμετάλλευσης, μέ τή διαπαιδαγωγική δουλιά στίς συνθήκες τού σοσιαλισμού. προπαγάνδα (λατιν. propaganta: διάδοση ιδεών, άπόψεων). Εξήγηση καί διάδοση καθορισμένων ιδεών, διδασκαλιών καί πολιτικών θεωριών. Ή προπαγάνδα έχει ταξικό, κομματικό χαρακτήρα. Ή προπαγάνδα διαφέρει άπό τήν άγκιτάτσια (ζύμωση) στό ότι επιδιώκει, τή διάδοση ένόςεύρύτερου κύκλου ιδεών καί τήν πιό βαθιά καί λεπτομερειακή τους μελέτη σ' ένα σχετικά στενό κύκλο άνθρώπων.

216 π ρ ο σ ω π ι κ ή ίό ίο κ τ ^ σ ί'α 219 προσωποαατρίΐα προσωπική ιδιοκτησία. Βλ λ ιδιοκτησία. προσωπικότητα. 1. Ο άνθρωπος σάν υποκείμενο σχέσεων καί συνειδητής δράσης. 2. Σταθερό σύστημα κοινωνικοοικονομικών γνωρισμάτων πού χαρακτηρίζουν τό άτομο σάν μέλος τής κοινωνίας, είτε τής κοινότητας. Πρέπει νά ξεχωρίζουμε τήν έννοια π. άπό τίς έννοιες «άτομο" (ένας έκπρόσω πος τού άνθρώπινου γένους) καί «άτομικότητα" (τό σύνολο των γνωρισμάτων πού ξεχωρίζουν δοσμένο άτομο άπό άλλα). Ο μαρξισμός-λενινισμός άποκάλυψ ε τήν κοινωνικοϊστορική φύση τού άνθρώ που κι έδειξε ότι ή π. καθορίζεται άπό τό δοσμένο σύστημα κοινωνικών σχέσεων καί πολιτισμού καί προσδιορίζεται επίσης άπό βιολογικές ιδιομορφίες. Ο μαρξισμός-λενινισμός, ξεπερνώντας τή μεταφυσική άντίληψ η γιά τήν π. πού τή θεωρεί, κυρίως, προϊόν κοινωνικού είτε βιολογικού περιθάλλοντος, καθώς καί τή βουλησιαρχική άρνηση αύτών τών παραγόντων στή διαμόρφωσή της, θεωρεί τήν π. ταυτόχρονα καί προϊόν καί ύποκείμενο τής ιστορίας. Ο μαρξισμός-λενινισμός θέτει σάν άνώτατο σκοπό τής κομμουνιστικής κοινωνίας τήν ολόπλευρη άνθηση τής π. καί άπορρίπτει τόν άστικό άτομικισμό πού άντιπαραθέτει τήν π. στήν κοινωνία καθώς καί τό μικροαστικό "κομμουνισμό τού στρατώνα" πού ισοπεδώνει τήν προσωπικότητα. προσωπολατρεία. Ξένη πρός τό μαρξισμό-λενινισμό ύπερθολική εκτίμηση τού ρόλου ένός άνθρώπου, άπόδοση σ' αύτόν ύπερφυσικών ιδιοτήτων, άπόδοση καθοριστικής έπίδρασης στή ροή τής ιστορικής διαδικασίας. Οί Κ. Μάρξ, Φ. Ενγκελς καί Β.ί. Λένιν πάλευαν άκούραστα ένάντια στήν άπόπειρα εισαγωγής καί πρακτικής εφαρμογής τής προσωπολατρείας στό έπαναστατικό κίνημα. Ο Μάρξ σ' ένα άπό τά γράμματά του τόνιζε ότι άπό τήν άποστροφή πού αισθανόταν σέ κάθε έκδήλωση προσωπολατρέίας τόν καιρό τής ύπαρξης τής Διεθνούς ποτέ δέν κοινωνιολογούσε τούς πολυάριθμους έπαίνους γιά τίς ύπηρεσίες του. Καί άλλού γράφει ότι αύτός κι ό Ενγκελς έγιναν μέλη τής Εταιρείας μέ τόν όρο ότι άπό τό καταστατικό θ' άφαιρεθούν όλα εκείνα τά στοιχεία πού ένισχύουν τήν υπόκλιση στήν αύθεντία. (Κ. Μάρξ καί Φ. Ενγκελς, Απαντα, 2η έκδ. τόμ. 34, σελ. 241). Στήν ΕΣΣΔ έμφανίστηκε ή προσωπολατρεία τού Στάλιν, πού εκφράστηκε μέ τήν ξένη πρός τό μαρξισμόλενινισμό μεγαλοποίηση τού ρόλου ένός άνθρώπου, μέ τήν παραβίαση τής λενινιστικής άρχής τής συλλογικής καθοδήγησης, μέ τίς άδικαιολόγητες παραδιάσεις τής σοσιαλιστικής νομιμότητας. Αύτές οί παραβιάσεις φυσικά δέν άλλαξαν τή φύση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ή προσωπολατρεία είναι ξένη πρός τή μαρξιστικολενινιστική ύλιστική άντίληψ η τής κοινωνικής έξέλιξης σύμφωνα μέ τήν οποία πραγματικοί δημιουργοί τής ιστορίας δέν είναι οί έπιφανείς προσωπικότητες, οί «ήρωεςκ, άλλά ό λαός, οι έργαζόμενες μάζες. Ή ζημιά πού προκαλεί ή π. βρίσκεται στόν ύποβιθασμό τού ρόλου τού λαού σάν δημιουργού τής ιστορίας, τού ρόλου τού Κομμουνιστικού Κόμματος σάν συλλογικού καθοδηγητή τών λαϊκών μαζών. Ή π. όδηγει τήν ιδεολογική δουλιά στό δογματισμό καί τήν τσιτατολο-

217 π ρ ο τ σ έ ς 220 πρωτόγονη κοί^ωνί'α για. Προξενεί ζημιά στήν άνάπτυξη τής επιστημονικής σκέψης. Έχει άρνητική επίδραση στήν τέχνη καί τή λογοτεχνία. Τό ΚΚΣΕ στό 20ό Συνέδριο καταδίκασε τήν π. σάν άσυμ6)6αστη μέ τίς άρχές τοϋ μαρξισμού-λενινισμού καί πήρε μέτρα γιά τό ξερίζωμα τών συνεπειών της. Αύτή τή γραμμή τήν υποστήριξαν οι μαρξιστές-λενινιστές τών άλλων χωρών, τό παγκόμιο κομμουνιστικό καί εργατικό κίνημα. Οί μαρξιστές-λενινιστές, κάνοντας κριτική στήν π., δέν ύποτιμσύν τό ρόλο τών καθοδηγητών, τών οργανωτών τών μαζών. Χωρίς τό Κόμμα, χωρίς τούς έμπειρους καταρτισμένους καί δραστήριους καθοδηγητές, ή έργατική τάξη δέν είναι ικανή νά κατακτήσει τήν πολιτική της έξουσία, δέ διεξάγει μ' επιτυχία τήν πάλη κατά τώ ν πολιτικών της άντιπάλων. -Καμιά τάξη στήν ιστορία δέ θά πετύχαινε τήν επικράτησή της έγραφε ό Λένιν άν δέν άνάδειχνε πολιτικούς άρχηγούς, πρωτοπόρους έκπροσώ πσυς της, πού νά είναι ικανοί νά οργανώσουν τό κίνημα καί νά τό καθοδηγήσουνε (Β.ί. Λένιν, "άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 4, σελ. 375). προτσές (λατιν. processus: κίνηση π ρός τά μπρός). Ή διαδοχική νομοτελειακή άντικατάσταση ορισμένων φαινομένων, ορισμένων καταστάσεων στήν έξέλιξη ένός όποιουδήποτε πράγματος, ή ίδια ή πορεία άνάπτυξης ένός φαινομένου, ένός πράγματος κλπ. Τό σύνολο διαδοχικών ένεργειών γιά τήν επίτευξη ένός άποτελέσματος, π.χ. κάποιου παραγωγικού άποτελέσματος. προϋπολογισμός. Είναι ό πίνακας τώ ν κρατικών έσόδων καί έξόδων σ' ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα (π.χ. στό χρόνο), πού κυρώνεται νομοθετικά. Επίσης ή ύποθετική άπαρίθμηση τών έσόδων καί έξόδων πού άναμένουν τό κράτος, οί έπιχειρήσεις, τά ιδρύματα άκόμα καί χωριστά άτομα σέ μιά καθορισμένη χρονική περίοδο. πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου. Τό προτσές τής μετατροπής τής βασικής μάζας τών έμπορευματοπαραγωγών (κυρίως τών άγροτών) σέ μισθωτούς έργάτες διαμέσου τής στέρησης τών μέσων παραγωγής (τής άπόσπασής τους άπ' αύτά) καί τής μετατροπής τών μέσων παραγωγής σέ κεφάλαιο. Ή π.σ.κ. προπορεύθηκε ιστορικά άπό τόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής καί επιτάχυνε τήν έμφάνισή του. Ή έποχή τής π.σ.κ. στή Δυτική Εύρώπη άρχισε κυρίως ά π ό τά τέλη τού 15ου αιώνα καί κράτησε ώ ς τά τέλη τού 18ου αιώνα, στή Ρωσία άπό τό 17ο ώς τό 19ο αί. Ή π.σ.κ. οδήγησε άπό τή μιά μεριά στή διαμόρφωση τού προλεταριάτου και ά π ό τήν άλλη τής άστικής τάξης. πρωτόγονη κοινωνία. Είναι ό πρώτος στήν ιστορία τής άνθρωπότητας κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός. Περιλαθαίνει τήν έποχή άπό τήν έμφάνιση τών πρώτων άνθρώπων ώς τήν έμφάνιση τής ταξικής κοινωνίας. Τήν π.κ. τή χαρακτηρίζει ή κοινή ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, ή συλλογική έργασία καί κατανάλωση π ού καθορίζονταν άπό τό χαμηλό έπίπεδο άνάπτυξης τών παραγω γικών δυνάμεων. Βασικός πυρήνας τής π.κ. κατά τή γνώμη τής πλειοψηφίας τών επιστημόνων, ήταν ή μητριαρχική κοινότητα τών γενών, πού τήν άντικατάστησε στήν πατριαρχία ή πατριαρχική κοινότητα. Ή έξέλιξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί τού κοινωνικού καταμερι

218 πρω τόγονη χοίνωνί'α 22! πρωτόχονί/ κο<νωνία σμού τής έργασίας οδήγησαν στήν έμφάνιση τής ατομικής ιδιοκτησίας τού άτομικού νοικοκυριού, στή διάλυση τού γένους, στήν έμφάνιση τών εύπορων αρχηγών καί στή μετατροπή οέ δούλους στήν άρχή τών αιχμαλώτων καί μετά τών μελών τής ίδιας τής φυλής ττού φτώχαιναν, γεγονότα που προκάλεσαν τήν έμφάνιση τών τάξεων καί τού κράτους. Υπολείμματα τής π.κ. διατηρήθηκαν σέ μερικούς λαούς μέχρι τόν 20ό αιώνα.

219 Ρ Ράίχσταγ. 1. Ενα άπό τά όργανα τής «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τού γερμανικού έθνους" τόν μεοαίωνα. 2. Ράίχσταγ άπό τό (ουσιαστικά ώς τό 1933) λεγόταν τό κοινοδούλιο τής Γερμανίας. ρασιοναλισμός. Βλ. λ. ορθολογισμός. ράτσα (φυλή). Ομάδα άνθρώπων πού τούς ενώνει ή κοινή προέλευση καί οί διάφορες κληρονομικές ιδιομορφίες όπω ς: ή μορφή τού σώματος, τό χρώμα τού δέρματος, τών ματιών κλπ. Οί μεγαλύτερες φυλές ήταν ή νεγρική, ή μογγολική, καί ή ίνδοευρωπαϊκή. Ή νεγρική φυλή διακρίνεται άπό τό μαύρο δέρμα καί τά σγουρά μαλλιά. Ή μογγολική φυλή (Κινέζοι, Ι ά πωνες, Μογγόλοι) διακρίνονται άπό τό κιτρινωπό δέρμα καί τά ίσα μαύρα μαλλιά. Ή εύρωπαϊκή φυλή έχει άσπρο χρώμα. Στήν έμφάνιση καί τήν έξέλιξη τών φυλών άσκησαν επίδραση οι φυσικές κλιματολογίκές συνθήκες, στίς όποιες ζοΰσαν οί άνθρωποί στήν πρω τόγονη έποχή καί ή άπομόνωση τών άνθρώπινων ομάδων πού δέ συνδέονταν στήν άρχή μεταξύ τους. Ή επιστήμη άπόδείξε ότ) όλη ή άνθρωπότητα έχει βιολογική ενότητα καί ότι οί φυλετικές διαφορές έχουν δευτερεύουσα σημασία στήν εξέλιξή της, καί δέν έχουν καμιά σημασία στήν κοινωνική ζωή τών άνθρώπων. Στήν π ο ρεία τής έξέλιξης τής κοινωνίας καί στό προτσές τής κατάργησης τής άπομόνωσης άνάμεσα στίς ομάδες τών άνθρώπων πού ζούν σέ διαφορετικές γεωγραφικές συνθήκες οι διαφορές αύτές εξαλείφονται. Ή άντιδραστική θεωρία τών σύγχρονων ρατσιστών, ότι δήθεν ύπάρχουν «καθαρές" φυλές, έττινοήθηκεγιάτή δικαίωση τής ιμπεριαλιστικής πολιτικής, τήν κατάκτηση τών άδύνατων χωρών καί τήν υποδούλωση άλλων λαών. Δέν πρέπει νά συγχέεται ή ράτσα (φυλή) μέ τό έθνος, πού είναι κοινωνικό φαινόμενο καί άποτέλεσμα μακρόχρονης ιστορικής έξέλιξης τής άνθρωπότητας. ρατσισμός. Αντιεπιστημονική άντιδραστική «θεωρία", σύμφωνα μέτήν όποία υπάρχει δήθεν σωματική καί διανοητική άνισότητα άνάμεσα στίς άνθρώπινες φυλές πού καθορίζεται ά π ό τή φύση. Οί ρατσιστές ισχυρίζονται ότι οί διάφορες φυλές δέν είναι όμοιες μεταξύ τους καί οί έκπρόσωποί τους δέν έχουν τίς ίδιες ικανότητες καί δεξιότητες. Στήν πραγματικότητα οί φυλετικές διαφορές άποτελούν έξωτερικές φυσικές ιδιομορφίες, πού δέν έχουν σημασία στήν άνάπτυξη τών ικανοτήτων στήν κοινωνική καί πολιτιστική δραστηριότητα. Οί άντιδραστίκοί κύκλο) τών καπιταλιστικών χωρών, στηρίζόμενσί στίς ρατσιστικές θεωρίες,

220 223 /Μ&ζίοκσ,Μός έφαρμοζουν πολιτική φυλετικών διακρίσεων περιορίζοντας τά δικαιώματα καί διώκονταςτίς εθνικές μειονότητες π.χ. τούς νέγρους καί τούς έρυθρόδερμους στις ΗΠΑ. Τά συμπεράσματα τής επιστήμης (εθνογραφίας, άνθρωπολογίας, ιστορίας) καί τό ζωντανό παράδειγμα τού πολυεθνικού σοθιετικού κρότους διαψεύδουν τίς μισάνθρωπες ρατσιστικές επινοήσεις. Ή πείρα τής ΕΣΣΔ δείχνει ότι οί μή εύρωπαϊκοί λαοί μπαίνοντας στό ρεύμα τής σοβιετικής άναπτυξης είνα) ικανοί ν' αφομοιώσουν καί ν' αναπτυξουν πρωτοπόρο πολιτισμό, όπω ς καί οι εύρωπαϊκοί. Οί προοδευτικές δυνάμεις όλου τού κόσμου διεξάγουν άνειρήνευτη πάλη κατά τού ρατσισμού. ρεαλισμός. Μέθοδος καλλιτεχνικής δημιουργίας μέ βασικό αίτημα τή σωστή απεικόνιση τής πραγματικότητας. Ό ρ. προϋποθέτει τήν άποκάλυψ η, τό φανέρωμα μέ καλλιτεχνικές μορφές τού πραγματικού ιστορικού περιεχομένου, τής ούσίας καί τού νοήματος τών φαινομένων τής ζωής. Μιά άπό τίς σπουδαιότερες ιδιομορφίες τής ρεαλιστικής τέχνης είναι ή άπεικόνιση τών χαρακτηριστικών φαινομένων στή ζωή τής κοινωνίας. Γ)' αύτό έκτός άπό τήν ορθότητα τών λεπτομερειών ό ρ. άπαιτεϊ τήν άκρί- 6εια άπόδοσης τών «τυπικών χαρακτήρων στις τυπικές καταστάσεις". Όλη ή ιστορία δείχνει ότι ή τέχνη είχε ιδεολογικό βάθος καί καλλιτεχνική τελειότητα, όταν άκολουθούσε τό ρεαλισμό καί πτώση όταν άπομακρυνόταν ά π ' αύτόν. Ο ρεαλισμός στό σχολαστικισμό τού μεσαίωνα ήταν κατεύθυνση φιλοσοφική που ύποστήριζε ότι οί γενικές έννοιες υπάρχουν πραγματικά καί προϋπάρχουν άπό τά ξεχωριστά τά συγκεκριμένα πράγματα. Ό μεσαιωνικός ρεαλισμός συνέχιζε τή γραμμή τού Πλάτωνα στή φιλοσοφία σχετικά μέ τή λύση τού προβλήματος τής σχέσης τής έννοιας καί τού άντικεψενικού κόσμου, τού γενικού καί τού ένικού (ατομικού!. Ό ρ. άπόκτησε βαθύ κοινωνικό περιεχόμενο στή λογοτεχνία τού 19ου αιώνα. Οι έκπρόσωποί του αύτή τήν περίοδο απεικόνιζαν μέ κριτικό πνεύμα τ' άρνητικά φαινόμενα τής ζωής, άποκάλυπταν τίς κοινωνικές άντιθέσεις και μάλιστα πολλές φορές ενάντια στίς πολιτικές τους άντιλήψεις. Μέ τά έργα τους προκαλούσαν τή διαμαρτυρία ένάντια στήν ύπάρχουσα κοινωνική κατάσταση. Τόν κριτικό ρεαλισμό άνάπτυξαν στή Ρωσία ό Ποΰσκιν, ό Γκόγκολ, ό Τολστόι, ό Τσέχοφ, καί στή Δύση ό Σταντάλ, ό Ντίκενς, ό Μπαλζάκ, ό Φλομπέρ, κ.ά. Στή σοσιαλιστική κοινωνία εμφανίστηκε καί εδραιώθηκε ό σοσιαλιστικός ρεαλισμός. ρεβανσισμός. Ή επιδίωξη ένός κράτους νά πετύχε) μέ τόν πόλεμο τήν έπιστροφή έδαφών καί περιοχών καί τήν έπανάκτηση τών θέσεων πού έχασε σέ προηγούμενους πολέμους. Ό ρεθανσισμός χρησιμοποιείται άπό τήν άστική τάξη γ)ά τήν προετοιμασία τών ιμπεριαλιστικών κατακτητικών πολέμων. ρεη)ζ<ονίομός (άναθεωρητισμός). Ρεύμα στό έργατικό κίνημα πού επιδιώκει νά ευνουχίσει, νά έκχυδαΐσει, νά μηδενίσει τό μαρξισμό μέτήν άναθεώρηση, δηλαδή τήν επανεξέταση, τή διαστρέθλωση καί τήν άρνηση τών βασικών του θέσεων, πρός όφελος τής άστικής τάξης. Τήν άναθεώρηση τού μαρξισμού άρχισε άνωκτά ό γερμανός σοσιαλδημοκράτης Μπερνστάιν στά τέλη τού 19ου αίώνα. Στή Ρωσία τυπικοί εκπρόσωποι τού ρεθιζιονισμου ήταν οί «νόμιμοι μαρξιστές", οί οίκονομιστές καί oi μενσεθίκοι. Ό ρεθιζιονισμός κυριάρχησε στή 2η Διεθνή.

221 224 Ό σύγχρονος ρεβιζιονισμός προσπαθεί νά δυσφημίσε) τή διδασκαλία τού μαρξισμού-λεν)ν)σμού, τή θεωρεί "άπαρχαιωμένηκ καί διαδίνε) ότι έχασε τή σημασία της στή σημερινή κο)- νων)κή έξέλιξη. Οί ρε8ιζ)ον)στές προσπαθούν νά ύποσκάψουν τήν πίστη τής εργατικής τάξης καί τού έργαζόμενου λαού στό σοσιαλισμό. Άρνούνται τήν ιστορική άνάγκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καί τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, στήν περίοδο τού περάσματος άπό τόν καπιταλισμό ατό σοσιαλισμό, άρνούντα) τόν καθοδηγητίκό ρόλο τού μαρξίστικολεν)ν)στ)κού κόμματος καί τίς άρχές τού προλεταριακού διεθνισμού, επιδιώκουν τή μετατροπή τού λενιν<στικού κόμματος νέου τύπου άπό μαχητική έπαναστατίκή οργάνωση σ' ένα είδος λέσχης συζητήσεων. Ή Διακήρυξη τής Διάσκεψης τών Κομμουνιστικών καί Εργατικών Κομμάτων (1957) τόνισε ότι ό ρ. άποτελε! τόν κύρ<ο κίνδυνο στίς σύγχρονες συνθήκες καί κάλεσε σέ άποφασιστική πάλη ένάντια στό ρ. στίς γραμμές τών κομμουνιστικών καί εργατικών κομμάτων. ρελατιβισμός. Βλ. λ. σχετικοκρατία. ρεπλίκα (γαλλ. reptique). 1. Σύντομη άνταπάντηση, άντίρρηση. 2. Παρατήρηση άπό τή θέση τού καθήμενου (σέ συνέδριο, σέ συνέλευση κλπ.). 3. Στή θεατρική παράσταση τό τέλος μ)άς φράσης, τά τελευταία λόγια ένός προσώ που πού παίζε) στή σκηνή μετά άπό τό όποιο άκολουθει άλλο πρόσω πο, είτε άκολουθει ειδική πράξη ρεφόρμα (μεταρρύθμ)ση). Αλλαγή, αναδιοργάνωση κάποιας πλευράς τής κοινωνικής ζωής (τής κατάστασης τών θεσμών κλπ.) χωρίς τήν κατάργηση τής κοινωνικής δομής. Τυπικά ρ. είναι ή εισαγωγή κάποιου νέου περιεχομένου. Ωστόσο ρ. λέγεται συνήθως ή λίγο πολύ προοδευτική μεταρρύθμιση. Στήν άνταγωνιστική κοινωνία ή ορισμένη βελτίωση τής θέσης τών έργαζομένων χρησιμοποιείται άπό τήν άρχουσα τάξη γ<ά τή διατήρηση τής κυριαρχίας της. Ό μαρξισμός-λενινισμός άπορρίπτει τίς άπόψ εις τών ρεφορμίστών π ο ύ άρνούντα) τήν ούσίαστική διαφορά, πού ύπάρχει άνάμεσα στή ρ. καί τήν έπανάσταση, πού άρνούνται τόν έπαναστατικό άγώνα. Ό μαρξισμός-λενινισμός άπορρίπτε) έπίσης καί τή δογματική, σεχταρίστική άποψ η πού υποτιμάει τήν πάλη γιά μεταρρύθμισες. Στήν π ο ρεία τού επαναστατικού άγώνα τής έργατικής τάξης γ)ά τήν έξουσία οι μεταρρυθμίσεις μπορούν ν' άποτελέσουν παράλληλα πρόσθετο άποτέλεσμα αύτής τής πάλης. Σέ πολλές χώρες ή έργατική τάξη, μ' επικεφαλής τά κομμουνιστικά κόμματα διεξάγει άγώνα γιά ριζικές μεταρρυθμίσεις, πού θίγουν άμεσα τίς βάσεις τού καπιταλιστικού συστήματος. Στίς συνθήκες τού σοσιαλισμού, όπου δέν ύπάρχει ταξικός άνταγωνισμός, οι ρ. είναι τό μέσο άλλαγής διάφορω ν τομέων τής κοινωνικής ζωής. ρκρορμμψός. Πολιτικό ρεύμα στό εργατικό κίνημα πού άνπκαθίστά τήν πάλη τής έργατικής τάξης ενάντια στόν καπιταλισμό γ)ά τή δικτατορία τού προλεταριάτου καί τό σοσιαλισμό, μέ μικρές μεταρρυθμίσεις, πού δέ θίγουν τά θεμέλια τού έκμεταλλευτίκού συστήματος. Ό ρ. είνα) μ<ά άπό τίς μορφές τού οπορτουνισμού. Εμφανίστηκε στό δεύτερο μ)σό τού 19ου αιώνα καί διαδόθηκε σέ όλες τίς καπιταλιστικές χώ

222 ριζοσπάστες σοσίααίοτεί 223 ^rpo/λϊντίίο?^ χοίνωνίοαο^ία ρες. Κοινωνικό στήριγμα τού ρ. είναι ή «εργατική άριστοκρατία*. Ή 2η Διεθνής μεταδλήθηκε σέ διεθνή οργάνωση τοϋ οπορτουνισμού. Οί μπολσεβίκοι έκαναν διαρκή άττοφασίστική π ά λη ένάντια στις διάφορες μορφές τού p., τούς ότταδούςτού Μπερνοτάιν καί τού Κάουτσκι στή Γερμανία, τών κοίκονομιστών«καί τών μενσε6ίκων στή Ρωσία τών «αύστρομαρξιστών* στήν Αύστρία κλπ. Στήν έποχή μαςτίς ιδέες τού ρ. κληρονόμησαν οί δεξιοί σοσιαλιστές. Οί ρεφορμιστές,προπαγανδίζουντή «θεωρία* τής συνεργασίας τών τάξεων, τή θεωρία τού «δημοκρατικού σοσιαλισμού*, δηλαδή τής μετεξέλιξης τού καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό κλπ. Ό μαρξισμός-λενινισμός δέν άρνε!- ται τήν άνάγκη τής πάλης γιά μεταρρυθμίσεις, γιά τή βελτίωση τής υλικής, πολιτικής καί πολιτιστικής θέσης τών εργατών στόν καπιταλισμό, θεωρεί όμως τίς μεταρρυθμίσεις αύτές σάν συμπληρωματικό άποτέλεσμα τής ταξικής πάλης, πού βασικός της σκοπός είναι ή άντικατάσταση τού καπιταλισμού μέ τό σοσιαλιστικό σύστημα. ριζοσπάστες σοσιαλιστές (Κόμμα Ρι ζοσπαστών καί Ριζοσπαστών-Σοοιαλ ιστών). Τό άρχαιότερο άστικό κόμμα τής Γαλλίας, πού δημιουργήθηκε τό Οι ρ.σ. μαζί μέ τ' άλλα άστικά κόμματα, εύθύνονται άπέναντι στό γαλλικό λαό γιά τήν πολιτική πού οδήγησε στή συνθηκολόγηση τής Γαλλίας τό Μετά τό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ά πό τό κόμμα αύτό άποσπάστηκαν οί άριοτεροί ριζοσπάστες, (Πιέρ Κότ κ.ά.) πού συνεργάστηκαν μέ τις δημοκρατικές δυνάμεις. Στό κόμμα αύτό ύπάρχουν διάφορα ρεύματα καί ορισμένοι καθοδηγητές, πού ύποστηριζουν τήν άποκατάσταση φιλικών σχέσεων μέ τήν ΕΣΣΔ καί τίς χώρες τού σοσιαλισμού. ριζοσπαστισμός. 1. επιδίωξη, τάση γιά άποφασιστικά μέτρα καί ένέργειες. 2. Πολιτικό ρεύμα (ό άστικός ριζοσπαστισμός) πού εκφράζει τά συμφέροντα τής μικροαστικής τάξης, τό όποιο πρώ το διατύπωσε στό π ρ ό γραμμά του τό αίτημα μεμονωμένων δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων στά πλαίσια τού καπιταλιστικού συστήματος. Ο ρ. στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού άποδείχθηκε έχθρός τών πραγματικών δημοκρατικών μετασχηματισμών. κρομαντίκήβ κοινωνιολογία. Είναι ρεύμα στήν κοινωνιολογία πού διαμορφώθηκε στά μέσα τού 19ου αί. στήν Αγγλία καί στή Γερμανία. Ή «ρ.*κ. περιπλεκόταν μέ τό φεουδαρχικό σοσιαλισμό (Καρνέιλ), άργότερα οί ιδέες της άναπτύχθηκαν άπό τούς ίδεολόγους τού γερμανικού φασισμού (Γιούντερ, Κρίκ, Ρόζενμπεργκ κ.ά.). Οί έκπρόσωποι τής <<ρ.*κ. κάνουν κριτική στόν πολιτισμό, άπορρίπτουν τήν άστική δημοκρατία. Μόνη διέξοδο άπό τό άδιέξοδο στό όποιο παραδέρνει ή άνθρωπότητα βλέπουν τήν άλλαγή τής ύπάρχουσας κατάστασης διαμέσου τής «παγκόσμιας έπέκτασης*. Οί οπαδοί τής «ρ.*κ. συνδέουν τίς ιδέες τους μέ τή ρατσιστική θεωρία πού έκθείαζε τήν άριανή ράτσα καί έπεδίωκε τήν παγκόσμια κυριαρχία της. Στά τέλη τού 18ου καί τίς άρχές τού 19ου αί. στή Γερμανία ύπάρχει ή ρομαντική σχολή (Σέλιγκ Σλαίερμάχερ, Τίκ, Νοθάλις κ.ά.) ή όποια τάχθηκε ένάντια οτή διαφώτιση άντιπαραθέτοντάς την στή λατρεία τού αισθήματος καί τής δημιουργικής έκστασης πού δήθεν άποκαλύπτει τά μυστικά τής φύσης βαθύτερα άπό τήν έπίμονη δουλιά τού έπιστήμονα. Οί ρομαντικοί ίδανικοποιούσαν τό φεουδαρχικό καθολικό παρελθόν, μερικοί άπ'

223 pojhavrtqmoi 226 ρονρπράία αυτούς έγιναν ιδεολόγοι τής παλινόρθωσης. ρομαντισμός. Ιδεολογική καί καλλιτεχνική κατεύθυνση στόν εύρωπαϊκό καί τόν αμερικανικό πνευματικό πολιτισμό τού 18ου καί τού πρώτου μισού τού 19ου αιώνα. Ό ρ. έκφραζε τήν άπογοήτευση γιά τά αποτελέσματα τής Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης στήν ιδεολογία τού διαφωτισμού καί τής άστικής προόδου. Στήν ίσοπέδωση τής προσωπικότητας άντιπαράθεσε τή στροφή πρός τήν άπεριόριστη ελευθερία, πρός τό «άπειρο", τή δίψ α τής τελειότητας, τό πάθος τής προσω πικής άνεξαρτησίας τού πολίτη. Ή βασανιστική άσυμφωνία τού ιδανικού καί τής κοινωνικής πραγματικότητας άποτελεί τή βάση τής ρομαντικής κοσμοαντίληψ ης καί τής τέχνης. Ή ιδεολογία καί ή πρακτική τού ρ. βρήκαν τήν έκφρασή τους στήν έξιδανίκευση τού έθνικού παρελθόντος, τών παραδόσεων τής λαϊκής δημιουργίας καί τού πολιτισμού καί στήν τάση δημιουργίας μιας γενικής εικόνας τού κόσμου. ρουμπρίκα (λατιν. τίτλος νόμου γραμμένος μέ κόκκινα γράμματα). 1. Επικεφαλίδα τμήματος ένός έργου, ή όποια τά παλιά χρόνια γραφόταν μέ κόκκινη μελάνη. 2. Στήν εύρείατης έννοια ή ρ. σημαίνει τμήμα, υποδιαίρεση. 3. Στήλη εφημερίδας.

224 Σ σάλτο μορτάλε (ίταλ. sulto mortaie). Κατά λέξη πήδημα θανάτου. 1. Τό πήδημα τοϋ άκροθάτη, πού συνοδεύεται μέ ταυτόχρονη περιστροφή τού σώματός του στό κενό. 2. Μεταφορικά έτπκίνδυνο, απεγνωσμένο βήμα, διάθημα κλπ. σαμποτάζ. Προμελετημένη ματαίωση μιάς έργασίας, είτε διαμέσου τής άρνησής της, είτε μέσω έσκεμμένης άδιαφορίας γιά τήν πραγματοποίησή της. Π.χ. στή Ρωσία μετά τή νίκη τής Οκτωβριανής Επανάστασης οι π α λιοί τσαρικοί υπάλληλοι έκαναν άντεπαναστατικό σαμποτάζ γιά νά δυσκολέψουν τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού. Ά πό τήν άλλη μεριά, όμως, τό σαμπ ο τά ζ χρησιμοποιείται ορισμένες φορές σάν μέσο δίκαιου άπελευθερωτικού άγώνα τών εργαζομένων στίς καπιταλιστικές χώρες. Τέτιος ήταν π.χ. ό χαρακτήρας τού σαμποτάζ πού χρησιμοποίησαν οί λαοί τών χωρών π ού είχαν κατακτήσει οί χιτλερικοί καθώς καί ή πάλη τών εργατών πού οί χιτλερικοί μετέφεραν μέτή βία στά κάτεργα τής Γερμανίας γιά έργασία. σεχταρισμός (στό εργατικό κίνημα). Είναι σύνολο άπόψεω ν (πάντα δογματικών, συχνά μικροαστικών) καί ενεργειών ποΰ οδηγούν τίς επαναστατικές οργανώσεις καί τά κόμματα στήν άπόσπαση άπό τίς μάζες τών εργαζομένων. Οι θιασώτες τών σεχταριστικών ά- ντιλήψεων στό εργατικό κίνημα άρνούνται τήν άνάγκη ενότητας δράσης τής έργατικής τάξης, όλων τών άντιιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ύποτιμούν τή δουλιά στά ρεφορμιστικά συνδικάτα, στά άστικά κοινοβούλια, στούς συνεταιρισμούς καί τίς άλλες μαζικές οργανώσεις. Ο σ. είτε καταδικάζει τούς έπαναστάτες έργάτες σέ παθητική άναμονή, είτε τούς σπρώχνει σέ άριστερίστικες τυχοδιωκτικές ενέργειες. σημασία καί νόημα. Σημασία ένός πράγματος θεωρείται αύτό πού είναι τό πράγμα γιά τήν κοινωνική πράξη. Ή σημασία έξαρτάται άπό τίς λειτουργίες πού έκπληρώνει τό πράγμα στή δράση τών άνθρώπων. Ή σημασία αύτή καθορίζεται άπό τήν πραγματική άντικεψενική ούσία τού πράγματος, γιατί αύτό έκπληρώνει μόνο έκεινες τίς λειτουργίες, οι όποιες καθορίζονται άπό τή δική του φύση. Τό νόημα είναι ή συγκεκριμενοποίηση τής σημασίας σέ συσχετισμό μέ τή σημασία τών άλλων λέξεων είτε μέ τήν υλική κατάσταση. Ο συσχετισμός, ή άλληλουχία τών σημασιών πού γεννάει τό νόημά τους καθορίζεται είτε άπό άντικειμενικούς παράγοντες τής πραγματικότητας καί τήν άντικεψενική λογική τού συλλογισμού είτε άπό ύποκειμενικούς παράγοντες: άπό τίς επιθυμίες, τις επιδιώξεις, τούς κοινωνικούς καί προσω πικούς σκοπούς (καί τούς τα

225 228 σ ο Α ί^ ίσ /^ ό ς ξικούς) τού άνθρώπου κλπ. Καί μόνο ή κοινωνική πράξη φέρνει ένα νόημα τών άντικειμενικών σημασιών σέ άντιστοιχία μέ τήν ούσία τών πραγματικών άντικειμένων καί φαινομένων. Ή κοινωνική πρακτική άπορρίπτει τις υποκειμενικές διαστρεδλώσεις καί κατοχυρώνει τή νοητική πολυμορφία πού άναπαράγει τήν πραγματική π ο λυμορφία τού συγκεκριμένου. σιωνισμός. Εθνικιστικό ρεύμα πού έμφανίστηκε στά τέλη τοϋ 19ου αιώνα μέσα στήν έδραϊκή άστική τάξη τών ευρωπαϊκών χωρών. Τή βάση τοϋ σ. τήν άποτελει ή ιδέα τού ενιαίου «έδραϊκού έθνους" πού άγκάλιασε δήθεν τούς Εβραίους όλων τών χω ρών τού κόσμου. Αύτή ή άντιδραστ)- κή καί άστήρικτη άπό έπιστημονική ά ποψ η ιδέα άντιτίθεται στά συμφέροντα τού έδραϊκού προλεταριάτου. Ό σ., όπω ς καί ό άντισημιτισμός, άντιπαραθέτοντας τούς Εδραίους στούς λαούς άνάμεσα στούς όποιους ζοϋν οΐ Εδραίοι προσπαθεί ν' άνάψει τό μίσος μεταξύ τών Εδραίων καί τών άλλων λαών, έπιχειρεί ν' άπομονώνει τούς Έθραίους έργαζόμενους, νά έμποδίσει τή συμμετοχή τους στό γενικό εργατικό καί δημοκρατικό κίνημα. Διαδίδοντας τήν άπατηλή ιδέα γιά τήν ένότητα τών «εθνικών συμφερόντων όλων τών Εδραίων ό σ. βάζει σάν καθήκον τήν ύποταγή τών συμφερόντων τών εργαζόμενων Εδραίων στά ταξικά συμφέροντα τής έδραϊκής άστικής τάξης. σκεπτικισμός. Φιλοσοφική άποψη πού τή διακρίνει ή άμφιθολία γιά τήν ύπαρξη κάποιου σίγουρου κριτήριου τής άλήθειας. Ο αγνωστικισμός είναι άκραία μορφή τού σκεπτικισμού. Ο σ. έμφανίστηκε σάν κατεύθυνση στήν άρχαία ελληνική φιλοσοφία (Πύρρσς, Άρκεσίλαος στήν Πλατωνική Ακαδημία, Σέξτος. Εμπειρικός κ.ά.). Στό 16ο - 18ο αιώνα ό σ. ήταν συνώνυμος τής ελευθερίας τής σκέψης καί τής κριτικής τών θρησκευτικών καί φιλοσοφικών δογμάτων. σκοπιμότητα. Είναι ή άντιστσιχία τού φαινομένου είτε τού προτσές σέ μιά ορισμένη κατάσταση, πού τό ύλικό είτε τό ιδεολογικό της πρότυπο προδάλλει μέ τήν ιδιότητα καθορισμένου σκοπού. Είναι έπίσης μορφή έκδήλωσης τών αίτιακών σχέσεων τών πραγμάτων. Στήν κυδερνητική ή σ. συνδέεται μέ τήν άρχή τής άντίστροφης σύνδεσης (δηλαδή μέ τήν επίδραση τοϋ άποτελέσματος τού προτσές στήν άρχικήτου κατάσταση, στήνάφετηρία). σο8χόζ (σοδιετικό νοικοκυριό). Είναι μιά μεγάλη κρατική άγροτική επιχείρηση έξοπλισμένη μέ πρω τοπόρα τεχνική. Ό λα τά μέσα παραγωγής τών σοδχόζ καί όλα τά προϊόντα πού παράγουν άποτελούν κρατική ιδιοκτησία. Δημιουργούνται σοδχόζ έξειδικευμένα: παραγω γής δημητριακών, κτηνοτροφικά, τεχνικών καλλιεργειών κλπ. Πολλά σοδχόζ άναπτύσσονται σάν σοσιαλιστικά νοικοκυριά πολλών κλάδων τής άγροτικής οικονομίας. Στό σοδχόζ άνήκει ό σπουδαίος ρόλος τής σοσιαλιστικής μεταμόρφωσης τοϋ χωριού, καθώς καί τής γοργής άνάπτυξης όλων τών κλάδων τής άγροτικής οικονομίας καί τής παραγω γής άφθονίας άγροτικών προϊόντων. σολίψισμός (λατιν. sotus ipse: αύτός μόνος). Ακραία μορφή τοϋ ύποκειμενικού ιδεαλισμού, πού ισχυρίζεται ότι άναμφίδολη πραγματικότητα είναι μόνο τό ύποκείμενο ένώ όλος ό άλλος κόσμος ύπάρχει μόνο στή συνείδησή του (ή κατεύθυνση τοϋ σ. χαρακτηρί

226 229 <HXHO/ÎM7pÔÇ ζει τή φιλοσοφία τού Μπέρκλεί, τού έμπειριοκριτικισμού κλπ.). για την ενότητα τής έργατικής τάξης. σοσιαλδημοκρατία. Eivat ττολιτικο ρεύμα μέσα στο εργατικό κίνημα που διαμορφώθηκε με τη δημιουργία τών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων τα όποια ανήκαν στη Β Διεθνή. Την πρώτη περίοδο τής δράσης τους τα σοσιαλδημοκρατικοί κόμματα έπαιξαν θετικό ρολο διαδίδοντας οτίςπλατιές λαϊκές μαίες τίς ιδέες τού σοσιαλισμού και συμ6αλλοντας στή δημιουργία μαζικών οργανώσεων τής έργατικής τάξης. Ομως πριν άκόμα τόν Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έκτός ά π ό τό ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα τών μπολσεβίκων ακολούθησαν δρόμο όπορτουνιστικό. Οί άρχηγοί καί οί θεωρητικοί τής σοσιαλδημοκρατίας έφάρμοζαν πολιτική ταξικής συνεργασίας μέ τήν άστική τάξη, άρνούνταν τήν προλεταριακή επανάσταση καί τή δικτατορία τού προλεταριάτου, γεγονός πού οδηγούσε στήν ύποταγή τών συμφερόντων του προλεταριάτου στά συμφέροντα τής αστικής τάξης. Στά χρόνια τού Α Παγκόσμιου Πολέμου τά σοσιαλδημοκρατικά αύτά κόμματα πέρασαν ανοιχτά μέ τό μέρος τής αστικής τάξης, έγιναν οοσιαλσω6ίνιοτικά. Μετά τήν Οχτω6ριανή Επανάσταση στή Ρωσία οί δεξιοί άρχηγοί τών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων τάχθηκαν ενάντια στή Σοβιετική Ένωση. Μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο στίς χώρες πού άκολούθησαν τό δρόμο τού σοσιαλισμού τά σοσιαλδημοκρατικά καί τά κομμουνιστικά κόμματα ενώθηκαν στή βάση τού μαρξισμσύ-λενινισμού. Σήμερα πολλοί σοσιαλδημοκράτες είναι ύπέρ τής δραστήριας πάλης ένάντια στήν άπειλή νέου πολέμου καί τή στρατοκρατία, πάλης γιά τή συνεννόηση μέ τά κομμουνιστικά κόμματα, σοσιαλισμός. Ή πρώτη ή κατώτερη φάση τού κομμουνισμού. Ο σ. νίκησε γιά πρώτη φορά στήν ΕΣΣΑ (οί βάσεις τού σ. οικοδομήθηκαν στά μέσα τής δεκαετίας ) ύστερα άπό τή νίκη τής Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης καί τήν έκγαθίδρυση τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, τήν έκβιομηχάνιση, τό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό τής ά- γροτικής οικονομίας καί τήν πολιτιστική επανάσταση. Μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκε τό παγκόσμιο σύστημα τού σοσιαλισμού. Ό σ. καταργεί τήν άτομική ιδιοκτησία καί τήν εκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο. Εξαλείφει τίς οικονομικές κρίσεις καί τήν άνεργία, δημιουργεί δυνατότητες σχεδιασμένης, άδιάκοπης καί γοργής άνάπτυξης τώ ν παραγωγικών δυνάμεων καί τελειοποίησης τών σχέσεων παραγω γής. ' Υλικοτεχνική βάση τού σ. άποτελεί ή ισχυρή βιομηχανία μηχανοκατασκευών. Σκοπός τής κοινωνικής παραγω γής είναι ή άνοδος τής εύημερίας τού λαού καί ή όλόπλευρη άνάπτυξη τού κάθε μέλους τής κοινωνίας. Αρχή τού σ. είναι: «άπότόν καθένα ανάλογα μέ τίς ίκανότητές του, στόν καθένα σύμφωνα μέ τήν έργασία TOU". Ή σοσιαλιστική κοινωνία άποτελείτα) άπό εργαζόμενους: τήν έργατική τάξη, τή συνεταιριστική άγρστιά, τή διανόηση. Καθοδηγητικό ρόλο παίζει ή έργατική τάξη καί τό μαρξιστικολενίνιστίκό της κόμμα. Μέ τήν άνάπτυξη καί τήν έδραίωση τού σ. τό κράτος τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτού μετατρέπεται σέ παλλαϊκό σοσιαλιστικό κράτος. Εδραιώνονται νέες αρμονικές σχέσεις άνάμε-

227 σοσίφακτπκτ? επαγώπτκπ? 230 σα στίς τάξεις καί τίς κοινωνικές ομάδες, τά έθνη καί τούς λαούς. Ό σ. άποτελεΐ άνώτερη μορφή δημοκρατίας, εξασφαλίζει στούς εργαζόμενους ττολπίκές έλευθερίες, κοινωνικά δικαιώματα, ισοτιμία τών έθνών καί τών λαών. Στό σ. διαμορφώνεται νέος σοσιαλιστικός τρόπος ζωής. Ό σ. περνά διάφορες βαθμίδες καί φτάνει στό στάδιο τής ώριμης σοσιαλίστικής κοινωνίας, όπου αποκαλύπτονται όλο καί περισσότερο οί δημιουργικές δυνάμεις καί τά πλεονεκτήματα τού σοσιαλιστικού τρόπου ζωής. Στό στάδιο τού άναπτυγμένου σοσιαλισμού (ΕΣΣΔ) αυξάνουν οι ρυθμοί τής κίνησης τής κοινωνίας πρός τόν κομμουνισμό μέ βάση τή συνένωση τών επιτεύξεων τής έπιστημονικοτεχνικής επανάστασης μετά πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού. Δημιουργειται ή ύλικοτεχνική βάση τοϋ κομμουνισμού. Οί σοσιαλιστικές κοινωνικές σχέσεις τελειοποιούνται καί μετατρέπονται σέ κομμουνιστικές. Άνεθαίνει ή εύημερία τού λαού. Δημιουργουνται πιό ευνοϊκές συνθήκες γιά τήν ολόπλευρη άνάπτυξη τού άτόμου. σοφΐαλ!<τπκή έπανάσταση. Είναι ή ριίική ποιοτική άλλαγή τής κοινωνίας, ή μετάθαση άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό. Είναι ή προλεταριακή έπανάσταση, ό άνώτατσς τύπος κοινωνικής επανάστασης πού πραγματοποιεί τό πέρασμα από τόν καπιταλιστικό κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό στόν κομμουνισμό. Ή ο.έ. περιλαέαίνει τήν κατάληψη τής εξουσίας άπό τήν εργατική τάξη, τή διάλυση τής παλιάς κρατικής μηχανής, τήν κατάργηση τών ταξικών και κοινωνικών ανταγωνισμών καί τήν εκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο, τήν καθιέρωση τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, τή δημιουργία συστήματος συνειδητής διεύθυνσης τών οικονομικών καί κοινωνικών προτσές, άνάπτυξη τής σοσιαλιστικής δημοκρατίας, πραγματοποίηση τής πολιτιστικής επανάστασης. Η σ.έ. ξεπηδάει άπό τήν ταξική πάλη πού καθοδηγείται άπό τό επαναστατικό κόμμα τής έργατικής τάξης, ή όποια είναι ή κύρια κινητήρια δύναμη καί ό ηγεμόνας τής σ.έ. Ή συμμαχία τής έργατικής τάξης μέ τήν αγροτιά καί τά άλλα μ ή προλεταριακά στρώματα τών εργαζομένων (σημαντικό μέρος τής διανόησης, τών υπαλλήλων, τών μεσαίων στρωμάτων τής πόλης) είναι άπαραίτητος όρος νίκης τής σ.έ. Ανάλογα μέ τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, τόν πραγματικό συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων στή διάφορες χώρες καί σέ παγκόσμια κλίμακα ή σ.έ. μπορει νά είναι καί ειρηνική καί μή ειρηνική. Οταν οί κυρίαρχες τάξεις καταφεύγουν στή βία οι επαναστατικές τάξεις διεξάγουν ένοπλο αγώνα γιά τήν εξουσία σέ συνθήκες επαναστατικής κατάστασης. Η πρώτη στόν κόσμο νικηφόρα Οκτωθριανή Επανάσταση, χάρη στήν ιστορική κατάσταση πού είχε δημιουργηθεΐ είχε βίαιο χαρακτήρα. Σέ μερικές ευρωπαϊκές χώρες μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο ή σ.έ. πραγματοποιούνταν σχετικά ειρηνικά. Στίς σημερινές συνθήκες σέ μιά σειρά καπιταλιστικές χώρες υπάρχουν δυνατότητες ειρηνικού περάσματος στό σοσιαλισμό, πού καθορίζονται άπό τό νέο συσχετισμό τών δυνάμεων πρός όφελος τής έργατικής τάξης καί τού σοσιαλισμού, άπό τήν έκταση τής μαζικής πάλης γιά τή δημοκρατία, άπό τήν άνάγκη βαθιών δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων άντιμονοπωλιακού χαρακτήρα. Τις βάσεις τής θεωρίας τής σ.έ. έθεσαν οι Μάρξ καί Ένγκελς που άποκάλυψαν τούς νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης καί άπέδειξαν ότι ή σ.έ. είναι

228 2 3! τό νομοτελειακό αποτέλεσμα έξέλιξης τής κο!νωνίας. Ο Λένιν μέ βάση τήν ανάλυση τού ιμπεριαλιστικού σταδίου τού καπ!ταλισμοϋ πλούτισε τή θεωρία τής σ.έ, μέ νέες θέσεις όπως: γιά τή νίκη τής επανάστασης στήν άρχή σέ μ!ά ή σέ μερικές χώρες, ότι ή επανάσταση σπάζε! πρώτα τούς αδύνατους κρίκους στήν αλυσίδα τής καπιταλιστικής κυριαρχίας, ότι ήγεμόνας στήν άστικοδημοκρατική επανάσταση είναι τό προλεταριάτο, ότ! άποφασιοτική σημασία γ!ά τή νίκη τήςσ.έ, έχε! ήσυμμαχίατήςέργατικής τάξης μέ τήν άγροτιά, γιά τήν ποικιλία τών μορφών τής σ.έ. καί μιά σειρά άλλων θέσεων. σοσ!αλίστ!κός ρεαλισμός. Είναι ή δημιουργική μέθοδος τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης, ή αισθητική έκφραση τής σοσ!αλιστικής άντίληψ ης τού κόσμου, ή άπεικόνιοη τής ζωής στό φώς τών σοσ!αλιοτικών ιδανικών. Διαμορφώθηκε στίς άρχές του 20ού αί. πρώτα άπ' όλα στή δημιουργία τοϋ Μ. Γκόρκι. Μετά τήν Όκτωθριανή Επανάσταση τού 1917, στή δεκαετία τού έγινε μιά ευρύτατα διεθνιστική κατεύθυνση στήν τέχνη. Ο όρος σ.ρ. έμφανίστηκε τό Οί βασικές ιδεολογικές άρχές τού σ.ρ. είναι : ή λαϊκότητα, ή κομμάτικότητα καί ό σοσιαλιστικός ουμανισμός. Ή αισθητική πλατφόρμα τοϋ σ.ρ. περιλαθαινει τόσο τό βάθος τής αντικειμενικής γνώσης (τή ρεαλιστική άρχή)οοο καί τό πάθος τής υποκειμενικής δραστηριότητας τού δημιουργού (μεταμορφωτική άρχή, ρομαντισμός). Ο σ;ρ. χαρακτηρίζεται σάν νέος τύπος καλλιτεχνικής συνείδησης πού παριστάνει τό άνο!χτό ίστορικά σύστημα καλλιτεχνικών μορφών (στύλ, τάσεις), τήν αληθινή άντανάκλαοη τής ζωής δ!ατηρώντας τίς βασικές ιδιότητες πού καθορίζε! ή σοσιαλιστική ιδεολογ!κότητα. Ό σ.ρ. κληρονομεί τις ζωντανές αισθητικές παραδόσεις τής παγκόσμιας τέχνης. Σημαντικότατο ρόλο στήν άνάπτυξη τοϋ σ.ρ. έπαιξαν οι: Μ. Γκόρκι, Μ.Α. Σόλοχοφ, Β.Β. Μαγιακόφσκι, Π. Νερούντα, Μπ. Μπρέχτ, Σ.Μ. Άιζενστάιν, Σ.Σ. Προκόπιεφ, Δ.Δ. Σοστακό6ιτς. σοφκττίκή. Συλλογισμός πού στηρίζεται στήν έσκεμμένη παρα6ίαση τών νόμων τής λογικής. Διδασκαλία τών άρχαίων έλλήνων σοφιστών φιλοοόφων τοϋ 5ou-4ou αι. π.χ. (Πρωταγόρας, Γοργίας, Ίττπίας, Κριτίας). Οί σοφιστές μετέθεσαν τήν προσπάθεια άποκάλυψης τής απόλυτης άλήθειας γιά τόν κόσμο καί τόν τρόπο ζωής στήν επεξεργασία συνταγών συμπεριφοράς τών ανθρώπων «χωρίς προκαταλήψεις» στήν κοινωνία (κριτική τής παραδοσ!ακής ήθικής, σκεπτικιστίκή γνωσ!θθεωρία κλπ.). σττεκουλάτσία. 1. Σύμφωνα μέ τό σύγχρονο δίκαιο είναι ή αγορά καί μεταπώληση έμπορευμάτων είτε άλλων πραγμάτων πού έπιδιώκει τό κέρδος. 2. Τρόπος θεμελίωσης καί διατύπωσης φιλοσοφικής θεωρίας, πού χρησιμοποιεί ό ιδεαλισμός όταν διατυπώνει μ:ά θεωρητική άποψη χωρίς νά στηρίζεται στήν πείρα. Αύτή ή «θεωρητική» φιλοσοφία (Πλάτωνας, Χέγκελ, Χούσερλ) άποοπά τή φιλοσοφική γνώση άπό τό κοινωνικό είναι καί τήν έξέλιξη τής Επιστήμης. Ό διαλεκτικός υλισμός απορρίπτει τήν τέ- Τ!α θεωρητική αφαίρεση καί αποδείχνει τή σύνδεση τής φιλοσοφίας μέ τήν κοινωνικοϊστορική πράξη. στάδιο. Είναι μιά όρίσμένη βαθμίδα, περίοδος, στήν άνάπτυξη ένός αντικειμένου, ένός φαινομένου πού έχει τίς δικές του ποιοτικές ιδιομορφίες.

229 σ τ ά τ ο υ ς κ &? 232 στρονκτονρααίσ/ιόί στάτους κ6ό (κατεστημένο). Στό διεθνές δίκαιο είνα< ή πολιτική, νομική είτε άλλη θέση πού ύπάρχει ή υπήρξε σέ μ<ά ορισμένη στιγμή καί γιά τή διατήρηση είτε επαναφορά τής όποίας γίνεται λόγος σέ ορισμένες περιπτώσεις. στρατηγική καί τακτική τού λενινισμού. Είναι ή επιστήμη τής καθοδήγησης τής ταξικής πάλης τού προλεταριάτου. Στρατηγική είναι ό καθορισμός τής κύριας κατεύθυνσης τής ταξικής π ά λης τού προλεταριάτου, τής σύνθεσης τού πολιτικού στρατού πού καθοδηγεί στό δοσμένο στάδιο τής επανάστασης, ή επεξεργασία σχεδίου χρησιμοποίησης τών εφεδρειών τής έπανάστασης, σχεδίου πάλης γιά τή συνένωση όλων τών επαναστατικών δυνάμεων γύρω στό προλεταριάτο καί ή καθοδήγηση τής δράσης τους. Ή στρατηγική παραμένει βασικά άμετάθλητη στή διάρκεια όλης τής καθορισμένης περιόδου τής άπελευθερωτικής πάλης. Ή τακτική είναι μέρος τής στρατηγικής καί ύποτάσσεται ολοκληρωτικά στή στρατηγική κατεύθυνση. Ή τακτική σέ διάκριση άπό τή στρατηγική έπιδιώκει έπψέρους στόχους, σκοπούς. Αποστολή της δέν είναι νά κερδίσει όλο τόν πόλεμο, άλλά ξεχωριστές μάχες, νά διεξάγει μ' επιτυχία χωριστές έκστρατεΐες κι έκδηλώσεις. Ή άλλαγή μορφών καί μεθόδων τακτικής στή διάρκεια μιάς καθορισμένης στρατηγικής περιόδου είναι άναπόφευκτη, έπειδή ή κοινωνικοπολίτική κατάσταση άλλάζει γρήγορα. Ό λενινισμός άπαιτεί άπό τά προλεταριακά κόμματα νά ξεχωρίζουν μέσ' άπό τίς πολυάριθμες μορφές ταχτικής τίς κύριες καί άποφασιστικές, εκείνες πού είναι οί πιό πρόσφορες στή δοσμένη κατάσταση. Αποστολή τής στρατηγικής καί τής τακτικής είναι ν' άφυπνίσει καί νά κινητοποιήσει τίς δυνάμεις τών έργαζομένων, νά συμθάλει γιά νά έκδηλώσει ό λαόςπληρέστερα τήν έπαναστατική του ενέργεια, νά εισαγάγει στό άπελευθερωτικό κίνημα τήν όργανωτικότητα, τήν προσήλωση στό σκοπό, νά μετατρέπει τίς μάζες σέ επαναστατικό στρατό πού θά παλέψει γιά τήν κατάργηση όλων τών μορφών έκμετάλλευσης καί καταπίεσης, γιά τήν οικοδόμηση τής νέας κοινωνίας. Οι κατευθυντήριες ιδέες γιά τή στρατηγική καί τακτική τού επαναστατικού άγώνα τής έργατικής τάξης διατυπώθηκαν άπό τούς Κ. Μάρξ καί Φ. Ένγκελς. Ό Β.ί. Λένιν στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού καί τών προλεταριακών επαναστάσεων γενίκευσε τήν πείρα τού παγκόσμιου έπαναστατικού κινήματος τού προλεταριάτου στά ζητήματα τής στρατηγικής καί τής τακτικής καί δημιούργησε τήν επιστήμη γιά τήν καθοδήγηση τής ταξικής πάλης τού προλεταριάτου. Ή στρατηγική καί ή τακτική τού λενινισμού άναπτύσσεται συνεχώς μέτή γενίκευση τής πείρας τού σύγχρονου έπαναστατικού κινήματος. στρουκτουραλισμός. Κατεύθυνση στίς άνθρωπιστικές (ουμανιστικές) γνώσεις πού συνδέεται μέ τήν έφαρμογή τής μεθόδου τού στρουκτουραλισμού, τής μοντελοποίησης τών στοιχείων τής σημειωτικής, τής τυποποίησης καί τής μαθηματικοποίησης στή γνωσιολογία, τήν εθνογραφία, τήν ιστορία κ.ά. Ο σ. έχει σάν άντικείμενο έρευνας τόν πολιτισμό σάν σύνολο συστήματος σημείων (γλώσσα, έπιστήμη, τέχνη, μυθολογία, μόδά, ρεκλάμα). Βάση τής στρουκτουραλιστικής μεθόδου είναι ή άποκάλυψη τής δομής σάν ένα σχετικά σταθερό σύνολο σχέσεων. Ή άποδοχή τής μεθοδολογικής προτεραιότητας τών σχέσεων άπέναντί τών στοιχείων στό

230 σ τ γ χ ε κ ρ ί^ ε Μ? ε ρ γ α σ ία 233 σνλίογίχτ; άσφάαίία σύστημα. Ή μερική άπόσπαση άττό τήν έξέλιξη τών αντικειμένων. Ό σ. έδειξε τήν άποδοτικότητά του στή μελέτη τού πολιτισμού τών πρω τόγονων φυλών στό φολκλόρ (λαϊκή δημιουργία) καί σέ άλλους τομείς. Ταυτόχρονα στή δεκαετία τού προκάλεσε σοθαρές ιδεολογικές συζητήσεις ττού συνδέονταν μέ τήν άπολυτοποίηση μερικών συγκεκριμένων επιστημονικών θέσεων τού σ. μέ τίς άπόπειρες άντιτταράθεσης τής μεθόδου τού σ. στήν υλιστική διαλεκτική. συγκεκριμένη εργασία. Βλ λ έργα σια. συγκεντροποίηση κεφαλαίου. Ή αϋ ξηση τού μεγέθους τού κεφαλαίου ύστερα άπό τή συνένωση μερικών κεφαλαίων είτε μετά τήν άπορρόφηση ένός κεφαλαίου άπό άλλο. Ή σπουδαιότερη μορφή σ.κ. είναι ή μετοχική εταιρεία. συγκέντρωση κεφαλαίου. Τό προτσές αύξησης τού κεφαλαίου μέ βάσή τή συσσώρευση, δηλαδή ή μετατροπή ένός μέρους τής υπεραξίας σέ κεφάλαιο. Η σ.κ. οδηγεί στό δυνάμωμα τής παραγω γής, επιταχύνει τήν κοινωνικοποίηση τής έργασίας. Ή συγκέντρωση κεφαλαίου συμπληρώνεται μέ τή διαδικασία τής συγκεντροποίησης τού κεφαλαίου. συγκέντρωση τής παραγωγής. Είναι ή αύξηση τού άριθμου τών επιχειρήσεων καί ή συγκέντρωση σ' αυτές όλο καί μεγαλύτερου μέρους τών παραγωγικών δυνάμεων τής κοινωνίας. Στόν καπιταλισμό όρο συγκέντρωσης τής π. άποτελεϊ ή συγκέντρωση καί συγκεντροποίηση τού κεφαλαίου. Στό μεταίχμιο τού 19ου-20ού αί. ή σ. τής π. καί τού κεφαλαίου οδήγησε στήν έμφάνιση τών μονοπωλίων. Στή σοσιαλιστική κοινωνία ή συγκεντροποιημένη βιομηχανική καί ά γροτική παραγωγή είναι όπτοτέλεσμα τής κυριαρχίας τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί τής σχεδιασμένης άνάπτυξης τής οικονομίας. συγκυρία. 1. Ή κατάσταση, ορισμένες συνθήκες πού δημιουργήθηκαν σέ κάποιο τομέα τής κοινωνικής ζωής σέ μιά ορισμένη χρονική περίοδο (π.χ. ή διεθνής συγκυρία κλπ.). 2. Οικονομική συγκυρία στόν καπιταλισμό σημαίνει τίς συγκεκριμένες συνθήκες τού προτσές άναπαραγωγής στίς διάφορες φάσεις τού καπιταλιστικού κύκλου. Τή βάση τής διαμόρφωσης καί άλλαγής τής σ. άποτελούν κυρίως τυχαίοι, συμπτωματικοί π α ράγοντες πού καθορίζουν τήν κίνηση τών τιμών, τών χαρτονομισμάτων, τού μεγέθους τής παραγωγής, τής άπασχόλησης κ.ά. Στό σοσιαλισμό ή συγκυρία, πού διαμορφώνεται σέ κάθε δοσμένο χρονικό διάστημα, έξαρτάται άπό τήν πορεία τής εκπλήρωσης τών σχεδίων τής λαϊκής οικονομίας καί τίς συγκεκριμένες συνθήκες πώλησης τού παραγόμενου προϊόντος. συλλογική ασφάλεια. Αρχή τού διεθνούς δικαίου σύμφωνα μέτήν όποια ή παρα6ίαση τής ειρήνης έκ μέρους έστω καί ένός κράτους θεωρείται παραδίαση τής γενικής ειρήνης καί ή πράξη επίθεσης σ' ένα κράτος θεωρείται έπίθεση ένάντια σέ όλα τά άλλα κράτη πού έχουν δικαίωμα καί υποχρέωση νά βοηθήσουν τό κράτος πού δέχθηκε τήν έπίθεση καί νά άποκρούσουν τήν επιδρομή. Ή έννοια «σ.ά." συνδέεται μέ τήν έξασφάλιση τής παγκόσμιας ειρήνης μέσω τής διεθνούς οργάνωσης άσφαλείας. Οι άρχές τής σ.ά. στήν πιό όλο-

231 ονααογίχότγτα καθοόί?/??^ 234 κληρωμένη τους μορφή δίνονται στό σχέδιο πού φέρει τόν τίτλο «Βάσεις τού Πανευρωπαϊκού Συμφώνου γιά τή Συλλογική Ασφάλεια στήν Εύρώ- *πη«, πού πρότεινε ή σοβιετική άντιπροσω πεια στή Διάσκεψη τής Γενεύης τό συλλογικότητα καθοδήγησης. Σπου δαιότατη πλευρά τού δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, πού έπιδάλλει τήν κοινή συζήτηση τών ζητημάτων μέ σκοπό τήν εξεύρεση τών σωστότερων δυνατών λύσεων μέ κοινή εύθύνη. Ή σ.κ. δέν είναι αύτοσκοπός. Ή άνταλλαγή άπόψ εων και ή άποκάλυψ η τής θέλησης τής πλειοψ ηφίας άποτελεϊ άπαραιτητη προϋπόθεση γιά τήν ένότητα δράσης και τή συνειδητή πειθαρχία. Ή συλλογική άπόφαση άποτελει συγχώνευση τών άπόψ εων τής συλλογικής πείρας αύτών πού παίρνουν μέρος στή συνέλευση, στή συνεδρίαση, τών μελών τού εκλεγμένου οργάνου. Γιά τήν εξασφάλιση όφέλιμου άποτελέσματος τής σ.κ. είναι άπαραιτητη όχι ή τυπική, άλλά ή πραγματική, ή ούσιαστική, ή ζωντανή λειτουργία τού συλλογικού οργάνου, ή δραστήρια συμμετοχή στή δουλιά τού οργάνου όλων τών μελών του. ΣοΒαρή σημασία στήν έξασφάλιση τής σ.κ. έχει ό χαρακτήρας τών άμοιδαίων σχέσεων άνάμεσα στά μέλη τού οργάνου άπό τό ένα μέρος καί τήν καθοδήγησή του άπό τό άλλο. Ό καθοδηγητής τού συλλογικού οργάνου είναι ό οργανωτής τής δσυλιάς. "Εχει μεγάλη εύθύνη. Κατά τή λήψη, όμως, τών άποφάσεων ό ίδιος έχει τόσα δικαιώματα όσα καί τ' άλλα μέλη. Ό καθοδηγητής πρέπει νά δείχνει μεγάλη λεπτότητα καί νά ένδιαφέρεται γιά τήν έξασφάλιση τής έλεύθερης άνταλλαγής άπόψ εων, νά δημιουργεί άτμόσφαιρα συλλογικής δημιουργίας. Καί τό κάθε μέλος καλείται νά συμθάλλει στή λύση τών γενικών ζητημάτων, νά είναι δραστήριο, νά εκφράζει ελεύθερα τίς σκέψεις του, νά στηρίζεται στίς άρχές. Απαραίτητος όρος τής σ.κ. είναι ή στενή σχέση τής κοινής εξέτασης καί άπόφασης γιά τά ζητήματα, μέ τήν πειθαρχία καί τήν εύθύνη γιά τήν έκπλήρωσή της. ΣοΒαρή σημασία γιά τήν επιτυχία τής σ.κ. έχει ή έξασφάλιση δραστήριας δουλιάς τού συλλογικού οργάνου χωρίς επιδείξεις κλπ. Ό σ ο περισσότερη δημιουργική συλλογική δουλιά γίνεται στίς συνεδριάσεις, στίς ολομέλειες, στίς συνδιασκέψεις, στά συνέδρια, κλπ. τόσο περισσότερο μεγαλώνει ό ρόλος τους. Ή σ.κ. είναι τεράστια δύναμη στήν κομματική καί τήν κρατική καθοδήγηση τών χωρών τού σοσιαλισμού, στή δράση τών κοινωνικών οργανώσεων τών έργαζομένων. Τό κομμουνιστικό κίνημα, σάν έθελοντική πολιτική οργάνωση ομοϊδεατών κομμουνιστών, διεξάγει όλη τή δουλιά του στή βάση τής συλλογικής συνεργασίας καί όχι τών εντολών. Τά όργανα συλλογικής καθοδήγησηςδημισυργήθηκαν καί ύπάρχουν γιά νά υπολογίζουν όσο τό δυνατό περισσότερο τή γνώμη τών κομμουνιστών καί νά λύνουν όλα τά σπουδαία ζητήματα μέ κοινές προσπάθειες. Ή διεύρυνση καί τελειοποίηση τής σ.κ. συμδάλλει στήν άνάπτυξη τής δημοκρατίας στό κόμμα, τής σοσιαλιστικής δημοκρατίας, άποτελει άπαραιτητη προϋπόθεση γιά τό βαθμιαίο πέρασμα στήν κομμουνιστική αύτοδιεύθυνση. σύμβαση (διεθνής). Συμφωνία άνάμεσα σέ κράτη γύρω άπό ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Μιά άπό τίς διεθνείς συμφωνίες. Καθορίζει τά άμοιθαία δικαιώματα καί τίς ύποχρεώσεις τών κρατών, κατά κανόνα, σ' έναν ειδικό

232 (7!'<ί«ί7χ<π fpy. Μί' nypormi 235 σί'νόίκααίσ/ίός τομέα. Μεγαλύτερη σημασία έχουν οι πολυμερείς συμφωνίες πού περιέχουν κανόνες γενικού χαρακτήρα (π.χ. ή Συνθήκη τής Βιέννης 1961, οί Συνθήκες τής Χάγης 1899,1967, οί Συνθήκες τής Γενεύης 1949). Πολλές συμφωνίες ψηφίζονται σέ ειδικές διεθνείς οργανώσεις (π.χ. ή Συμφωνία τής Διεθνούς Οργάνωσης Έργασίας). "Αλλες συμφωνίες συμπληρώνουν ένα σύμφωνο (π.χ. ή στρατιωτική συμφωνία πού συμπληρώνει τό πολιτικό σύμφωνο τών συμμάχων) καί άλλες λύνουν ειδικά ζητήματα διεθνών σχέσεων (π.χ. συμφωνία σιδηροδρομική, κτηνοτροφίκή, συνδέσεων κλπ.). Οι σ. είναι διμερείς, όταν υπογράφονται άπό δύο κράτη, καί πολυμερείς όταν είναι συμφωνίες περισσότερων κρατών, π.χ. ή Συμφω νία τής Γενεύης. συμμαχία εργατικής τάξης καί αγροτιάς. Μορφή ταξικής συνεργασίας δύο εργαζόμενων τάξεων στήν άστικοδημοκρατική, τή λαϊκοδημοκρατική καί τή σοσιαλιστική επανάσταση, στά έθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, στήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού πού καθορίζεται άπό τή σύμπτωση τών βασικών τους συμφερόντων. Μέ τή νίκη τού σοσιαλισμού μετά τήν έκθιομηχάνίση, τή συνεταιριστικοποίηση καί τήν πολιτιστική επανάσταση, ή πολίτική καί οικονομική συμμαχία τών διαφορετικών άπό τή φύση τους τάξεων τής Σοβιετικής Ένωσης μετατράπηκε σέφιλία κοινωνικά ομοιότυπων τάξεων, διαμορφώθηκε ή ήθικοπολιτική ένότητα τού σοθιετικού λαού. Στίς συνθήκες τού άναπτυγμένου σοσιαλισμού μέ βάση τήν προσέγγιση όλων τών τάξεων καί τών κοινωνικών στρωμάτων σταθεροπριήθηκε ή συμμαχία τής έργατικής τάξης, τής άγορτιάς καί τής διανόησης, ή όποία έχει άποφασίστική σημασία οτήν οικοδόμηση τού κομμουνισμού. Ή συμμαχία τής έργατικής τάξης μέ τήν άγροτιά καθώς καί μέτά άλλα μή προλεταριακά στρώματα τών εργαζομένων άποτελε! άπαραίτητο όρο έπιτυχίας τής έθνίκοαπελευθερωτικής πάλης τόσο στίς αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες όσο καί στίς άναπτυσσόμενες. συμφέρον (κοινωνικό, οικονομικό). Ή πραγματική αιτία τής κοινωνικής δράσης πού άποτελει τή βάση τών άμεσων διεγέρσεων, τών σκοπών, τών ιδεών κλπ., τών άτόμων, τών κοινωνικών όμάδών καί τάξεων πού παίρνουν μέρος σ' αύτές. Τά ύλικά ταξικά σ. καθορίζουν όλα τ' άλλα σ., τή σχέση τής τάξης είτε τού κοινωνικού στρώματος πρός τό σύνολο τών κοινωνικών π ο λιτικών θεσμών, πρός τίς ύλικές καί πνευματικές άξιες. Τά σ. τών άντίθετω ν τάξεων είναι άνταγωνιστίκά. Στό σοσιαλισμό πραγματοποιείται ή ένότητα τών σ. τών τάξεων, τώ ν κοινωνικών στρωμάτων, τής προσω πικότητας, τής ομάδας καί τής κοινωνίας ρτό σύνολο της. συνδικαλισμός. Είναι ή τάση ένωσης τών εργαζομένων σέ μαζικές οργανώσεις, στά συνδικάτα, μέ σκοπό τήν πάλη γιά τήν ύπεράσπιση τών συμφερόντων τους. Στήν προσπάθεια γιά τή δημιουργία καί τή στερέωση τού έργατικού συνδικάτου, τής πολιτικής θεωρίας καί π ρ ά ίη ς τους διαμορφώθηκαν μέσα στό συνδικαλιστικό κίνημα τρία ρεύματα: ό άναρχισμός, ό άναρχοσυνδικαλίσμός (βλ. λ. άναρχισμός καί άναρχοσυνδικαλίσμός) καί ό ταξικός συνδικαλισμός. Ο τα&κός συνδικαλισμός είναι πολιτική πού επιδιώκει τήνάναδιοργάνωση τής κοινωνίας σέ νέες βάσεις καί άρχές, στήν

233 οννόίχάτο 236 σννίίόί?α)? κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τήν κυριαρχία τής κοινωνικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, στήν κατάργηση τής έκματάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο. Μέ τή νίκη τής σοσιαλιστικής επανάστασης καί τήν έγκαθίδρυση τής έξουσίας τής έργατικής τάξης στήν πάλη γιά τήν οικοδόμηση τοϋ σοσιαλισμού καί τού κομμουνισμού. συνδικάτο. 1. Είναι μιά άπό τις μορφές τών μονοπωλιακών ένώοεων πού διακρίνονται μέ τό ότι ό καταμερισμός τών παραγγελιών, ή άγορά τών πρώ τω ν ύλών καί ή πώληση τών παραγόμενων προϊόντων πραγματοποιείται άπό ένα πρακτορείο. Οί μέτοχοι τών σ. διατηρούν τήν παραγω γική, άλλά χάνουν τήν έμπορική ανεξαρτησία. Στή σύγχρονη έποχή τά σ. δέν είναι πολύ διαδομένα. 2. Είναι ένώσεις έργατών πού συγκροτούνται γιά τήν εξυπηρέτηση κοινών συμφερόντων (οικονομικών, έπαγγελματικών, πολιτικών, κοινωνικών). Συνδικάτο συνήθως ονομάζεται τό έπαγγελματικό σωματείο πού άποτελεϊται άπό όμοίοεπαγγελματίες έργάτες. Τά σ. είναι μαζικές οργανώσεις πού συνενώνουν τούς έργαζόμενους οι όποιο) συνδέονται μέ κοινά συμφέροντα, άνάλογα μέ τά είδη τής έργασίας τους στήν παραγωγή, στόν τομέα τών υπηρεσιών καί τού πολιτισμού. Εκπληρώνουν σοθαρή άποστολή στήν πάλη ένάντια στήν καπιταλιστική έκμετάλλευση, γιά τήν υπεράσπιση τών συμφερόντων όλων τών έργαζομένων. Στίς περισσότερες χώρες τού καπιταλισμού τά σ. νομιμοποιήθηκαν τό 19ο αίώνα. Τάσ. στίς σοσιαλιστικές χώρες κινητοποιούν τούς έργαζόμενους γιά δραστήρια συμμετοχή στήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού, παίρνουν μέρος στή λύση τών ζητημάτων πού έχουν σχέση μέ τή βελτίωση τών συνθηκών έργασίας, τής ζωής καί τής ανάπαυσης, άποτελούν τό σχολειό διεύθυνσης τής οικονομίας καί τής παραγω γής, σχολειό τού κομμουνισμού. Οί μεγαλύτερες διεθνείς συνδικαλιστικές οργανώσεις είναι ή Παγκόσμια Συνδικαλιστική Ομοσπονδία (ΠΣΟ) πού ύποστηρίζε) τίς δυνάμεις τής δημοκρατίας καί τού σοσιαλισμού, ή Διεθνής Συνομοσπονδία Ελεύθερων Εργατικών Συνδικάτων (ΔΣΕΕΣ) καί ή Παγκόσμια Συνομοσπονδία Εργασίας (ΠΣΕ). συνείδηση. Μιά άπό τίς βασικές έννοιες τής φιλοσοφίας, τής κονωνιολογίας καί τής ψυχολογίας, πού σημαίνει τήν άνθρώπίνη ικανότητα ιδεατής άναπαράστασης τής πραγματικότητας στή νόηση, στή γνώση. Στή μαρξιστική φιλοσοφία ή σ. εξετάζεται σάν ιδιότητα τής μέ άνώτερο τρόπο οργανωμένης ύλης, σάν ύποκειμενική άπεικόνίση τού άντικειμενικού κόσμου, σάν τό ιδεατό σέ άντίθεση μέ τόν ύλικό κόσμο καί σέ μιά ενότητα μ' αύτόν, σάν είναι πού κατανοεϊται καί γνωρίζεται. Στή στενότερη έννοιά της ή σ. είναι άνώτατη μορφή ψυχικής άντανάκλασης πού άποτελε! γνώρισμα τού κοινωνικά άναπτυγμένου άνθρώπου, συνδέεται μέ τή γλώσσα, είναι ή ιδεατή πλευρά τής σκόπιμης εργασιακής δραστηριότητας τού άνθρώπου. Διαμορφώθηκε στή βάση καί στά πλαίσια τού προτσές τής κοινωνικής πράξης. Εμφανίζεται μέ δυό μορφές: μέ τήν άτομική (προσωπική) καί μέ τήν κοινωνική. Ή κοινωνική σ. είναι έκφραση τού κοινωνικού είναι. Μορφές τής κοινωνικής σ. είναι ή επιστήμη, ή φιλοσοφία, ή τέχνη, ή ήθίκή, ή θρησκεία, ή πολίτική, τό δίκαιο.

234 (7W ti<5??t0 κα ί αν#όρ/λ?το 237 σ ν ν τ ο ν ίσ ^ ό ς συνειδητό καί αυθόρμητο. Βλ. λ αύθόρμητο καί συνειδητό. συνεταιρισμός. 1. Μορφή οργάνωσης τής έργασίας στήν όττοία ένας οημαντικόςάριθμός άνθρώπων παίρνουν άττό κοινού μέρος σ' ένα είτε σε διάφορα προτσές έργασίας τά όποϊα συνδέονται μεταξύ τους. 2. Τό σύνολο τών εθελοντικών ενώσεων άλληλοθοήθειας τών έργατών, τών μικροπαραγωγών, τών υπαλλήλων κλττ. καθώς καί τών άγροτώ ν, π ο ύ παίρνουν οργανωτική μορφή καί άποσκοπούν στήν επίτευξη κοινών σκοπών στούς διάφορους τομείς τής οικονομικής δραστηριότητας. Ο συνεταιρισμός στηρίζεται στήν ένωση τών μεριδίων τών μετοχών. Στίς συνθήκες τού καπιταλισμού ό σ. άποτελεΐ μιά συλλογική καπιταλιστική έπιχείρηση. Στό σοσιαλισμό άποτελεΐ μορφή συνένωσης καί προσέλκυσης τών πλατιών λαϊκών μαζών καί πρίν ά π' όλα τής άγροτιάς στή σοσιαλιστική οικοδόμηση. συνεταιρισμός αγροτικός. Είναι ή ένωση τών παραγω γώ ν γεωργικών προϊόντων καί έμπορευμάτων γιά τήν παραγω γή άπό κοινού τών προϊόντων, ή τήν πραγματοποίηση άλλων μορφών δράσης (έπεξεργασίας, πώ λησης τών προϊόντων, εφοδιασμού μέ μέσα παραγωγής, άλλα ύλικοτεχνικά μέσα κλπ.). Οί ά.σ. μπορεί νά είναι πολλών ειδών καί άποθλέπουν στήν προσέλκυση τών μικρών άγροτικών νοικοκυριών. Στόν καπιταλισμό ό σ.ά. άποτελεΐ σημαντικό στοιχείο τού συνεταιριστικού κινήματος. Στή μεταβατική περίοδο ά π ό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό ό σ.ά. άποτελεΐ μιά άπό τίς μορφές τού σοσιαλιστικού μετασχηματισμού τής άγροτικής οικονομίας. συνέχεια. Βλ. λ. ασυνέχεια καί συνέχεια. σύνθεση. Τρόπος έρευνας. Θεώρηση τού άντικειμένου σέ μιά ενότητα καί άλληλουχία όλων τών μερών του. Λογική μέθοδος μέ τή βοήθεια τής όποίας διάφορα γνωρίσματα τού άντικειμένου είτε τού φαινομένου συνδέονται σ' ένα ένιαΐο σύνολο μέ άποτέλεσμα τό δοσμένο φαινόμενο νά εμφανίζεται σάν μιά ολοκληρωμένη ενότητα. Ή σύνθεση π α ράλληλα μέ τήν άνάλυοη είναι άπαραίτητο στοιχείο τής επιστημονικής ερευνάς οποιοσδήποτε άντικειμένου τής πραγματικότητας. Βλ. καί λ. θέση-άντίθεση-σύνθεση. συνθηκολόγηση. Είναι ή παράδοση στόν εχθρό ενός τμήματος τό όποιο άμυνόταν, είτε ή παράδοση όλου τού στρατού, ή αιχμαλωσία του. Συνθηκολόγηση χωρίς όρους είναι ή παράδοση, ή αιχμαλωσία καί ό άφοπλισμός όλων τών δυνάμεων ξηρός, θάλασσας καί άέρα τού στρατού π ο ύ ήττήθηκε ολοκληρωτικά. Η παράδοση αύτή γίνεται μέ βάση τούς όρους πού ύπαγορεύε) ό νικητής. συντηρητισμός. Είναι ή προσκόλληση, ή άφοσίωση στό παλιό πού είναι πλέον ξεπερασμένο καί ή έχθρότητα σέ καθετί νέο, πρω τοπόρο καί προοδευτικό. συντονισμός. Είναι ή άμοιθαία συνάρτηση τώ ν φαινομένων, ή συμφωνία καί ό συνδυασμός. Ή δράση γιά νά μπούν οέ άντιστοιχία, σέ συμφωνία ορισμένα γεγονότα, άντικείμενα, φαινόμενα κλπ. Συντονισμός π.χ. στή βιολογία λέγεται ή ταυτόχρονη άνάλογη άνάπτυξη τών οργάνων καί τών μερών τού οργανισμού στή

235 σύστ%4α 238 σχέόί3<7/4έν?7 διάρκεια τής ιστορικής εξέλιξης. Είτε π.χ. συντονισμός τής δράσης διάφορων τμημάτων τού έργατικοϋ καί τού άπελευθερωτικού κινήματος. σύστημα. Πολλαπλότητα στοιχείων ττού συνδέονται μεταξύ τους καί άποτελουν μ!ά συγκεκριμένη ολότητα καί ενότητα. Ξεχωρίζουν τά υλικά καί τά άφηρημένα σ, Τά πρώτα διαιρούνται σέ σ. τής άνόργανης φύσης (φυσικά, γεωλογικά, χημικά κλπ.) καί σέ ζωντανά (απλά βιολογικά σ., οργανισμοί, είδη κλπ,). Τά κοινωνικά ο. (άπό τίς πολύ απλές ενώσεις ώς την κοινωνικοοικονομική συγκρότηση τής κοινωνίας) άποτελοϋν ειδική τάξη τών υλακών ζωντανών συστημάτων. Άφηρημένα σ. είναι οί έννοιες, οί υποθέσεις, οί θεωρίες, οί επιστημονικές γνώσεις, γιά τό σ., τά γλωσσικά, τά τυποποιημένα, τά λογικά συστήματα, κ.ά. Η έρευνα διάφορων ειδών σ. στή σύγχρονη έπιστήμη διεξάγεται στά πλαίσια τής συστηματικής μεθόδου διαφόρων ειδικών θεωριών σ., στήν κυβερνητική, στήν τεχνική άνάλυση τών συστημάτων κλπ. Ή συστηματική μέθοδος είναι κατεύθυνση τής μεθοδολογίας τής έπιστημονικής γνώσης καί τής κοινωνικής πρακτικής στή βάση τής όποίας βρίσκεται ή θεώρηση τών αντικειμένων σάν συστημάτων. Προσανατολίζει τήν έρευνα στήν αποκάλυψη τής ολότητας του αντικειμένου, στήν εμφάνιση τών ποικίλων τύπων σχέσεων μέσα του καί τήν αναγωγή τους σέ ενιαία θεωρητική εικόνα. Οί αρχές τής συστηματικής μεθόδου εφαρμόζονται στή βιολογία, στήν οικολογία, στήν ψυχολογία, στήν κυβερνητική, στήν τεχνική, στήν οικονομία κλπ. Ή συστηματική μέθοδος βρίσκεται σέ άδιάρρηκτη σύνδεση μέ τήν ύλιστική διαλεκτική, άποτελεϊ συγκεκριμενοποίηση τών βασικών άρχών της. σφαίρα έτπρροής. Περιοχή ειτε τομέας μισοαποικιακής χώρας, όπαυ μιά ορισμένη ιμπεριαλιστική δύναμη εξασφαλίζει γιά τόν εαυτό της κυρίαρχη θέση καί αποκλειστικά δικαιώματα. Π.χ. ή Κίνα στά τέλη του 19ου αιώνα ήταν χωρισμένη σέ έξι σφαίρες επιρροής: ή Κοιλάδα τού ποταμού Γαντσί καί ή Δυτική Κίνα στήν αγγλική, οι έπαρχίες Γιουνάν, Χουαντσί στή γαλλική, ή επαρχία Σαντούν στή γερμανική καί ή Μαντζουρία στή ρωσικής Ή Κορέα στήν ιαπωνική. Ή έκφραση «σφαίρα επιρροής» μπορεϊ νά περιλαθαίνει ολόκληρη χώρα είτε όμάδα χωρών, πού βρίσκονται σέ εξάρτηση άπό ιμπεριαλιστική δύναμη. σχεδιασμένη οικονομία. Οικονομικό σύστημα μέ ανώτερη οργάνωση, πού αγκαλιάζει όλες τίς πλευρές τής σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας. Λειτουργεί μέ βάση τό ενιαίο κρατικό σχέδιο. Ό σχεδιασμός τής λαϊκής οικονομίας είναι βασική μέθοδος πραγμοττοποίησης τής οργανωτικής λειτουργίας τού σοσιαλιστικού κράτους καί τής οικονομικής πολιτικής μέτήν καθοδήγηση τού κομμουνιστικού κόμματος. Περιλαθαίνει τήν επεξεργασία τού σχεδίου, τήν όργάνωση τής εφαρμογής του καί τόν έλεγχο γιά τήν εκπλήρωσή του. Μέ τή βοήθεια τού σχεδίου τό σοσιαλιστικό κράτος διευθύνει συνειδητά τό προτσές τής κοινωνικής έργασίας, όργανώνει τήν παραγωγή, τήν κατανομή καί τήν ανταλλαγή τών υλικών άγαθών. Ό σχεδιασμός τής λαϊκής οικονομίας στηρίζεται στή χρησιμοποίηση τών αντικειμενικών οικονομικών νόμων τού σοσιαλισμού καί τών οικονομικών μ ο-

236 σχέσής jnzpay(uy% 239 σχοαασπχίσρέίς χλών: τόν οικονομικό υπολογισμό, τό ύπερπροϊόν, τήν τιμή, τό κόστος, τά ύλικά κίνητρα κ.ά. Ο σχεδιασμόςτής λαϊκής οικονομίας είναι τό βασικό πλεονέκτημα τού σοσιαλιστικού συστήματος άπέναντι στό καπιταλιστικό. σχέσε!ς παραγωγής, Είναι τό σύνολο τών ύλικών οικονομικών σχέσεων άνάμεσα στούς άνθρώπουςστό προτσές τής παραγωγής τού κοινωνικού προϊόντος, τής άνταλλαγής καί τής διανομής τών ύλικών αγαθών. Η έννο:α σ.π. είναι άπό τίς βασικές έννοιες τής μαρ&στικής επιστήμης γιά τήν κοινωνία, απεικονίζει τίς ύπάρχουσες σέ όλες τίς κοινωνίες άντικειμενικές, άνε^άρτητες άπότή συνείδηση υλικές - οικονομικές κοινωνικές σχέσεις τών άνθρώπων. Ο όρος σ.π. εκφράζει τίς σχέσεις ιδιοκτησίας οι όποιες καθορίζουν τήν κατανομή τών μέσων παραγωγής καθώς και τών άνθρώπων οτήν κοινωνική παραγωγή (τήν ταξική διάρθρωση τής κοινωνίας). Οι σ.π. άποτελούν τή μιά αναγκαία πλευρά κάθε τρόπου παραγωγής. Οί σ.π. όντας κοινωνική μορφή τών παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ. παραγωγικές δυνάμεις) διαμορφώνονται σέ συνδυασμό μέ τό χαρακτήρα καί τό επίπεδό τους στή διάρκεια τού όποιου εμφανίζονται άντιθέσεις οί όποιες λύνονται μέ τήν κοινωνική επανάσταση στίς άνταγωνιστικές κοινωνίες. Στήν ιστορία ύπάρχουν δυό μορφές σ.π.: ή μιά στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής καί ή άλλη στήν κοινωνική ιδιοκτησία. Ή πρώτη μορφή χαρακτηρίζει τίς σ.π. τής δουλοκτητικής, τής φεουδαρχικής καί τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Η δεύτερη μορφή χαρακτηρίζει τίς σ.π. τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στό σοσιαλισμό πού έχει σάν βάση του τήν κοινωνική ιδιοκτησία δημιουργούνται σ.π. άλληλοθοήθειας καί συνεργασίας πού τελειοποιούνται στό προτσές οικοδόμησης τής ύλικοτεχνικής βάσης τού κομμουνισμού. Οί σ.π. άποτελούν επίσης τή βάση τής κοινωνίας σέ σχέση μέ τό εποικοδόμημα (βλ. λ. βάση καί εποικοδόμημα). σχέση (συνάφεια, συνάρτηση). Φιλοσοφικός όρος πού σημαίνει τόν άλληλοκαθορισμό ύπαρξης τών φαινομένων πού είναι διαχωρισμένα στό χώρο καί στό χρόνο. Ή σχέση καθορίζεται άπό τις μορφές κίνησης τής ύλης, άπό τίς μορφές ντετερμινισμού, άπό τή δύναμή τους, άπό τό χαρακτήρα τού άποτελέσματος πού φέρνουν, άπό τήν κατεύθυνση τής ενέργειας, από τόν τύπο τής λειτουργίας πού καθορίζει ή δοσμένη σχέση, άπό τό περιεχόμενο κλπ. σχετική ύττεραξία. Βλ λ ύπερα&α σχετικοκρατία (ρελατιθισμός). Μεθοδολογική άρχή, πού συνίσταται στή μεταφυσική άπολυτοποίηοη τής σχετικότητας καί τής συμθατικότητας τών γνώσεών μας. Ή αποδοχή της όδηγε^ στήν άρνηση τής δυνατότητας γνώσης τής άντικειμενικής άλήθειας, στόν άγνωστικισμό. Ό διαλεκτικός ύλισμός παραδέχεται τή σχετικότητα τών γνώσεών μας, όχι σάν άρνηση τής άντικειμενικής άλήθειας άλλά μέ τήν έννοια τού ιστορικού προσδιορισμού τών όριων προσέγγισης τής γνώσης στήν άλήθεια. σχολασπκίσμός. Τύπος θρησκευτικής φιλοσοφίας, πού άποτελει συνένωση θεολογικών και δογματικών υποθέσεων μέ μιά ορθολογική μέθοδο καί ενδιαφέρον στά προ6λήματα τής τυπικής λογικής. Διαδόθηκε και άναπτύχθηκε πολύ στή Δυτική Εύρώ-

237 τ ταμπού. Σύστημα απαγορεύσεων στήν πραγματοποίηση ορισμένων ενεργειών (χρήση ορισμένων άντικεψένων, προφ ορά ειδικών λέξεων κλπ.) στήν πρωτόγονη αταξική κοινωνία, πού ή παραδίασή τους, σύμφωνα μέ τίς προκαταλήψεις, τιμωρείται άπό υπερφυσικές δυνάμεις. Τά τ. ρύθμιζαν τίς σπουδαιότερες πλευρές τής ζωής τού άνθρώπου καί πρώ τ' άπ' όλα εξασφάλιζαν τήν τήρηση τών συλλογικών κανόνων. Υπολείμματα ταμπού διατηρούνται σέ όλες τίς θρησκείες (π.χ. ή έννοια τού άμαρτήματος στό χριστιανισμό κ.ά ). τάξεις (κοινωνικές). Ομάδες άνθρώπων, πού διαφέρουν μεταξύ τους άπό τή θέση πού έχουν σ' ενα ιστορικά καθορισμένο σύστημα κοινωνικής παραγω γής, άπό τή σχέση τους στά μέσα παραγω γής (πού τίς περισσότερες φορές είνα) νομικά κατοχυρωμένη), άπό τό ρόλο τους στήν κοινωνική οργάνωση τής έργασίας καί συνεπώς άπό τό π ώ ς καί πόσο μερίδιο παίρνουν άπό τόν κοινωνικό πλούτο πού τούς άναλογεί (Β.Ι. Λένιν). Στήν άνταγωνισπκή κονωνία, τόνιζε ό Λένιν, οί τάξεις είναι τέτίες ομάδες άνθρώπων, ή μιά άπό τίς όποιες μπορεί νά ιδιοποιείται τήν εργασία τής άλλης, έξαιτίας τής διαφορετικής τους θέσης στό συγκεκριμένο σύστημα τής κοινωνικής οικονομίας. Οι τάξεις διαμορώθηκαν μετά τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας καί τήν εμφάνιση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής. Δουλοκτήτες καί δούλο), φεουδάρχες καί άγρότες, καπιταλιστές καί προλετάριο) άποτελούν τίς βασικές τάξεις τών άντίστοιχων κοινωνικών συστημάτων τού δουλοκτητικού, τού φεουδαρχίκού, τού καπιταλιστικού. Εκτός άπό τίς βασικές τάξεις υπάρχουν καί μή βασικές, μεταβατικές καί ενδιάμεσες τάξεις (π.χ. στόν καπιταλισμό ή άγροτ)ά, οί τσιφλικάδες). Μέσα στίς τάξεις υπάρχουν καί διαφορετικά στρώματα (π.χ. τό βιομηχανικό καί τό αγροτικό προλεταριάτο, τά μεσαία στρώματα, ή μονοπωλιακή καί μή μονοπωλιακή άσπκή τάξη). Ανάμεσα στίς κύρίαρχες καί έκμεταλλευόμενες τάξεις διεξάγεται ταξικός άγώνας. Ή νίκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καί ή οικοδόμηση τού σοσιαλισμού οδηγούν στήν κατάργηση τών έκμεταλλευτρίών τάξεων καί στή ριζική αλλαγή τής ταξικής διάρθρωσης τής κοινωνίας. Ή σοσιαλιστική κοινωνία άποτελείτα) άπό τήν έργατίκή τάξη, πού παίζε) κύρ<ο ρόλο στήν κοινωνία, τή συνεταιρισμένη άγροτ)ά καί τή λαϊκή διανόηση. Οί διαφορές μεταξύ τους εξαφανίζονται βαθμιαία στήν πορεία τής δημιουργίας τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Ή ταξική διάρθρωση τής σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας: Εργατική τάξη: Ή άρίθμητική δύναμη τών μισθωτών τής χώ ρας μας έφτανε τό 1971 τό (όπω ς τονίστηκε στό 10ο

238 τ ταμπού. Σύστημα απαγορεύσεων στήν πραγματοποίηση ορισμένων ενεργειών (χρήση ορισμένων αντικειμένων, προφ ορά ειδικών λέξεων κλπ.) στήν πρωτόγονη άταξική κοινωνία, πού ή παραθίασή τους, σύμφωνα μέ τίς προκαταλήψεις, τιμωρείται άπό υπερφυσικές δυνάμεις. Τά τ. ρύθμιζαν τις σπουδαιότερες πλευρές τής ζωής τού άνθρώπου καί πρώ τ' άπ' όλα εξασφάλιζαν τήν τήρηση τών συλλογικών κανόνων. Υπολείμματα ταμπού διατηρούνται σέ όλες τίς θρησκείες (π.χ. ή έννοια τού αμαρτήματος στό χριστιανισμό κ.ά ). τάξεις (κοινωνικές). Ομάδες άνθρώπων, πού διαφέρουν μεταξύ τους άπό τή θέση πού έχουν σ' ενα ιστορικά καθορισμένο σύστημα κοινωνικής παραγω γής, άπό τή σχέση τους στά μέσα παραγω γής (πού τίς περισσότερες φορές είναι νομικά κατοχυρωμένη), άπό τό ρόλο τους στήν κοινωνική οργάνωση τής έργασίας καί συνεπώς άπό τό πώ ς καί πόσο μερίδιο παίρνουν άπό τόν κοινωνικό πλούτο πού τούς άναλογει (Β.Ι. Λένιν). Στήν άνταγωνιστική κοινωνία, τόνιζε ό Λένιν, οί τάξεις ε!ναι τέτιες ομάδες άνθρώπων, ή μιά άπό τίς όποιες μπορει νά ιδιοποιείται τήν έργασία τής άλλης, έξαιτίας τής διαφορετικής τους θέσης στό συγκεκριμένο σύστημα τής κοινωνικής οικονομίας. Οι τάξεις διαμορώθηκαν μετά τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας καί τήν έμφάνιση τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής. Δουλοκτήτες καί δούλοι, φεουδάρχες καί άγρότες, καπιταλιστές καί προλετάριοι άποτελούν τίς βασικές τάξεις τών αντίστοιχων κοινωνικών συστημάτων τού δουλοκτητικού, τού φεουδαρχικού, τοϋ καπιταλιστικού. Εκτός άπό τίς βασικές τάξεις υπάρχουν καί μή βασικές, μεταθατικές καί ενδιάμεσες τάξεις (π.χ. στόν καπιταλισμό ή αγροτιά, οί τσιφλικάδες). Μέσα στίς τάξεις ύπάρχουν καί διαφορετικά στρώματα (π.χ. τό βιομηχανικό καί τό αγροτικό προλεταριάτο, τά μεσαία στρώματα, ή μονοπωλιακή καί μή μονοπωλιακή άστική τάξη). Ανάμεσα στίς κύρίαρχες καί έκμεταλλευόμενες τάξεις διεξάγεται ταξικός άγώνας. Ή νίκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καί ή οικοδόμηση τού σοσιαλισμού οδηγούν στήν κατάργηση τών έκμεταλλευτριών τάξεων καί στή ριζική αλλαγή τής ταξικής διάρθρωσης τής κοινωνίας. Ή σοσιαλιστική κοινωνία άπστελεΐται άπό τήν έργατική τάξη, πού παίζει κύριο ρόλο στήν κοινωνία, τή συνεταιρισμένη άγροτιά καί τή λαϊκή διανόηση. Οί διαφορές μεταξύ τους εξαφανίζονται βαθμιαία στήν πορεία τής δημιουργίας τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Ή ταξική διάρθρωση τής σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας: Έργατική τάξη: Ή άριθμητική δύναμη τών μισθωτών τής χώ ρας μας έφτανε τό 1971 τό (όπω ς τονίστηκε στό 10ο

239 rct^im y πάα?7 242 ταξίκί/ πάαί? Συνέδριο τοϋ ΚΚΕ ξεπερνούσε τούς ). Ή δύναμη τής έργατικής τάξης ήταν τό 1971 περίπου δηλαδή πάνω άπό τό 41 % τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού τής χώρας, πού άποτελούσε τά Άν στόν άριθμό προσθέσουμε τήν αύξηση τών μισθωτών πού άνήκουν στήν έργατική τάξη καί τά μεσαία στρώματα στήν περίοδο ή έργατική τάξη τής Ελλάδας γύρω στό 1978 άποτελούσε τό 44-45% τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού τής χώρας, δηλαδή άριθμούσε άτομα. Ά π' αύτή τή δύναμη οί άποτελούν τό βιομηχανικό προλεταριάτο, πού σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία (1978) ή δύναμή του έφτασε στίς άτομα. Αγροτιά: Σύμφωνα μέ τά στοιχεία τής ΕΣΥΕ τό 1961 έφτανε τό άτομα, δηλαδή τό 40% περίπου τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού. Στήν περίοδο ό αγροτικός πληθυσμός μειώθηκε σημαντικά κατά 20% περίπου. "Ετσι γύρω στό 1978 ό άγροτικός πληθυσμός ύπολογιζόταν στίς περίπου, δηλαδή τό 29% σχεδόν τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού τής χώρας. Μεσαία στρώματα: σύμφωνα μέ στοιχεία τής ΕΣΥΕ τό 1971 περιλάδαιναν γύρω στίς άτομα καί άντιπροσώπευαν τό 17,4% τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού τής χώρας. Γύρω στό 1978 περιλάθαιναν άτομα καί σέ ποσοστά πλησίαζαν τά 20% περίπου τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού τής χώ ρας. Διανόηση: Τό 1971 οί διανοούμενο), πού άνήκαν στόν οικονομικά έ- νεργό πληθυσμό, άνέρχοντα) στίς καί σήμερα ύπολογίζονται σέ Άστική τάξη: Τό 1971 άποτελούνταν άπό άτομα, δηλαδή τό 4% τού οικονομικά ένεργού πληθυσμού. ταξική πάλη. Διεξάγεται άνάμεσα σέ κοινωνικές τάξεις πού τά συμφέροντά τους είναι άντίθετα ή δέ συμπίπτουν. Ή τ.π. άποτελεί τό περιεχόμενο καί τήν κινητήρια δύναμη τής ιστορίας όλων τών άνταγωνισπκών κοινωνικών σχηματισμών. Ή μετάδοση άπό τόν ένα κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό σέ άλλον πραγματοποιείται μέ τήν κοινωνική έπανάσταση, πού είναι τό άποτέλεσμα καί ή άνώτατη έκδήλωση τής ταξικής πάλης. Τό προλεταριάτο διεξάγει τήν τ.π. μέ τρεις βασικές μορφές: τήν οικονομική (πάλη γιά αύξηση τών ήμερομισθίων περιορισμό τής έργάσιμης μέρας κλπ.), τήν πολιτική (πάλη γιά τήν έγκαθίδρυση καί τή στερέωση τής έξουσίας τού προλεταριάτου), τήν ιδεολογική (πάλη ένάντία στήν άστική καί τή ρεφορμιστική ιδεολογία, γιά τή διάδοση τής σοσιαλιστικής ιδεολογίας στίς μάζες τών έργαζομένων). Ή πάλη τής έργατικής τάξης μέ τήν καθοδήγηση τού πολιτικού της κόμματος, οδηγεί στή σοσιαλιστική έπανάσταση καί τήν έγκαθίδρυση τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, στίς συνθήκες τής όποίας ή τ.π. συνεχίζεται μέ νέες μορφές. Άποθλέπει στή συντριβή τής άντίστασης τών έκμεταλλευτών, τή σοσιαλιστική άναδιαπαιδαγώγηση τής άγροτιάς καί τών άλλων μή προλεταριακών έργαζόμενων μαζών, τή διαμόρφωση νέας πειθαρχίας τής έργασίας. Η σπουδαιότερη ιδιομορφία τής σύγχρονης τ.π. τού προλεταριάτου στίς καπιταλιστικές χώρες, συνίσταται στόν οργανικό συνδυασμότήςπάλης γιά τή δημοκρατία μέ τήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό στήν πορεία τής όποίας ή έργατική τάξη συνενώνει όλες τίς άντιμονοπωλιακές δυνάμεις. Μέ τήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας άνάμεσα ατούς εργάτες, τούς άγρότες καί τή διανόηση εγκαθιδρύονται σχέσεις άδελφικής συνεργασίας. Ωστόσο παραμένει ή

240 rfafoaoyia 243 rfywy καί άνάγκη τής πάλης ίνάντια οτίς έπι- Βίώσείς τού καπιταλισμού. Μέ τήν έμφάνιση τού σοσιαλισμού άρχισε ή άντιπαράθεση καί ή πάλη τών δύο άντίθετων κοινωνικών συστημάτων. Οί σχέσεις μεταξύ τους εκφράζουν τήν ταξική πάλη στό διεθνή στίθο. τελεολογία. Είναι ίδεαλιστική θεωρία πού άπσδίδει στά προτσές και τά φαινόμενα τής φύσης σκοπούς, οι οποίοι είτε καθορίζονται άπό τό θεό (λ.χ. Βόλφ), είτε είναι έσωτερικές αιτίες τής φύσης ( Αριστοτέλης, Λάιμπνιτς). Ο διαλεκτικός υλισμός άντιπαραθέτει στήν τ. τόν ντετερμινισμό, δηλαδή τή διδασκαλία γιά τήν άντικεψενική νομοτελειακή άλληλουχία τών φαινομένων τής φύσης καί τής κοινωνίας. τέχνη. Είναι ή καλλιτεχνική δημιουργία στό σύνολό της: ή λογοτεχνία, ή άρχιτεκτονική, ή γλυπτική, ή ζωγραφική, οί γραφικές τέχνες, ή έφαρμοσμένη διακοσμητική, ή μουσική, ό χορός, τό θέατρο, ό κινηματογράφος καί οί ποικίλες άλλες μορφές τής άνθρώπινης δραστηριότητας πού ένώνοντα) στήν άπεικόνιση τήςπραγματικότητας μέ καλλιτεχνικές εικόνες καί μορφές. Η ούσία τής τ. στήν ιστορία τής αισθητικής ερμηνεύονταν σάν άπομίμηση, σάν αισθησιακή έκφραση τού υπεραισθητικού κλπ. Ή μαρξιστική λενινίστική αισθητική θεωρεί τήν τ. μορφή κοινωνικής συνείδησης, ειδική μορφή πνευματικής καί πρακτικής άφομοίωσης τού κόσμου, μιά οργανική ένότητα τής δημιουργίας, τής γνώσης, τής εκτίμησης καί τής άνθρώπινης δραστηριότητας. «τέχνη γιά τήν τέχνη" («καθαρή τέχνην). "Ετσι ονομάζουν σειρά αισθητικών άντιλήψεων, πού θεωρούν τήν καλλιτεχνική δημιουργία αύτοσκοπό, κηρύχνουν τήν άνεξαρτησία τής τέχνης άπό τήν πολιτική καί τίς άπαιτήσεις τής κοινωνίας. Οί ιδέες τής «τ. γιά τήν τ.» διαμορφώθηκαν σέ θεωρία στά μέσα τού 19ου αί. σέ μεγάλο βαθμό σάν άρνητική άντιδραση στήν όφελψότητα τών άστικών κοινωνικών σχέσεων. Στή Ρωσία τό σύνθημα ή «τ. γιά τήν τ." στά μέσα τού 19ου αιώνα άντιπαρατέθηκε στήν «κατεύθυνση τού Γκόγκολ", δηλαδή στήν κοινωνική κριτική κατεύθυνση στήν τέχνη. Οί ιδέες ή «τέχνη γιά τήν τέχνη ο, πού οδηγούν στήν άρνηση τού κοινωνικού προθληματισμού ύποβλήθηκαν σέ αύστηρή κριτική άπό τούς ρώσους επαναστάτες δημοκράτες καί άπό τούς έκπροσώπους τής μαρξιστικής λογοτεχνίας. τέχνη καί θρησκεία. Ή τέχνη άπό τήν ίδια τήν ούσία της είναι άντίθετη στή θρησκεία. Ή τέχνη είναι μιά μορφή άληθινής αντανάκλασης και γνώσης τής πραγματικότητας μέ καλλιτεχνικές εικόνες, ένώ ή θρησκεία είναι μορφή στρεβλωμένης άντίληψ ης τού κόσμου, μέσο πνευματικής καταπίεσης τού λαού. Ή σύγχρονη έπιστήμη αποδείχνει ότι είναι λαθεμένη ή άποψη τών άστών ίδεολόγων (νεοθωμιστές, πραγματιστές, ύπαρξιοτές κλπ.), ότι ύπάρχει στενή σχέση τής τέχνης στήν πορεία γένεσήςτης μέ τή θρησκεία. Ή τέχνη έμφανίστηκε τήν περίοδο τής Παλαιολιθικής έποχής μέ βάση κυρίως τίς άμεσες ύλικές άνάγκες τού πρωτόγονου άνθρώπου, χω ρίς τήν έπίδραση τής θρησκείας. Οί θρησκευτικές αντιλήψεις τών άνθρώπω ν μόλις άρχιζαν νά διαμορφώνονται τήν περίοδο έκείνη. Βασικά άντικείμενα καλλιτεχνικής άπεικόνισης ήταν τά πράγματα καί τά φαινόμενα τής καθημερινής ζωής (τά ζώα, τό κυνήγι τών άγριων θη-

241 Γί/Ι'ΟλρίίΠίί 244 ριων. ot σκηνές άπο μάχες κλπ ). Στην τέχνη τής πρωτογονης κοινωνίας δεν υπαρχουν απεικονίσεις υπερφυσικών δυνάμεων. Στις κατοπινές έποχες ή τέχνη αναπτυσσόταν με επιτυχία μονο όταν δεν δεχόταν την έπίδραοη τής θρησκείας ή άκομα όταν ή θρησκευτική επίδραση μειωνόταν. Την έποχη π.χ. τής Αναγέννησης όταν αναπτύσσονταν άντιφεσυδαρχικες και αντικληρικές τάσεις, οί ποιητές, οί ζωγράφοι, δημιούργησαν άθανατα έργα τέχνης διαποτισμενα άπό κοσμικές, ουμανιστικές διαθεσεις και άπαλλαγμενα σέ σημαντικό βαθμό άπό τις έπιδραοεις τής θρησκείας (πολλά έργα τού Πετράρχη, τού Αεοναρδο ντα Βιντσι, τού Ραφαήλ κλπ.) Ολη ή παραπέρα έξέλιξη τής παγκόσμιας λογοτεχνίας ήταν κυρίως είελιίη τού ρεαλισμού (Στεντάλ, Μπαλζάκ, Πούσκιν, Γκογκολ) ό όποιος σάν μέθοδος άληθινής άντανάκλασης τής ζωής δέν παραδέχεται τίς θρησκευτικές ερμηνείες τής πραγματικότητας και άντιτίθεται άποφασιστικά στήν επίδραση τής θρησκείας στήν τέχνη. Τις έποχές π ού ή θρησκεία κατείχε στήν κοινωνία τή θέση τής κυρίαρχης ιδεολογίας, ή τέχνη δέν μπορούσε νά άναπτυχθει έλεύθερα, πάνω της ασκούσε καταθλιπτική έπίδραοη ή θρησκεία. Οι έκπρόσωποι τής σύγχρονης έκκλησίας προσπαθούν νά χρησιμοποιήσουν πλατιά τήν τέχνη γιά δικούς τους σκοπούς. Ή θρησκευτική τέχνη δέν είναι ομοιογενής, έχει εσωτερικές αντιφασεις γιατί είναι υποχρεωμένη νά προσαρμόζει τίς πραγματικές μορφές τού γήινου κόσμου μέ τίς μή ρεαλιστικές άντιλήψεις καί τά δόγματα τής θρησκείας. Η παγκόσμια προοδευτική τέχνη υπηρετεί σκοπούς άντίθετους στίς έπιδιώξεις τής θρησκείας, δέν άρνειται νά άπεικονίζει φαινόμενα πού έχουν σχέση μέ τή θρησκεία, ύποβάλλοντάςτηνσέ κριτική. Αύτή ή τέχνη είναι άθειστική καί εμφανίστηκε στην άρχαιότητα. Ο οωστος δρομος άνάπτυξης ύψηλής τέχνης στη σύγχρονη έποχή είναι ό δρομος τής πάλης ένάντια στό σκοταδιομο, για την έλευθερια, τήν έγκαθίδρυση δικαιας κοινωνίας, γιά τά δικαιώματα τής λογικής και τής επιστημονικής κοσμοθεωρίας. Η τέχνη τού σοσιαλιστικού ρεαλισμού άποτελει ζωντανό παραδειγμα άληθινής τέχνης. τεχνοκρατία. Κατεύθυνση στήν άστική κοινωνική σκέψη σύμφωνα μέτήν όποια ή καπιταλιστική κοινωνία μπορει τάχα νά διοικειται μέ βάση τίς άρχές τού επιστημονικού καί τεχνικού ορθολογισμού, πού φορείς τους είναι οί μηχανικοί καί οί έπιστήμονες (οί τεχνοκράτες). Οί τεχνοκρατικές θεωρίες άποτελούν κατευθύνσεις τών τεχνικών θεωριών τής σύγχρονης άστικής κοινωνικοοικονομικής σκέψης πού άναπτύσσει τήν άποψ η, ότι ή διεύθυνση καί ή διοίκηση στίς καπιταλιστικές επιχειρήσεις καί στήν παραγωγή πρέπει νά περάσει ά πό τά χέρια τών ιδιοκτητών καπιταλιστών στά χέρια τής τεχνικής διανόησης (τών τεχνοκρατών). Οι τεχνοκρατικές θεωρίες άντανακλούν διαστρεθλωμένα τά πραγματικά προτσές τής αυξημένης σημασίας τής επιστήμης καί τών ειδικών γιά τή λειτουργία τής κοινωνικής παραγωγής στίς συνθήκες τής έπιστημονικοτεχνικής έπανάστασης. Τίς θεωρίες αύτές τις χαρακτηρίζει ή κάλυψη τών κοινωνικοοικονομικών καί ταξικών άντιθέσεων τοϋ καπιταλισμού, ή έξιδανίκευση τού οικονομικού ρόλου τών μεγάλων καπιταλιστικών χωρών. τψή. Είναι ή έκφραση σέ χρήμα τής άξίας του εμπορεύματος. Ο) τιμές διαμορφώνονται αυθόρμητα καί κυμαίνονται γύρω στήν άξια (στήν άπλή

242 ΓΟΜψΑνφία 245 τρόπος παρα^ωχ^? έμπορευματική παραγωγή) είτε γύρω στήν τψ ή παραγω γής (στήν καπιταλιστική οικονομία) σέ εξάρτηση άπό τήν προσφορά καί τή ζήτηση. Στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού ή μεγαλύτερη μερίδα τών εμπορευμάτων πωλείται σέ μονοπωλιακές τιμές. Στό σοσιαλισμό ή τ. είναι τό μέσο σχεδιασμένης επίδρασης τού κράτους στήν οικονομία κι εκφράζει τό έπίπεδο τών άναγκαίων δαπανών έργασίας. Βασικά είδη τιμών είναι οι τιμές συγκέντρωσης, οί χονδρικές καί οί λιανικές τιμές. τοκογλυφία. Είναι ή παροχή χρηματικών κεφαλαίων μέ ύψηλούς τόκους. Τό τοκογλυφικό κεφάλαιο ήταν ή πρώ τη ιστορική μορφή κεφαλαίου πού έδινε στόν κάτοχό του εισόδημα μέτή μορφή τόκου. Ηταν χαρακτηριστικό γιά τά προκαπιταλιστικά κοινωνικά συστήματα, πρόδρομος τού πιστωτικού κεφαλαίου. Οι τοκογλύφοι έπαιρναν άπό τήν παροχή χρηματικών δανείων τεράστιους τόκους, καταστρέφοντας τούς μικροπαραγω γούς. τράπεζες. Είναι ιδρύματα πού συσσωρεύουν τά χρηματικά κεφάλαια, παραχω ρούν πιστώσεις, πραγματοποιούν τούς λογαριασμούς, τόν έλεγχο τών γραμματίων (συναλλαγματικών) τήν έκδοση χαρτονομισμάτων, τίς έπιχειρήσεις μέ τό χρυσό, μέ τό ξένο συνάλλαγμα καί άλίλες λειτουργίες. Στήν έποχή τού ιμπεριαλισμού μετατρέπονται σέ πανίσχυρους καπιταλιστές, συγχωνεύονται μέτά βιομηχανικά μονοπώλια. Οί τ. ά π ό τίς λειτουργίες πού εκπληρώνουν χωρίζονται σέ έκδοτικές, εμπορικές, έπενδύσεων κεφαλαίων, έμπορικών έξαγωγών, καταθέσεων, κτηματικές κλπ. Στίς σοσιαλιστικές χώρες οί τ. έξυπηρετούν τή νομισματική κυκλοφορία και τίς πιστωτικές σχέσεις, πραγματοποιούν τήν έκδοση χαρτονομισμάτων, έξασκούν τόν έλεγχο τής οικονομικής καί χρηματικής δραστηριότητας τών έπιχειρήσεων, έκπληρώνουν τό ρόλο τού μηχανισμού λογαριασμών καί ελέγχουν τή δραστηριότητα τής οικονομίας στά πλαίσια όλου τού κράτους. τρόπος παραγωγής. Είναι ό όρος πού χαρακτηρίζει έναν ορισμένο ιστορικό τρόπο παραγω γής ύλικών άγαθών άναγκαίων γιά τή ζωή τών άνθρώπω ν (τροφή, ιματισμό, κατοικία, εργαλεία παραγωγής) ό όποιος πραγματοποιείται μέσα σέ καθορισμένες μορφές κοινωνικών σχέσεων. Ο τ.π. είναι ή βάση τού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, άποτελεΐ ενότητα παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής. Ά π ό τό ντ.π. έξαρτάται ή δομή κάθε ιστορικά καθορισμένης κοινωνίας, τό προτσές λειτουργίας και έξέλιξής της Η ιστορία τής κοινωνικής έξέλιξης είναι ιστορία άνάπτυξης καί αλλαγής τ.π., άλλαγής ή όποια καθορίζει καί τήν άλλαγή όλων τών άλλων στοιχείων τής κοινωνικής δομής. Η άλλαγή τού τ.π. δέν πραγματοποιείται αύθαίρετα, άλλά έξαιτίας τής δράσης τού νόμου άντιστοιχίας τών σχέσεων παραγωγής στό χαρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων. Αύτή ή άλλαγή δίνει στήν έξέλιξη τής κοινωνίας τό χαρακτήρα τού φυσικοϊστορικού προτσές άλλαγής τών κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών. Ή άλλαγή ένός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού άπό ένα άλλο γίνεται μέ έπανάσταση. Τά ιστορικά στάδια έξέλιξης και άλλαγής τών τ.π. εκφράζονται μέ τίς έννοιες πρω τόγονος, δουλοχτητικός, φεουδαρχικός, καπιταλιστικός καί κομμουνιστικός τρόπος παραγω γής.

243 tpowmopo? 246 τροτσκισμός. Μικροαστικό ιδεολογικό πολιτικό ρεύμα στό εργατικό κίνημα, εχθρός τού λενινισμού, πού καλύπτει τήν όπορτουνιστική του ούσία με άριστερίστικα ριζοσπαστικά συνθήματα. Τόν χαρακτηρίζουν οί άπότομες ταλαντεύσεις άπό τόν ύπερεπαναστατισμό στή συνθηκολόγηση μί τήν άστική τάξη. Εμφανίστηκε στίς άρχές τής δεκαετίας σάν μιά άπό τίς μορφές τού μονσεθικισμού στή Ρωσία καί τής μέσης οδού, τού κέντρου στό διεθνή οτίθο. Μετατράπηκε σέ άντισοδιετικό άντικομμουνιστικό ρεύμα. Πήρε τήν όνομασία ά πό τό έπίθετο τού θεωρητικού του Λ. Τρότακι. Οί άπόψ εις τού Τρότσκι σέ όλα τά βασικά ζητήματα τής στρατηγικής και τακτικής τού έργατικού κινήματος, άντιπαρατίθενται στό λενινισμό. Από τό 1803 διατύπωσε τίς έξής άπόψεις: άρνηση τής άναγκαιότητας συσπειρωμένου προλεταριακού κόμματος νέου τύπου, άρνηση τής ηγεμονίας τού προλεταριάτου στήν άοτικοδημοκρατική επανάσταση καί τού επαναστατικού ρόλου τής άγροτιάς, τής δυνατότητας συμμαχίας έργατικής τάξης - άγροτιάς, άρνηση τής δυνατότητας οικοδόμησης τού σοσιαλισμού σέ μιά χώρα, υπεράσπιση τής άποψ η ς τού «έπαναστατικού πολέμου" γιά τήν «προώθηση" τής παγκόσμιας έπανάστασης, ύπεράοπιση στρατιωτικών μεθόδων καθοδήγησης τών συνδικάτων καί τών έργαζομένων. Ο τροτσκισμός προσπάθησε ν' άναθεωρήσει τό λενινισμό καί νά διαοπάσει τό κομμουνιστικό κόμμα, νά τό παρασύρει έξω άπό τό λενινιστικό δρόμο. Από τό 1928 ό τροτσκισμός έπαψε νά υπάρχει σάν πολιτικό ρεύμα στό Πανενωσιακό Κομμουνιστικό Κόμμα (μπ) τής Σοθιετικής "Ενωσης. Οί σύγχρονοι τροτσκιστές, πού δρούν σέ μερικές χώρες τής δύσης, προσπαθούν μέ τά ύπερεπαναστατικά τους συνθήματα νά παρασύρουν τίς μάζες σέ τυχοδιωκτικές ένέργειες. τυχαίο. Βλ. λ. άναγκαιότητα καί τυχαίο. τύχη. Στή μυθολογία καί στά ιρασιοναλιστικά φιλοσοφικά συστήματα στή μικροαστική συνείδηση, τύχη είναι ό άλογος, ό άνέφικτος προσδιορισμός τών γεγονότων καί τών ενεργειών. Στήν άρχαιότητα χαρακτηριζόταν σάν τυφλή καί άπρόσωπη δικαιοσύνη (μοίρα), σάν έπιτυχία ειτε σάν τυχαίο (τύχη), σάν άμετάκλητος προσδιορισμός πού άγκαλιάζει τά πάντα. Ή πίστη στήν τύχη συνδεόταν μέ τήν άστρολογία. Ο χριστιανισμός στήν ιδέα τής τύχης άντιπαράθεσε τήν πίστη στή θεϊκή προφητεία. Στό τέλος τού 19ου αιώνα ή έννοια τής τύχης διαδόθηκε στή «φιλοσοφία τής ζωής".

244 ύλη. Φιλοσοφική κατηγορία γιά τόν καθορισμό τής αντικειμενικής πραγματικότητας, ή οποία αντανακλάται στίς αισθήσεις μας, ένώ ύπάρχει όνεξάρτητα ά π ' αύτές (Λένιν). Ούσία, θεμέλιο όλων τών σχέσεων καί μορφών κίνησης, πού ύπάρχουν άντικειμενικά στόν κόσμο. Ή μαρξιστική λενίνισπκή άντίληψη τής ϋ. έχει σάν άφετηρία τήν άρχή τής ύλικής ενότητας τού κόσμου. Πρεσθεύει ότι ή ϋ. είναι τό πρω τεύον και ή συνείδηση τό δευτερεύον. Ή ύλη δέ δημιουργείται καί δέν εκμηδενίζεται, είναι αιώνια καί άπειρη. Ή κίνηση είναι άπαράβατη ιδιότητα τής ϋλης. Ή ύ. έχει τήν ιδιότητα τής αύτοκίνησης, τής μετατροπής ορισμένων καταστάσεων σέ άλλες. Ο χώ ρος καί ό χρόνος είναι γενικές μορφές ύπαρξης τής ϋλης. Καθολική ιδιότητα τής ύλης είναι ή άντανάκλαση. Ή σύγχρονη επιστήμη καθορίζει τούς άκόλουθους τύπους ύλικών συστημάτων καί τά επίπεδα συγκρότησης πού άντιστοιχούν σ' αύτούς: στοιχειώδη σωμάτια καί πεδία, άτομα, μόρια, μικροσκοπικά σώματα διάφορων διαστάσεων, γεωλογικά συστήματα, πλανήτες, άοτέρες, έσωγαλαξιακά συστήματα, γαλαξίες, συστήματα γαλαξιών. Ή ζωντανή ϋλη (τό σύνολο τών οργανισμών πού είναι ικανοί γιά αΰτοαναπαραγωγή) καί ή κοινωνικά όργανω(ϊένη ϋλη (κοινωνία) είναι ειδικοί τύποι ύλικών συστημάτων. Y ύλίκά καί ήθίκό κίνητρα τής έργασίας. Ενσυνείδητα κίνητρα τής ανθρώπινης δραστηριότητας, πού έ χουν σκοπό τήν ικανοποίηση τών άναγκών τού άνθρώπου μέ τήν έργασία. Τά ύλικά κίνητρα συνδέονται μέ τήν άνάγκη γιά τήν έργασία σάν μέσο τής ζωής, τά ηθικά μέτήν άνάγκη τής εργατικής δημιουργικής δράσης, πού ικανοποιεί μέ τήνκοινωνική άξία τών άποτελεσμάτων της. Τό χαρακτήρα καί τό περιεχόμενο τών κινήτρων τά καθορίζουν οί κοινωνικές σχέσεις, τό έπίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, ή πνευματική τελειότητα τής προσωπικότητας. Στόν καπιταλισμό, όπου τά πάντα υποτάσσονται στά συμφέροντα τού ιδιώτη επιχειρηματία, τά κίνητρα είναι περιορισμένα. Στό σοσιαλισμό δίνεται ή δυνατότητα νά δημιουργηθεί ενιαίο σύστημα ύλικών καί ήθικών κινήτρων. Στόν κομμουνισμό, όταν ή έργασία μετατραπει σέ ζωτική άνάγκη και οι άνθρωποι θά εργάζονται χωρίς νά ύπολογίζουν στήν άνταμοι- 8ή, βασικά θά είναι τά ήθικά κίνητρα, ένώ τό προσωπικό ύλικό ένδιαφέρσν θά συγχωνευθεΐ ολοκληρωτικά μέ τό υλικό ενδιαφέρον τής κοινωνίας. ύλικοτεχνική βάση τού κομμουνισμού. Τό σύνολο τών ύλικών στοιχείων τών παραγωγικών δυνάμεων π ο ύ άντιστοιχούν στίς πιό πρω τοπόρες έπιτεύξεις τής επιστήμης καί τής τεχνικής καί έξασφαλίζουν ύψηλή άποδοτικότητα τής παραγωγής, πλήρη ευημερία τοϋ λαού, ολόπλευρη άνάπτυξη τής προσωπικότητας.

245 tpot<wcm?p0$ 246 τροτσκισμός. Μικροαστικό ιδεολογικό πολιτικό ρεύμα στό εργατικό κίνημα, έχθρός τού λενινισμού, πού καλύπτει τήν όπορτουνιστική του ούσία μί άριστερίστικα ριζοσπαστικά συνθήματα. Τόν χαρακτηρίζουν οί άπότομες ταλαντεύσείς άπό τόν ύπερεπαναστατισμό στή συνθηκολόγηση μί τήν άστική τάξη. Εμφανίστηκε στίς άρχές τής δεκαετίας σάν μιά άπό τίς μορφές τοϋ μσνσεθίκίσμού στή Ρωσία καί τής μέσης όδοϋ, τού κέντρου στό διεθνή στίθο. Μετατράπηκεσέάντ)σο8)ετ)κό άντικομμουνιστικό ρεύμα. Πήρε τήν όνσμασία ά πό τό επίθετο τού θεωρητικού του Λ. Τρότσκ). Οί απόψ εις τού Τρότσκι σέ όλα τά βασικά ζητήματα τής στρατηγικής καί τακτικής τού έργατικού κινήμα- TOC, άντίπαρατίθενται στό λενινισμό. Από τό 1803 διατύπωσε τίς έξης άπόψ εις: άρνηση τής άναγκαίότητας συσπειρωμένου προλεταριακού κόμματος νέου τύπου, άρνηση τής ηγεμονίας τού προλεταριάτου στήν άστικοδημοκρατική επανάσταση καί τού έπαναστατικού ρόλου τής άγροτιάς, τής δυνατότητας συμμαχίας έργατικής τάξης - άγροτιάς, άρνηση τής δυνατότητας οικοδόμησης τού σοσιαλισμού σέ μιά χώρα, ύπεράσπιση τής άποψ η ς τού «επαναστατικού πολέμου" γιά τήν «προώθηση" τής παγκόσμιας έπανάστασης, ύπεράσπιση στρατιωτικών μεθόδων καθοδήγησης τών συνδικάτων καί τών έργαζομένων. Ο τροτσκισμός προσπάθησε ν' άναθεωρήσε) τό λενινισμό καί νά δίαοπάσει τό κομμουνιστικό κόμμα, νά τό παρασύρει έξω άπό τό λενινιστικό δρόμο. Από τό 1928 ό τροτσκισμός έπαψε νά ύπάρχει σάν πολιτικό ρεύμα στό Πανενωσίακό Κομμουνιστικό Κόμμα (μπ) τής Σο6ιετικής "Ενωσης. Οί σύγχρονο) τροτσκίστές, πού δρούν σέ μερικές χώρες τής δύσης, προσπαθούν μέ τά ύπερεπανασταπκά τους συνθήματα νά παρασύρουν τίς μάζες σέ τυχοδιωκτικές ένέργειες. τυχαίο. Βλ. λ. άναγκαίότητα καί τυχαίο. τάχη. Στή μυθολογία καί στά ίρασ)οναλίσπκά φιλοσοφικά συστήματα στή μικροαστική συνείδηση, τύχη είναι ό άλογος, ό άνέφ<κτος προσδιορισμοί τών γεγονότων καί τών ένεργειών. Στήν άρχαίότητα χαρακτηριζόταν σάν τυφλή καί άπρόσωπη δικαιοσύνη (μοίρα), σάν έπίτυχία είτε σάν τυχαίο (τύχη), σάν άμετάκλητος προσδιορισμός πού άγκαλίάζε) τά πάντα. Ή πίστη στήν τύχη συνδεόταν μέ τήν άστρολογία. Ο χριστιανισμός στήν ιδέα τής τύχης άντίπαράθεσε τήν πίστη στή θεϊκή προφητεία. Στό τέλος τού 19ου αιώνα ή έννοια τής τύχης διαδόθηκε στή «φιλοσοφία τής ζωής".

246 ϋλη. Φιλοσοφική κατηγορία γιά τόν καθορισμό τής άντ)κε)μεν)κής πραγματικότητας, ή όποία αντανακλάται στίς αισθήσεις μας, ένώ υπάρχει ανεξάρτητα ά π ' αύτές (Λένιν). Ούσία, θεμέλιο όλων τών σχέσεων καί μορφών κίνησης, πού υπάρχουν αντικειμενικά στόν κόσμο. Ή μαρξιστική λενινιοτική άντίληψη τής ϋ. έχε< σάν άφετηρία τήν άρχή τής ύλικής ενότητας τού κόσμου. Πρεσθεύει ότι ή ϋ. είναι τό πρω τεύον και ή συνείδηση τό δευτερεύον. Ή ύλη δέ δημιουργείται καί δέν εκμηδενίζεται, είναι αιώνια καί άπειρη. Ή κίνηση είνα) άπαράβατη ιδιότητα τής ϋλης. Ή ϋ. έχει τήν ιδιότητα τής αύτοκίνησης, τής μετατροπής ορισμένων καταστάσεων σέ άλλες. Ο χώ ρος και ό χρόνος είναι γενικές μορφές ύπαρξης τής ϋλης. Καθολική ιδιότητα τής ϋλης είνα) ή άντανάκλααη. Ή σύγχρονη επιστήμη καθορίζέ) τούς Ακόλουθους τύπους ύλικών συστημάτων καί τά έπίπεδα συγκρότησης πού άντιστοιχοϋν σ' αύτούς: στο)χε)ώδη σωμάτια καί πεδία, άτομα, μόρ)α, μικροσκοπικά σώματα διάφορων διαστάσεων, γεωλογικά συστήματα, πλανήτες, άοτέρες, έσωγαλαξ)ακά συστήματα, γαλαξίες, συστήματα γαλαξιών. Ή ζωντανή ύλη (τό σύνολο τών οργανισμών πού είνα) ικανοί γιά αύτοαναπαραγωγή) καί ή κο)νων)κά όργανωμένη ύλη (κο)νωνία) είνα) ειδικοί τύπο) ύλ<κών συστημάτων. Y ύλ)κά καί ήθίκά κίνητρα τής έργασίας. Ενσυνείδητα κίνητρα τής άνθρώπίνης δραστηριότητας, πού έ χουν σκοπό τήν ικανοποίηση τών άναγκών τού άνθρώπου μέ τήν έργασία. Τά ύλίκά κίνητρα συνδέονται μέ τήν άνάγκη γιά τήν έργασία σάν μέσο τής ζωής, τά ήθίκά μέ τήν άνάγκη τής εργατικής δημιουργικής δράσης, πού ικανοποιεί μέ τήν κοινωνική άξία τών άπστελεσμάτων της. Τό χαρακτήρα καί τό περιεχόμενο τών κινήτρων τά καθορίζουν οί κοινωνικές σχέσεις, τό επίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, ή πνευματική τελειότητα τής προσωπικότητας. Στόν καπιταλισμό, όπου τά πάντα ύποτάσαοντα) ατά συμφέροντα τού ιδιώτη επιχειρηματία, τά κίνητρα είναι περ)ορ)σμένα. Στό σοσιαλισμό δίνεται ή δυνατότητα νά δημιουργηθε! έν)α!ο σύστημα ύλικών καί ήθ)κών κινήτρων. Στόν κομμουνισμό, όταν ή εργασία μετα^ραπεΐ σέ ζωτική άνάγκη κα) οί άνθρωπο) θά έργάζοντα) χωρίς νά ύπολογίζουν στήν άνταμοί- 8ή, βασικά θά είναι τά ήθ)κά κίνητρα, ένώ τό προσωπικό ύλίκό ένδίαφέρον θά συγχωνευθεΐ ολοκληρωτικά μέ τό ύλίκό ένδίαφέρον τής κοινωνίας. ύλίκοτεχνίκή βάση τού κομμουνισμού. Τό σύνολο τών ύλ)κών στοιχείων τών παραγωγικών δυνάμεων π ο ύ άντ)στο)χούν στίς πίό πρω τοπόρες επιτεύξεις τής επιστήμης καί τής τεχνικής καί έξασφαλίζουν ύψηλή άποδοτίκότητα τής παραγωγής, πλήρη εύημερία τού λαού, ολόπλευρη άνάπτυξη τής προσωπικότητας.

247 t'aio^ôç 248 H δημιουργία τής ύ.β. του κ. σημαίνει πληρη εξηλεκτρισμό τής χωράς, μηχανοποίηση και αυτοματοποίηση τών παραγωγικών διαδικασιών, άνάπτυξη τής χημείας και χρησιμοποίηση της στή λαϊκή οικονομία, άνάπτυξη νέων οικονομικά άποτελεοματικών κλάδων τής παραγωγής, νέων ειδών ενεργείας και υλικών, ολόπλευρη καί ορθολογική άξιοποίηση τών φυσικών, υλικών καί έργατικών μέσων, οργανική ένότητα τής έπιστήμης μέ τήν παραγωγή καί γρήγορους ρυθμούς τών έπιστημονικοτεχνικών προτσές, υψηλό έπιστημονικοτεχνικό επίπεδο τών έργαζομένων. Άρα υπεροχή στήν παραγωγικότητα τής έργασίας σέ σύγκριση μέ τίς πιο άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Ή οικοδόμηση τής ύλικοτεχνικής βάσης τού κομμουνισμού συντελειται στις συνθήκες τού αναπτυγμένου σοσιαλισμού. υλισμός Φιλοσοφική κατεύθυνση πού θεωρεί, ότι ό κόσμος είναι υλικός, ύπάρχει άντικειμενικό έξω καί άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση, ότι ή ϋλη είναι τό πρωτεύον, τό πρωταρχικό, δέ δημιουργήθηκε άπό κανέναν καί είναι αιώνια, ότι ή συνείδηση, ή νόηση είναι ιδιότητα τής ύλης, ότι ό άνθρωπ ο ς μπορεϊ νά γνωρίσει τόν κόσμο και τίς νομοτέλειές του. Ό ύ. είναι άντίθετος πρός τόν ιδεαλισμό, καί ή πάλη άνάμεσα στόν ύ. καί τόν ιδεαλισμό άποτελεί τό περιεχόμενο τής ιστορικής φιλοσοφικής διαδικασίας. Ο όρος ύ. χρησιμοποιείται άπό τό 17ο αί. κυρίως μέ τήν έννοια τών φυσικών παραστάσεων γιά τήν ϋλη, ένώ άπό τίς άρχές τού 18ου αί. μέ τή φιλοσοφική του έννοια γι' άντιπαράθεση τού ύ. στόν ιδεαλισμό. Οί ιστορικές μορφές τού ύ. είναι οί εξής: Οί υλιστικές διδασκαλίες τής Αρχαίας Ανατολής, ό ύ. τής Αρχαίας Ελλάδας (Δημόκριτος, Επίκουρος), ό ύ. τής εποχής τής Αναγέννησης (Μπρούνο). ό μεταφυσικός - μηχανιστικός ύ. τού 17ου - 18ου αί. (Γαλιλαίος, Βάκων, Χόπς, Γκασεντί, Λόκ, Σπινόζα), ό γαλλικός ύ. τού 18ου αιώνα (Λαμετρί. ΕλΒέτιος, Χόλμπαχ, Ντιντερό), ό άνθρωπολογικός ύ. τού Φόυερμπαχ, ό ύ. τών ρώσων έπαναστατών δημοκρατών (Μπελίνσκι, Χέρτσεν, Τσερνιοέφσκι, Ντομπρολιούμποφ), ό διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός, πού διατύπωσαν στά μέσα τού 19ου αιώνα ό Μάρξ καί "Ενγκελς καί άνάπτυξε ό Λένιν στίς νέες ιστορικές συνθήκες. Όλη ή πορεία έξέλιξης τής έπιστήμης καί τής κοινωνίας έπι6ε6αιώνει τήν ορθότητα τής άνώτερης μορφής τού φιλοσοφικού υλισμού, τού διαλεκτικού καί ιστορικού ύλισμού. ύπαρξισμός (έξιστενσιαλισμός, φιλοσοφία τής ϋπαρξης, υπαρξιακή). Ανορθολογική (ιρασιοναλιστική) κατεύθυνση τής άστικής φιλοσοφίας, πού έμφανίστηκε στις άρχές τού 20ού αιώνα στή Ρωσία, μετά τόν Α Παγκόσμιο Πόλεμο στή Γερμανία, στήν περίοδο τού Β Παγκόσμιου Πολέμου στή Γαλλία καί μετά τόν πόλεμο σέ άλλες χώρες. ιδεολογική πηγή τής διδασκαλίας τού Κιέρκεγκορ, άποτέλεσε ή φιλοσοφία τής ζωής, ή φαινομενολογία. Διακρίνεται ό θρησκευτικός ύ. (Γιάσπερς, Μαρσέλ, Μπερντιάγεφ, Σεοτόφ) καί ό άθειστικός (Χάιντεγκερ, Σάρτρ, Καμύ). Κεντρική του έννοια είναι ή άνθρώπινη ύπαρξη (έξιστάνς) σάν μιά άδιαίρετη άκεραιότητα τού άντικειμένου καί τού υποκειμένου. Βασικές εκδηλώσεις τής άνθρώπινης ϋπαρξης είναι ή φροντίδα, ό φόθος, ή άποφασιστικότητα, ή συνείδηση. "Ολες αύτές καθορίζονται μέσω τού θανάτου. Ό άνθρω πος βλέπει τήν ϋπαρξη σάν ρίζα τής δικής του ζωής σέ άκραιες,

248 υπεραξία 249 υποσυνείδητο οριακές καταστάσεις (πάλη, αγωνία, θάνατος). Κατανοώντας τόν έαυτό του σάν ύπαρξη, ό άνθρωπος άποκτάει έλευθερία, ή όποια άποτελει εκλογή του ίδιου τοϋ εαυτού του, τής ουσίας του καί τόν βαρύνει μέ τήν ευθύνη γιά όλα όσα συμ8αίνουν στόν κόσμο. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ϋ. είναι ή άπαισιοδοξία, ή υποκειμενική ερμηνεία τής ελευθερίας, ή άρνηση τής ορθολογικής γνώσης καί ό ισχυρισμός ότι ή πραγματικότητα γίνεται γνωστή μέ τή διαίσθηση. Ο ύ. άσκησε σημαντική επίδραση στή λογοτεχνία καί τήν τέχνη τής Δύσης, στίς διαθέσεις τής άστικήςδιανόησης. υπεραξία. Μέρος τής άξίας τών έμπορευμάτων πού παράγονται στίς καπιταλιστικές επιχειρήσεις, τήν όποία δημιουργεί ή άπλήρωτη έργασία τών μισθωτών εργατών πάνω άπό τήν άξία τής έργατικής τους δύναμης καί ιδιοποιείται ό καπιταλιστής. Εκφράζει τήν ιδιαίτερη μορφή τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης, όπου τό περί σσε) ο προϊόν παίρνει μορφή υπεραξίας. Ή παραγωγή καί ή ιδιοποίηση τής Ù. άποτελει τήν ούσία τού βασικού οικονομικού νόμου του καπιταλισμού. Τό κυνηγητό τής ύ. παίζει κύριο ρόλο στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στόν καπιταλισμό. Επιφανειακά ή υπεραξία εμφανίζεται μέ τή μορφή τού κέρδους. Υπάρχει ή απόλυτη καί ή σχετική υπεραξία. Απόλυτη ύπερα&α είναι ή υπεραξία πού βγαίνει άπό τήν παραταση τής έργασιμης ήμερας. Ή σχετική υπεραεία παράγεται στόν καπιταλισμό μεσω τής μείωσης του αναγκαίου καί αντίστοιχης αϋίηοης τού προσθέτου εργάσιμου χρόνου διατηρώντας αναλλοίωτη τή διάρκεια τής εργάσιμης ημέρας. Η σχετική υπεραξία έχε) άμεση σχέση μέ τήν αΰίηση τής πραγωγικότητας τής εργασίας. απόθεση. Προύποθετικός συλλογισμός γιά τή νομοτελειακή (αίτιακή! συνάρτηση τών φαινομένων. Τρόπος άνάπτυξης τής επιστήμης. Ή άποδοχή κάποιας άρχής, πού πιθανά μπορεί νά βοηθήσει στήν ερμηνεία διάφορων φαινομένων. Ή ϋ. μετατρέπεται σέ θεωρία άπό τή στιγμή πού επιβεβαιώνεται, άποδείχνεται σωστή στήν πράξη. ύττοκείμενο. Φορέας τής υλικής πρακτικής δράσης καί τής γνώσης (άτομο ή κοινωνική ομάδα), πηγή τής δραστηριότητας πού κατευθύνεταί πρός τό άντικείμενο. Ο μαρξισμός άποκάλυψε τήν κοινωνική ιστορική ούσία τού υποκειμένου καί άπόδειξε ότι τό πραγματικό υποκείμενο τής ιστορίας είναι οί λαϊκές μάζες. υποσυνείδητο. Είναι ό χαρακτηρισμός τών ένεργητικών ψυχικών προτσές τού άνθρώπου τά όποία σέ μιά ορισμένη στιγμή άν καί δέν είναι στο κέντρο τής νοητικής δραστηριότητας τής συνείδησης άσκούν έπίδραση στη ροή τής σκέψης. Ετσι έκείνο γιά το οποίο δέν σκέπτεται ό άνθρωπος άμεσα αυτή τή στιγμή, που τού είναι όμως γνωστό καί συνδέεται μέ το αντικείμενο τής σκέψης του, μπορεΐ με την ιδιότητα υποθέματος νά έπιδρά στη ροη τής σκέψης, νά τή συνόδευε! κλπ. Κατά τόν ίδιο ακριβώς τρόπο και ή επίδραση μιάς κατάστασης, αυτόματων ενεργειών (κινήσεων) που αντιλαμβανόμαστε υπάρχει σαν υποσυνείδητη άντίληψ η σε όλες τίς συνειδητές πραεεις. Στο ύ. δέν υπάρχει τίποτε το μυστικιστικό ή κατι που δέν γίνεται γνωστό. Τά φαινόμενα τού υ. είναι πρόσθετο προϊόν τής συνειδητής δράσης καί περιλαβαίνουν τά ψ υ χικά προτσές που δεν παίρνουν άμεσα μέρος στην κατανόηση έκείνων τών αντικείμενων πρός τα όποία είναι

249 250 SytO!? συγκεντρωμένη ή προσοχή τού υποκειμένου στή δοσμένη στιγμή. ύφεση. Φάση τσϋ καπιταλιστικού βιομηχανικού κύκλου, ή όποια ακολουθεί τήν οικονομική κρίση. Ή ύφεση χαρακτηρίζεται οπτό τή στασιμότητα τής παραγωγής, τήν ελάχιστη ζήτηση εμπορευμάτων, τό χαμηλό έπίπεδο τών τιμών κλπ.

250 φ φα)νομεναλίσμός. Διδασκαλία τής γνώσης πού ξεκινάει άπό τή θέση ότ) άμεσο άνπκείμενο τής γνώσης είνα) μόνο τά αισθήματα (αισθήσεις). Ό άκραιος φ. οδηγεί στόν υποκειμενικό ιδεαλισμό, πού υποστηρίζει ότ) ό κόσμος είνα) άθροισμα «ιδεών*, «σύμπλεγμα αισθημάτω ν (Μπέρκλέί, έμπε)ρ)θκρ)τικ)σμόςί είτε στόν άγωνιοτικίσμό πού πρεσδεύει ότ) ό άνθρωπος δέν μπορε! νά ξέρε) τί κρύβεται πίσω άπ ό τίς αισθήσεις (Χιοΰμ). Ό μετριοπαθή ς φ. αποδεχόμενος τήν ϋπαρξη άντίκεφένων πού εκφράζονται στίς αισθήσεις όδηγεί είτε στό συνεπή υλισμό, θεωρώντας τ* άντ)κείμενα σάν ϋλίκά πράγματα (Λόκ), είτε στόν καντιαν<κό άγνωστικισμό άν τ' άντικείμενα θεωρούνται «πράγματα καθεαυτά", πού είνα) άδύνατο νά τά γνωρίσμουμε (Κάντ, Σπένσερ). Ο φ. στό σύγχρονο θετικισμό παίρνει γλωσσολογ)κή μορφή έφόσον ή βασ)κή του θέση άνάγετα) στή δυνατότητα νά έκφράζετα) ή πείρα σέ «φαινομενολογική* γλώσσα. Μερικοί νεοθετ)κ<στές, αποδεχόμενο) άρχ<κά πλήρη δυνατότητα αναγωγής τών αποφάνσεων γ)ά τά πράγματα σέ άποφάνσεις γ<ά τό περιεχόμενο τής συνείδησης, τόν τελευταίο καιρό άρχίζουν νά συνειδητοποιούν πόσο μάταιες είνα) αύτές οί άπόπειρες. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τού διαλεκτικού ύλίσμού ή άφετηρίακή θέση τού φ. είνα) άθάσψη, γιατί σ' αύτή τή θέση ή γνώση άποσττάται άπό τήν πραγματικότητα καί τήν πράξη. φαινόμενο. Έννοια πού σημαίνει τά φαινόμενα πού μάς δίνονται μέ τήν πείρα, τά όποια γνωρίζουμε μέ τή βοήθεια τών αισθήσεων. Στή φιλοσοφία τού Κάντ τό φ. δ)αφέρε) ρ)ζ<κά άπό τό νοούμενο, τό όποιο παραμένει έξω άπό τά όρ)α τής πείρας καί είνα< άπρόσίτο στήν άνθρώπίνη παρατήρηση. Ο Κάντ μέ τή βοήθεια τής έννοιας φ. προσπάθησε νά διαχωρίσει ρ)ζ)κά τήν ούσία άπό τό φαινόμενο πρεσθεύοντας ότ< ό άνθρωπ ος δέν μπορεί νά γνωρίσε) τήν ούσία τών πραγμάτων. Σύμφωνα μέ τήν άποψ η τού διαλεκτικού ύλ)σμού δέν ύπάρχε) άξεπέραστο όριο, άνάμεσα στό φαινόμενο καί τήν ούσία. Ή ούσία γνωρίζεται διαμέσου τού φα)νομένου. Βλ. καί λ. ούσία καί φαινόμενο. φαινομενολογία. Κατεύθυνση τού ύ- ποκειμενίκού ιδεαλισμού πού άσκεί μεγάλη επίδραση στή σύγχρονη άστ<κή φιλοσοφία. Τή διατύπωσε ό Χούσερλ. Οί ιδέες τής φ. άποτέλεσαν τή φιλοσοφική βάση τού ύπαρξίσμού (Χάίντεγκερ, Σάρτρ). Οί καθολικοί φιλόσοφο) Ντεθάουλανς, Βάν Μπρέντα συνδυάζουν τή φ. μέ τό νεοθωμ)ομό. θεω ρητικά κέντρα τής φαινομενολογικής κατεύθυνσης είνα) τό Αρχείο Χοΰσερλ στό Βέλγιο καί ό Διεθνής Φαινομενολογικός Σύλλογος στίς ΗΠΑ, πού έκδίδε) τό περιοδικό «Φιλοσοφία καί φαινομενολογική έρευνα". φανατισμός. 1. Είναι ή τυφλή πίστη σέ

251 252 yfotxsapx/a μερικές πεποιθήσεις είτε άντιληψεις πού ξεπερνάει κάθε όριο καί ή άδιάλλακτη στάση άπεναντι σέ όλες τίς άλλες αντιλήψεις, πού φτάνει σέ έχθρα. Π.χ. ό θρησκευτικός φανατισμός. 2. Τρομερή αφοσίωση σέ κάτι είτε σε κάποιο πρόσωπο. φάση. Μια καθορισμένη περίοδος στήν πορεία τής έξέλιξης κάποιας διαδικασίας {π.χ. φάση τής κοινωνικής εξέλιξης, γεωλογική φάση κλπ ). φασισμός. Ανοιχτή τρομοκρατική δικτατορία τών πιό άντιδραστικών καί επιθετικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Ο φ. υποστηρίζεται καί χρηματοδοτείται άπό τό μονοπωλιακό κεφάλαιο. Επιδιώκει τή διατήρηση τού καπιταλιστικού συστήματος, καταργεί τά δημοκρατικά δικαιώματα καί τίς ελευθερίες στό εσωτερικό καί εφαρμόζει σωδινιστική έξωτερική π ο λιτική. Ό φ. είναι γέννημα τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού κι έμφανίζεται σέ περίοδο όξυνσης τής ταξικής πάλης άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο. Ό ταν ή άστική τάξη δέν είναι σέ θέση νά διατηρήσει τήν εξουσία της μέ τίς παλιές κοινοβουλευτίκές μεθόδους καταφεύγει στήν τρομοκρατία καί τή δικτατορία γιά νά καθυποτάξει τό εργατικό καί κάθε δημοκρατικό κίνημα, χρησιμοποιεί μιά πρω τοφανή κοινωνική δημαγωγία. Ό φ. δημιουργεί καί χρησιμοποιεί στήν τρομοκρατική του δράση συμμορίες δολοφόνων. Γιά τήν προετοιμασία καί τή διεξαγωγή τού πολέμου ό φ. προπαγανδίζει τό σωθινισμό καί τό ρατσισμό, κοσμοπολίτικες καί γεωπολιτικές θεωρίες. Ό φ. έμφανίστηκε γιά πρώτη φορά τό 1919 στήν Ιταλία καί τό 1922 κατέλα8ε τήν εξουσία. Τό 1920 στή Γερμανία όργανώθηκετό φασιστικό χιτλερικό κόμμα, πού πήρε τήν ονομασία έθνικοσοσιαλιστικό. Τό 1933 μέ τή βοήθεια τών γερμανών μεγιστάνων τού πλούτου καί τού ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου κατέλαθε τήν έξουσια καί έγκαθίδρυσε καθεστώς αιματηρής τρομοκρατίας. Αφού συνέτριψ ε τό δημοκρατικό κίνημα τής Γερμανίας άναψε τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο γιά τήν άναδιανομή τού κόσμου, τήν ύποδούλωση άλλων λαών, γιά τήν έγκαθίδρυση τής παγκόσμιας κυριαρχίας. Ή νίκη τής ΕΣΣΔ καί όλης τής άντιχιτλερικής συμμαχίας οδήγησε στή στρατιωτική, οικονομική καί ήθικοπολιτική συντριθή τού ναζισμού καί τών κύριων δυνάμεων τού διεθνούς φασισμού. Στά μεταπολεμικά χρόνια τά φασιστικά στοιχεία δραστηριοποιούνται ύποστηριζόμενα άπό τούς πιό άντιδραστικούς μονοπωλιακούς κύκλους. Ό φ. άποτελει τόν πιό μεγάλο κίνδυνο γίά τήν ειρήνη καί τήν άσφάλεία τών λαών. Στίς καπιταλιστικές χώρες άναπτύσσεται ό άγώνας τών προοδευτικών δυνάμεων κατά τού φασισμού καί τής άπειλής νέου πολέμου. φαταλισμός. Βλ. λ. μοιρολατρεία. φεμινισμός. Γυναικείο κίνημα γιά τήν εξίσωση τών δικαιωμάτων τών γυναικών μέ τούς άνδρες στίς συνθήκες τής άστικής κοινωνίας. Εμφανίστηκε τό 18ο αιώνα. Ή Παγκόσμια Δημοκρατική Ομοσπονδία Γυναικών (ΠΔΟΓ) είναι υπέρ τής συνεργασίας μ' εκείνες τίς φεμινιστικές όργανώσεις, πού διεξάγουν άγώνα γιά τά κοινωνικά, πολιτικά καί άστικά δικαιώματα τών γυναικών, γιά τήν προστασία τού παιδιού ένάντια στόν πόλεμο καί τήν άντίδρααη. φεουδαρχία. Κοινωνικοοικονομικός

252 φετίχίσρόζ 253 φία ί'α τ ώ ν Α αώ ν σχηματισμός πού επικράτησε μετά τή διάλυση του δουλοχτητικού είτε του πρω τόγονου κονοτικοϋ συστήματος. Βασικές τάξεις τής φεουδαρχίας ήταν οί εκμεταλλευόμενο) δουλοπάροικο) άγρότες καί οί εκμεταλλευτές φεουδάρχες. Ή ιδιομορφία του φεουδαρχικού τρόπου παραγω γής βρισκόταν στήν ιδιοκτησία τοϋ φεουδάρχη πάνω στή γή καί τή μή πλήρη ιδιοκτησία τοϋ δουλοπάροικου άγρότη, ό όποιος σέ σύγκριση μέ τό δούλο είχε δικό του νοικοκυριό καί ορισμένο ενδιαφέρον γ)ά τήν έργασία. Στήν έποχή τού φεουδαρχισμού κυριαρχούσε ή φυσική οικονομία. Βασικός κλάδος τής οικονομίας ήταν ή γεωργία. Στά διάφορα στάδια έξέλιξης τής φεουδαρχίας ύπήρξαν διάφορες μορφές πολιτικού καθεστώτος (μοναρχία, άπολυταρχία κλπ ). Σ' ένα ορισμένο στάδιο έξέλιξης οί φεουδαρχίκές σχέσεις παραγωγής εμπόδιζαν τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Μέσα στά σπλάχνα τού φεουδαρχίκού συστήματος δημιουργήθηκαν λίγο - πολύ έτοιμες μορφές τού καπιταλιστικού τρόπου παραγω γής. Οι άγροτικές έξεγέρσεις ύπόσκαψ αν τά θεμέλια τής φεουδαρχίας. Επικεφαλής τής πάλης γ)ά τήν ανατροπή τής φεουδαρχίας μπήκε ή άστική τάξη. Ά πό τό στάδιο τού φεουδαρχισμσύ πέρασαν όλες οί χώρες τής Ευρώπης, ή φεουδαρχία όμως καταργήθηκε σέ διαφορετικές χρονικές περιόδους. Σέ μιά σειρά χώρες τής Άσίας, τής Αφρικής καί τής Λατινικής Αμερικής υπολείμματα φεουδαρχίας δίατηρήθηκαν μέχρ) σήμερα. φετ)χ<σμός. Λατρεία τών άψυχων άντικειμένων, τών ειδώλων, πού σύμφωνα μέ τίς άντ)λήψε<ς τών πιστών είνα) προικισμένα μέ ύπερφυσ)κές ιδιότητες. Ό φ. είχε διαδοθεί σέ όλους τούς πρω τόγονους λαούς. ΎπολείμjoTa τού φ. είναι ή πίστη στά φυλαχτά, στίς εύχές κλπ. Στίς σύγχρονες θρησκείες δίατηρήθηκαν ή λατρεία τού μαύρου λίθου στή Μέκα (ισλαμισμός), τού σταυρού καί τών αγίων λειψάνων (χριστιανισμός). Ό Μάρξ χρησιμοποιούσε τόν όρο φ. στήν π ο λίτική οικονομία (έμπορ)κός φετίχ)- σμός, μετατροπή τού έμπορεύματος σέ φετίχ). φιλελευθερισμός. 1. Αστικό πολιτικό ρεύμα. Εμφανίστηκε στήν έποχή τής άνόδου τής βιομηχανικής άστικής τάξης καί τής πάλης της γ)ά τήν έξουσία μέ τούς εύγενείς φεουδάρχες. Οι φιλελεύθεροι έπιδίωκαν τόν περιορισμό τής μοναρχίας μέ τό κο<νο6ούλ)ο. "Ηθελαν νά διευρύνουν λίγο τό έκλογ)- κό δικαίωμα καί νά επιτρέψουν μέσα σέ όρισμένα πλαίσια τίς πολιτικές ελευθερίες. 2. Φιλελευθερισμό λένε έπίσης τήν ανεκτή, ήπια συμπεριφορά πρός τούς ταξικούς έχθρούς, τή συμβιδαστίκότητα καί τήν έλλειψη άρχών. Τά κομμουνιστικά κόμματα κατάκρ)ναν πάντα τό σάπιο φιλελευθερισμό σάν απαράδεκτη ήπιότητα καί άνοχή καί έλλειψη επαναστατικής επαγρύπνησης. φ<λία τών λαών. Είναι ή ολόπλευρη άδερφίκή συνεργασία καί άμο)6αία βοήθεια τών σοσιαλιστικών χωρών καί έθνών μέ βάση τήν ενότητα τού σοσιαλιστικού συστήματος, τής μαρξ)στ)κολενινιστικής κοσμοθεωρίας καί τής κοινότητας τών σκοπών. Ή φ. τών λ. είνα) μία άπό τίς κινητήριες δυνάμεις έξέλιξης τής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Έδρακόνεται στήν πορεία τής σοσιαλιστικής οικοδόμησης μετά τήν κατάργηση τής έθνίκής καταπίεσης καί τήν έγκαθίδρυση τής πραγματικής ισότητας τών λαών. Ή φ. τών λ. άποτελεί έναάρκωση τού σοσιαλιστικού διεθνισμού καί τού πατριωτι-

253 φιλοσοφία 254 φιλοσοφία ομου, τής σωστής χρησιμοποίησης τώ ν ύλικών, πνευματικών καί ανθρώπινων εφεδρειών πρός τό συμφέρον όλων τών λαών. Ή φ. τών λ. συνέθαλε στήν έμφάνιση τή<?νέας ιστορικής κοινότητας τών άνθρώπων, τού σοβιετικού λαού. Ή φ. τώνλ. άποτελει άδερφική ένωση τών σοσιαλιστικών χω ρών, έκφράζε) τά ζωτικά τους συμφέροντα, άποτελει τή βάση τής ένότητας στήν πάλη γιά την ειρήνη, τήν έδραίωση καί άνάπτυξη τού σοσιαλισμού, γιά τό θρίαμθο τών ιδεών του κομμουνισμού. φιλοσοφία. Μορφή κοινωνικής συνείδησης, πού επιδιώκει τήν επεξεργασία κοσμοθεωρίας, συστήματος ι δεών καί άντιλήψεων γιά τόν κόσμο καί τή θέση τού άνθρώπου σ' αύτόν. Ερευνά τή γνωστική, τήν άξιολογική, τήν ήθική καί αισθητική σχέση τού άνθρώπου πρός τόν κόσμο. Ή μαρξιστικολενινιστική φιλοσοφία είναι ή επιστήμη γιά τούς γενικούς νόμους κίνησης καί έξέλιξης τής φύσης, τής κοινωνίας καί τής γνώσης, ή γενική μεθοδολογία έπιστημονικής γνώσης. Ή φ. σάν κοσμοθεωρία εχα στενή σχέση μέ τά ταξικά συμφέροντα, μέ τήν πολιτική καί τήν ιδεολογική πάλη Καθοριζόμενη άπό τήν κοινωνική πραγματικότητα άσκε! σοθαρή έπίδράση στό κοινωνικό είναι, συντελεί στή διαμόρφωση νέων ιδανικών, κανόνων καί πολιτιστικών άξιών. Ή φ. βασίζεται στή θεωρηπκή καί πρακτική στάση τού άνθρώπου πρός τήν άντικειμενική πραγματικότητα, ξεκαθαρίζει τίς άμοι6α!ες σχέσεις υποκειμένου καί άντικειμένου. Βασικό ζήτημα τής φιλοσοφίας είναι τό ζήτημα τής σχέσης άνάμεσα στήν ύλη καί στό πνεύμα, τό είναι καί τή συνείδηση καί περιεχόμενο τού ιστορικού φιλοσοφικού προτσές είναι ή πάλη άνάμεσα στόν ύλισμό καί τόν ιδεαλισμό. Οί βασικοί τομείς τής φιλοσοφίας πού διαμορφώθηκαν ιστορικά είναι: ή οντολογία (ή διδασκαλία γιά τό είναι), ή γνωσιολογία (θεωρία τής γνώσης, γνωσιοθεωρία), ή λογική, ή ήθική, ή αισθητική. Κατάτή λύση διάφορων φιλοσοφικών προβλημάτων ξεχώρισαν διάφορες άντιτιθέμενες μεταξύ τους κατευθύνσεις, όπω ς ή μεταφυσική καί ή διαλεκτική, ό ορθολογισμός καί ό έμπειρισμός (αισθησιαρχία), ό ντετερμινισμός καί ό ιντετερμινισμός, ό νατουραλισμός καί ό σπιριτουαλισμός (πνευματοκρατία) κ.ά., ιστορικές μορφές φ. Βασικές κατευθύνσεις τής σύγχρονης άστικής φιλοσοφίας είναι ό νεοθετικισμός, ό πραγματισμός, ό ύπαρξισμός, ό περσοναλισμός, ή φαινομενολογία, ό νεοθωμισμός. Όλες αύτές οι κατευθύνσεις άποτελούν μορφές τού ιδεαλισμού. Φιλοσοφία τού μαρξισμού - λενινισμού πού θεμελίωσαν οί Μάρξ καί Ενγκελς καί άνέπτυξε στίς νέες ιστορικές συνθήκες ό Λένιν είναι ό διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός. Αποτελει κοσμοθεωρητικό καί μεθοδολογικό θεμέλιο τής έπιστημονικής γνώσης καί τής έπαναστατικής μεταμορφωτικής δράσης τών κομμουνιστικών κομμάτων. φιλοσοφία τής ζωής. Ίδεαλιστικό φιλοσοφικό ρεύμα πού έμφανίστηκε στά τέλη τού 19ου καί τις άρχές τού 20ού αιώνα. Ξεκινά άπό τήν έννοια τού τρόπου «ζωής", πού τή θεωρεί σάν οργανικό σύνολο καί δημιουργική δυναμική τού είναι, ή όποια εντοπίζεται διαμέσου τής διαίσθησης. Στίς διάφορες παραλλαγές αύτσύ τού ρεύματος ή "ζωή" ερμηνεύεται σάν κάτι τό φυσικό, τό οργανικό σέ άντίθεση μέ τό μηχανικό, τό λογικό (Νίτσε, Λέσιγκ κ.ά ), είτε σάν μιά κοσμική δύναμη πού δημιουργεί νέες μορφές («ζωτική ώθησηκ, Μπέρξον), είτε σάν ιστορικό προτσές πού πραγ-

254 φίαοσοφί'α nÿç ιστορίας 255 φουτουρισμός ματοποιεϊται στίς ανεπανάληπτες α τομικές μορφές τού πολιτισμού (Ντιλτάι), ή οποία άντιπαρατίθεται στό μηχανικό «πολιτισμό" (Σπένγκλερ). Τό σύμθολο θεωρείται ή πιό άκριθής μορφή γνώσης τής ζωής. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τής φ. τής ζ. είναι ό ιρασιοναλισμός καί ό ίντουϊτιβισμός. Ή φ. τής ζ. άσκησε επίδραση στό νεοχεγκελιανιομό, τόν υπαρξισμό, τόν περσοναλισμό καί σέ άλλα ρεύματα. φιλοσοφία τής ιστορίας. Κλάδος τής φιλοσοφίας πού άαχολείται μέτήν ερμηνεία τού νοήματος καί τών νομοτελειών, τής βασικής κατεύθυνσης τού ιστορικού προτσές, άποκαλύπτει τις μεθόδους γνώσης του. Τόν όρο είσήγαγε ό Βολταιρος. Οι προμαρξιστικές απόψεις θεωρούοαν κινητήρια δύναμη τής ιστορίας τόν θεϊκό προκαθορισμό (Αύγουστίνος), τό θεϊκό λογικό (Χέρντερ), τό άπόλυτο πνεύμα (Χέγκελ), τήν άναλλοίωτη φ ύ ση τού άνθρώπου καί τών φυσικών του όρίων (Φόυερμπαχ) καί είχαν ιδεαλίστικά είτε φυσιοκρατικό χαρακτήρα. Στή σύγχρονη άστική φιλοσοφία προθάλλονται τέτιες απόψεις, όπω ς ή άποψ η ότι ή ιστορία έχει κυκλικό χαρακτήρα (Σπένγκλερ, Τόινμπι, Σορόκιν), ή χριστιανική άποψη τού νοήματος τής ιστορίας (Μπερντιάγεφ, Μαριτέν), άπορρίπτεται ή ιδέα τής γνώσης τής ιστορίας. Επιστημονική θεωρία, έξέλιξης τής κοινωνίας, τού μαρξισμού - λενινισμού είναι ό ιστορικός υλισμός. φόρμα. Βλ. λ. μορφή. φορμαλισμός (τυπολατρεια). Προτίμηση τής μορφής καί όχι τού περιεχομένου στούς διάφορους τομείς τής άνθρώπινης δραστηριότητας. Εκδηλώνεται μέ τό ότι άκολουθει μέ συνέπεια τούς κανόνες, τούς τύπους, άκόμα καί σ' έκείνες τίς περιπτώσεις, πού οί συνθήκες ζωής κάνουν τό φ., μέ τή λατρεία τού γράμματος τού νόμου και τήν περιφρόνηση τού πνεύματός του, νά μήν έχει νόημα. Στήν τέχνη, ό φ. έκδηλώνεται μέτήν άναγνώριση τής «καθαρής" μορφής σάν τό μοναδικό πολύτιμο στοιχείο τής καλλιτεχνικής δημιουργίας. φόρος. Χρηματική ποινή, μέτρο ύλικής έπίδρασης, σέ πρόσωπα πού εύθύνονται γιά τήν παραθίαση ορισμένων κανόνων. Επιβάλλεται κατά περίπτωση καί μέτή σειρά πού καθορίζει ό νόμος σέ καθαρά συγκεκριμένα χρηματικά ποσά. Στό άστικό δίκαιο εφαρμόζεται γιά τή μή έκτέλεση ή καί καθυστέρηση έκπλήρωοης ύποχρεώσεων πού απορρέουν άπό συμφωνία γιά τήν προμήθεια προϊόντων καί έμπορευμάτων. Στό ποινικό δίκαιο εφαρμόζεται σάν βασικό είτε συμπληρωματικό μέτρο τιμωρίας. φουτουρισμός. Πρωτοποριακή κατεύθυνση στήν εύρωπαική τέχνη στις πρώ τες δεκαετίες τού 20ού αιώνα. Ο φ. στήν προσπάθειά του νά δημιουργήσει τήν «τέχνη τού μέλλοντος" άρνούνταν τόν παραδοσιακό πολιτισμό (ιδιαίτερα τίς ήθικές καί καλλιτεχνικές του άξιες), καλλιεργούσε τόν ούρμπανισμό (τήν αισθητική τής βιομηχανίας καί τής μεγάλης πόλης) καί τήν άνάμιξη τού άποδεικτικού ύλικού μέ τή φαντασία. Ο φουτουρισμός στήν ποίηση άλλαξε άκόμα καί τή λαϊκή, τή φυσική γλώσσα. Στή ζωγραφική οι ίταλοί φουτουριστές (Μποτοόνι, Σεθερίνι) χρησιμοποιούσαν τίς διασταυρώσεις, τίς τομές, τίς μετατοπίσεις, τή συρροή τών μορφών, τή συνεχή έπανάληψη τών μοτίδων, σάν δήθεν άχνάρια τής ορμητικής κίνησης καί τής πολλαπλότητας τών εντυπώσεων.

255 <?γ<όέίίί 256?ίσ;ο;'Μ<^σί'α Εξέφραζε διάφορες ιδεολογικές κατευθύνσεις. φράξια. 1. Μέλη κάποιου κόμματος πού όταν είναι βουλευτές, μέλη τών οργάνων τοπικής αύτοδιοίκησης, είτε μαζικών οργανώσεων, ενώνονται σέ χωριστή όμάδα γιά νά προωθήσουν οργανωμένα τήν πολιτική τού κόμματός τους. 2. Ορισμένα μέλη πολιτικού κόμματος πού έχουν δική τους ομαδική πειθαρχία. Ομάδα πού άποχωρίστηκε άπό τό κόμμα έξαιτίας τών διαφωνιών μέ τή γενική γραμμή του ή παλεύει ενάντιά του παραμένοντας στίς γραμμές του. Ή ύπαρξη φράξιας καί ομάδων άντιτίθετα) στό πρόγραμμα καί τό καταστατικό τού κομμουνιστικού κόμματος καί είναι άσυμ6ί6αστη μέ τή συσπείρωση, τήν ενότητα θέλησης καί δράσης τών μελών τού κόμματος, μέ τήν πειθαρχία του. 3. Ομάδα άνθρώπων πού τούς συνενώνουν τά επαγγελματικά, συντεχνιακά συμφέροντα. φύση. Είναι ό κόσμος πού μάς περιστοιχίζει μέ τήν άπειρη ποικιλομορφία τών εκδηλώαεών του. Ή φ. είναι ή άντικειμενική πραγματικότητα, πού ύπάρχει έξω καί άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση. Στήν εξέλιξή της ή άνόργανη φ. γεννάει νομοτελειακά τήν οργανική (βιόσφαιρα) καί ή τελευταία προετοιμάζει όλες τίς άπαραίτητες βιολογικές συνθήκες γιά τήν εμφάνιση τοΰ άνθρώπου. Αποφασιστικός όμως παράγοντας στό προτσές έμφάνισης τού άνθρώπ ου υπήρξε ή εργασία. Ή έμφάνιση τής κοινωνίας άλλάζει μέ ουσιαστικό τρόπο τήν ίδια τή φύση. Γνωρίζοντας τίς άντικειμενικές νομοτέλειες τής φ. καί έπιδρώντας πάνω της μέ τή βοήθεια τών ειδικών εργαλείων καί μέσων έργασίας οί άνθρωπο) χρησιμοποιούν τά υλικά καί τήν ενέργεια τής φ. γιά τήν άπόκτηση τών ύλικών άγαθών πού έχει άνάγκη ή κοινωνία. "Ετσι τό φυσικό περιβάλλον κατοικίας συμπληρώνεται μέ τό τεχνικό καί παριστάνει τή λεγάμενη «δεύτερη φύση χ, δηλαδή τό σύνολο τών πραγμάτων πού δέν ύπάρχουν σέ έτοιμη μορφή στή φύση, πού δημιουργούνται στήν πορεία τής κοινωνικής παραγω γής. Ομως έξουσιάζοντας περισσότερο τή φύση, μεταμορφώνοντάς τη δέν παύουν ν' άνήκουν σ' αύτή, νά είναι οργανικό της τμήμα. Οί άνθρωποι μπορούν ν' αλλάξουν, νά μεταμορφώσουν τή φ. μόνο καθοδηγούμενοι άπό τούς νόμους της καί χρησιμοποιώντας τίς φυσικές δυνάμεις καί τά προτσές. Βασικός δείκτης τού έπιπέδου τών σχέσεων τής κοινωνίας μέ τή φύση είναι ό χαρακτήρας τών παραγω γικώ ν δυνάμεων. φυσιογνωσία. Ιό σύνολο τών φυσικών έπιστημών. Ενας άπό τούς τρεις βασικούς κλάδους τής άνθρώπινης γνώσης (παράλληλα μέ τίς επιστήμες γιά τήν κοινωνία καί τή γνώση - νόηση). Ή φ. άποτελεί τό θεωρητικό βάθρο τής βιομηχανικής καί άγροτικής τεχνικής καί τής ιατρικής. Ή φ. είναι τό φυσικοεπιστημονικό βάθρο τής διαλεκτικής άντίληψης τής φύσης. Άπό τό περιεχόμενο καί άπό τή μέθοδο μελέτης τών φαινομένων τής φύσης ή φ. μπορεϊ νά χωριστεί σέ έμπειρική καί θεωρητική. Ά πό τό χαρακτήρα τού άντικειμένου χωρίζεται σέ άνόργανη πού έχει άντικείμενο της τίς μορφές κίνησης τής άζωής φύσης (μηχανική, φυσική, χημική), καί σέ οργανική πού έχει άντικείμενο της τά φαινόμενα τής ζωής. Ο Μάρξ τόνιζε ότι ή φ., άποτελώντας «πνευματικό δυναμικό τής παραγω γής-, είναι ταυτόχρονα και άμεση παραγωγική δύναμη. Ώ ς τά μέσα

256 yt'(7io)w,<(7<'a 257 ywioyfmck'a τού 20où ai. στό κέντρο τής φ. βρισκόταν ή φυσική πού ερευνούσε τούς τρόπους εφαρμογής τής όιτομικής ενέργειας καί διείσδυσης στούς τομείς τού μικρόκοσμου. Ή φυσική βοήθησε τήν άνάπτυξη άλλων κλάδων όπως τής άστρονομίας (κοσμοναυτικής), κυβερνητικής, χημείας, βιολογίας κ.ά. Η φυσική μαζί μέτή χημεία, τά μαθηματικά, τήν κυβερνητική βοηθούν τή μοριακή βιολογία νά λύνει θεωρητικά καί πειραματικά τό πρόβλημα τής τεχνικής βιοσύνθεσης, τήν άποκάλυψη τής υλικής ουσίας τής κληρονομικότητας κλπ. Χωρίς τή βαθιά μελέτη τών φιλοσοφικών προβλημάτων πού προβάλλει ή σύγχρονη φ. είναι άδύνατη ή θετική επεξεργασία τής υλιστικής διαλεκτικής καί ή έττιτυχής πάλη ενάντια στίς θρησκευτικές καί τίς ίδεαλιοτικές διδασκαλίες. Ή σύγχρονη έπιστημσνικοτεχνική επανάσταση δείχνει ότι ό ρόλος τής φ. στή ζωή τής κοινωνίας μεγαλώνει καθημερινά.

257 X χαρακτήρας. Είναι τό σύνολο τών σταθερών ψυχικών ιδιομορφιών τοϋ άνθρώπου, πού έξαρτώνται άπό τή δράση καί τίς συνθήκες τής ζωής του καί έκδηλώνοναι στίς πράξεις του. Γνωρίζοντας τό χ. μπορούμε νά προ- 6λέψουμε πώ ς θά συμπεριφερθεί ό άνθρωπος σέ ορισμένες καταστάσεις, επομένως νά κατευθύνουμε τή συμπεριφορά του, νά διαμορφώνουμε στήν προσωπικότητα ιδιότητες πού έχουν κοινωνική άξία. Ό χ. έκδηλώνεται μέτόντρόποπού ό άνθρωπος φέρεται στόν έαυτό του, στούς άλλους άνθρώπους, τή στάση του πρός τό έργο πού τού άνατίθεται, πρός τά πράγματα κλπ. Ο χ. έκδηλώνεται πληρέστερα στήν κοινωνική έργασία καί πράξη, στό σύστημα τών πράξεων τού άνθρώπου πού βάζει τή σφραγίδα σέ όλη τή συμπεριφορά του. Ό χ. έχει κοινωνικοψυχολογική φύση, δηλαδή έξαρτάται άπό τήν κοσμοαντίληψη τής προσωπικότητας, άπό τίς άσχολίες καί τήν πείρα, άπό τήν καθοδήγηση άπό άλλους άνθρώπους καί τήν ένεργητική άλληλεπίδραση μέ αύτούς. Ό χ. είναι έμφυτος, διαμορφώνεται στις συνθήκες δράσης τών άνθρώπων καί έξαρτάται άπό τή διαπαιδαγώγηση. χαρτίατές. Τό πρώτο στήν ιστορία τού έργατικού κινήματος μαζικό, π ο λιτικό, επαναστατικό κίνημα τού προλεταριάτου. Εμφανίστηκε στά μέσα τής τρίτης καί τής τέταρτης δεκαετίαςτού 19ου αιώνα στήν Αγγλία. Τό χαρτιστικό κίνημα προκλήθηκε άπό τήν δύσκολη οικονομική κατάσταση τών έργατών καί τή δυσαρέσκειά τους άπό τή συνταγματική μεταρρύθμιση πού διεύρυνε τά πσλιτικά δικαιώματα μόνο τής άστικής τάξης. Τό 1836 ό σύλλογος τών έργατών καί τών βιοτεχνών, πού δημιουργήθηκε στό Λονδίνο, δημοσίευσε τό λαϊκό χάρτη μέ τά εξής σημεία: γενικό δικαίωμα γιά όλους τούς ένήλικους άνδρες, βουλευτικές εκλογές κάθε χρόνο, παροχή άμοιθής στούς βουλευτές, μυστική ψηφοφορία, δημιουργία ίσων έκλογικών περιφερειών, μείωση τής έργάσιμης ήμέρας καί αύξηση τού μεροκάματου κλπ. Οί μικροαστοί άρχηγοί τού κινήματος θεωρούσαν τήν πάλη γιά δημοκρατικό έκλογικό δικαίωμα αύτοσκοπό. Οί έργάτες θεωρούσαν τήν πραγματοποίηση αύτών τών πολιτικών αιτημάτων μόνο άρχή τού άγώνα γιά ριζική βελτίωση τής θέσης τους. Οί Μάρξ καί Ένγκελς τόνιζαν στούς άρχηγούς τής άριστερής πτέρυγας τών χαρτιστών τήν άνάγκη νά συνδυάσουν τά δημοκρατικά αιτήματα μέ τήν πάλη γιά τό σοσιαλισμό. Ό χαρτισμός άσκησε σοθαρή έπίδραση στήν κοινωνική έξέλιξη τής Αγγλίας, άνάγκασε τίς κυρίαρχες τάξεις νά κάνουν υποχωρήσεις. Τό 1847 π.χ. ψηφίστηκε νόμος γιά τή μείωση τής έργάσιμης ήμέρας γιά τίς γυναίκες καί τούς έφηθους ώς τίς 10 ώρες. Μέ τήν άνάπτυξη τών ρεφορμιστικών τάσεων στό έργατικό κίνημα ό χαρτί-

258 x e tp a y é n y tn? 259 σμός έτταψε νά εμφανίζεται στόν πολιτικό οτίθο. χειραφέτηση. Είναι ή απαλλαγή άπό τήν εξάρτηση, τήν υποταγή καί τήν καταπίεση, άπό τίς προκαταλήψεις. Χειραφέτηση γυναικών σημαίνει απόδοση στίς γυναίκες ισοτιμίας στήν κοινωνική καί τήν οικογενειακή ζωή, στήν έργασία κλπ. χειρωνακτική καί πνευματική έργασία. Είδη άνθρώπινης δράσης στήν έποχή τού καταμερισμού τής εργασίας, στήν όποια άντιστοιχεί ή ϋπαρξη τής ταξικής κοινωνίας. Ό κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας, πού εμφανίζεται καί άναπτύσσεται ιστορικά, βρίσκει τήν έκφραση καί ολοκλήρωσή του στόν καταμερισμό σέ χειρωνακτική και πνευματική. Ο πω ς έλεγε ό Μάρξ ό καταμερισμός τής έργασίας γίνεται πραγματικός καταμερισμός μόνο άπό τή στιγμή πού εμφανίζεται ό χωρισμός σέ ύλική καί πνευματική έργασία. Ό Μάρξ έξηγώντας τό γεγονός τού χωρισμού σέχειρωνακτική καί πνευματική έργασία ξεκινούσε άπό τίς άνάγκες τής κοινωνικής παραγωγής καί όχι άπό έμφυτες πνευματικές είτε βιολογικές διαφορές (διαφορετική συγκρότηση τού έγκεφάλου, διαφορετική σωματική μορφή κλπ.), πού υποστηρίζει ή άστική ιδεολογία. Ή αντιπαράθεση τής πνευματικής πρός τή χειρωνακτική έργασία φτάνει στό κατακόρυφό της στήν άναπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία. Ή άντιτταράθεση τής πνευματικής καί τής χειρωνακτικής έργασίας είναι ιστορικά άναπόφευκτη, έχει όμως άρνητική έπίδραση στήν άνάπτυξη τού άτόμου σύμφωνα μέ τήν άποψη τής μαρξιστικής φιλοσοφίας. Ωστόσο ό Μάρξ δείχνοντας ότι είναι ιστορικά άναττόφευκτος αυτός ό χωρισμός αποδείχνει επίσης ότι ιστορικά άναπόφευκτη είναι καί ή κατάργησή του. Ή λύση τού προβλήματος γιά τήν κατάργηση αύτής τής άντιπαράθε- &ης τής πνευματικής καί τής χειρωνακτικής έργασίας συνδέεται μέ τή συνειδητή πάλη γιά τόν κομμουνισμό καί άποτελεϊ όρο καί ταυτόχρονα άποτέλεσμα τού κομμουνιστικού μετασχηματισμού τής κοινωνίας. χρεωκοπία. Πτώχευση, διακοπή πληρωμών σέ ξεχωριστά πρόσωπα, είτε σέ καπιταλιστικές έπιχειρήσεις σύμφωνα μέ τίς άνειλημμένες ύποχρεώαεις. Ή χ. είναι συνηθισμένο φαινόμενο στίς καπιταλιστικές χώρες, πού καθορίζεται άπό τόν άνταγωνισμό καί τήν άναρχία τής καπιταλιστικής παραγωγής. Ή κερδοσκοπία τού χρηματιστηρίου καθώς καί ή δημιουργία μή άποδοτικών επιχειρήσεων συμθάλλουν στήν αύξηση τών χρεωκοπιών. Τήν έποχή τών οικονομικών κρίσεων οί χ. παίρνουν μαζικό χαρακτήρα. Οί χ. οδηγούν στό κλείσιμο τών επιχειρήσεων, στήν αύξηση τής άνεργίας καθώς καί στή συγκέντρωση καί συγκεντροποίηση τού κεφαλαίου. Κρατική χ. σημαίνει τήν άρνηση τού κράτους γιά πλήρη είτε μερική έκπλήρωση τών οικονομικών του ύποχρεώσεων. Οί περιπτώσεις κρατικής χ. είναι συχνές στόν καπιταλιστικό κόσμο στήν έποχή τών κρίσεων. Μιά άπό τίς έκδηλώσεις χ. τών οικονομικών ένός κράτους είναι ή υποτίμηση τού νομίσματος. Ή χ. οτή μεταφορική της έννοια σημαίνει κράχ, άποτυχία. Στό σοσιαλιστικό κράτος ή σχεδιασμένη οργάνωση τής οικονομίας άποκλείει τή χρωκοπία. χρήμα. Ειδικό έμπόρευμα πού παίζει τό ρόλο τού γενικού ισοδυνάμου. Ξεχώρισε φυσιολογικά σάν τέτισ σ' ένα

259 yp;;«a!wrw0 260 ^powâoy<'a ορισμένο ιστορικό στάδιο. Στίς ττροκαπιταλιστικές κοινωνίες τό ρόλο τού χ. έκιτλήρωναν διάφορα εμπορεύματα (δέρματα ζώων, ζώα κλπ.). Βαθμιαία αύτό τό ρόλο άρχισαν νά τόν παίζουν τά εύγενή μέταλλα (ό χρυσός, ό άργυρος) πού άνταποκρίνονταν καλύτερα στίς άπαιτήσεις τού χρηματικού έμπορεύματος. Οί λειτουργίες τού χ. είναι: μέτρο άξιας, μέσο κυκλοφορίας, μέσο συσσώρευσης (θησαυρισμού), μέσο πληρωμής, παγκόσμιο χρήμα. Στόν ιμπεριαλισμό τό χρήμα εμφανίζεται σάν χρηματιστικό κεφάλαιο. Στό σοσιαλισμό τό χρήμα άποτελει γενική μορφή ύπολογισμού δαπάνης τής κοινωνικής έργασίας, σχεδιοποίησης καί οργάνωσης τής παραγωγής καί τής κατανομής τού συνολικού κοινωνικού προϊόντος σέ άντιστοιχία μέ τούς οικονομικούς νόμους. χρηματκτηκό κεφάλαιο. Είναι τό μο νοπωλιακό βιομηχανικό κεφάλαιο, πού συγχωνεύεται μέ τό μονοπωλιακό τραπεζικό κεφάλαιο. Ή διαμόρφωση τού χ.κ. άποτελει ένα άπό τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τού ιμπεριαλισμού. Προσωποποίηση, φορέας τοϋ χρηματιστικού κεφαλαίου, είναι ή χρηματιστική ολιγαρχία. χριστιανικός σοσιαλισμός. Κατεύθυνση τής κοινωνικής σκέψης πού έπιδιώκει νά δόσει σοσιαλιστικό χρώμα στή χριστιανική θρησκεία. Εμφανίστηκε στό πρώ το μισό τού 19ου αιώνα. Ο χ.σ. ένώ κάνει κριτική έκτίμηση πολλών πλευρών τού καπιταλισμού σήμερα παραμένει στίς θέσεις τού άστικού ρεφορμισμού. Μιά σειρά άπό άρχές τού χ.σ. περιλαμβάνονται στό κοινωνικό δόγμα τοϋ σύγχρονου καθολικισμού. χριστιανισμός. Μιά άπό τίς τρεις π α γ κόσμιες θρησκείες (οι άλλες δύο: βουδισμός, μωαμεθανισμός). Εχει τρεις βασικούς κλάδους: τόν καθολικισμό, τόν ορθόδοξο χριστιανισμό καί τόν προτεσταντισμό. Κοινό σημείο πού συνενώνει τίς χριστιανικές θρησκείες καί τίς αιρέσεις είναι ή πίστη στόν ιησού Χριστό σάν θεάνθρωπο, σωτήρα τού κόσμου, ένσάρκωση τού δεύτερου προσώπου τής τρισυπόστατης θεότητας. Κύρια πηγή τής θρησκευτικής διδασκαλίας είναι ή /Sy/'a ίραφή (ή Βίδλοςκαί ιδιαίτερα τό δεύτερο μέρος ή Καινή Ο χ. έμφανίστηκε τόν 1ο αιώνα (άπό τότε άρχίζει ή νέα χρονολογία) στήν Παλαιστίνη, άνατολική έπαρχία τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας σάν θρησκεία τών καταπιεζομένων. Οΐ κυρίαρχες τάξεις προσάρμοσαν βαθμιαία τή θρησκεία στούς σκοπούς τους. Τόν 4ο αιώνα έγινε κυρίαρχη θρησκεία τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας. Στό μεσαίωνα ή χριστιανική έκκλησία ευλογούσε τό φεουδαρχικό σύστημα. Στό 19ο αιώνα προσαρμοσμένη στίς συνθήκες τού καπιταλισμού έγινε στήριγμα τής άστικής τάξης. Πήρε άνοιχτά έχθρική στάση άπέναντι στό σοσιαλισμό. Οι άλλαγές στό συσχετισμό τών δυνάμεων μετάτό Β Παγκόσμιο Πόλεμο καί ή έπιστημονική πρόοδος οδήγησαν τή χριστιανική έκκλησία σέ άλλαγή πορείας. Ακολούθησε τό δρόμο τού έκσυγχρονισμού τών δογμάτων, τής λατρείας, τής οργάνωσης καί τής πολιτικής της. χρονολογία. 1. Απαρίθμηση τών ιστορικών γεγονότων μέ τή σειρά τής διαδοχής τους στό χρόνο. Π.χ. χρονολογία Β Παγκόσμιου Πολέμου, διαδοχική άρίθμηση τών γεγονότων του πολέμου. 2. Ή επιστήμη γιά τήν μέτρηση τού χρόνου. Ή άστρονομική χ. μελετά τίς

260 χνόαί'α (άχοραία) κοινωνιολογία 261 χώρος καί χρόνος νομοτέλειες τών ουράνιων φαινομένων π ού έπαναλαθαίνονται καί καθορίζει αυστηρό αστρονομικό χρόνο. Ή ιστορική χ. είναι βοηθητική ιστορική έπιστήμη, μελετάει τίς ημερομηνίες κάθε έποχής καί τά ημερολόγια διάφορων λαών καί κρατών, βοηθάει νά καθοριστούν οί ημερομηνίες τών ιστορικών γεγονότων καί ή έμφάνιση τών ιστορικών πηγών. χυδαία (αγοραία) κοινωνιολογία. Εί ναι ή δογματική απλοποίηση τής μαρξιστικής μεθόδου πού έκφράζεται μέ τή μονόπλευρη καί εύθύγραμμη ερμηνεία τών μορφών κοινωνικής συνείδησης ί ιδιαίτερα τής φιλοσοφίας, τής λογοτεχνίας, τής τέχνης). Βλέπει τις μορφές κοινωνικής συνείδησης αποκλειστικά σαν έκφραση τών συμφερόντων ορισμένης τάίίης, σάν άμεσο αποτέλεσμα έπίδραοης πάνω τους τής οικονομίας είτε τής τεχνικής. Ή χ.ία.)κ. άποτελεί τήν ιδεολογική πηγη τών θεωριών τών «αριστεριστών-- οί οποίοι στρεθλωνουν τή μαρξιστική διδασκαλία γιά τήν ταξική πάλη καί άρνούνται τήν πολιτιστική κληρονομιά. χώρος καί χρόνος. Καθολικές (γενικές) μορφές ύπαρξης τής ϋλης. Ο χώ ρος είναι μορφή ύπαρξης τών ύλικών άντικειμένων καί προτσές (χαρακτηρίζει τή συγκρότηση, δομή καί έκταση τών ύλικών συστημάτων). Ο χρόνος είναι ή μορφή τής διαδοχικής άλλαγής τών φαινομένων καί τών καταστάσεων τής ύλης (χαρακτηρίζει τή διάρκεια τής ύπαρξής τους). Ό χ. καίχ. έχουνάντικειμενικό χαρακτήρα, είναι άξεχώριστοι άπό τήν ύλη, είναι άδιάρρηκτασυνδεμένοι μέ τήν κίνηση τής ϋλης καί μεταξύ τους. Ποσοτικά καί ποιοτικά είναι άπειροι. Γενικές ιδιότητες τού χρόνου είναι ή διάρκεια, τό άνεπανάληπτο καί τό άνεπίστρεπτο, δηλαδή ή ροή μόνο πρός μιά κατεύθυνση άπό τό παρελθόν πρός τό παρόν καί τό μέλλον. Γενικές ιδιότητες του χώρου είναι ή έκταση, ή ενότητα τής συνέχειας καί τής ασυνέχειας.

261 ψ ψυχολογία. Επιστήμη γιά τήν ψυχική άντανάκλαση τής πραγματικότητας στό προτσές τής δράσης τού άνθρώπου καί τής συμπεριφοράς τών ζώων. Τό βασικό θέμα τής ψ υχολογικής σκέψης τής άρχαιότητας καί τού μεσαίωνα ήταν τό πρόθλημα τής ψ υχής ( Αριστοτέλης: Περ< ψυχ^ς). Στό 17ο-18ο αί., μέ βάση τή μηχανιστική φιλοσοφία, διαμορφώνεται ή ντετερμινιστική ερμηνεία τοϋ ψυχικού κόσμου. Στά μέσα τού 19ου αί. δίπλα στή φυσιολογία, έμφανίζεται ή πειραματική ψυχολογία (ψυχοφυσική, ψυχοφυσιολογία κ.ά ). Τό ή ψ. διαμορφώνεται σάνάνεξάρτητη έπιστήμη διαφορετική άπό τή φιλοσοφία καί τή φυσιολογία. Στό ρεύμα τού νεοκαντιανισμού έμφανίστηκε ή δυϊστική άποψη «δύο ψυχολογιών^: τής φυσικοεπιστημονικής καί τής πολιτιστικής - ιστορικής. Ή σύγχρονη ψυχολογία άναπτύσσεται στή βάση τών άρχών τής μαρξιστικολενινιστικής φιλοσοφίας, δηλαδή τής κοίνωνικοιστορικής άντίληψ η ς τού ψυχισμού, τής θεωρίας τής άντανάκλασης. Κλάδος τής ψυχολογίας είναι ή ψυχοφυσιολογία, ή ζωοψυχολογία καί ή συγκριτική ψυχολογία, ή κοινωνική, ή παιδική καί ή παιδαγωγική, ή έργασιακή ψυχολογία, ή ψυχολογία τής δημιουργίας, ή ιατρική ψυχολογία, ή παθοψυχολογία, ή εθνοψυχολογία κλπ. ψυχολογική σχολή. Είναι ή ύποκειμενική ίδεαλιστική άντίληψη τής κοινωνίας πού διαδόθηκε στά τέλη τού 19ου αί. ΟΪ εκπρόσωποι τής ψ.σ. έψαχναν νά βρούν τό κλειδί τής κατανόησης τών κοινωνικών φαινομένων στήν ψυχική κατάσταση τών άτόμων ή τών ομάδων, θεμελιωτής τής ψ.σ. ήταν ό άμερικανός κοινωνιολόγος Λέστερ Γουόρθ. Από τούς σημαντικότερους έκπροοώπους τής ψ.σ. ήταν ό γάλλος κοινωνιολόγος Γ. Τάρθ καί 0 γερμανός κοινωνιολόγος Γ. Σίμμελ. Οί ψ υχολογικές θεωρίες τού 20ού αί. άλλάζουν μορφή άφού δέχτηκαν τήν ισχυρή έπίδραση τού «κοινωνιολογισμούχ τοϋ Δυρκαίν καί τής θεωρίας τού «ιδανικού τύπου" τού Μ. Βέμπερ. Ή ερμηνεία τών κοινωνικών φαινομένων μέ τίς ψυχολογικές θεωρίες μπορεί νά χαρακτηρισθεί σάν ένα είδος κοινωνικού ρεφορμισμού έφόσον στή 3άαη του ύπάρχει ή τάση τελειοποίησης τής άστικής κοινωνίας μέ τή βοήθεια ψυχολογικών μέσων. ψυχρός πόλεμος. Ό ρος πού χρησιμοποιείται γιά νά δείξει τήν ένταση τής διεθνούς κατάστασης, πού δημιούργήθηκε μετά τό Β Παγκόσμιο Πόλεμο έξαιτίας τής άσκησης πολιτικής «άπό θέσεις ισχύος" πρός τή Σοβιετική Ένωση καί τό σοσιαλιστικό σύστημα, τήν όποία άκολούθησαν καί άκολουθούν οί έπιθετικοί κύκλοι τού ιμπεριαλισμού.

262 Ω ώραίο. Είναι ή κεντρική κατηγορία τής αισθητικής, ή όποία χαρακτηρίζει τά φαινόμενα πού έχουν άνώτατη αισθητική άξια. Τό ώραίο είναι στενά συνδεμένο μέ τήν έννοια τοϋ αισθητικού ιδανικού. Ό μαρξισμός υπογραμμίζει τήν κοινωνικοϊστορική φύση τού ώραίου, βλέποντας στή δημιουργία «σύμφωνα μέ τούς νόμους τής ομορφιάς" (Κ. Μάρξ) τή χαρακτηριστική ιδιομορφία τής άνθρώπινης δραστηριότητας. ώφελψισμός. Είναι μιά άπό τίς κατευθύνσεις στή φιλοσοφία τών μαθηματικών που τείνει νά περιορίσει τά σύγχρονα μαθηματικά μόνο σέ κείνο πού βρίσκει πραγματική θεμελίωση. Οί ώφελιμιστές συμπεριλαθαίνουν στά μαθηματικά καθετί πού μπορει νά γίνει κατανοητό χωρίς διφορούμενα άπό όλους τούς μαθηματικούς. Ολα τά ύπόλοιπα θεωρούν ότι βρίσκονται προσωρινά έξω άπό τά μαθηματικό (εκτός άπό τούς έκπροσώπ ους τού ίντουισιονισμού πού άπορρίπτουν εντελώς αύτό τό ύλικό άπό τά μαθηματικά). Οι ώφελιμιστές έχουν ύποκειμενικό-ΐδεαλιστικές άντιλήψεις γιά τό άντίκείμενο τών μαθηματικών καθώς καί γιά τό κριτήριο άλήθειας τών μαθηματικών εννοιών, συλλογισμών καί θεωριών.