Το φάσµα της τρέλας: Ζητήµατα γραφής και αναπαράστασης στην ελληνική πεζογραφία του 19ου και 20ού αιώνα

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΓΙΑΝΝΑ ΕΛΗΒΟΡΙΑ Το φάσµα της τρέλας: Ζητήµατα γραφής και αναπαράστασης στην ελληνική πεζογραφία του 19ου και 20ού αιώνα Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΛΗ: ΛΙΖΥ ΤΣΙΡΙΜΩΚΟΥ, ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

2 Στον γενναιόδωρο οµφάλιο λώρο, στους γονείς µου. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 Στοιχεία για έναν ορισµό της τρέλας 6, Η τρέλα στη λογοτεχνία 9, Η Ιστορία της τρέλας του Michel Foucault και η σχετική κριτική 13, Το χρονικό πλαίσιο 16, Τα κείµενα και η µέθοδος προσέγγισης Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ: Ο ΤΡΕΛΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ Το τρελό παιδί (Αθ. Γκράβαλης, «Η Θουδουρής», «Η Στιφανής», «Τα καραβέλια», Αλ. Παπαδιαµάντης, «Στρίγλα µάννα») Αστικό αξιοθέατο και κοινωνική κριτική (Π. Νιρβάνας «Ο τρελλός των περιβολιών», «Ένας τρελλός», Μιχ. Μητσάκης, «Παράφρων», «Εις τρελλός») Το ηχείο της αλήθειας (Μ. Καραγάτσης, «Ο τρελός µε τα κουδούνια», «Νυχτερινή ιστορία») Ο εξωτισµός της τρέλας (Μ. Καραγάτσης, Το χαµένο νησί) Η (ΥΠΕΡ)ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ: ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΗΣ ΕΞ ΕΡΩΤΟΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ Οι περιπέτειες της ροµαντικής καρδιάς (Α. Ρ. Ραγκαβής, «Εκδροµή εις Πόρον», Γ. Μ. Βιζυηνός, «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας») Η «τροµώδης φρικίασις» ή η αυτάρεσκη ευαισθησία (Ν. Επισκοπόπουλος, «Ut dièse mineur») «Ως ξυλοκέρατον»: ο έκπτωτος ροµαντικός ήρωας (Ι. Κονδυλάκης, «Όταν ήµουν δάσκαλος») Ο ιδανικός έρωτας και οι κίνδυνοι του εγκλωβισµού (Γ. Ξενόπουλος, «Ο τρελός µε τους κόκκινους κρίνους») Η ΑΠΟΞΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ: «ΕΓΩ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ» Ο τρελός και ο ξένος (Γ. Μ. Βιζυηνός, «Μοσκώβ-Σελήµ») «Ένα νησί µέσα στην πόλη» (Ι. Κονδυλάκης, «Ο µαύρος γάτος», «Ο πάροικός µου») Memento mori: άνθρωπος από σάρκα και οστά (Νίκος Νικολαΐδης, «Ο Σκέλεθρας») Το «χτύπηµα» της τρέλας: ο διχασµένος εαυτός (Α. Τερζάκης, «Η αγρύπνια του λοχία Φαρδή») 125 3

4 4. ΟΥΤΟΠΙΕΣ ΚΑΙ ΥΣΤΟΠΙΕΣ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΣΥΛΟΥ Η ουτοπία του ασύλου: το ευαγές ίδρυµα (Α. Ρ. Ραγκαβής, «Εκδροµή εις Πόρον», Γ. Μ. Βιζυηνός, «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας») Η «πινακοθήκη» του ασύλου (Μ. Μητσάκης, «Εις τον οίκον των τρελλών», Κ. Βάρναλης, «Άνθρωποι αληθινοί») Η δυστοπία του ασύλου: επίσκεψη στον Άδη (Ρ. Φιλύρας, «Η ζωή µου στο ροµοκαΐτειο») Η ΕΚ-ΚΕΝΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ: ΘΗΛΥΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗ Ο θάνατος και η κόρη: η «ροπή» της γυναίκας στην τρέλα (Γ. Βλαχογιάννης, «Εκάτης έρωτες», Α. Εφταλιώτης, «Η τρελή») Το «ουράνιον πλάσµα»: η γοητεία εξ αποστάσεως (Γ. Μ. Βιζυηνός, «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας»,. Βικέλας, «Τα δύο αδέλφια») Η «διόρθωση» της γυναίκας (Α. Ρ. Ραγκαβής, «Εκδροµή εις Πόρον») Οι βλαβερές συνέπειες της σωστής ανατροφής (Α. Παπαδοπούλου, «Κόρη ευπειθής») Αναλύοντας τη γυναίκα ή το χαµένο στοίχηµα της επικοινωνίας (Μ. Καραγάτσης, Γιούγκερµαν, Στρ. Μυριβήλης, «Το µάτι της γάτας») Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ» ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Όραµα και ουτοπία: η ιδεολογική µηχανή της τρέλας (Κ. Παρορίτης, «Η µηχανή του τρελού») Ο «έσω άγριος»: ταξίδι στον πόλο του πρωτόγονου (Μ. Καραγάτσης, Το χαµένο νησί) Το «στρίψιµο» της γλώσσας και η γενικευµένη αταξία (Γ. Σκαρίµπας, «Κοµµωτής κυριών») 211 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 218 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 223 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 238 ABSTRACT 239 4

5 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Φάσµα: Ι. προσωποποιηµένη, επικρεµάµενη απειλή, συµφορά, κίνδυνος. φάντασµα. ΙΙ. τάξη, πεδίο συγκροτηµένο (µε βάση κάποιο κοινό χαρακτηριστικό) σε σύνολο, τα στοιχεία του οποίου χαρακτηρίζονται από (µικρή ή µεγάλη) ποικιλία, διαφορετικότητα 1. Though this be madness, yet there is method in t 2. Η εργασία αυτή έχει ως στόχο να διερευνήσει την αναπαράσταση ορισµένων εκφάνσεων της τρέλας στη νεοελληνική πεζογραφία, σε µια χρονική περίοδο που εκτείνεται από τα µέσα περίπου του 19ου αιώνα έως τα µέσα του 20ού. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να οργανώσει κανείς µια τέτοια θεµατική προσέγγιση: µπορεί να επιχειρήσει µια χρονολογική-εξελικτική περιγραφή του φαινοµένου της τρέλας στη λογοτεχνία, όπως, λόγου χάριν, η Lillian Feder, η οποία στο βιβλίο της Madness in Literature 3 εξετάζει την εξέλιξη των αντιλήψεων περί τρέλας και την απεικόνισή τους σε λογοτεχνικά κείµενα από την αρχαιότητα ώς τον 20ό αιώνα, έχοντας ως γνώµονα τη σύγκρουση της ψυχικών δυνάµεων του ατόµου µε τις απαιτήσεις ενός συγκεκριµένου κοινωνικού και πολιτισµικού περιβάλλοντος. µπορεί επίσης να περιορίσει κανείς την έρευνά του σε µια συγκεκριµένη ιστορική περίοδο και σε µια συγκεκριµένη κατηγορία «τρελών», όπως ο Philip Martin στο Mad Women in Romantic Writing 4, όπου εξετάζει τον τρόπο µε τον οποίο κατασκευάζεται ο µύθος της γυναικείας τρέλας σε λογοτεχνικά κείµενα του αγγλικού ροµαντισµού αλλά και σε ιατρικά κείµενα της λεγόµενης ροµαντικής ψυχιατρικής. µπορεί, τέλος, να µελετήσει την αναπαράσταση της τρέλας σε ένα συγκεκριµένο λογοτεχνικό είδος, όπως ο Gwenhaël Ponnau, ο οποίος στο 1 Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης - Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1998, σ William Shakespeare, Hamlet, ΙΙ, ii, Lillian Feder, Madness in Literature, Princeton University Press, Princeton - New Jersey Philip W. Martin, Mad Women in Romantic Writing, The Harvester Press, Sussex

6 βιβλίο του La folie dans la littérature fantastique 5 παρακολουθεί την εξέλιξη των ψυχολογικών και φιλοσοφικών θεωριών από τα µέσα του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού σε συνδυασµό µε την ανάδυση της φανταστικής λογοτεχνίας την ίδια εποχή στην Ευρώπη. Εν προκειµένω, επιλέξαµε να διερευνήσουµε το φαινόµενο της τρέλας στη λογοτεχνία µε «εγκάρσιες τοµές», συγκεντρώνοντας κείµενα διαφορετικής εποχής και λογοτεχνικής παράδοσης κάτω από µία κοινώς αναγνωρίσιµη όψη της τρέλας (όπως είναι, για παράδειγµα, η γραφικότητα του τρελού του χωριού, η υπερευαισθησία του τρελού από έρωτα, η ουτοπία και η δυστοπία της τρέλας στον κόσµο του ασύλου), προκειµένου να διαπιστώσουµε πώς επιβιώνουν και πώς µεταλλάσσονται αυτές οι ιδιότητες καθώς αλλάζουν τα λογοτεχνικά παραδείγµατα και η δεσπόζουσα αισθητική τάση. Όπως είναι επόµενο, τα κείµενα εντάσσονται σε µια ιστορική προοπτική, που περιλαµβάνει τόσο τη θέση τους στην ιστορία της λογοτεχνίας όσο και εξωλογοτεχνικά δεδοµένα, δηλαδή στοιχεία για την κοινωνία, τα ιδρύµατα και τους θεσµούς της ψυχιατρικής περίθαλψης στην αντίστοιχη εποχή στοιχεία χρήσιµα για να κατανοήσουµε τις εκάστοτε αναφορές του κειµένου. Θα πρέπει να διευκρινίσουµε, ωστόσο, ότι το ζητούµενο αυτής της εργασίας δεν είναι να δώσει µια κάθετη απόφανση για την αναπαράσταση της τρέλας στην πεζογραφία µιας συγκεκριµένης εποχής, ισοπεδώνοντας, κατά µία έννοια, τις διαφορετικές «τονικότητες» των κειµένων τα οποία πραγµατεύεται, όσο να διερευνήσει, διαµέσου αυτής της θεµατικής προσέγγισης, πώς «συνοµιλούν» τα κείµενα µεταξύ τους, µέσα στο ευρύ φάσµα των αποχρώσεων της λογοτεχνικής τρέλας. Στοιχεία για έναν ορισµό της «τρέλας» Απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει λόγος περί τρέλας είναι να προσδιορίσουµε τι εννοούµε µε τον όρο αυτό. Πρόκειται για µια δυσλειτουργία της σκέψης, της συµπεριφοράς, του λόγου, της κοινωνικής ευρυθµίας; Ο ορισµός που δίνει ο ψυχίατρος Πέτρος Χαρτοκόλλης για την ασαφή έννοια της «τρέλας», έτσι όπως αυτή απαντάται στο τρέχον λεξιλόγιο, είναι ο εξής: Τρέλα, στην κυριολεκτική του όρου έννοια, σηµαίνει αυτό που η ψυχιατρική επιστήµη ονοµάζει ψύχωση και παλαιότερα ονόµαζε παραφροσύνη. Ο όρος περιλαµβάνει τη σχιζοφρένεια, την παράνοια και τις µανιοκαταθλιπτικές ή συναισθηµατικές διαταραχές. Οι καταστάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από µιαν εξωπραγµατική αντίληψη του κόσµου, µιαν αντίληψη που διαταράσσει τις σχέσεις του ατόµου µε τους συνανθρώπους του, κάνοντάς το να λέει και να κάνει πράγµατα που ακούγονται παράλογα, παράξενα, εξωφρενικά. Ο βαθµός 5 Gwenhaël Ponnau, La folie dans la littérature fantastique, Presses Universitaires de France, Παρίσι

7 της τρέλας ή ψυχικής διαταραχής καθορίζεται από τη δυσκολία που έχει κανείς να αισθάνεται άνετα µε τον εαυτό του σε σχέση µε το κοινωνικό περιβάλλον, κάτι που συµφωνεί µε την αντίληψη που έχει ο κόσµος γι αυτόν που αποκαλεί τρελό και που ψυχιατρικά µπορεί να µην είναι τρελός, µ άλλα λόγια να µην είναι ψυχωτικός, αλλά νευρωτικός ή, το αντίθετο, παρορµητικός, ιδιόρρυθµος, απροσάρµοστος. 6 Ήδη, ο ορισµός της τρέλας ισοδυναµεί µε και απαιτεί µιαν απόφαση. Η διαγνωστική ιστορία της τρέλας από την αρχαιότητα ώς τις µέρες µας παλινδροµεί µεταξύ µιας οργανικιστικής αντίληψης, η οποία συσχετίζει την εµφάνιση της ψυχικής διαταραχής µε µια οργανική βλάβη, και µιας δυναµικής αντίληψης, που αναζητά εξωγενή κοινωνικά και περιβαλλοντικά αίτια γι αυτήν 7. Σε αντίθεση µε τις σαφώς εντοπισµένες σωµατικές ασθένειες, η αιτιολογία της ψυχικής νόσου µπορεί να αποδίδεται εναλλακτικά είτε στην άυλη ψυχή είτε στο υλικό σώµα είτε σε υπερφυσικές, µαγικές δυνάµεις (θεοί, δαίµονες, πνεύµατα κλπ.). Στην αρχαιότητα, λόγου χάριν, όπως βλέπουµε στα οµηρικά έπη, στις τραγωδίες αλλά και στους πλατωνικούς διαλόγους (π.χ. στον Φαίδρο), η µανία εµφανίζεται ως αποτέλεσµα θεϊκής παρέµβασης, είτε πρόκειται για θεόσταλτο δώρο (προφητική ή ποιητική µανία) είτε για θεόσταλτη τιµωρία (η µανία του Ορέστη και του Αίαντα). Αντιθέτως, η ιπποκρατική θεωρία των τεσσάρων χυµών η ισχύς της οποίας φτάνει, σε διάφορες παραλλαγές, µέχρι και τον 18ο αιώνα προάγει µια «φυσική» της τρέλας, εξηγώντας την µε βάση την επίδραση που ασκούν στον ανθρώπινο εγκέφαλο οι ιδιότητες της υγρασίας, της ξηρότητας, της θερµότητας ή του ψύχους ως αποτέλεσµα του κράµατος των τεσσάρων χυµών (του αίµατος, του φλέγµατος, της χολής και της µαύρης χολής). Στον Μεσαίωνα επίσης διατηρείται αυτή η ερµηνευτική «αστάθεια», καθώς η τρέλα αιτιολογείται είτε ως σωµατική βλάβη είτε ως δαιµονική κατοχή είτε ως αποτέλεσµα αδύναµης θέλησης. Και ο δυναµικός αυτός ρυθµός συνεχίζεται µέχρι και σήµερα, στις διάφορες τάσεις που επικρατούν στο χώρο της ψυχιατρικής και που επιχειρούν να δώσουν µια «ολιστική» βιολογική, κανονιστική ή ψυχοδυναµική εξήγηση για τη φύση της ψυχικής νόσου 8. Στα σύγχρονα διαγνωστικά και στατιστικά εγχειρίδια της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας (ICD 10, WHO 1992) και της Αµερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM III, DSM- III-R και DSM-IV, APA 1980, 1987, 1994), η έννοια της ψυχικής νόσου, επειδή είναι τόσο 6 Πέτρος Χαρτοκόλλης, Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία. έκα οµόκεντρα κείµενα, Θεµέλιο, Αθήνα 1999, σ Βλ. F. G. Alexander και S. T. Selesnick, Histoire de la psychiatrie. Pensée et pratique psychiatriques de la préhistoire à nos jours, µτφρ. G. Allers, J. Carré, A. Rault, εκδ. Armand Colin, Παρίσι 1972, σσ , καθώς επίσης και Θανάσης Καράβατος, «Η ανάδυση της έννοιας ψυχική νόσος στον ευρωπαϊκό πολιτισµό», στο Εντός εκτός και επί της Ψυχιατρικής. Οι συναντήσεις της Παρασκευής (από τα Μετεκπαιδευτικά Μαθήµατα της Α Ψυχιατρικής Κλινικής του ΑΠΘ), 1, διεύθυνση Θανάσης Καράβατος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002, σσ Βλ. σχετικά την περιεκτική µελέτη του Παναγιώτη Ουλή, Η φύση της ψυχικής νόσου. Μια φιλοσοφική-επιστηµονική διερεύνηση, Εξάντας, Αθήνα

8 ασαφής αλλά και επειδή ταυτόχρονα προσδίδει στο υποκείµενό της ένα κοινωνικό στίγµα, έχει αντικατασταθεί από τον όρο «ψυχική διαταραχή», για να δηλώσει την ύπαρξη κλινικώς αναγνωρισµένων συµπτωµάτων ή συµπεριφορών που συνδέονται µε δυσφορία και µε διαταραχή των προσωπικών λειτουργιών. Το διαγνωστικό εγχειρίδιο DSM-IV της Αµερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας αποσυνδέει την ψυχική διαταραχή από µια πρόσκαιρη ή αναµενόµενη συναισθηµατική κατάρρευση (π.χ. ερωτική απογοήτευση ή πένθος για την απώλεια αγαπηµένου προσώπου) ή µια οποιαδήποτε απόκλιση (π.χ. πολιτική, θρησκευτική, σεξουαλική) από τις δεσπόζουσες κοινωνικές νόρµες και την προσδιορίζει αδρά ως ένα «κλινικά συµπεριφορικό ή ψυχολογικό σύνδροµο ή πρότυπο [pattern] που επισυµβαίνει σε κάποιο άτοµο και που σχετίζεται µε παρουσία οδύνης (λόγου χάριν, κάποιο επώδυνο σύµπτωµα) ή αναπηρίας [disability] (τουτέστιν, εξασθένιση σε έναν ή περισσότερους σηµαντικούς τοµείς της λειτουργικότητας) ή µε σηµαντικά αυξηµένο κίνδυνο θανάτου, πόνου, αναπηρίας ή κάποια σηµαντική απώλεια ελευθερίας» 9. Λόγω αυτής της ασάφειας που περιβάλλει την ψυχική νόσο, έχουν κατά καιρούς προταθεί διάφορα µοντέλα για τη διάγνωση και τη θεραπεία της, που άλλοτε δίνουν έµφαση στην οργανική αιτιολογία, άλλοτε επικεντρώνονται στις ψυχοδυναµικές διεργασίες εντός του ατόµου, άλλοτε µεταθέτουν την «ασθένεια» στην παθολογία της κοινωνίας ή της οικογένειας και άλλοτε απορρίπτουν πλήρως την έννοια της ψυχικής ασθένειας, θεωρώντας την απλώς µια κατασκευή που εξυπηρετεί πολιτικά ή ιδεολογικά συµφέροντα 10. Αντιπροσωπευτικές αυτής της τελευταίας, «συνωµοσιακής» άποψης είναι οι µελέτες του Thomas Szasz 11, ο οποίος ανήκει στο κίνηµα της λεγόµενης αντιψυχιατρικής και υποστηρίζει ότι το επιστηµονικό µοντέλο για τη διάγνωση και τη θεραπεία της ψυχικής ασθένειας στερείται οποιασδήποτε αντικειµενικής εγκυρότητας, καθώς συνάπτεται µε τα συµφέροντα και την ιδεολογία µιας κυρίαρχης κοινωνικής οµάδας. όπως, δηλαδή, η Εκκλησία οργάνωνε την Ιερά Εξέταση στο Μεσαίωνα προκειµένου να αποτρέψει τις αιρετικές τάσεις και να συσπειρώσει το σώµα των πιστών, έτσι και το σύγχρονο «ιερατείο» των ψυχιάτρων οργανώνει τον εγκλεισµό και την «αποκατάσταση» των τρελών στα άσυλα, προκειµένου να κρατήσει αδιατάρακτη την υφιστάµενη κοινωνική τάξη. Φυσικά, σηµαντικό ρόλο για τη διαµόρφωση των απόψεων που πρεσβεύει το κίνηµα της αντιψυχιατρικής έπαιξε το ιστορικό της πλαίσιο, µια εποχή πολιτικοκοινωνικού αναβρασµού στις δεκαετίες του 1960 και 1970, που πρόβαλλε 9 Παναγιώτης Ουλής, Η φύση της ψυχικής νόσου, ό.π., σσ Βλ. Miriam Siegler και Humphry Osmond, Models of Madness, Models of Medicine, Macmillan, Νέα Υόρκη 1974, καθώς και το βιβλίο των Peter Tyrer και Derek Steinberg, Models of Mental Disorder. Conceptual Models in Psychiatry, John Wiley & Sons, Chichester Βλ. Thomas Szasz, The Myth of Mental Illness: Foundations of a Theory of Personal Conduct, Hoeber-Harper, Νέα Υόρκη 1961 και The Manufacture of Madness. A comparative study of the Inquisition and the mental health movement, Harper & Row, Νέα Υόρκη 1970 (ελληνική έκδοση: Thomas Szasz, Η βιοµηχανία της τρέλας: µια συγκριτική µελέτη της Ιερής Εξέτασης και της Κίνησης Ψυχικής Υγείας, µτφρ. Έφη Χαίρη-Σκαραγκά, επιµ. Κλεάνθης Γρίβας, 2 τόµοι, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη ). 8

9 την εκδήλωση της τρέλας ως διαµαρτυρία ενάντια σε ένα καταπιεστικό κατεστηµένο ή ως «ενορατικότητα» τόσο σε επίπεδο κοινωνικής κριτικής όσο και σε επίπεδο καλλιτεχνικής έκφρασης 12. Έτσι, στο πνεύµα αυτό, ο R. D. Laing, στο βιβλίο του The Divided Self: An Existential Study in Sanity and Madness (Penguin, Harmondsworth 1959), απορρίπτει το χαρακτηρισµό της σχιζοφρένειας ως ασθένειας, υποστηρίζοντας ότι είναι ουσιαστικά ένα είδος σχάσης ανάµεσα στον αληθινό εαυτό, που λανθάνει εντός µας, και στον πλαστό εαυτό, που διαµορφώθηκε για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Στόχος αυτού του εσώτερου, αυθεντικού εαυτού είναι να διατηρήσει την ελευθερία του, παραµένοντας ακριβώς ασύλληπτος και υπερβατικός. Η τρέλα στη λογοτεχνία Η προσέγγισή µας των λογοτεχνικών κειµένων δεν ακολουθεί µια «διαγνωστική» λογική, δηλαδή, δεν αποβλέπει στο να συναγάγει την τρέλα ενός µυθοπλαστικού χαρακτήρα βάσει µιας συµπτωµατολογίας, όπως, λόγου χάριν, πράττει ο ψυχίατρος ηµήτριος Κουρέτας στο βιβλίο του Αι ψυχώσεις εις την λογοτεχνίαν. Αρχαία ελληνικά δράµατα (Τυπογραφείο Ιωάν. και Αριστ. Παπανικολάου, Αθήναι 1930), ο οποίος σκιαγραφεί την παθολογία των τραγικών ηρώων βάσει της «κλινικής εικόνας» που αυτοί παρουσιάζουν. ούτε αποσκοπεί στο να συνθέσει µια κοινωνική ιστορία της τρέλας, χρησιµοποιώντας τα λογοτεχνικά κείµενα ως µαρτυρίες για τις αντιλήψεις και τις πρακτικές µιας ορισµένης εποχής. Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας, ως «τρέλα» θα εννοήσουµε τη ριζική ετερότητα που αποδίδεται στην αντίληψη και τη συµπεριφορά ενός ατόµου ανάλογα µε τα δεσπόζοντα πρότυπα περί κανονικότητας σε µια κοινωνία και, αντίστοιχα, ως «τρελό» θα θεωρήσουµε τον µυθοπλαστικό χαρακτήρα που περιγράφεται ως τέτοιος είτε από την ενδοδιηγητική κοινότητα είτε από τον ίδιο τον αφηγητή. Το ζητούµενο δεν είναι λοιπόν να λύσουµε το γόρδιο δεσµό του ορισµού της ψυχικής νόσου, αλλά να καταδείξουµε ότι η έννοια της τρέλας ως «φάσµατος» που στοιχειώνει το ανθρώπινο φαντασιακό δεν είναι πάγια και διαχρονική, αλλά επικαθορίζεται από τις αντιλήψεις τις οποίες αποτυπώνουν οι εκάστοτε λόγοι (discourses) της ιατρικής, της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας, δεδοµένου ότι αυτός που ενδεχοµένως θεωρείται τρελός σε µια εποχή µπορεί κάλλιστα να θεωρείται λογικός σε µιαν άλλη. Θα µπορούσαµε, µάλιστα, να πούµε ότι στην εποχή µας ο όρος τρέλα δεν υφίσταται παρά µόνο 12 Βλ. ενδεικτικά: R. D. Laing, The Politics of Experience, Pantheon, Νέα Υόρκη Thomas Scheff, Being Mentally Ill: A Sociological Theory, Aldine, Σικάγο Erving Goffman, Asylums, Doubleday-Anchor, Νέα Υόρκη 1961 (ελληνική έκδοση: Erving Goffman, Άσυλα. οκίµια για την κοινωνική κατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίµων, µτφρ. Ξενοφών Κοµνηνός, Ευρύαλος, Αθήνα 1994). 9

10 ως φαντασιακή κατασκευή ή ως σχήµα λόγου για να ορίσει αυτό που είναι ανεπίδεκτο ορισµού, καθότι στο τρέχον λεξιλόγιο της επιστήµης που σήµερα είναι ο δεσπόζων λόγος η ψυχική ασθένεια έχει διασπαστεί σε κατηγορίες συνδρόµων, διαταραχών, ψυχώσεων, νευρώσεων κτλ. Η αλµατώδης πρόοδος της ιατρικής στη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα «έσβησε» από το µητρώο της τρέλας διάφορες εκδοχές της που πλέον αντιµετωπίζονται ως σαφώς προσδιορισµένα οργανικά προβλήµατα (νόσος Αλτσχάιµερ, επιληψία κτλ.), άρα ως εξηγήσιµη συµπεριφορά, η οποία διαφεύγει την απόλυτη γι αυτό και τροµακτική ασάφεια της ψυχικής ασθένειας. Ενώ όµως στην εξέλιξη της ιατρικής οι εξηγήσεις της τρέλας διαδέχονται η µία την άλλη, στοχεύοντας σε µοντέλα επαληθεύσιµα και ολοένα πιο ορθολογικά, στη λογοτεχνία, αντιθέτως, οι εικόνες της τρέλας (της ένθεης µανίας, της προφητικής τρέλας, της Πτώσης, της ποιητικής έµπνευσης κτλ.) διατηρούνται, ανακυκλώνονται και εµπλουτίζονται. το ενδιαφέρον εν προκειµένω είναι να δούµε από τι υλικά είναι φτιαγµένες οι εικόνες αυτές, πώς σχετίζονται µε την εποχή τους και πώς «φωτίζουν» την ιδιαίτερη άποψη του συγγραφέα για τον κόσµο. ύο βασικά ζητήµατα εποµένως που διατρέχουν την προβληµατική αυτής της εργασίας είναι τα εξής: πρώτον, πώς συγκροτείται η λογοτεχνική τρέλα και, δεύτερον, πώς λειτουργεί. Ως προς το πρώτο ζήτηµα, οφείλουµε να κάνουµε έναν διαχωρισµό όσο αυτονόητος και αν είναι αυτός ανάµεσα στην κλινική εικόνα της «τρέλας» και στη λογοτεχνική αναπαράστασή της. Αυτό που ονοµάζουµε τρέλα, ψυχική ασθένεια ή ψυχική διαταραχή υφίσταται αφενός ως «πάθος», δηλαδή ως εσωτερική, βιωµένη κατάσταση για τον ίδιο τον πάσχοντα, και αφετέρου ως λόγος περί τρέλας, δηλαδή ως εξωτερική, «αντικειµενική» περιγραφή σε ιατρικά, φιλοσοφικά ή θρησκευτικά κείµενα. Ανάλογα µε την εποχή, όπως είπαµε, τα ονόµατα της τρέλας αλλάζουν, το µεταφυσικό της καθεστώς υποχωρεί ή ενισχύεται, η εντοπισµένη αιτιολογία της παλινδροµεί µεταξύ σώµατος και ψυχής, αλλά το «µεγάλο άγνωστο» παραµένει, καθώς, πέρα από τις κατηγοριοποιήσεις και τα ονοµατισµένα σύνδροµα, ο χαρακτηρισµός της τρέλας περιγράφει αυτό που ξεπερνά τη γνώση και την εµπειρία και κατοικεί στη θολή σφαίρα του φαντασιακού. Η εµπειρία της τρέλας µένει για µας ασύλληπτη αυτό που µπορούµε να συλλάβουµε είναι οι αναπαραστάσεις της. Η διαφορά του λογοτεχνικού τρελού από τον πραγµατικό τρελό έγκειται στο γεγονός ότι ο πρώτος παραπέµπει στον δεύτερο, όπως η περιγραφή ενός δέντρου παραπέµπει µεν σε ένα πραγµατικό δέντρο, αλλά δεν ταυτίζεται µε αυτό. Ο λογοτεχνικός τρελός είναι µια ρηµατική κατασκευή, που περιλαµβάνει έναν αισθητικό και έναν ιδεολογικό προσανατολισµό, και, ως τέτοια, παραπέµπει πολύ περισσότερο σε ένα δίκτυο αναγνωρίσιµων λογοτεχνικών εικόνων. Επιπλέον, σε αντίθεση µε την πραγµατική ψυχική διαταραχή, η µυθοπλαστική τρέλα ανήκει σε ένα «σύστηµα», εποµένως είναι φορτισµένη µε 10

11 νόηµα και σκοπό, καθώς επιτελεί µια συγκεκριµένη λειτουργία µέσα στο κείµενο στο οποίο εντάσσεται. Η λογοτεχνική τρέλα αντλεί λοιπόν από µια παρακαταθήκη πολιτισµικών αναφορών και διαµορφώνεται σύµφωνα µε τους ιδιαίτερους εκφραστικούς τρόπους µιας εποχής και την ιδιαίτερη σχεδιαστική πρόθεση ενός συγγραφέα. Η λογοτεχνία, όπως και οι άλλες τέχνες, δηµιουργεί τις δικές της εικόνες, µε τις οποίες και τροφοδοτεί το εσωτερικό της δίκτυο, συµβολοποιώντας διάφορες εκδοχές µιας εκκεντρικής ή αποκλίνουσας συµπεριφοράς. Από τις πλέον χαρακτηριστικές εικόνες που κυκλοφορούν στο δίκτυο αυτό είναι η προφητική τρέλα, όπως προσωποποιείται στην Κασσάνδρα της Ορέστειας, η «αποκαλυπτική» τρέλα που φανερώνει τις πλάνες της λογικής, όπως τη συναντούµε στον τραγικό Βασιλιά Ληρ του Σαίξπηρ και στο σατιρικό Μωρίας Εγκώµιον του Έρασµου, ή η ερωτική τρέλα µε την οποία έχει ταυτιστεί η παθητική Οφηλία στον Άµλετ, εικόνες που αναβιώνουν παραλλαγµένες σε κείµενα της νεοελληνικής πεζογραφίας όπως «Ο τρελός µε τα κουδούνια» (1954) και το Χαµένο νησί (1941) του Μ. Καραγάτση, και το «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας» (1884) του Γ. Μ. Βιζυηνού, αντίστοιχα. Το γεγονός ότι οι συγγραφείς δηµιιουργούν ως επί το πλείστον τους τρελούς των ιστοριών τους αντλώντας από µια τέτοια κοινή δεξαµενή δεν σηµαίνει απαραίτητα ότι η αναπαράσταση της τρέλας είναι στερεοτυπική, δεδοµένου ότι ο τρόπος µε τον οποίο χειρίζεται ο συγγραφέας το υλικό του µπορεί να επιβεβαιώνει, αλλά µπορεί και να ανατρέπει τις κρατούσες αντιλήψεις. Σύµφωνα µε τον Sander L. Gilman, όλα τα δοµηµένα συστήµατα αναπαράστασης (από τη διαφήµιση µέχρι τις εικονογραφήσεις ιατρικών βιβλίων και από τα λαϊκά µυθιστορήµατα µέχρι το κλασικό δράµα) απαρτίζονται από ζεύγη αντιθετικών σηµαινόντων. Τα πιο περίπλοκα κείµενα, όπως είναι αυτά της λογοτεχνίας, παρουσιάζουν πιο περίπλοκες αναπαραστάσεις της ετερότητας, πιθανότατα επειδή συνειδητά συγκροτούν µια µυθοπλαστική εκδοχή του κόσµου. Βέβαια, πίσω από τον «αρραγή» κόσµο του κειµένου, που εκ των πραγµάτων παρουσιάζει µια κλειστή και ακέραια πραγµατικότητα, λανθάνει ένα υποκείµενο (subtext) αλληλένδετων αντιλήψεων, που µας δίνει σηµαντικές πληροφορίες για την ιδεολογία της κουλτούρας από την προέκυψαν τα κείµενα αυτά και στην οποία εν τέλει απευθύνονται 13. Σχολιάζοντας τις εικαστικές αναπαραστάσεις της ψυχικής διαταραχής από το Μεσαίωνα ώς τα τέλη του 19ου αιώνα, ο Gilman παρατηρεί ότι η «δόµηση» (structuring) της τρέλας ανέκαθεν λειτουργούσε κατά τρόπο διττό, καθότι πραγµατεύεται την «πραγµατική» ψυχική ασθένεια εντός συγκεκριµένων ιστορικών συµφραζοµένων, ενώ παράλληλα δηµιουργεί κατηγορίες που διαθέτουν πολιτικό και ιδεολογικό βάρος Sander L. Gilman, Difference and Pathology. Stereotypes of Sexuality, Race, and Madness, Cornell University Press, Νέα Υόρκη 1985, σσ Sander Gilman, Seeing the Insane, University of Nebraska Press, Lincoln και Λονδίνο , σ

12 Έτσι, περνάµε στο δεύτερο ζήτηµα που θέσαµε στην αρχή, πώς λειτουργεί, δηλαδή, η τρέλα εντός των λογοτεχνικών συµφραζοµένων της. Το γεγονός ότι η τρέλα συνιστά µια ριζική ετερότητα επιτρέπει στον φορέα της να γίνει ένας Άλλος, «µη-κανονικός», επί του οποίου προβάλλονται διάφορες «εκ-κεντρικές» ιδιότητες, που είτε τον εξιδανικεύουν, αποδίδοντάς του ανώτερες δυνάµεις, είτε τον περιθωριοποιούν, υποβιβάζοντάς τον στο επίπεδο του αρρώστου ή του παρία. Μια χαρακτηριστική εικόνα του τρελού είναι αυτή που τον εξισώνει µε τον άγριο, µε τον οποίο, άλλωστε, µοιράζεται ορισµένες κοινές ιδιότητες: και οι δύο βρίσκονται εκτός ανθρώπινης κοινωνίας, και οι δύο ταυτίζονται µε το δαιµονικό ή το ζωώδες, και οι δύο εκφράζουν την παντοδυναµία του ενστίκτου (ο τρελός δεν υπακούει στη λογική, ο άγριος δεν υπακούει στις κοινωνικές συµβάσεις), γεγονός που µπορεί να αποτιµάται θετικά (ως απελευθέρωση) ή αρνητικά (ως ακοινωνησία). Αυτό που ενδιαφέρει είναι η ένταση που δηµιουργείται ανάµεσα σε αυτόν και στην οµάδα. Το «άγχος» που προκαλεί η απόσταση ανάµεσα στον παρατηρητή και τον παρατηρούµενο συχνά οδηγεί στη δηµιουργία «πολικών» µοντέλων αναπαράστασης, που στόχος τους είναι να διασφαλίζουν την κεντρική θέση του εκάστοτε µοντέλου που εκπροσωπεί τις επιταγές της κανονικότητας. Όταν κάνουµε λόγο για «ετερότητα», υπονοείται πάντοτε µια διαδικασία σύγκρισης, κατά την οποία ο πόλος της τρέλας αξιολογείται είτε θετικά είτε αρνητικά: ο τρελός µπορεί να είναι το αθώο παιδί ή το κυνηγηµένο ζώο που καταδεικνύει την αγριότητα της αστικής ζούγκλας, όπως συµβαίνει στο διήγηµα του Μιχαήλ Μητσάκη «Παράφρων» (1889) ή µπορεί να είναι ο επίφοβος τρελός, που ζει αποµονωµένος από τον κόσµο, έχοντας παραβιάσει ένα βασικό κοινωνικό ταµπού, αυτό της νεκροφιλίας, όπως συµβαίνει στον «Τρελό µε τους κόκκινους κρίνους» (1903, 1926) του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Κατά συνέπεια, η αναπαράσταση της τρέλας δεν µπορεί να έχει ουδέτερο φορτίο, καθότι το κείµενο είναι πάντοτε διαποτισµένο από µια ιδεολογία, µια θέση: η τρέλα ενδέχεται να λειτουργεί ως κοινωνικό σχόλιο (όταν το άτοµο έρχεται αντιµέτωπο µε την υφιστάµενη τάξη) αλλά και ως ένα σχόλιο για τον ίδιο τον εαυτό. η ψυχική ασθένεια είναι µια ξένη οντότητα που απειλεί να «διαρρήξει» την ταυτότητα του ατόµου, αναδεικνύοντας ένα βαθύ χάσµα στο εσωτερικό του «κανονικού» ανθρώπου, καθώς και την αδυναµία της γλώσσας και της λογικής να ελέγξουν το µάγµα της ανθρώπινης συνείδησης. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, η τρέλα ως ετερότητα εκθέτει ανάγλυφο το ζήτηµα της υπαρξιακής γνησιότητας: ποιος είναι ο γνήσιος εαυτός; το εξώτερο στρώµα συνείδησης µε το οποίο συλλαµβάνω τον κόσµο και ανταποκρίνοµαι σε αυτόν ή ένας βαθύτερος πυρήνας που προκαλεί δέος µε τη βιαιότητα και τη µη προβλεψιµότητα των εκδηλώσεών του; Οι συµβολοποιηµένες αναπαραστάσεις της τρέλας συµπυκνώνουν τη σαγήνη που ασκεί το ανοίκειο στοιχείο που κατοικεί εντός µας οι ανεξέλεγκτες διεργασίες της ψυχικής και διανοητικής µας ζωής. Όπως επισηµαίνει η Lillian Feder, 12

13 Ο τρόπος µε τον οποίο η λογοτεχνία πραγµατεύεται την τρέλα αντανακλά την αµφιθυµία που τρέφει ο κόσµος απέναντι στην ανθρώπινη διάνοια. η τρέλα, ακόµη και στις πλέον ιδιόµορφες εκφάνσεις της, παραµένει οικεία, καθώς παρουσιάζει κατά τρόπο γοητευτικό όσο και τροµακτικό τις δοµές του ονείρου και της φαντασίας, των παράλογων φόβων και των παράξενων επιθυµιών που συνήθως αγνοεί ο συνειδητός εαυτός. Στη λογοτεχνία, όπως και στην καθηµερινή ζωή, η τρέλα συνιστά αφενός τη διαρκή άµορφη απειλή που λανθάνει εντός µας και αφετέρου το απόλυτο άγνωστο που ενυπάρχει στους συνανθρώπους µας. 15 Συνεπώς, η λογοτεχνική αναπαράσταση της τρέλας ανήκει, όπως επιδιώκουµε να δείξουµε, στο πολυπληθές σύµπαν της ετερότητας, εκεί όπου κατοικούν µεταξύ άλλων οι διάφορες εκδοχές της ασθένειας, της φυλετικής ή φυλικής διαφοράς κτλ. Ωστόσο, ενώ η νόσος εν γένει είναι «η νυχτερινή ζώνη της ζωής, µια δεύτερη, πιο δυσβάστακτη υπηκοότητα», την οποία αργά ή γρήγορα καλούµαστε όλοι να υιοθετήσουµε, σύµφωνα µε τη διατύπωση της Susan Sontag 16, η ψυχική διαταραχή ανήκει σε µια ακόµη πιο µακρινή όχθη, µε την οποία όλοι περιστασιακά ερωτοτροπούµε όταν βρισκόµαστε σε κατάσταση µέθης, ονείρου ή ερωτικής παραφοράς, όµως προτιµάµε να τη διατηρούµε στο επίπεδο της µεταφοράς, καθότι η σκοτεινή της φύση προκαλεί τον φόβο, ταυτιζόµενη µε την απώλεια της συνείδησης και του εαυτού. η ρήξη µε τον λόγο (ως λογική και ως οµιλία), συνεπάγεται την αποχή από την (επι)κοινωνία, άρα ένα συµβολικό θάνατο. Η Ιστορία της τρέλας του Michel Foucault και η σχετική κριτική ιερευνώντας τον λόγο περί τρέλας, δεν µπορεί κανείς να µην αναφερθεί στην Ιστορία της τρέλας του Michel Foucault 17, δεδοµένου ότι η ριζοσπαστική οπτική του βιβλίου αυτού στάθηκε ορόσηµο όχι µόνο για την ιστοριογραφία της ψυχιατρικής, αλλά και γενικότερα για την ανάγνωση της τρέλας στις λεγόµενες ανθρωπιστικές επιστήµες. Στο σχήµα που καταρτίζει ο Foucault, η ιστορία της τρέλας χωρίζεται σε δύο περιόδους: στην πρώτη, από την αρχαιότητα ώς την Αναγέννηση, η τρέλα κυκλοφορεί ελεύθερη ανάµεσα στους «κανονικούς» ανθρώπους, διατηρώντας το µυστήριο µιας ανεξέλεγκτης δύναµης. σε µια δεύτερη φάση, όµως, από τον 17ο αιώνα και µετά, αρχίζει η ρήξη της µε τη λογική, γεγονός που σε φιλοσοφικό επίπεδο σηµατοδοτείται από τη διατύπωση του καρτεσιανού cogito (Discours de la méthode, 1637) και σε πολιτικό επίπεδο από το βασιλικό διάταγµα του 1656, 15 Lillian Feder, Madness in Literature, Princeton University Press, Princeton - New Jersey 1980, σ Susan Sontag, Η νόσος ως µεταφορά Το AIDS και οι µεταφορές του, µτφρ. Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος και Στέφανος Ροζάνης, Ύψιλον, Αθήνα 1993, σ Michel Foucault, Histoire de la folie à l âge classique, Plon, Παρίσι 1961 και Gallimard, Παρίσι (ελληνική έκδοση: Η ιστορία της τρέλας, µτφρ. Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου, Ηριδανός, Αθήνα 1976). 13

14 που όριζε την ίδρυση του πρώτου Γενικού Νοσοκοµείου στο Παρίσι για την περίθαλψη των κάθε λογής περιπλανώµενων «παριών» (µικροκακοποιών, απόρων, ανέργων, τρελών, ατόµων «αµφιβόλου ηθικής» κτλ.), εγκαινιάζοντας έτσι τον «µεγάλο εγκλεισµό» της τρέλας. Ο Foucault υποστηρίζει ότι η «τιµωρία» της τρέλας συνεχίστηκε ακόµη και στην εποχή της ανθρωπιστικής αναµόρφωσης του ασύλου στα τέλη του 18ου αιώνα, στην οποία πρωτοστάτησαν ο γιατρός Philippe Pinel στη Γαλλία και ο κουάκερος έµπορος τσαγιού William Tuke στην Αγγλία. Το βασικό επιχείρηµα του Foucault ήταν πως τα σωµατικά βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονταν ώς τότε οι τρελοί αντικαταστάθηκαν από άλλα, πιο δόλια µέσα καταναγκασµού, όπως η υποβολή του αισθήµατος της ενοχής και η επιβολή µιας «ηθικής» διόρθωσης. Συµπερασµατικά, θα λέγαµε ότι η κεντρική ιδέα που διατρέχει το βιβλίο του Foucault είναι πως η τρέλα αποτελεί θύµα του κυρίαρχου ιατρικού, φιλοσοφικού και πολιτικού Λόγου, που την έχει καταδικάσει επί αιώνες στη σιωπή, καταπιέζοντας την εντελώς ιδιαίτερη, δηµιουργική της αλήθεια. εν υπάρχει αµφιβολία ότι µέσα από το σχήµα του Foucault η τρέλα αναδύεται θυµατοποιηµένη, τείνοντας συχνά προς µια εξιδανίκευση, που, όπως παρατηρεί µε κάποια οξύτητα η Lillian Feder, ταυτίζει «τον καταναγκασµό (compulsion) µε την ελευθερία, την αναρχία µε την αλήθεια, την οδύνη µε την έκσταση» 18. Από αυτήν την άποψη, ισχυρή στάθηκε η επίδραση που άσκησε ο Foucault στο κίνηµα της αντιψυχιατρικής και στους βασικούς εκφραστές της, όπως οι Thomas Szasz, David Cooper, R. D. Laing, Franco Basaglia κ.ά. Όπως, µάλιστα, επισηµαίνει ο Robert Castel, η υποδοχή της Ιστορίας της τρέλας έγινε σε δύο φάσεις: η πρώτη περίοδος στη δεκαετία του 1960, περιλαµβάνει µια «ακαδηµαϊκή ανάγνωση», δηλαδή τη διερεύνηση των ισχυρισµών του συγγραφέα µε βάση τα επιστηµονικά κριτήρια ενός γνωστικού κλάδου. η δεύτερη περίοδος αρχίζει το Μάη του 68, οπότε το βιβλίο του Foucault γίνεται πρότυπο για την αµφισβήτηση κάθε «καταπιεστικού θεσµού» (άσυλα, φυλακές, εργοστάσια, σχολεία κτλ.) και αντίστοιχα η τρέλα γίνεται παράδειγµα (paradigm) για την υποκειµενικότητα που απελευθερώνεται από τους περιορισµούς της κοινωνικής προσαρµογής, ένας πυρήνας αυθεντικότητας που πρέπει να διατηρηθεί ή να ανακαλυφθεί εκ νέου χωρίς παραχωρήσεις απέναντι στην καθεστηκυία τάξη 19. Ενδεικτική, µάλιστα, της συνεχιζόµενης απήχησης του σχήµατος του Foucault, που υποστηρίζει ότι η µακρόχρονη σιωπή της τρέλας οφείλεται στην καταπίεση που έχει υποστεί από τους εκάστοτε φορείς του Λόγου, είναι η µεταλαµπάδευσή του στη φεµινιστική κριτική, η οποία ερµηνεύει τη γυναικεία τρέλα ως αποτέλεσµα κοινωνικής καταπίεσης και ταυτόχρονα ως έκφραση µιας προσωπικής αλήθειας Lillian Feder, Madness in Literature, ό.π., σ Robert Castel, «The two readings of Histoire de la Folie», στο Arthur Still και Irving Velody (επιµ.), Rewriting the History of Madness, Routledge, Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1992, σσ Βλ. το βιβλίο των Sandra Gilbert και Susan Gubar, The Madwoman in the Attic: The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination, New Haven, 1989, καθώς και τη µελέτη της Elaine 14

15 Όπως ήταν επόµενο, ο ριζοσπαστικός και εν πολλοίς πολεµικός χαρακτήρας του βιβλίου προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, από τις τάξεις των φιλοσόφων, των κοινωνιολόγων, των ιστορικών και των ψυχιάτρων 21. Ο Jacques Derrida, καταρχήν, επιρρίπτει στον Foucault ότι παρανέγνωσε το καρτεσιανό cogito ως πλήρη ρήξη της τρέλας µε τη λογική. Σύµφωνα µε τη δική του ερµηνεία, η τρέλα, στο συλλογισµό αυτό, δεν παρουσιάζεται παρά ως µία από τις περιπτώσεις αισθητηριακής αυταπάτης, ανάλογη µε αυτήν του ονείρου. Επιπλέον, ως προς το φιλόδοξο εγχείρηµα του Foucault να καταγράψει την «αρχαιολογία της σιωπής» της τρέλας δηλαδή να αποδώσει την εµπειρία της τρέλας την εποχή που αυτή κυκλοφορούσε ακόµη ελεύθερη, πριν από την απόλυτη επικράτηση του Λόγου ο Derrida υποστηρίζει ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατον: δεν µπορεί κανείς να περιγράψει οτιδήποτε χωρίς να καταφύγει στη συνεκτική «τάξη του λόγου». η σιωπή της τρέλας δεν διατυπώνεται εποµένως στην Ιστορία της τρέλας, παρά µόνο καθίσταται µεταφορικά παρούσα µέσα από το «πάθος» που αποπνέει το βιβλίο του Foucault 22. Η επίθεση του Foucault κατά της σύγχρονης ψυχιατρικής αφορούσε κυρίως την ανάδυση της «ιατρικής µορφής» («le personnage medical») στη διάρκεια του 18ου αιώνα, δηλαδή ενός ατόµου το οποίο ασκεί το ιατρικό επάγγελµα και στηρίζει την εξουσία του στο γεγονός ότι συνδυάζει τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου θετικού επιστήµονα και τις υπερφυσικές δυνάµεις του αρχαίου µάγου-θεραπευτή. Η σχέση µεταξύ γιατρού και τρελού περιγράφεται µε όρους εξουσιαστή και εξουσιαζοµένου, ενώ το µέσο διατήρησης αυτού του συσχετισµού δυνάµεων δεν είναι πλέον η βία, αλλά η καλλιεργούµενη απόσταση µεταξύ των δύο. Η έκφραση που χρησιµοποιεί ο θεωρητικός της ψυχιατρικής και κλινικός ψυχίατρος Henri Ey για να χαρακτηρίσει την αρνητική αυτή στάση του Foucault είναι «psychiatricide», δηλαδή «ψυχιατροκτονία», λόγω της τάσης του να υποβαθµίσει την ανθρωπιστική πλευρά του εγχειρήµατος του Pinel και να υπεραπλουστεύσει το φιλοσοφικό του σύστηµα σε απλή ηθικολογία. Μάλιστα, αν οι ιστορικοί καταλογίζουν στον Foucault έλλειµµα «επιστηµονικότητας», οι ψυχίατροι τού καταµαρτυρούν ανευθυνότητα, µε την έννοια ότι η καταπιεσµένη τρέλα, έτσι όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο του, δεν είναι παρά µια γοητευτική, λογοτεχνική κατασκευή, που όµως καµία σχέση δεν έχει µε την πραγµατικότητα και µε την οδύνη των πραγµατικών ασθενών. επιπλέον υποστηρίζουν ότι ο Foucault, ως µη ψυχίατρος, δεν είχε συναίσθηση ότι ο µέσος ψυχασθενής του ασύλου µακράν απέχει του Showalter, The Female Malady: Women, Madness and the English Culture: , Virago Press, Λονδίνο Για µια επιλεκτική επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, βλ. το άρθρο του Marc Erickson, «Michel Foucault s Madness and Civilization. A selective bibliography with critical notations», στο Rewriting the History of Madness, ό.π., σσ Jacques Derrida, «Cogito et Histoire de la folie» (α δηµοσίευση στο La revue de métaphysique et du morale, 3-4, 1964, και β δηµοσίευση στο L Écriture et la Différence, Seuil, Παρίσι 1967). Για την κριτική του Derrida καθώς και για την απάντηση του Foucault σε αυτήν, βλ. Michel Foucault και Jacques Derrida, Τρέλα και Φιλοσοφία, µτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Ολκός, σειρά «Μικρή Άρκτος», Αθήνα

16 έγκλειστου Artaud ή του van Gogh δεν έχουν όλοι οι τρελοί να κοινωνήσουν ένα «υπερβατικό» µήνυµα ή µια µυστική αλήθεια 23. Οι ιστορικοί και οι κοινωνιολόγοι, τέλος, στάθηκαν πιο αυστηροί µαζί του, κατηγορώντας τον για µια «ροµαντική ρητορική» που συγκαλύπτει τη σοβαρή έλλειψη επιστηµονικής τεκµηρίωσης για τους «καταγγελτικούς» ισχυρισµούς του. Ο H. Midelfort, συγκεκριµένα, στο άρθρο του «Madness and civilization in early modern Europe: a reappraisal of Michel Foucault» 24, επικαλούµενος ιστορικές πηγές, αµφισβητεί τέσσερα βασικά επιχειρήµατα της συλλογιστικής του Foucault: α) ότι η αποµόνωση των λεπρών στο Μεσαίωνα αντιστοιχεί στην αποµόνωση των τρελών στη νεότερη εποχή, β) ότι οι τρελοί την περίοδο του Μεσαίωνα ζούσαν την ανέµελη ζωή του πλάνητα, γ) ότι η εποχή του «µεγάλου εγκλεισµού» σηµατοδότησε την καταστροφή αυτού του τρόπου ζωής και δ) ότι η «ψυχική ασθένεια» υπήρξε µια εφεύρεση των ανθρωπιστών-προπατόρων της σύγχρονης ψυχιατρικής William Tuke και Philippe Pinel. Στην ίδια γραµµή αµφισβήτησης της εγκυρότητας της Ιστορίας της τρέλας του Foucault τάχθηκαν και άλλοι ιστορικοί, όπως ο Klaus Doerner 25 και ο Roy Porter 26, υπογραµµίζοντας ότι ο συγγραφέας παρέβλεψε σηµαντικές διαφορές στις πολιτικοοικονοµικοκοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στις διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του θεσµού του ασύλου, προκειµένου να στηρίξει το µανιχαϊστικό του σχήµα περί «µεγάλου εγκλεισµού». Εντούτοις, είναι βέβαιο ότι η ανάγνωση της φουκωικής Ιστορίας της τρέλας ως «καθαρόαιµου» ιστορικού εγχειρίδιου αδικεί το βιβλίο κατάφωρα. Σαράντα περίπου χρόνια µετά την πρώτη του έκδοση, η γραφή του Foucault και το «πάθος» της κατά τον χαρακτηρισµό του Derrida να «ανασύρει» τη χαµένη γλώσσα και εµπειρία της τρέλας από ένα παρελθόν σιωπής εξακολουθεί να γοητεύει τον αναγνώστη, καθώς µέσα από αυτήν την αφήγηση βλέπει «δραµατοποιηµένη» την αντιπαράθεση µεταξύ τρέλας και λογικής µε όρους πολιτικούς και την εξέλιξη της σύγχρονης ψυχιατρικής όχι ως οµαλή πρόοδο, βασισµένη σε έναν ανώδυνο και «αυτοβελτιωνόµενο» ορθολογισµό, αλλά ως διαρκή προσπάθεια της επιστηµονικής σκέψης, µε τις δικές της εσωτερικές αντιφάσεις και ασυνέχειες, να εντοπίσει και να θεραπεύσει την εστία της ψυχικής νόσου ανατρέχοντας τόσο σε επαληθεύσιµα κριτήρια όσο και σε κατάλοιπα της αρχαίας ιατρικής παράδοσης, όπως η ιπποκρατική θεωρία των χυµών, ή σε ψευδοεπιστηµονικά ιδεολογήµατα, όπως η φρενολογία του Gall ή η θεωρία περί εκφυλισµού του Morel. Στις αρετές αυτού του βιβλίου επίσης, εκτός από τη συνθετική 23 Βλ. Elisabeth Roudinesco, «Lectures de l Histoire de la Folie ( )» στο Penser la Folie. Essais sur Michel Foucault (επιµ. Elisabeth Roudinesco), Galilée, Παρίσι 1992, σ H. C. E. Midelfort, «Madness and civilization in early modern Europe: a reappraisal of Michel Foucault», στο: B. C. Malament (επιµ.), After the Reformation. Essays in honour of J. H. Hexter, Manchester University Press, Manchester 1980, σσ Klaus Doerner, Madness and the Bourgeoisie. A social history of insanity and psychiatry, µτφρ. από τα γερµανικά Joachim Neugroschel και Jean Steinberg, Basil Blackwell, Οξδφόρδη Roy Porter, «Foucault s great confinement», Rewriting the History of Madness, ό.π., σσ

17 προοπτική του, που συνδυάζει µε εντυπωσιακό τρόπο την κοινωνιολογία, τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία µε την ιστορία και την ιστορία την ψυχιατρικής, συγκαταλέγεται και το γεγονός ότι θέτει διαχρονικά αλλά πάντοτε γόνιµα ερωτήµατα, όπως είναι η σχέση µεταξύ δηµιουργικότητας και τρέλας, η σχέση µεταξύ τρέλας και ενοχής, καθώς και η µετάθεση της ενοχής από τον τρελό στην ίδια την κοινωνία τη σηµερινή εποχή, που προσπαθεί να κατανοήσει από «µειονεκτική» θέση το «παραλήρηµα» συγγραφέων όπως ο Nietzsche ή ο Artaud. Το χρονικό πλαίσιο Όπως ήδη αναφέρθηκε, η µέθοδος που θα ακολουθήσουµε κατά τη διερεύνηση ορισµένων όψεων της τρέλας σε κείµενα της νεοελληνικής πεζογραφίας δεν είναι ακραιφνώς εξελικτική, ωστόσο, χρειάζεται να δούµε σε αδρές γραµµές ποια είναι τα δεδοµένα της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο υπό εξέταση διάστηµα, καθότι η επιλογή και η διαµόρφωση µιας συγκεκριµένης λογοτεχνικής εικόνας σχετίζονται αναπόφευκτα µε τη χρονική στιγµή. Το χρονικό πλαίσιο που επιλέξαµε καλύπτει κατά προσέγγιση µια περίοδο εκατό χρόνων, µε τα κείµενα να κατανέµονται περίπου ισόποσα µεταξύ 19ου και 20ού αιώνα. Το αρχαιότερο χρονικά κείµενο είναι η «Εκδροµή εις Πόρον» (1863) του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή και το νεότερο ο «Κοµµωτής κυριών» (1973) του Γιάννη Σκαρίµπα. Σχηµατικά, στο διάστηµα αυτό, η νεοελληνική πεζογραφία περνά από τον απόηχο του ροµαντισµού στην ανάδυση και την εδραίωση της ηθογραφίας, επαρχιακής και αστικής. γνωρίζει το σύντοµο µεσουράνηµα του αισθητισµού στο γύρισµα του αιώνα, καθώς και τις σοσιαλιστικές αναζητήσεις κοινωνικά στρατευµένων συγγραφέων. περνά από τη «χαµηλόφωνη» περίοδο του µεσοπολέµου, για να φτάσει στο άλλο άκρο τού υπό εξέταση φάσµατος, όπου βρίσκουµε την «πολύτροπη» γενιά του τριάντα πολύτροπη, µε την έννοια της δυσκολίας που λανθάνει στον ορισµό της, καθώς και µε την έννοια της αµφισβητούµενης οµοιογένειας των εκπροσώπων της. Αν δεχτούµε την άποψη που τοποθετεί την άνθηση του ελληνικού ροµαντισµού στο διάστηµα µεταξύ 1830 και 1880, µπορούµε εύλογα να συµπεράνουµε ότι τα κείµενα που έχουν γραφτεί κοντά σε αυτά τα χρονικά όρια, όπως η «Εκδροµή εις Πόρον» (1863) του Α. Ρ. Ραγκαβή και το «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας» (1884) του Γ. Μ. Βιζυηνού, θα περιέχουν κοινούς τόπους της ροµαντικής λογοτεχνικής και ιατρικής παράδοσης. λόγου χάριν, ότι τα ισχυρά πάθη, όπως ο ανανταπόδοτος έρωτας, οδηγούν το άτοµο σε ακραίες και πιθανόν αµετάκλητες καταστάσεις, όπως η τρέλα ή ο θάνατος. ότι οι «ευαίσθητες ψυχές» είναι πιο επιρρεπείς σε τέτοιου είδους ψυχικούς κλονισµούς. ότι η εσωτερική, ψυχική ταραχή του τρελού «επικοινωνεί» µε το εξωτερικό τοπίο, µε την αναταραχή µιας άγριας φύσης. Στο 17

18 ροµαντικό σύστηµα, µπορούµε να εντοπίσουµε µια «θετική» αξιολόγηση της τρέλας, µε την έννοια ότι η ψυχική διαταραχή αποσπά το άτοµο από την οµοιοµορφία της κανονικότητας, οξύνει την αντίληψη και την ευαισθησία του, καθιστώντας το έναν ευαίσθητο δέκτη του «οικουµενικού πόνου» (Weltschmerz). Με το πέρασµα στην ηθογραφία, τα αισθητικά και ιδεολογικά ζητούµενα της οποίας συνοψίζονται στην προκήρυξη του διαγωνισµού διηγήµατος της Εστίας το 1883, η πεζογραφία αναπροσαρµόζει το θεµατικό της περιεχόµενο, καθώς και τη σχέση του ήρωα µε τον κόσµο: δεν ενδιαφέρει το αλλού και το άλλοτε, αλλά το εδώ και το τώρα. δεν ενδιαφέρει πλέον η «εξαιρετική» περίπτωση, αλλά ο κανόνας, που αναδεικνύεται µέσα από την περιγραφή της καθηµερινότητας. Από αυτή τη σκοπιά, ο τρελός εντάσσεται µέσα στο πλέγµα της κανονικότητας ως «τρελός του χωριού», µια µορφή οικεία και εξηµερωµένη αν και όχι πάντα ειδυλλιακή, την οποία ο συγγραφέας επικαλείται µέσα από την οπτική της ανάµνησης, όπως συµβαίνει στο διήγηµα του Παπαδιαµάντη «Στρίγλα µάννα» (1902) και στα αυτοβιογραφικά αφηγήµατα που περιέχονται στη συλλογή του Αθ. Γκράβαλη Σπασµένες κολώνες (1930). Στην «αστική ηθογραφία», από την άλλη πλευρά, είναι πολύ πιο έντονο το ζητούµενο της αποτύπωσης των «νέων» ηθών, αυτού που η Λίζυ Τσιριµώκου ονοµάζει «έντεχνη αστική ανθρωπολογία (anthropologie urbaine), η οποία καταγράφει και αποκρυπτογραφεί τους κώδικες κοινωνικής συµπεριφοράς στα καφενεία και στα θέατρα, τους όρους συναλλαγής στο µπακάλικο ή στην αγορά, τους τρόπους βιοπορισµού και ψυχαγωγίας στην πόλη, τις σταθερές προδιαγραφές που ρυθµίζουν τον ανθρώπινο βιόκυκλο, έτσι όπως αυτές διαµορφώνονται µέσα στο αστικό πλαίσιο (σχέσεις, π.χ., των δύο φύλων, σεξουαλικές συµπεριφορές, δοµή της οικογένειας, σύστηµα διατροφής, αντιµετώπιση της ασθένειας και του θανάτου κ.ο.κ.)» 27. Σε αυτήν την περίπτωση, η τρέλα τοποθετείται σε µια κριτική απόσταση, για να εξυπηρετήσει την «αντικειµενική» απόδοση της σύγχρονης πραγµατικότητας, όπως για να καταδείξει, λόγου χάριν, το κοινωνικό πρόβληµα της περίθαλψης των περιπλανώµενων τρελών (βλ. τα διηγήµατα του Μιχαήλ Μητσάκη «Παράφρων» [1889] και του Παύλου Νιρβάνα «Ένας τρελός» [1917]) ή, σε µια πιο ψυχογραφική προσέγγιση, την αποµόνωση και την αλλοτρίωση του ατόµου µέσα στο αφιλόξενο αστικό περιβάλλον (βλ. τα διηγήµατα του Κονδυλάκη «Ο µαύρος γάτος» και «Ο πάροικός µου» [1916]). Ας µην ξεχνάµε ότι αυτό το τελευταίο µοτίβο του «υποκειµένου σε κρίση» είναι κοινό χαρακτηριστικό σε πολλά κείµενα του φανταστικού στο γύρισµα του αιώνα (π.χ. σε διηγήµατα του Edgar Allan Poe και του Guy de Maupassant), και σχετίζεται µε µια γενικευµένη ανασφάλεια του ατόµου µπροστά σε έναν κόσµο που, µετά τη βιοµηχανική επανάσταση, αλλάζει µε ραγδαίους ρυθµούς, όπως επίσης σχετίζεται και µε τον τρόµο που 18

19 προκαλεί το «µεγάλο άγνωστο» της ανθρώπινης φύσης, έτσι όπως παρουσιάζεται στις νέες επιστηµονικές και ψυχολογικές θεωρίες της εποχής, µε κορυφαία παραδείγµατα τη θεωρία της εξέλιξης του αρβίνου και τη φροϋδική θεωρία περί ασυνειδήτου. Παράλληλα, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, αναπτύσσονται νέες τάσεις στην πεζογραφία. Έτσι, από τη µία πλευρά, εκπρόσωποι του ελληνικού αισθητισµού όπως ο Πλάτων Ροδοκανάκης και ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος, επιχειρούν να να αποτινάξουν τον «ζυγό» της ηθογραφικής νόρµας και, επηρεασµένοι από τα ευρωπαϊκά ρεύµατα του «Παρακµιακού» (Décadence) και της ωραιολατρίας, επιδιώκουν µια «µεταµόρφωση» της πραγµατικότητας εν πνεύµατι τέχνης, στα βήµατα του D Annunzio και του Wilde. Στο έργο τους η τρέλα παρουσιάζεται ως προϊόν κληρονοµικότητας, αλλά και ως επίκτητο χαρακτηριστικό, λόγω της υπερβολικής εκλέπτυνσης και ενασχόλησης µε την τέχνη. Η συχνή νευροπάθεια των ηρώων τούς εξασφαλίζει την απαραίτητη αποµόνωση από τη «χυδαιότητα» του εξωτερικού, πραγµατικού κόσµου, έτσι ώστε να αφοσιωθούν απερίσπαστοι στην εσωτερική εµπειρία των αισθήσεων, των παραισθήσεων και των προσωπικών οραµάτων. Στον αντίποδα αυτής της τάσης, ωστόσο, διαµορφώνεται µια στρατευµένη πεζογραφία, που κηρύσσει την ανάγκη αλλαγών στην κοινωνία, µε πρότυπο τις σηµαντικές κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις που σηµειώνονται στην Ευρώπη την ίδια εποχή. µε αυτό το όραµα της αλλαγής, τα έργα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και του Πέτρου Πικρού παρουσιάζουν ανάγλυφα την εξαθλίωση και τα αδιέξοδα των κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων. Στο διήγηµα «Η µηχανή του τρελού» (1907) του Κώστα Παρορίτη, ενός συγγραφέα που πιστεύει ακράδαντα στην «προοδευτική» αποστολή της τέχνης, η τρέλα του ήρωα γίνεται µια αλληγορία για την επιθυµία ανάτασης ενός περιθωριακού προλετάριου. Η πεζογραφία του µεσοπολέµου διακρίνεται από µια «εσωστρέφεια», που αντικατοπτρίζει ένα γενικότερο πνεύµα απαισιοδοξίας και ηττοπάθειας που επικρατεί στον ελλαδικό χώρο, έπειτα από µια µακρά περίοδο πολεµικών συγκρούσεων (Βαλκανικοί πόλεµοι, Α παγκόσµιος πόλεµος, Μικρασιατική καταστροφή). Ο αντίκτυπος αυτής της κατάστασης στη λογοτεχνική αναπαράσταση είναι ότι κλονίζεται η καθησυχαστική «στερεότητα» του εξωτερικού κόσµου, ενώ η περιρρέουσα ατµόσφαιρα της «διάλυσης» ευνοεί µια στροφή στον εαυτό, µια βυθοµέτρηση της προσωπικής αγωνίας. Ο παράγοντας της δράσης υποχωρεί µπροστά στην ανάδειξη της «εσωτερικής ψυχικής περιπέτειας», η περιγραφή της οποίας βασίζεται στη συµβολιστική υπαινικτικότητα. Στο κλίµα αυτό, ο ήρωας στο διήγηµα του Νίκου Νικολαΐδη «Ο Σκέλεθρας» (1924) παρουσιάζει τη γκροτέσκα πλευρά µιας αλλοτριωµένης ύπαρξης. είναι ένας «άνθρωπος-ανδρείκελο», χωρίς έρµα, που 27 Λίζυ Τσιριµώκου, «Λογοτεχνία της πόλης/ Πόλεις της λογοτεχνίας. Αθήνα: », στο Εσωτερική Ταχύτητα. οκίµια για τη Λογοτεχνία, Άγρα, Αθήνα 2000, σσ

20 τρελαίνεται και αυτοκτονεί, καθώς συνειδητοποιεί την ολοένα και µεγαλύτερη αποξένωσή του από τον κόσµο που τον περιβάλλει. Περνώντας στη γενιά του τριάντα, δεν είναι εύκολο να δώσουµε µια γενικόλογη περιγραφή των χαρακτηριστικών της, λόγω των προβληµάτων ορισµού που παρουσιάζει. Σύµφωνα µε τον Mario Vitti, ο όρος «γενιά του τριάντα» περιγράφει την οµάδα λογοτεχνών και λογίων που συνεργάστηκαν στο περιοδικό Τα Nέα Γράµµατα και που µε πρωτοποριακές φιλοδοξίες απέβλεπαν στη µορφική και θεµατική ανανέωση της σύγχρονής τους λογοτεχνίας, µε βασικό άξονα το διάλογο µε τα σύγχρονα ευρωπαϊκά ρεύµατα αφενός και τον επαναπροσδιορισµό της «ιθαγένειας» αφετέρου 28. Η προβληµατική του όρου δεν έχει πάψει να απασχολεί την κριτική. ενδεικτικό είναι το αφιέρωµα του περιοδικού Το έντρο (τχ. 114, Καλοκαίρι 2001), στο οποίο είναι κοινή η διαπίστωση ότι δεν πρόκειται για µια σχολή µε ενιαίο αισθητικό και ιδεολογικό προσανατολισµό, όπως ήταν λόγου χάριν η γενιά του 80 στον 19ο αιώνα. Στο χρονικό «έκταµα» που καλύπτει αυτή η γενιά στην πεζογραφία, εντοπίζουµε ταυτόχρονα «δύο πρωτοπορίες», όπως παρατηρεί ο Παναγιώτης Μουλλάς. στην πρώτη, συγγραφείς όπως ο Θεοτοκάς, ο Μυριβήλης ή ο Καραγάτσης επιχειρούν να δώσουν µια «συµπαγή» εικόνα της σύγχρονής τους πραγµατικότητας, ενώ, στη δεύτερη, πιο πειραµατικοί πεζογράφοι, όπως η Αξιώτη, ο Πεντζίκης ή ο Σκαρίµπας, υπονοµεύουν αυτήν την ευστάθεια, πριµοδοτώντας µια «διασπασµένη», υποκειµενική αντίληψη του κόσµου 29. Αν αποµονώσουµε δύο παραδείγµατα από την παραπάνω διάκριση, θα διαπιστώσουµε ότι το θέµα της τρέλας προβάλλεται πολύ διαφορετικά στο έργο του Μ. Καραγάτση και στο έργο του Γιάννη Σκαρίµπα, αντίστοιχα. Στην περίπτωση του Καραγάτση, η τρέλα έχει µια «µυθική» διάσταση, που προϋποθέτει µια ενιαία αντίληψη του κόσµου, καθώς ο τρελός ταυτίζεται µε την απενοχοποίηση των σεξουαλικών ορµών, την ανώτερη γνώση και την εγγενή αθωότητα (βλ. τα διηγήµατα του Καραγάτση «Ο τρελός µε τα κουδούνια» και «Νυχτερινή ιστορία» και τη νουβέλα του Το χαµένο νησί). Η τρέλα επιστρατεύεται για να ασκηθεί µια κριτική στη σύγχρονη κοινωνία, προβάλλοντας ένα εναλλακτικό όσο και ουτοπικό µοντέλο ζωής. Από αυτήν τη σκοπιά, µιλώντας για συνδιαλλαγή της γενιάς του τριάντα µε τα σύγχρονα ευρωπαϊκά ρεύµατα, ο Καραγάτσης βρίσκεται πολύ κοντά στον πρωτογονισµό του D. H. Lawrence, που κηρύσσει τη φυγή από τον καταπιεστικό, δυτικό τρόπο ζωής, την επιστροφή στο φυσικό, την απελευθέρωση του ενστίκτου και την αναζήτηση του αυθεντικού εαυτού. Στον Σκαρίµπα, εντούτοις, στο Θείο τραγί (1932) αλλά και στο διήγηµα «Κοµµωτής κυριών» (1973), που αποτελεί µια συντοµευµένη εκδοχή του µυθιστορήµατός του Το σόλο 28 Mario Vitti, Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και µορφή, Ερµής, Αθήνα 1989, σσ Παν. Μουλλάς, Εισαγωγή στον τόµο Η µεσοπολεµική πεζογραφία. Από τον πρώτο ώς τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο ( ), τ. Α, Σοκόλης, Αθήνα 1993, σσ

21 του Φίγκαρω (1938), η τρέλα των ηρώων εντάσσεται σε ένα γενικότερο «σχέδιο ανατροπής» των κοινωνικών και των λογοτεχνικών συµβάσεων. Οι πειραµατισµοί του συγγραφέα σε επίπεδο µορφής, λεκτικού και αφήγησης, βρίσκουν ως πρόσχηµα τον διαταραγµένο ψυχισµό των ηρώων, ο οποίος όµως δεν «εξηγείται» από µία λανθάνουσα «εξισορροπητική» ιδεολογία, παρά µόνο υπονοµεύει αδιάκοπα, κρατώντας τον αναγνώστη σε διαρκή εγρήγορση ως προς το ερµηνευτικό σχήµα που πρέπει να ακολουθήσει προκειµένου να βρει το πολυπόθητο νόηµα της παραδοσιακής γραφής. Ο Σκαρίµπας, εποµένως, βρίσκεται πιο κοντά στις επιδιώξεις του λεγόµενου µοντέρνου µυθιστορήµατος, δεδοµένου ότι στα κείµενά του αναστοχάζεται την ίδια την πράξη της γραφής και παίρνει την ελευθερία να ανασκευάσει ό,τι µέχρι τότε θεωρούνταν απαραβίαστο και δεδοµένο σε επίπεδο θεµατολογίας, κατασκευής χαρακτήρων και αφηγηµατικής πράξης. Τα κείµενα και η µέθοδος προσέγγισης Στο corpus των λογοτεχνικών κειµένων για την τρέλα στο οποίο στηρίζεται αυτή η εργασία, εξετάζονται κείµενα που ανήκουν σε συγγραφείς του κανόνα, όπως ο Βιζυηνός ή ο Μυριβήλης, αλλά και σε συγγραφείς «περιφερειακούς», όπως ο Νικολαΐδης ή ο Γκράβαλης. Εννοείται ότι οι κατηγοριοποιήσεις που προτείνονται εδώ δεν εξαντλούν σε καµία περίπτωση το «δυναµικό» της τρέλας στην ελληνική πεζογραφία του 19ου και του 20ού αιώνα. το ζητούµενο, όπως είπαµε, δεν είναι να αποδελτιωθεί η αναπαράσταση της τρέλας σε µια διαχρονική εξελικτική προοπτική, αλλά να αναδειχθούν µε «εγκάρσιες» τοµές οι συγκλίσεις ή αποκλίσεις ορισµένων λογοτεχνικών κειµένων που αντλούν το υλικό τους από µια κοινή δεξαµενή ιδεών. Τα κείµενα που επιλέχθηκαν είναι ως επί το πλείστον διηγήµατα, µε εξαίρεση το Xαµένο νησί του Καραγάτση, που έχει τον υπότιτλο «φανταστική νουβέλα», και το κεφάλαιο από το µυθιστόρηµά του Γιούγκερµαν µε τίτλο «Μάθηµα ψυχανάλυσης προς χρήση των αστέρων του Χόλυγουντ», το οποίο µπορεί να διαβαστεί και ως αυτόνοµο επεισόδιο, δεδοµένου ότι η «υστερική» γυναίκα που πρωταγωνιστεί σε αυτό δεν εµφανίζεται σε κανένα άλλο σηµείο του µυθιστορήµατος. Ο λόγος αυτής της επιλογής είναι ότι στα διηγήµατα οι χαρακτήρες δεν εξελίσσονται όπως σε ένα µυθιστόρηµα, και έτσι ο «τύπος» της τρέλας και η λειτουργία της στο πλαίσιο της πλοκής είναι πιο άµεσα αναγνωρίσιµα, γεγονός που µας επιτρέπει να συγκρίνουµε µια πλειάδα διαφορετικών κειµένων. Όταν, µάλιστα, σε ένα κείµενο συναντούµε διαφορετικές όψεις της τρέλας, τότε εξετάζουµε την καθεµία σε διαφορετικές ενότητες, όπου κάθε νέα προσέγγιση εννοείται ότι προϋποθέτει τα ευρήµατα της προηγούµενης (π.χ. η «Εκδροµή εις Πόρον» του Ραγκαβή αναλύεται στην ενότητα που αφορά τη ροµαντική υπερευαισθησία του τρελού, επίσης στην ενότητα όπου διερευνώνται οι 21