«Παραγωγικότητα, βιοποικιλότητα και εδαφοκάλυψη, σε βοσκοτόπους της Δυτικής Λέσβου»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Πτυχιακή Εργασία «Παραγωγικότητα, βιοποικιλότητα και εδαφοκάλυψη, σε βοσκοτόπους της Δυτικής Λέσβου» Ερευνητής: Παλαβούζης Εμμανουήλ Επιβλέπων καθηγητής: Δημητρακόπουλος Παναγιώτης Συνεπίβλεψη: Κίζος Θανάσης Μυτιλήνη, Οκτώβριος

2 Ευχαριστίες Αρκετοί άνθρωποι ήταν αυτοί που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους δύο καθηγητές μου, τους κ. Δημητρακόπουλο Παναγιώτη και Κίζο Θανάση για τη καθοδήγησή τους. Επίσης η αναγνώριση φυτών δεν θα είχε γίνει χωρίς τη συμβολή του κ. Αξιώτη Μάκη και τις ατελείωτες γνώσεις του σχετικά με τα φυτά του νησιού. Θερμές ευχαριστίες στον υποψήφιο διδάκτορα Ψύλλο Γιώργο, ο οποίος και μου παρείχε όλα τα δεδομένα για την εδαφοκάλυψη και την βιομάζα, ενώ η παρούσα εργασία αποτελεί μέρος της δικής του διατριβής. Σε πιο προσωπικό επίπεδο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καλό μου φίλο Γιώργο που χωρίς αυτόν θα προσπαθούσα ακόμα να ξεμπερδέψω με το SPSS και την ANOVA και την Σοφία για την όλη ενθάρυνση, και φυσικά το φίλο μου Χρήστο που όλους αυτούς τους εννέα περίπου μήνες άκουγε και ξανάκουγε τα σχέδια περί πτυχιακής, τις ιδέες μου και όλα τα συναφή. Δεν χρειάζονται επίθετα, αυτοί ξέρουν ποιοι είναι. Χωρίς να θέλω να γίνομαι γραφικός, θα πρέπει στο σημείο αυτό να ευχαριστήσω τους γονείς μου και την οικογένειά μου, που χωρίς αυτούς, δεν θα ήμουν εδώ, σε αυτό το σημείο, να γράφω αυτές τις λέξεις. 2

3 Πίνακας περιεχομένων 1. Εισαγωγή Βιβλιογραφική επισκόπηση Βόσκηση και υπερβόσκηση Ερημοποίηση Ερημοποίηση και βόσκηση Βόσκηση και πυρκαγιές Αλλαγές χρήσεων και εγκατάλειψη της γης Υποβάθμιση της γης και παραγωγικότητα Η εκτροφή προβάτων στη Λέσβο Μελέτες βιοποικιλότητας και παραγωγικότητας σε βοσκοτόπους Περίπτωση μελέτης Το τοπίο της περιοχής μελέτης Μεθοδολογία Αποτελέσματα Ταξινόμηση χλωρίδας Αριθμός φυτικών ειδών και φυτοκάλυψη Κάλυψη εδάφους Βιομάζα και πρωτογενής παραγωγικότητα Συζήτηση Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παράρτημα

4 Κατάλογος γραφημάτων πινάκων χαρτών και εικόνων Γράφημα 1: Ο πληθυσμός των προβάτων στο νησί της Λέσβου και στο δυτικό τμήμα συγκεκριμένα Γράφημα 2: Σχέση φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών για το βοσκημένο Γράφημα 3: Σχέση φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών για τον μάρτυρα Γράφημα 4: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Οκτώβριο Γράφημα 5: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Ιανουάριο Γράφημα 6: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Μάρτιο Γράφημα 7: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Μάιο Γράφημα 8: Συνολική εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες για όλο το χρόνο Γράφημα 9: Συνολική κάλυψη γης για όλα τα αγροτεμάχια βόσκησης. Στον οριζόντιο άξονα παρουσιάζονται τα βήματα κατά τα οποία αντιστοιχούν στην κάλυψη του εδάφους ενώ στον κάθετο άξονα όλες οι διαδρομές για τα διάφορα αγροτεμάχια Γράφημα 10: Συνολική εδαφοκάλυψη για όλο το έτος για κάθε μία από τις δειγματοληπτικές θέσεις Γράφημα 11: Παραγωγικότητα για κλωβό μάρτυρα, όλους τους οι κλωβούς και τη βοσκημένη περιοχή το μήνα Mάιο Γράφημα 12: Παραγωγικότητα για κλωβό μάρτυρα, όλους τους κλωβούς για τη βοσκημένη περιοχή για τις τρεις περιόδους δειγματοληψίας Πίνακας 1:Τα κυριότερα είδη βοσκητών στη Μεσογειακή λεκάνη και οι αντίστοιχοι δείκτες ισοδυναμίας Πίνακας 2: Επιλεγμένοι δείκτες για την περιοχή μελέτης Πίνακας 3: Τα φυτικά είδη που αναγνωρίστηκαν και ταξινομήθηκαν σε οικογένειες, γένη και είδη Πίνακας 4: Επιλεγμένοι δείκτες για τις θέσεις δειγματοληψίας Πίνακας 5: Μέση τιμή της παραγωγικότητας σε kg / ha (± τυπικό σφάλμα μέσης τιμής) Πίνακας 6: Παραγωγικότητα (kg / ha) για τον κλωβό μάρτυρα για όλα τα αγροτεμάχια βόσκησης. Επίσης παρουσιάζονται η μεγαλύτερη (Αποθήκα) και η μικρότερη τιμή (Βάρη Ιντζιρτζή) παραγωγικότητας των αγροτεμαχίων Χάρτης 1: Χάρτης όπου απεικονίζεται η ευαισθησία στην ερημοποίηση και την ξηρασία, όπως υπολογίζεται από τον δείκτη ευαισθησίας στην ερημοποίηση βασισμένο στην 4

5 ποιότητα του εδάφους, το κλίμα και παραμέτρους βλάστησης για τις χώρες της νότιας Ευρώπης Χάρτης 2: Δυνητικός κίνδυνος ερημοποίησης στην Ελλάδα Χάρτης 3: Παγκόσμιες απώλειες της καθαρής πρωτογενούς παραγωγικότητας εξαιτίας της εδαφικής υποβάθμισης στις ξηροθερμικές περιοχές. Η διαβάθμιση της καθαρής παραγωγικότητας προκύπτει ως ποσοστό της συνολικής πρωτογενούς παραγωγικότητας (NPP O ) Χάρτης 4: Η περιοχή μελέτης περιοχή Άγρας Χάρτης 5: Πληθυσμός προβάτων στη Λέσβο (2012). Χρησιμοποιήθηκε το Γεωγραφικό Σύστημα Αrc Map10 και τα στοιχεία του πληθυσμού παραχωρήθηκαν από τη Διεύθυνση Κτηνιατρικής Λέσβου Εικόνα 1: Η περιοχή μελέτης όπως φαίνεται μέσω του Google earth. Με τα διάφορα χρώματα παρουσιάζονται οι θέσεις ενώ με κόκκινο οι διαδρομές των 50 βημάτων για την εκτίμηση της κάλυψης γης Εικόνα 2: Πρόβατο της τοπικής φυλής Λέσβου Εικόνα 3: Το τοπίο της περιοχής μελέτης. Στις φωτογραφίες φαίνονται σε πρώτο πλάνο οι δειγματοληπτικοί κλωβοί μέσα σε ένα βραχώδες τοπίο. Τα δέντρα που φαίνονται είναι ελιές ενώ επίσης φαίνονται οι ξερολιθιές που διαχωρίζουν τα αγροτεμάχια βόσκησης Εικόνα 4: Ενδεικτικές φωτογραφίες από τα είδη που αναγνωρίστηκαν Εικόνα 5: Ταξινόμηση των φυτών ανάλογα με την θέση δειγματοληψίας Παράρτημα Παράρτημα I: Φύλλο του Excell με τα δεδομένα για την βιομάζα και την παραγωγικότητα όλων των κλωβών όλων των αγροτεμαχίων Παράρτημα II: Φύλλο του Excell όπου απεικονίζεται η κάλυψη γης σύμφωνα με την μέθοδο των 50 βημάτων καθώς και ο συνολικός αριθμός για τον κάθε τύπο κάλυψης για κάθε διαδρομή για τον μήνα Οκτώβριο. Η ίδια διαδικασία επαναλήφθηκε για τους μήνες Ιανουάριο, Μάρτιο και Μάιο Παράρτημα III: Φύλλο του excell με τα δεδομένα της παραγωγικότητας σε kg/ha για όλους τους κλωβούς ανά αγροτεμάχιο βόσκησης και για όλες τις δειγματοληπτικές περιόδους

6 1. Εισαγωγή Τα μεσογειακά οικοσυστήματα αποτελούν ευαίσθητα σύνολα, όπου σημαντικοί παράγοντες για την ύπαρξή τους αποτελούν τόσο το ίδιο το περιβάλλον όσο και οι άνθρωποι. Η περιορισμένη βροχόπτωση καθώς και οι υψηλές θερμοκρασίες, σε συνδυασμό με την ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα εδώ και χιλιάδες χρόνια έχουν δημιουργήσει ένα ευπαθές σύστημα. Τα ρηχά, επικλινή εδάφη καλλιεργούνται από την αρχαιότητα, ενώ το σκελετοποιημένο πλέον έδαφος υφίσταται έντονη διάβρωση και ερημοποίηση. Η εδαφική διάβρωση επηρεάζει τις αγροτικές δραστηριότητες με την βαθμιαία μετατροπή από γεωργική σε κτηνοτροφική, εξαιτίας της χαμηλής παραγωγικότητας. Τα παραδοσιακά, μικτά συστήματα καλλιέργειας, έχουν δώσει τη θέση τους σε μονοκαλλιέργειες και στην εγκατάλειψη της γης, ως συνέπεια κοινωνικοοικονομικών μεταβολών, όπως η αγροτική έξοδος, η αστικοποίηση, και η εκβιομηχάνιση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μεσογειακού οικοσυστήματος με όσα αυτό συνεπάγεται αποτελεί η περιοχή της Δυτικής Λέσβου. Η εγκατάλειψη της αγροτικής γης, ενώ παράλληλα η εντατικοποίηση της βόσκησης, έχουν οδηγήσει σε έντονη εδαφική υποβάθμιση των βοσκοτόπων. Παράλληλα με την εγκατάλειψη, οι αλλαγές στις χρήσεις γης, έχουν οδηγήσει σε εδαφική διάβρωση και απώλεια εδάφους. Στην παρούσα εργασία γίνεται αρχικά μία βιβλιογραφική αναφορά σε όλα τα επιμέρους θέματα που αφορούν τα μεσογειακά οικοσυστήματα, όπως η βόσκηση και η υπερβόσκηση, η ερημοποίηση, οι πυρκαγιές ως μια δεδομένη μορφή αγροτική τακτική για την διαχείριση του χώρου, οι αλλαγές στις χρήσεις γης, και η εδαφική υποβάθμιση. Ακολουθεί μια περιγραφή του τοπίου της περιοχής μελέτης, η μεθοδολογία της έρευνας, η οποία είναι πειραματική, ενώ τέλος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας και μερικά συμπεράσματα. Γενικότερα, έγινε μία πρώτη έρευνα για την βιοποικιλότητα της περιοχής μέσω του πλούτου ειδών, υπολογίστηκε η κάλυψη εδάφους, σύμφωνα με πέντε κυρίαρχους τύπους που παρουσιάζονται στην συνέχεια, και τέλος μετρήθηκε η παραγωγικότητα των βοσκοτόπων της έρευνας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 19 διαφορετικά αγροτεμάχια, που χρησιμοποιούνται ως βοσκότοποι από τέσσερις διαφορετικούς κτηνοτρόφους. Τα αγροτεμάχια βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους, ώστε να περιοριστούν οι πιθανές διαφοροποιήσεις των τιμών λόγο του μικροκλίματος και του εδάφους. Η πειραματική διαδικασία έγινε σε συνεργασία με τον υποψήφιο διδάκτορα Ψύλλο Γιώργο και αποτελεί τμήμα της δικιάς του διδακτορικής έρευνας. Συνολικά βρέθηκαν είκοσι διαφορετικές οικογένειες φυτών, ενώ η συνολική φυτοκάλυψη των αγροτεμαχίων υπολογίστηκε σε 45,3%. Μεγάλες διαφοροποιήσεις υπήρξαν στην παραγωγικότητα των αγροτεμαχίων, με την συνολική παραγωγικότητα να αγγίζει τα

7 kg / ha, τιμή αρκετά υψηλότερη από άλλες έρευνες για την περιοχή, αλλά χαμηλότερη από παγκόσμιες έρευνες παραγωγικότητας για περιοχές με παρόμοιο τύπο κλίματος. Η παραγωγικότητα των βοσκοτόπων δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες των ζώων με συνέπεια την εισαγωγή ζωοτροφών από τους κτηνοτρόφους, που προέρχονται στην συντριπτική τους πλειοψηφία, από περιοχές εκτός του νησιού, ανεβάζοντας το κόστος παραγωγής και μειώνει το κέρδος των κτηνοτρόφων, δημιουργώντας ερωτήματα σχετικά με την βιωσιμότητα της όλης διαδικασίας. Μια νέα έρευνα που θα κατευθύνεται προς αυτούς τους τομείς μπορεί να δώσει καλύτερες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. 7

8 2.Βιβλιογραφική επισκόπηση 2.1 Βόσκηση και υπερβόσκηση Από την αρχαιότητα η ελεύθερη βόσκηση θεωρείται μία σημαντική δραστηριότητα στην λεκάνη της Μεσογείου, και αποτελεί κυρίαρχη πηγή για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών του ανθρώπου. Η σημαντικότητά της φαίνεται από το γεγονός ότι περίπου το 90% των τροφικών απαιτήσεων από προϊόντα προβάτων και αιγών καλύπτεται από την ελεύθερη βόσκηση (Pulina κ.ά όπως αναφέρεται στο Giourga, Margaris και Vokou 1998). Η βόσκηση ως διαδικασία έχει πάρει αρνητικές διαστάσεις εξαιτίας των αυξανόμενων αναφορών στην υπερβόσκηση με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται η σημαντικότητα της βόσκησης ως παράγοντα διατήρησης των οικοσυστημάτων. Έτσι η βόσκηση συμβάλλει στη διατήρηση της βιοποικιλότητας χωρίς να προκαλεί σημαντικές αλλαγές στην σύνθεση των ειδών, ή την αναλογία θάμνων και ποών (Gaston R. Onatibia και Martin R. Aguiar, 2016). Επιπλέον έχει βρεθεί ότι για την αύξηση της παραγωγικότητας σε άγονα λιβάδια, όπως στην λεκάνη της Μεσογείου όπου η διαθεσιμότητα του νερού είναι περιορισμένη ή εποχιακά καθορισμένη, η συνεχής μέτρια βόσκηση είναι πολύ πιο αποδοτική σε σχέση με τον αποκλεισμό της (Gaston R. Onatibia και Martin R. Aguiar, 2016). Κατά την βόσκηση τμήματα του φυτού αποκόπτονται ως τροφή για τα φυτοφάγα ζώα και έτσι πολύτιμος χώρος για άλλα αναπτυσσόμενα φυτά γίνεται διαθέσιμος. Με τον τρόπο αυτό η βόσκηση προκαλεί ανανέωση της φυτοκάλυψης και δίνει την ευκαιρία σε άλλα λιγότερο ανταγωνιστικά φυτικά είδη να αναπτυχθούν και να πολλαπλασιαστούν. Ακόμη διατηρεί το δείκτη φυλλικής επιφάνειας σε υψηλές τιμές και αυξάνει τη θρεπτική αξία των φυτών (Enne et al., 1998, όπως αναφέρεται στο Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). Ένα επιπλέον πλεονέκτημα της βόσκησης είναι ο περιορισμός της επέκτασης της δασικής κάλυψης (Girard et al., 2001) που σε περιπτώσεις έλλειψης των βοσκητών μπορεί να εξαπλωθεί λόγω οικολογικής διαδοχής με ταχύτατους ρυθμούς καταπατώντας εκτάσεις που αποτελούσαν βοσκοτόπους, λιβάδια, ή περιοχές με μακία και φρυγανική βλάστηση. Όταν όμως η βόσκηση ξεπεράσει την βοσκοϊκανότητα των βοσκοτόπων να τρέφουν τον ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό φυτοφάγων ζώων τα πλεονεκτήματα της βόσκησης παύουν να ισχύουν αλλά δρουν πλέον σε βάρος των οικοσυστημάτων. Αυτό είναι ολοένα και εντονότερο φαινόμενο με το πέρασμα του χρόνου και την εφαρμογή των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου πλέον οι βόσκηση σε πολλές περιοχές πραγματοποιείται χωρίς έλεγχο (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 25) εξελισσόμενη βαθμιαία σε υπερβόσκηση (Margaris 1988, όπως αναφέρεται στο Giourga, Margaris και Vokou 1998). Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη ως υπερβόσκηση ορίζεται «η εντατική βόσκηση από ζώα όπως βοοειδή, πρόβατα ή κατσίκες, σε μία έκταση βοσκοτόπων, με αποτέλεσμα η ικανότητα διατήρησης του γρασιδιού να παρεμποδίζεται σοβαρά ή να καταστρέφεται». Στην περίπτωση της υπερβόσκησης η βοσκοφόρτωση δεν καθορίζεται από την βοσκοϊκανότητα των βοσκοτόπων, μία μη βιώσιμη δραστηριότητα, αφού ο ρυθμός με τον 8

9 οποίο καταναλώνεται η φυτική ύλη από τους φυτοφάγους οργανισμούς είναι μεγαλύτερός από τον ρυθμό με τον οποίο αυτή ανανεώνεται, ως αποτέλεσμα του μεγαλύτερου αριθμού βοσκητών από αυτών που μπορεί να υποστηρίξει ο βοσκότοπος. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα οι βοσκότοποι καταλαμβάνουν το 40% της έκτασής της και αποτελούν τον πλέον μεγαλύτερο σε έκταση φυσικό της πόρο. Επίσης η βοσκοφόρτωση σύμφωνα με μετρήσεις και εκτιμήσεις σε διάφορους βοσκοτόπους της χώρας, είναι διπλάσια περίπου της βοσκοϊκανότητας δηλαδή του αριθμού βοσκητών για τους οποίους ο βοσκότοπος μπορεί να καλύψει τις ενεργειακές τους ανάγκες μέσο της τροφής (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 22). Η εντατικοποίηση της βόσκησης και η μετατροπή των πολυλειτουργικών συστημάτων δασολιβαδικής χρήσης γης σε εκτεταμένους βοσκοτόπους και της εντατικοποιημένης εκτροφής ζώων (Kizos et al., 2013) οδηγεί στη υποβάθμιση του εδάφους και των ενδιαιτημάτων, ενώ η διαφοροποίηση της σύνθεσης της χλωρίδας οδηγεί στην κυριαρχία πιο ξηροθερμικών με μικρότερη βιολογική αξία ειδών (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 102). Οι τεχνικές με τις οποίες οι βοσκοί εκμεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους για την εκτροφή των βοσκητών και άρα η υφιστάμενη υπερβόσκηση εξαρτώνται από τις επιλογές των αγροτών (Kizos et al., 2013). Η συχνότητα της βόσκησης διαφέρει από περιοχή σε περιοχή με τις περιαστικές ζώνες και τις απομακρυσμένες ορεινές περιοχές να αφήνονται ανέπαφες (Schaich et al., 2015), στερώντας μεγάλη ποσότητα τροφής για τα ζώα ενώ η δασική εξάπλωση αυξάνεται. Επιπλέον διαφοροποιήσεις ως προς την βόσκηση παρατηρούνται και με βάση τον χρόνο, έτσι παραδοσιακή τεχνική των βοσκών είναι η μετακίνηση του κοπαδιού ανάλογα με την εποχή με στόχο την εύρεση του καλύτερου βοσκότοπου για βοσκή συνδυάζοντας λιβάδια με ετερογενή καλλιεργούμενα αγροτεμάχια, βελτιώνοντας της ποιότητα της τροφής των ζώων (Girard et al., 2001). Γενικά οι άνθρωποι που ασχολούνται με την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία στην προσπάθειά τους να καλύψουν τους δικούς τους στόχους που είναι η μεγιστοποίηση της παραγωγής και άρα του κέρδους ενσωματώνουν στις τεχνικές τους τα χαρακτηριστικά και την ετερογένεια του περιβάλλοντος (Girard et al., 2001), ενώ οι παραδοσιακές οικολογικές τεχνικές των ντόπιων στηρίζουν την διατήρηση της βιοποικιλότητας και την βιωσιμότητας των παραδοσιακών κοινωνιών (Kizos et al., 2013). Οι επιπτώσεις στα διάφορα οικοσυστήματα από την έντονη βόσκηση εξαρτώνται από τον αριθμό των βοσκητών και από το είδος των ζώων που βόσκουν και αυτό επειδή κάθε είδος έχει διαφορετικές διατροφικές προτιμήσεις (Papanastasis, 2008). Έτσι τα βοοειδή είναι κυρίως χορτοφάγα ζώα επειδή τρέφονται με ποώδη φυτά, τα πρόβατα τρέφονται με ποώδη και ξυλώδη φυτά οπότε θεωρούνται ως ενδιάμεσοι καταναλωτές, ενώ τα οι αίγες τρέφονται με ξυλώδη είδη. Για το λόγο αυτό η επίδραση κάθε είδους στους βοσκοτόπους είναι πολύ διαφορετική (Papanastasis, 2008). Σύμφωνα επίσης με τον Παπαναστάση (2008): «Η υπερβόσκηση από πρόβατα μπορεί να οδηγήσει σε εντελώς απογυμνωμένα λιβάδια. Συγκεκριμένα τα πρόβατα μπορούν να κινηθούν για μεγαλύτερες αποστάσεις και σε περιοχές με μεγαλύτερη κλίση σε σχέση με τα βοοειδή, με αποτέλεσμα την δημιουργία ενός πυκνού δικτύου μονοπατιών σε επικλινή λιβάδια. Από την άλλη οι αίγες έχουν κατηγορηθεί για την προτίμησή τους για φύλλα και κλαδιά, που έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή των μεσογειακών δασών». 9

10 Η υπερβόσκηση ως όρος βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην τοποθεσία εξαιτίας της ασάφειάς του (Kizos et al., 2013), δηλαδή η υπερβόσκηση ως ποσότητα δεν είναι ίδια σε κάθε περιοχή για το λόγο αυτό και για την ποσοτικοποίηση της επίδρασης των διαφόρων ειδών στους βοσκοτόπους χρησιμοποιείται ο όρος Ζωϊκή Μονάδα (ΖΜ), και ορίζεται ως η ποσότητα της φυτικής ύλης που πρέπει να βοσκήσει ένα ζώο ώστε να καλύψει τις ενεργειακές του ανάγκες. Ως βάση για τον κανόνα θεωρούνται τα βοοειδή με τη ΖΜ να παίρνει την ανώτατη τιμή 1 και τα υπόλοιπα είδη να παίρνουν ένα κλάσμα αυτού εφόσον επιδρούν λιγότερο στους βοσκοτόπους λόγο μεγέθους. Για παράδειγμα τα πρόβατα παίρνουν την τιμή 0.13 ανά άτομο (Kizos et al., 2013) και οι αίγες 0.13 (Kizos et al., 2013) ή κατ άλλους 0.17 (Papanastasis, 2008) με τα νούμερα να διαφέρουν ανάλογα με την βιβλιογραφία. Η πυκνότητα βόσκησης για τα νησιά του Αιγαίου αντιστοιχεί σε 1 ΖΜ ανά εκτάριο. Συγκεκριμένα για την περιοχή της δυτικής Λέσβου οι ερευνητές υπολόγισαν την πίεση βόσκησης στις 11 ΖΜ ανά εκτάριο κατά μέσο όρο στο δείγμα βοσκοτόπων που πραγματοποίησαν την έρευνα, ενώ την δεκαετία του 60 αυτή υπολογίζεται σε 0.3 ΖΜ για όλο το νησί (Kizos et al., 2013). Τα νούμερα δείχνουν την έντονη πίεση από την βόσκηση στην Λέσβο, με τον αριθμό των προβάτων που βόσκουν να είναι περίπου μία τάξη μεγέθους μεγαλύτερος από το επιτρεπόμενο για την περιοχή όριο, και κατ επέκταση από την ίδια την ικανότητα των βοσκοτόπων δημιουργώντας ερωτήματα στο κατά πόσο είναι βιώσιμη αυτή η πρακτική με δεδομένο το είδη επιβεβαρυμμένο περιβάλλον της δυτικής Λέσβου λόγο ερημοποίησης που θα αναλυθεί παρακάτω. Πίνακας 1:Τα κυριότερα είδη βοσκητών στη Μεσογειακή λεκάνη και οι αντίστοιχοι δείκτες ισοδυναμίας. ΕΙΔΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ Αγελάδα 1 Πρόβατο 0.13 ή 0.2 Αίγα 0.13 ή 0.17 Πηγή: Kizos et al., 2013, Papanastasis, Παρά την επιβάρυνση των βοσκοτόπων και γενικότερα του περιβάλλοντος από την βόσκηση, η βοσκή από μόνη της δεν είναι αρκετή για να θρέψει τους ολοένα αυξανόμενους πληθυσμούς βοσκητών και ιδιαίτερα προβάτων στην περιοχή της δυτικής Λέσβου. Έτσι η εκτροφή προβάτων βασίζεται μόνο εν μέρει στην ελεύθερη βόσκηση ενώ ζωοτροφές χρησιμοποιούνται για να καλύψουν τις διατροφικές ανάγκες των ζώων. Η αύξηση όμως στην πυκνότητα βόσκησης ως αποτέλεσμα του ολοένα αυξανόμενου αριθμού των ζώων δημιουργεί σημαντικές πιέσεις στα φυσικά οικοσυστήματα του νησιού. Γενικά στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου επικρατούν σκληρόφυλλοι θάμνοι που σταδιακά σε εξελικτικό επίπεδο έχουν προσαρμοστεί στις δύσκολες κλιματικές συνθήκες που κυριαρχούν στη Μεσόγειο. Με την αυξανόμενη επίπτωση όμως της κλιματικής αλλαγής στα ενδιαιτήματα και παράλληλα η ανθρώπινη παρέμβαση διαταράσουν την ισορροπία των οικοσυστημάτων και τις οικοσυστημικές λειτουργίες. 2.2 Ερημοποίηση Σύμφωνα με το πρόγραμμα δράσης Agenda 21 από την Συνδιάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο Ρίο το 1992 του ΟΗΕ ερημοποίηση ορίζεται «η υποβάθμιση των εδαφών 10

11 των ξηρών, ημίξηρων και ύφυγρων περιοχών, προκαλούμενη από διάφορους παράγοντες συμπεριλαμβανομένων του κλίματος και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων». Αυτός είναι και ο πλέον διαδεδομένος και αποδεκτός από την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας ορισμός αν και κατά καιρούς έχουν προταθεί πολλοί άλλοι με μικρές ή σημαντικές διαφοροποιήσεις. Γενικά η ερημοποίηση θεωρείται μία από τις σημαντικότερες μορφές υποβάθμισης του εδάφους. Η ερημοποίηση ως φυσική διεργασία οφείλεται τόσο σε φυσικούς όσο και σε ανθρωπογενείς παράγοντες καθώς και στην αλληλεπίδραση μεταξύ τους (Κοσμάς, χ.χ.). Η κυριότερη διεργασία ερημοποίησης είναι η εδαφική διάβρωση η οποία αποτελεί τον μεγαλύτερο παράγοντα υποβάθμισης των επικλινών και λοφωδών περιοχών. Μεταξύ των επιπτώσεων της διάβρωσης στα εδάφη συγκαταλέγονται η σημαντική μείωση του βάθους του εδάφους και κατ επέκταση και του διαθέσιμου για τα φυτά νερού που βρίσκεται στους πόρους του, καθώς και η μείωση της γονιμότητας και της παραγωγικότητας τους (Μπεόπουλος κ.α., 2008) ενώ σημαντικές επίσης είναι η αλάτωση και αλκαλίωση των εδαφών που παρατηρείται ιδιαίτερα στις πεδινές παράκτιες περιοχές όπου συνοδεύεται με υπερεκμετάλλευση και υποβάθμιση των υπογείων υδάτων (Κοσμάς, χ.χ.). Έρευνες έχουν δείξει ότι εξαιτίας της εδαφικής διάβρωσης, 4% της παραγωγικότητας του εδάφους χάνεται για κάθε 10 cm. χαμένου εδάφους που μεταφέρεται με την κίνηση του νερού (Bakker et al., 2005). Κατά την ερημοποίηση σταδιακά το έδαφος επειδή χάνει την παραγωγικότητα του, γίνεται αφιλόξενο για τους φυτικούς οργανισμούς και σταδιακά μετατρέπεται σε «έρημο» όπου λίγα είδη μπορούν να επιβιώσουν ενώ η μείωση της βιοποικιλότητας κάνει το έδαφος πιο τρωτό σε ασθένειες (Bakker et al., 2005). Η διάβρωση και κατ επέκταση η ερημοποίηση είναι φυσικές διεργασίες αλλά οι ανθρώπινες δραστηριότητες επιταχύνουν δραματικά την δράση τους μετατρέποντας την ερημοποίηση σε παγκόσμιο πρόβλημα. Ο λόγος για τον οποίο η Μεσόγειος είναι ένα ιδανικό μέρος για την εξάπλωση της ερημοποίησης έχει να κάνει με τα χαρακτηριστικά της περιοχής. Το μεσογειακό κλίμα αποτελείται από ένα σύνολο διακυμάνσεων τόσο ως προς τις βροχοπτώσεις όσο και ως προς τη θερμοκρασία. Υψηλές θερμοκρασίες και ξηρασία κατά την θερινή περίοδο σε συνδυασμό με έντονες βροχοπτώσεις με μικρή διάρκεια και έντονο ανάγλυφο με μεγάλες κλίσεις, συνθέτουν ένα τοπίο όπου κυριαρχούν οι μεγάλες επιφανειακές απορροές, σημαντική απώλεια εδάφους και συχνά καταστροφικές πλημμύρες. Για την τοπική βλάστηση το σύνολο αυτών των χαρακτηριστικών δημιουργεί ένα ιδιαίτερα αντίξοο περιβάλλον όπου τα φυτά πρέπει να προσαρμοστούν στην έλλειψη νερού, ιδιαίτερα στην αυξητική περίοδό τους (Κοσμάς, χ.χ.). Η ποσότητα και η κατανομή της βροχόπτωσης είναι οι δύο σημαντικότεροι παράγοντες που καθορίζουν την ποσότητα της παραγόμενης βιομάζας στις λοφώδεις περιοχές της Μεσογείου (Μπεόπουλος κ.α., 2008). Έτσι η αραιή βλάστηση καταπονείται ακόμη περισσότερο με την εμπλοκή του ανθρώπου, αδυνατώντας να επιβιώσει των δοκιμασιών που οι ανθρώπινες δραστηριότητες της επιβάλλουν, εντείνοντας την διάβρωση των εδαφών και την ερημοποίηση. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα παρατηρούνται σημαντικές απώλειες εδάφους εξαιτίας της έντασης των κατακρημνισμάτων σε συγκεκριμένες περιόδους του χρόνου, κατά κύριο λόγο το φθινόπωρο, χωρίς το έδαφος να καταφέρνει να απορροφήσει και να αποθηκεύσει την ποσότητα του νερού (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 22). Έτσι σήμερα πολλές περιοχές της 11

12 χώρας μαστίζονται από το πρόβλημα της εδαφικής διάβρωσης και της ερημοποίησης με κυριότερες από αυτές, τη δυτική Στερεά Ελλάδα, ένα μεγάλο μέρος της Πελοποννήσου, τη Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου τις ακτές της βόρειας Ελλάδας (Κοσμάς, χ.χ.) όπως φαίνεται και στον επόμενο χάρτη. Χάρτης 1: Χάρτης όπου απεικονίζεται η ευαισθησία στην ερημοποίηση και την ξηρασία, όπως υπολογίζεται από τον δείκτη ευαισθησίας στην ερημοποίηση βασισμένο στην ποιότητα του εδάφους, το κλίμα και παραμέτρους βλάστησης για τις χώρες της νότιας Ευρώπης. Πηγή: European Environment Agency (EEA). Διαθέσιμο στο Πρόσβαση Απρίλιος Για τα νησιά του Αιγαίου εκτός από την διάβρωση λόγο νερού (υδατική διάβρωση) παρατηρείται αν και περιορισμένα το φαινόμενο της αιολικής διάβρωσης με την επίδραση δυνατών ανέμων (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 22). Γενικά οι περιοχές της βόρειας Ελλάδας δέχονται μεγαλύτερες ποσότητες κατακρημνισμάτων από τις νότιες και τα νησιά όπου οι ανάγκες είναι μεγαλύτερες εξαιτίας εντονότερων φαινομένων ξηρασίας και εξατμισοδιαπνοής των φυτών, ενώ επίσης οι περισσότερες κατακρημνίσεις εμφανίζονται το 12

13 φθινόπωρο και το χειμώνα ενώ το καλοκαίρι που η ζήτηση είναι κατά πολύ μεγαλύτερη εμφανίζονται μόνο περιστασιακές και σύντομης διάρκειας και ποσότητας βροχοπτώσεις (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 100). Τα έντονα επικλινή εδάφη της Ελλάδας, όπου παρατηρούνται απότομες υψομετρικές διαφορές, με την κλίση να υπερβαίνει το 10% παρατηρούνται στο ήμισυ της έκτασης της χώρας. Η ερημοποίηση εξελίσσεται σε τόσο σημαντικό πρόβλημα όπου σύμφωνα με αποτελέσματα μελετών περίπου το 35% της έκτασης της χώρας βρίσκεται σε υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης ή έχει ήδη ερημοποιηθεί, ενώ επιπλέον το 49% βρίσκεται κάτω από μέτριο κίνδυνο ερημοποίησης (Κοσμάς, χ.χ.), ενώ μόνο το 39% των εδαφών της χώρας παρουσιάζουν κλίσεις μικρότερες από 5% (Μπεόπουλος κ.α., σελ 100). Οι ανθρώπινες δραστηριότητες που επιταχύνουν τις διεργασίες της ερημοποίησης είναι σχετικές με την διαχείριση της γης, όπως η συρρίκνωση και καταστροφή της φυσικής βλάστησης, και η υποβάθμιση των υδατικών και εδαφικών πόρων (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 101). Η ανθρώπινη παρέμβαση μέσω της καταστροφής της φυσικής βλάστησης είναι μάλλον η σημαντικότερη παρέμβαση του ανθρώπου και είναι αποτέλεσμα της επέκτασης των γεωργικών εκτάσεων σε περιοχές που δεν είναι κατάλληλες για γεωργία ή τουλάχιστον στην εντατικοποιημένη της μορφή, της υπερβόσκησης, των πυρκαγιών και της αποψίλωσης των δασών (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 101) καθώς και της άναρχης δόμησης σε αστικά και μη κέντρα, και της ανάπτυξης του τουρισμού που εισβάλλει στα φυσικά οικοσυστήματα (Κοσμάς, χ.χ.). Στην επόμενη ενότητα θα γίνει αναφορά στη συμβολή της βόσκησης στην ερημοποίηση που είναι ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους ερημοποίησης στην περιοχή της δυτικής Λέσβου. 2.3 Ερημοποίηση και βόσκηση Η κτηνοτροφία έφτασε στην περιοχή της Μεσογείου πριν από περίπου χρόνια, ενώ παράλληλα με αυτήν ξεκίνησαν και οι επιδράσεις του ανθρώπου στο περιβάλλον ώστε να εξασφαλίσει τις απαιτούμενες πηγές τροφής για τα ζωντανά του. Εκχερσώσεις, πυρκαγιές αραίωση και βόσκηση των πυκνών δασών ήταν οι βασικότερες μορφές ανθρώπινης παρέμβασης για εξασφάλιση τροφής και δημιουργία βοσκοτόπων (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 113). Σύμφωνα με τον Papanastasis, (2008) οι τρεις κυριότερες συνθήκες οι οποίες πρέπει να ικανοποιούνται για να υφίσταται η ερημοποίηση είναι αυξημένες ζωικές μονάδες για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ένα βοσκότοπο, το έδαφος της περιοχής να είναι αβαθές και επικλινές ενώ το κλίμα της περιοχής πρέπει να είναι ξηρό ή ημίξηρο. Σε αντίθετη περίπτωση δεν υπάρχει το φαινόμενο της ερημοποίησης λόγο της προσαρμοστικότητας των φυτικών ειδών σε συνθήκες ξηρασίας. Η ερημοποίηση ως αποτέλεσμα της βόσκησης συνδέεται μέσω σχέσης αιτίου και αιτιατού κατά την αφαίρεση τμημάτων ή ολόκληρων φυτών από την επιφάνεια του εδάφους από βοσκητές. Καθώς τα ζώα βόσκουν επιλέγουν εκείνα τα φυτά που θεωρούν πιο εύγευστα, ενώ τα λιγότερο εύγευστα φυτά είναι αυτά που καταφέρνουν να επιβιώσουν και στο τέλος κυριαρχούν στο οικοσύστημα, διεργασία η οποία είναι μίας μορφής υποβάθμισης του εδάφους (Papanastasis, 2008). Από έρευνες έχει προκύψει ότι όταν η φυτοκάλυψη σε ένα λιβάδι είναι μεγαλύτερη από 70% τότε η παραγωγή σε αυτό το λιβάδι είναι βιώσιμη ενώ αν 13

14 το ποσοστό πέσει κάτω από 30% τότε είναι πιθανή η εδαφική διάβρωση και η υποβάθμιση του εδάφους (Papanastasis, 2008). Όπως αναφέρθηκε παραπάνω η βοσκοφόρτωση θεωρείται ένας από τους κύριους παράγοντες που είναι υπεύθυνοι για την πρόκληση ερημοποίησης. Σε περιπτώσεις όπου η βοσκοφόρτωση είναι έντονη, προκαλείται υπερβόσκηση, μειώνεται ή εξαφανίζεται η εδαφική βλάστηση και καταστρέφονται οι ρίζες που συγκρατούν το χώμα, ενώ επιπλέον ποδοπατείται και συμπιέζεται το έδαφος από τις οπλές των ζώων (Thornes, 2007), με αποτέλεσμα να κλείνουν οι πόροι του εδάφους (Μπεόπουλος κ.α., σελ 122). Έτσι μειώνεται η διηθητικότητα του εδάφους (Papanastasis, 2008), δηλαδή το νερό δεν μπορεί να εισχωρήσει στο έδαφος για να είναι διαθέσιμο από το ριζικό σύστημα των φυτών ενώ επιπλέον και ο αέρας δεν μπορεί να διαχυθεί στο έδαφος και να γίνει διαθέσιμος για τις ρίζες τους. Η βροχή που πέφτει στο έδαφος δεν μπορεί να συγκρατηθεί από αυτό και ως επιφανειακή απορροή προκαλεί την εδαφική διάβρωση (Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992, όπως αναφέρεται στο Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 122). Χάρτης 2: Δυνητικός κίνδυνος ερημοποίησης στην Ελλάδα. Πηγή: Κοσμάς Κ., Ερημοποίησης Γης Προβλήματα και Μέτρα Αντιμετώπισης. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εκτός από την υπερβόσκηση και η υποβόσκηση μπορεί να οδηγήσει στην ερημοποίηση των εδαφών. Τα διάφορα μεσογειακά φυτά έχουν προσαρμοστεί σε ένα φυσικό περιβάλλον 14

15 όπου η βόσκηση πραγματοποιείται από τον άνθρωπο εδώ και χιλιάδες χρόνια. Έτσι μία ενδεχόμενη έντονη μείωση της βόσκησης μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση εξαφανίζοντας διάφορα φυτικά είδη ή οδηγώντας σε μεγάλη αύξηση της βιομάζας που σε περίπτωση μιας εκτεταμένης πυρκαγιάς ως αποτέλεσμα της συσσωρευμένης βιομάζας (Papanastasis, 2008) προκαλείται τεράστια υποβάθμιση του οικοσυστήματος και ερημοποίηση (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 123). Επίσης με την μείωση της βόσκησης πιθανή μπορεί να είναι η εισβολή θάμνων στα ποολίβαδα, και αύξηση των ήδη υπαρχόντων θάμνων στα θαμνολίβαδα με αποτέλεσμα την μακροπρόθεσμη ομογενοποίηση του τοπίου (Παπαναστάσης 1998, όπως αναφέρεται στο Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). Οι ορεινές περιοχές οι οποίες έχουν εγκαταληφθεί από τον άνθρωπο είναι που υφίστανται υποβόσκηση καθώς και περιαστικές περιοχές όπου η βόσκηση έχει εγκαταληφθεί (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 123). Παρόλα αυτά σύμφωνα με έρευνες έχει προκύψει ότι η επιφανειακή απορροή σε περιοχές με κανονική βόσκηση ήταν υψηλότερη κατά 30-50% από περιοχές με ελαφριά ή μηδενική βόσκηση (Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992, όπως αναφέρεται στο Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). Η άσκηση κτηνοτροφικής δραστηριότητας δε συνεπάγεται απαραίτητα και ερημοποίηση (Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). Η κτηνοτροφία είναι συνδεδεμένη με τους γηγενείς πληθυσμούς, ενώ διαμορφώνει το τοπίο των περιοχών. Η βελτίωση της παραγωγικότητας, η μείωση του κινδύνου πυρκαγιάς, η αποφυγή του κινδύνου της διάβρωσης και της ερημοποίησης είναι τα κυριότερα οφέλη της μέτριας βόσκησης απαραίτητη προϋπόθεση της οποίας είναι η κατάλληλη χάραξη πολιτικών ώστε να επιτευχθεί βιώσιμη και ισομοιρασμένη βόσκηση. 2.4 Βόσκηση και πυρκαγιές Το μεσογειακό κλίμα είναι στενά συνυφασμένο με τις πυρκαγιές, τόσο τις φυσικές όσο και τις τεχνητές χωρίς αυτές να αποτελούν τροχοπέδη για την ομαλή λειτουργία των οικοσυστημάτων. Η φωτιά βοηθά στην αναγέννηση της βλάστησης και δίνει την ευκαιρία σε ποώδεις και θαμνώδεις φυτικούς οργανισμούς να κυριαρχήσουν στο τοπίο αφότου πάρουν την θέση του καμένου δάσους μέσω της οικολογικής διαδοχής που ακολουθεί. Ο κίνδυνος προκύπτει όταν για την επίτευξη των δικών του σκοπών ο άνθρωπος σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή και την έντονη ξηρασία, χάνει τον έλεγχο των πραγμάτων οδηγώντας σε κατάρρευση τα οικοσυστήματα μετά από την πυρκαγιά. Από την δεκαετία του 1960 και μετά ο αριθμός των πυρκαγιών στην περιοχή της Μεσογείου έχει αυξηθεί σημαντικά με τεράστιες περιοχές να έχουν καεί (Pausas and Vallejo, 1999). Εκτός από τις φυσικές πυρκαγιές και τις πυρκαγιές από ανθρώπινα λάθη ή εμπρησμούς, η φωτιά μπορεί να προέρχεται από την ανάγκη του ανθρώπου να μετατρέψει διάφορες περιοχές σε βοσκοτόπους προκειμένου να αυξήσει την διαθέσιμη τροφή για τους βοσκητές. Η πυρκαγιά για την μετατροπή άγονων ή δασικών εκτάσεων σε βοσκοτόπους είναι ευρέως διαδεδομένη πρακτική της κτηνοτροφίας και στην Μεσόγειο και στην Ελλάδα συγκεκριμένα για την βελτίωση της λιβαδοβλάστησης (Μακέδος, 2006). Παρά την αρχικά καταστροφική δράση της φωτιάς τα διάφορα είδη φυτών έχουν αναπτύξει μηχανισμούς ώστε μετά από μία φωτιά να αναγεννώνται χωρίς το οικοσύστημα να οδηγείται σε κατάρρευση. Το 15

16 πρόβλημα όμως που προκύπτει είναι όταν παράλληλα με την φωτιά εμφανίζεται και η βόσκηση. Τα κοπάδια τα οποία βόσκουν τις πρόσφατα καμένες περιοχές καταστρέφουν τους νέους βλαστούς των φυτών στερώντας από το οικοσύστημα την δυνατότητα επανάκαμψης και αναγέννησης (Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). Η έντονη βόσκηση υπερισχύει των μηχανισμών αναγέννησης των φυτών οδηγώντας το οικοσύστημα σε έντονη υποβάθμιση. Παράλληλα η επαναλαμβανόμενη δράση της φωτιάς μειώνει τον αριθμό των φυτικών ειδών, ενώ δίνει το πλεονέκτημα σε φυτά που είναι ανθεκτικότερα στην φωτιά να επιβιώσουν έναντι των υπολοίπων (Kosmas et al., 2000b), που αποτελεί σοβαρή απειλή όχι μόνο για το οικοσύστημα αλλά και για τους βοσκητές αφού τα συγκεκριμένα είδη που επιβιώνουν είναι ανθεκτικά και στη φωτιά αλλά και στη βόσκηση αναγκάζοντας τους βοσκούς να επαναλάβουν την ίδια διαδικασία (Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). Με τον τρόπο αυτό το έδαφος διαβρώνεται και σκελετοποιείται (Μπεόπουλος κ.α., 2008). Κατά την περίοδο το 10% περίπου των πυρκαγιών της χώρας οφείλεται σε κτηνοτρόφους, ένα ποσοστό που μπορεί να γίνει μεγαλύτερο καθώς το 40% των υπολοίπων πυρκαγιών οφείλεται σε άγνωστα αίτια (Μακέδος, 2006). Κατά άλλους (Papanastasis, 2008) μέχρι και το 25% των ετήσιων πυρκαγιών στην Ελλάδα οφείλεται σε κτηνοτρόφους. Γενικά ο συνδυασμός των πυρκαγιών και της βόσκησης θεωρείται η κύρια απειλή με στόχο την ερημοποίηση των λιβαδιών της χώρας (Μπεόπουλος κ.α., 2008), ενώ οι πυρκαγιές σε λιβάδια αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό πυρκαγιών στην Ελλάδα (Καϊλίδης 1990, όπως αναφέρεται στο Μπεόπουλος κ.α. 2008). Συμπερασματικά η φωτιά μπορεί να είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο διαχείρισης της βλάστησης, αλλά απαραίτητη προϋπόθεση είναι η φωτιά να εφαρμόζεται στο κατάλληλο μέρος και την σωστή στιγμή, πάντα υπό την επίβλεψη εκπαιδευμένου προσωπικού, ώστε να αυξηθεί η παραγωγικότητα χωρίς να κινδυνέψει το οικοσύστημα (Papanastasis 2000, όπως αναφέρεται στο Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). 2.5 Αλλαγές χρήσεων και εγκατάλειψη της γης Η μεσογειακή λεκάνη επί χιλιάδες χρόνια είναι τόπος όπου ανθεί η γεωργία και η κτηνοτροφία. Η εντατικοποίηση της καλλιέργειας σε συνδυασμό με εκχερσώσεις και αποδασώσεις καθώς και οι από φυσικού επικλινείς περιοχές έχουν οδηγήσει σταδιακά εξαιτίας της μείωσης της παραγωγικότητας των εδαφών στην μετατροπή των καλλιεργούμενων εκτάσεων σε εκτεταμένους βοσκοτόπους καθώς και στην εγκατάλειψη της γης (Κοσμάς κ.α. χ.χ.). Η εγκατάλειψη αυτή οφείλεται σε κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες (Koulouri and Giourga, 2007). Το φαινόμενο της εγκατάλειψης συνοδεύεται από μετακίνηση του αγροτικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα και παρατηρήθηκε τόσο στη Μεσόγειο όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη από την δεκαετία του Μέχρι το 2000 η εγκατάλειψη της αγροτικής γης στις χώρες της λεκάνης της Μεσογείου κυμαινόταν στο 8-15% (Κοσμάς κ.α., χ.χ.), ενώ οι Grove και Rackhman (1996, όπως αναφέρεται στο Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 88) ανεβάζουν το ποσοστό της εγκατάλειψης της αγροτικής γης για το 1990 στο 10-20%. Γενικά η εγκατάλειψη της γης δεν επιδρά πάντα αρνητικά στο περιβάλλον αφού σε πολλές περιπτώσεις επέρχεται σταδιακά η φυσική αναγέννηση των περιοχών (Μπεόπουλος κ.α., 16

17 2008 σελ 88) καθώς αυξάνεται η θαμνώδης βλάστηση (Koulouri and Giourga 2007), η φυτοκάλυψη, το έδαφος γίνεται πιο σταθερό αυξάνοντας την διηθητική του ικανότητα και ο κίνδυνος της διάβρωσης ελαχιστοποιείται (Trimble, 1990 όπως αναφέρεται στο Kosmas et al., 2000b). Δεν είναι λίγα όμως τα παραδείγματα εγκατάλειψης που συνοδεύτηκαν από ερημοποίηση και υποβάθμιση εδάφους σε όλες μάλλον τις χώρες της μεσογείου. Επίσης την εγκατάλειψη ακολουθεί και η εδαφική διάβρωση. Για παράδειγμα η περιοχή της λεκάνης Guadalentin στην Ισπανία, η κάτω περιοχή του Alentejo στην Πορτογαλία και η λεκάνη Agri στην Ιταλία αποτελούν περιοχές όπου υπήρξε σημαντική μείωση του πληθυσμού και μετακίνηση σε αστικά κέντρα καθώς και εγκατάλειψη της γης είτε λόγο μείωση της παραγωγικότητας των εδαφών, είτε λόγο μη ανταγωνιστικότητας των τοπικών προϊόντων σε σχέση με άλλων περιοχών. Την εγκατάλειψη της γης ακολούθησε εδαφική διάβρωση, υποβάθμιση της περιοχής αλλά και τοπικά επανάκαμψη της φυσικής βλάστησης ανάλογα με το μέγεθος της εγκατάλειψης (Κοσμάς κ.α, χ.χ.). Γενικά η εγκατάλειψη της γης παρατηρείται σε περιθωριακές γεωργικές γαίες (Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 88), δηλαδή ορεινές και λοφώδεις περιοχές με ανεπαρκείς πηγές ύδρευσης, ενώ η εκβιομηχανισμένη γεωργία των μηχανημάτων και των λιπασμάτων τείνει να ευνοεί τις περισσότερο πεδινές εκτάσεις με στόχο την αυξημένη παραγωγή. Με την παγκοσμιοποιημένη οικονομία και το παγκόσμιο διεθνές σύστημα της αγοράς η ανταγωνιστικότητα των ξένων φθηνότερων προϊόντων παραγκώνισε την ικανότητα των ορεινών και νησιωτικών περιοχών να διοχετεύουν τα παραγόμενα προϊόντα τους στην αγορά ενώ πλέον χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά για οικιακή χρήση. Έτσι οι περιοχές αυτές χάνουν συνεχώς την αξία τους ως γεωργικές ενώ η αγροτική έξοδος μετακίνησε μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα όπου οι θέσεις εργασίας των βιομηχανιών και ο τομέας των υπηρεσιών εξιδανικεύτηκαν με παράλληλη απαξίωση της αγροτικής δραστηριότητας. Τα αποτελέσματα της εγκατάλειψης της γης γίνονται σήμερα ορατά σε πολλά από τα νησιά του Αιγαίου για τον επιπλέον λόγο ότι η διαχρονική χρήση των αναβαθμίδων, μονοπατιών στα περισσότερα νησιά (Petanidou et al., 2008) και ακολούθως η εγκατάλειψη και κατάρρευση τους συνέβαλε ώστε η διάβρωση και η ερημοποίηση των νησιωτικών περιοχών να επισπευτεί. Η εγκατάλειψη της γης επέφερε μείωση της καλλιεργούμενης έκτασης γης, αύξηση των βοσκοτόπων και επέκταση των οικισμών ιδίως σε τουριστικές νησιωτικές και παράκτιες περιοχές (Kizos, 2005, όπως αναφέρεται στο Petanidou et al., 2008). Συγκεκριμένα στη Λέσβο και ιδιαίτερα στο δυτικό ξηρότερο τμήμα του νησιού περιοχές που κάποτε καλύπτονταν από δάση αποδασώθηκαν και εκχερσώθηκαν προκειμένου να χρησιμοποιηθούν αρχικά για γεωργικούς σκοπούς και στη συνέχεια να μετατραπούν όπως συμβαίνει συνήθως σε βοσκοτόπους (Kosmas et al., 2000b). Χωρίς όμως μέτρα προστασίας εκτός από τις αναβαθμίδες που αρχικά προστάτευαν τις περιοχές από την εδαφική διάβρωση (Marathiannou et al., 2000, όπως αναφέρεται στο Μπεόπουλος κ.α., 2008 σελ 101) οι περιοχές αυτές διαβρώθηκαν ερημοποιήθηκαν ενώ παράλληλα περιορίστηκε η παραγωγικότητα τους με αποτέλεσμα την εγκατάλειψή τους. Στη συνέχεια παρά την αρχική τους χρήση ως βοσκότοποι η υπερβόσκηση και οι πυρκαγιές κατέστρεψαν την φυσική βλάστηση οδηγώντας σε περαιτέρω υποβάθμιση και στη σημερινή κατάσταση όπου ο 17

18 πληθυσμός της περιοχής είναι σημαντικά μειωμένος, ενώ γενικότερα η περιοχή είναι αραιοκατοικημένη και μη παραγωγική (Κοσμάς κ.α., χ.χ.). Γράφημα 1: Ο πληθυσμός των προβάτων στο νησί της Λέσβου και στο δυτικό τμήμα συγκεκριμένα. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1961, 1971, 1981, 1991, Η μείωση του πληθυσμού του νησιού την περίοδο υπολογίζεται σε περίπου (15,6%) ενώ την ίδια στιγμή στο δυτικό τμήμα του νησιού η μείωση έφτανε περίπου τα άτομα αλλά το 32% περίπου του πληθυσμού (ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού 1961, 1971) ενώ σημαντική μείωση παρατηρήθηκε και τις επόμενες δεκαετίες αν και με μικρότερη ένταση ενώ γενικότερα η μείωση αυτή ήταν μεγαλύτερη σε αγροτικές περιοχές του νησιού (Kizos et al., 2013). Οι αλλαγές στις χρήσεις γης για την Λέσβο συνδέονται και με την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκεκριμένα οι επιδοτήσεις που δόθηκαν ώθησαν τους κτηνοτρόφους σε αύξηση του ζωικού τους κεφαλαίου με στόχο την αύξηση των κερδών τους. Την δεκαετία του 1980 και μέρος του 1990 ο αριθμός των βοσκητών αυξήθηκε σημαντικά σε σχέση με την βοσκοϊκανότητα των βοσκοτόπων (Kizos et al., 2010). Έτσι σε συνδυασμό με το άνοιγμα των αγορών και την εισαγωγή πιο ανταγωνιστικών προϊόντων στην αγορά, η μείωση της παραγωγικότητας των εδαφών ώθησε τους κτηνοτρόφους και τους αγρότες στην μόνη εναλλακτική της εκτροφής αιγοπροβάτων ως μέσο εξασφάλισης κέρδους. Σύμφωνα με τους Μπεόπουλος κ.α., (2008 σελ 127) η πολιτική των επιδοτήσεων του αριθμού των ζώων έχει αλλάξει και η επιδότηση δεν χορηγείται με βάση των αριθμό των ζώων αλλά τη διαθέσιμη έκταση των βοσκοτόπων, αλλά και πάλι προκύπτει πρόβλημα εξαιτίας της θεωρούμενης βοσκοϊκανότητας που είναι υπερβολική και συνιστά από μόνη της υπερβόσκηση. 18

19 2.6 Υποβάθμιση της γης και παραγωγικότητα Ο ορισμός της UNEP (1992, όπως αναφέρεται στο Thornes, 2007) ορίζει ως υποβάθμιση του εδάφους «την μείωση και απώλεια της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας, που προκαλείται από διαδικασίες αλλαγών χρήσεων γης, φυσικές διεργασίες ή των συνδυασμό και των δύο». Η υποβάθμιση του εδάφους υποδηλώνει την μειωμένη ικανότητα του εδάφους να εφοδιάζει με θρεπτικά συστατικά τους φυτικούς οργανισμούς και συνοδεύεται από μειωμένη παραγωγικότητα. Η περιορισμένη βιοποικιλότητα, η μικρή σχετικά φυτοκάλυψη και ποσότητα οργανικής ύλης καθώς και η διάβρωση και έκλυση των θρεπτικών είναι χαρακτηριστικά ενός υποβαθμισμένου εδάφους (Oldeman, 1992). Συνέπειες της εδαφικής υποβάθμισης είναι η μείωση της παραγωγικότητας, επιπτώσεις στα οικοσυστήματα και τις διεργασίες τους, καθώς και κοινωνικοοικονομικά προβλήματα όπως μετανάστευση, μειωμένη ή ανύπαρκτη ανάπτυξη, ενώ η παραγωγή τροφής και αγαθών είναι αβέβαιη. Σύμφωνα με τον Οργανισμό για την Τροφή και τις Καλλιέργειες (FAO) των Ηνωμένων Εθνών περίπου $40 δυσ. ξοδεύονται κάθε χρόνο παγκοσμίως εξαιτίας της εδαφικής υποβάθμισης χωρίς να συνυπολογίζεται το κόστος για ενίσχυση της γονιμότητας του εδάφους και την προστασία της βιοποικιλότητας και μοναδικών φυσικών τοπίων. Η υποβάθμιση των εδαφών παρατηρείται σε ένα μεγάλο αριθμό χωρών του κόσμου και ιδίως αυτών που βρίσκονται σε ξηροθερμικές περιοχές, ενώ επηρεάζει ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Πιέσεις όπως η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και η εντατικοποίηση της καλλιέργειας σε περιοχές που υπό φυσικές συνθήκες αδυνατούν να υποστηρίξουν τα σύγχρονα συστήματα καλλιέργειας έχουν οδηγήσει σε σημαντική υποβάθμιση μεγάλες περιοχές προκαλώντας κοινωνικές ανακατατάξεις, πολεμικές συρράξεις και από συρρίκνωση και κατακερματισμό έως καταστροφή των οικοσυστημάτων. Οι πιο σημαντικές διεργασίες υποβάθμισης του εδάφους είναι η διάβρωση, η οξίνιση, η αλάτωση, η συμπίεση του εδάφους, η απώλεια οργανικής ουσίας και η κατακράτηση νερού (Zika and Erb, 2009). Οι διεργασίες αυτές επιδρούν τόσο η καθεμία ξεχωριστά αλλά και συνδυαστικά. Ο μηχανισμός της διάβρωσης όπως έχει αναλυθεί παραπάνω επιδρά σημαντικά στην εδαφική υποβάθμιση αφού απομακρύνει μεγάλες ποσότητες εδάφους και οργανικής ύλης. Η οξίνιση παρατηρείται σε χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης όπου η βιομηχανία εκλύει ενώσεις θείου και άνθρακα μειώνοντας την ρυθμιστική ικανότητα του εδάφους και την ικανότητα ανάκαμψής του. Η αλάτωση παρατηρείται κυρίως σε γεωργικές εκτάσεις όπου χρησιμοποιείται η άρδευση και σταδιακά η συσσώρευση αλάτων στο έδαφος που μειώνει την παραγωγικότητα. Η συμπίεση του εδάφους είτε μηχανική είτε μέσο των ζώων μειώνει το πορώδες του εδάφους αρά λιγότερος αέρας και νερό είναι διαθέσιμο για τα φυτά, με αποτέλεσμα μικρότερη ανάπτυξη των φυτών, μεγαλύτερη επιφανειακή απορροή αφού οι ρίζες αδυνατούν να συγκρατήσουν το νερό, ενώ αυτό καταλήγει σε χαμηλότερες υψομετρικά περιοχές όπου και κατακρατείται. Για την αύξηση της παραγωγικότητας των εδαφών χρησιμοποιούνται εδαφοβελτιωτικά και λιπάσματα τα οποία εν μέρει βελτιώνουν την παραγωγή αλλά μακροπρόθεσμα επιβαρύνουν το περιβάλλον και την ίδια την παραγωγικότητα. Έτσι μεγαλύτερες εκτάσεις 19

20 απαιτούνται για να καλύψουν την αυξανόμενη ζήτηση για τροφή και βόσκηση, που σταδιακά εντείνουν το πρόβλημα τη υποβάθμισης μέσο των αλλαγών χρήσεων γης. Όπως φαίνεται στον επόμενο χάρτη η υποβάθμιση των εδαφών αντιστοιχεί σε μεγάλες απώλειες της καθαρής πρωτογενούς παραγωγικότητας (NPP). Χάρτης 3: Παγκόσμιες απώλειες της καθαρής πρωτογενούς παραγωγικότητας εξαιτίας της εδαφικής υποβάθμισης στις ξηροθερμικές περιοχές. Η διαβάθμιση της καθαρής παραγωγικότητας προκύπτει ως ποσοστό της συνολικής πρωτογενούς παραγωγικότητας (NPP O ) Πηγή: Zika and Erb 2009 Η ερημοποίηση εκτός από τις σημαντικότατες επιπτώσεις που έχει στο φυσικό περιβάλλον, επιδρά αρνητικά στην οικονομία και κοινωνία μίας περιοχής, αφού υποβαθμίζοντας τους φυσικούς πόρους, μειώνει την παραγωγικότητα ενός τόπου και κατ επέκταση το αγροτικό εισόδημα, προκαλώντας μετακινήσεις πληθυσμού σε άλλες περιοχές με περισσότερες δυνατότητες απασχόλησης. Η ορθολογική διαχείριση καθορίζει τον τρόπο άσκησης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας και ιδιαίτερα τον αριθμό και το είδος ή τα είδη ζώων που θα βοσκήσουν σε ένα λιβάδι, καθώς και το σύστημα βόσκησης που θα ακολουθηθεί. Προϋποθέτει δηλαδή τη σύνταξη ενός διαχειριστικού σχεδίου. Ωστόσο, οι σκοποί ενός τέτοιου σχεδίου μπορεί να ποικίλουν καθώς η βόσκηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο της βιοποικιλότητας, την αύξηση της παραγωγής αλλά και για τη βελτίωση του υδρολογικού κύκλου ή της άγριας πανίδας. Πάντως η ορθολογική διαχείριση αποτελεί το εργαλείο για την πολύπλευρη βελτίωση των οικοσυστημάτων και για την επίτευξη αειφορικής κτηνοτροφικής παραγωγής, απομακρύνοντας έτσι τον κίνδυνο ερημοποίησης (όπως αναφέρεται στο Τσιώρας, Μαντζανάς, Παπαναστάσης, 2006). 2.7 Η εκτροφή προβάτων στη Λέσβο Σημαντικό κομμάτι της πρωτογενούς παραγωγής στη Λέσβο αποτελεί η κτηνοτροφία, ενώ γενικότερα ο κλάδος απασχολεί χιλιάδες εργαζόμενους. Ως περιθωριοποιημένη περιοχή η Λέσβος στηρίζεται στην κτηνοτροφία για την ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας. Η σημαντικότητα του κλάδου φαίνεται από το γεγονός ότι στο νησί υπάρχουν 20

21 αρκετοί συνεταιρισμοί που προωθούν τα τοπικά προϊόντα πολλά από τα οποία ανήκουν στην κατηγορία Π.Ο.Π. (Προϊόντα Προστατευμένης Ονομασίας Προέλευσης). Προϊόντα που προκύπτουν από την εκτεταμένη κτηνοτροφία του νησιού είναι το γάλα και το κρέας με γνωστότερα τα Π.Ο.Π. προϊόντα όπως το Λαδοτύρι, η Φέτα και το Κασέρι (Kizos et al., 2013). Τα προϊόντα αυτά φημίζονται για την ποιότητά τους. Παρά την ποιότητα των προϊόντων, το γεγονός ότι αυτά παράγονται σε νησί, ελλοχεύουν μία σειρά από μειονεκτήματα. Η Λέσβος ως νησί έχει μία περιορισμένη οικονομία και στόχος των παραγωγών είναι να εξάγουν από το νησί τα τρόφιμα, μιας και η τοπική αγορά είναι αρκετά περιορισμένη. Εξαιτίας του γεγονότος ότι είναι νησί, τα ποσοστά κέρδους των αγροτών είναι περιορισμένα. Αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι καθόλη τη διαδικασία παραγωγής, οι αγρότες επιβαρύνονται με πρόσθετα έξοδα σε σχέση με μία άλλη αγροτική περιοχή της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η έκταση των εκμεταλλεύσεων στο νησί είναι συγκεκριμένη και πεπερασμένη. Έτσι οι κτηνοτρόφοι αναγκάζονται να εισάγουν στο νησί συνεχώς ζωοτροφές αυξάνοντας το κόστος παραγωγής ενώ και τα ίδια τα προϊόντα θα πρέπει να μεταφερθούν εκ νέου από το νησί στις αγορές των αστικών κέντρων της ηπειρωτικής Ελλάδας, κάτι που αυξάνει και πάλι το κόστος παραγωγής. Ως συνέπεια αυτού οι αγρότες βρίσκονται στο δίλημμα είτε να αυξήσουν τις τιμές των προϊόντων για μεγαλύτερο κέρδος είτε να αυξήσουν το μέγεθος των κοπαδιών για μεγαλύτερη παραγωγή. Επειδή η αύξηση της τιμής θα είχε άμεση πτώση των πωλήσεων και των εσόδων οι περισσότεροι αγρότες επιλέγουν να αυξήσουν το μέγεθος του κοπαδιού, κάτι που μακροπρόθεσμα έχει καταστρεπτικές συνέπειες για τα οικοσυστήματα και την βιωσιμότητά τους. Η υπερβόσκηση σε συνδυασμό με τις χαμηλές βροχοπτώσεις τουλάχιστον για το δυτικό τμήμα του νησιού αποτελούν τροχοπέδη στη ομαλή λειτουργία και των οικοσυστημάτων και των κτηνοτρόφων, αφού η αύξηση του κοπαδιού σε συνάρτηση με την περιορισμένη ποσότητα τροφής που μπορούν οι βοσκότοποι να παρέχουν στα ζώα αυξάνουν και άλλο το κόστος για μεταφορά περισσότερων ζωοτροφών κάνοντας την παραγωγική διαδικασία ένα φαύλο κύκλο. Το αποτέλεσμα της υπερβόσκησης όπως έχει αναφερθεί παραπάνω είναι η ερημοποίηση των οικοσυστημάτων και η ανικανότητά τους να θρέψουν τα κοπάδια. Φυτά όπως η αστοιβή (Sarcopoterium spinosum) και ο ασφόδελος (Asphodelus ramosus), επωφελούνται της υπερβόσκησης και κατακλύζουν το τοπίο μειώνοντας την βιοποικιλότητα των περιοχών, ενώ πλέον όλο και λιγότερα θρεπτικά μπορούν να παρέχουν οι βοσκότοποι στα κοπάδια, με αποτέλεσμα την εισαγωγή ζωοτροφών μιας και στο νησί οι ζωοτροφές που παράγονται σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να καλύψουν τις τεράστιες απαιτήσεις των βοσκητών. Τέλος σημαντικό θα ήταν να αναφερθεί ότι οι επιδοτήσεις των αγροτών αποτελούν ένα επιπλέον πρόβλημα εξαιτίας των μεγάλων διακυμάνσεων τους δημιουργώντας ένα αίσθημα ανησυχίας τους αγρότες. Ακόμη σημαντικό είναι το γεγονός ότι οποιαδήποτε κίνηση των αγροτών σχετικά με τα κοπάδια τους και τις υπάρχουσες εκμεταλλεύσεις συνήθως δεν συνοδεύεται από επιστημονική υποστήριξη από ειδικούς σε τέτοια ζητήματα ενώ γενικότερα οι αγροτικές τεχνικές δεν ακολουθούν πάντα τις επιταγές της επιστήμης κυρίως από ηλικιωμένα άτομα, επιταχύνοντας έτσι διεργασίες που με μία καλύτερη επιστημονική προσέγγιση θα είχαν περιοριστεί. 21

22 2.8 Μελέτες βιοποικιλότητας και παραγωγικότητας σε βοσκοτόπους Αρκετές μελέτες έχουν γίνει κατά καιρούς για τον υπολογισμό της παραγωγικότητας και της βιοποικιλότητας σε ένα οικοσύστημα. Για την Δυτική Λέσβο και την παραγωγή βιομάζας έγινε μία έρευνα από την Κουτσίδου κ.α., (2006) κατά την οποία έγιναν δειγματοληψίες το 1993 στα χωριά Φίλια και Άντισσα της Δυτικής Λέσβου. Από τα ευρήματα της έρευνας βρέθηκε ότι η βιομάζα των ποωδών φυτών στην Άντισσα ήταν 42,06 χλγ, / στρ. ενώ στα Φίλια ήταν 82,4 χλγ. / στρ. Επίσης όσον αφορά την χλωρίδα στην Άντισσα αναγνωρίστηκαν 9 φυτικές οικογένειες ενώ στη Φίλια 6. Επιπλέον για την περιοχή της Άγρας από την περσινή έρευνα προέκυψαν 24 οικογένειες με 4 από αυτές να συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό ειδών, ενώ συνολικά βρέθηκαν 93 τάξα. Περισσότερες έρευνες έχουν γίνει σε παγκόσμιο επίπεδο για την παραγωγικότητα. Μερικές από αυτές πραγματοποιήθηκαν στην Ιταλία, στα Πυρηναία όρη και σε μία άλλη επαρχία της Ισπανίας καθώς και στη πολιτεία Μοντάνα την ΗΠΑ. Σύμφωνα με τους Cho και Skidmore (2009) και την μελέτη τους στο εθνικό πάρκο Majella στα Απέννινα όρη της κεντρικής Ιταλίας η παραγωγή βιομάζας των βοσκότοπων μετρήθηκε τον Ιούνιο για δύο χρονιές, το 2004 (7.680 kg /ha) και το 2005 (7.740 kg / ha). Το 2004 οι τιμές κυμάνθηκαν από kg / ha μέχρι kg / ha και το 2005 από kg / ha μέχρι kg / ha. Οι Barrachina κ.ά. (2015) στην περιοχή Vall Fosca, στην Καταλονία βρήκαν ότι στην αρχή του καλοκαιριού η βιομάζα άγγιζε τα kg / ha (2008) και kg / ha (2009). Στη δεύτερη δειγματοληψία στα τέλη του καλοκαιριού βρήκαν kg /ha (2008) και kg /ha (2009). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε για δύο συνεχόμενα έτη το 2008 και το 2009, με την μέση βροχόπτωση για την περίοδο της δειγματοληψίας να υπολογίζεται στα 402mm ενώ η μέση θερμοκρασία ήταν για τον μήνα Μάιο 10 Ο C και για το μήνα Αύγουστο 19 Ο C. Η μελέτη στην Μοντάνα των Porter et al., (2014) έγινε το 2011 και Η μέση ετήσια βροχόπτωση στη Μοντάνα είναι 400 mm. H μέση τιμή της παραγόμενης βιομάζας για το 2011 και το 2012 βρέθηκε ± 169 kg / ha. Τέλος σύμφωνα με την μελέτη των Vázquez de Aldana et al., (2006) για την επαρχεία της Σαλαμάνκα της Δυτικής Ισπανίας η οποία χαρακτηρίζεται ως ημίξηρη ενώ οι βοσκητές είναι κυρίως βοοειδή και ταύροι, στην 20ετή έρευνά τους υπολόγισαν την παραγόμενη βιομάζα στα kg / ha σε υψηλή ζώνη κλίσης και στα kg /ha στη χαμηλή ζώνη. Η παραγωγή βιομάζας κυμάνθηκε από 500 kg / ha kg / ha στην υψηλή ζώνη κλίσης και kg / ha kg / ha στη χαμηλή ζώνη κλίσης. 22

23 3. Περίπτωση μελέτης Η Λέσβος αποτελεί το 3 ο μεγαλύτερο σε έκταση της Ελλάδας και του Αιγαίου με τη έκτασή του να υπολογίζεται σε 1632,8 τ.χλμ., ενώ ο πληθυσμός των κατοίκων (απογραφή του 2011) το καθιστά 5 ο ως προς αυτόν. Η περιοχή μελέτης για τη συγκεκριμένη έρευνα είναι η Δυτική Λέσβος και συγκεκριμένα η περιοχή της Άγρας. Η Δυτική Λέσβος αποτελεί μία ημιάνυδρη / ημίξερη περιοχή ενώ αποτελεί την πιο ξηρή περιοχή του νησιού ενώ οι περιορισμένες βροχοπτώσεις υπολογίζονται σε μόλις 431,4 mm και μέση θερμοκρασία 17,6 ο C για το Σίγρι για τα έτη Στην περιοχή κυρίαρχη βλάστηση αποτελεί η φρυγανική ενώ επίσης σε πολύ περιορισμένη έκταση φύονται πεύκα, ελαιόδεντρα, μακία βλάστηση και καλλιέργειες (Kizos et al., 2013). Ως προς τη γεωμορφολογία της περιοχής, αποτελεί ημιορεινή περιοχή με μέτριας κλίσης πλαγιές και πετρώδη, αβαθή εδάφη ακατάλληλα για καλλιέργεια, με βάθος ,30 m, έως και πολύ αβαθή, 0-0,15 m (Bakker et al., 2005). Σύμφωνα με τον Kosmas et al., (2000), τα εδάφη χαρακτηρίζονται ως Typic Yerochrept, Lithic Xerochrept, και Lithic Xerorthent. Οι έντονες κλίσεις καθώς και η εγγύτητα στη θάλασσα δημιουργούν ένα έντονο ανάγλυφο ενώ για το λόγο αυτό το υψόμετρο των αγροτεμαχίων που μελετήθηκαν κυμαίνεται από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι και περίπου τα 500m. (χάρτης 4). Χάρτης 4: Η περιοχή μελέτης περιοχή Άγρας. Πηγή: Αρχείο Ψύλλου Γιώργου. Η Άγρα αποτελεί έναν οικισμό με πληθυσμό περίπου 1000 ατόμων στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού. Αποτελεί ένα κατεξοχήν αγροτικό οικισμό, ενώ εξαιτίας της αγροτικής εξόδου του επαρχιακού πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα η Άγρα είδε μία σημαντική μείωση του πληθυσμού της από την δεκαετία του 60 μέχρι σήμερα. Από την άλλη η κτηνοτροφία και 23

24 συγκεκριμένα η προβατοτροφία φαίνεται να αναπτύσσονται μιας και ο πληθυσμός των ντόπιων κοπαδιών έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Παράλληλα ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων έχει ελαφρώς μειωθεί δείχνοντας την αύξηση στην πυκνότητα βόσκησης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η αλλαγή από το παραδοσιακό μεικτό σύστημα καλλιέργειαςκτηνοτροφίας που χρησιμοποιούνταν σε προηγούμενες δεκαετίες, με την προβατοτροφία να κερδίζει έδαφος και να αποτελεί μονόδρομο για τους ντόπιους αγρότες. Πολύπλοκα γεωργικά συστήματα όπου συνυπήρχαν καλλιέργειες, δενδροκαλλιέργειες ελιάς και βελανιδιάς έχουν αντικατασταθεί από την κτηνοτροφία. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει αυξηθεί και η έκταση των βοσκοτόπων της περιοχής, από τις εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες. Όλα τα δεδομένα παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Πίνακας 2: Επιλεγμένοι δείκτες για την περιοχή μελέτης. ΕΤΟΣ ΕΚΤΑΣΗ ΒΟΣΚΟΤΟΠΩΝ (στρ.) ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΡΟΒΑΤΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΡΟΒΑΤΩΝ ΑΝΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ , , ΜΕΤΑΒΟΛΗ ,2% -4,9% 297,5% 318,2% -35,5% Πηγή: Απογραφή γεωργίας-κτηνοτροφίας και πληθυσμού του 1961 και Οι εκμεταλλεύσεις που επιλέχθηκαν για την έρευνα βρίσκονται σε κοντινές αποστάσεις ώστε να περιοριστούν οι επιδράσεις του μικροκλίματος και των εδαφολογικών συνθηκών στην παραγωγικότητα. (Εικόνα 1). Εικόνα 1: Η περιοχή μελέτης όπως φαίνεται μέσω του Google earth. Με τα διάφορα χρώματα παρουσιάζονται οι θέσεις ενώ με κόκκινο οι διαδρομές των 50 βημάτων για την εκτίμηση της κάλυψης γης. Πηγή: Επεξεργασία Ψύλλου Γιώργου. 24

25 Επιπλέον όλα τα πρόβατα των κοπαδιών των εκμεταλλεύσεων ανήκουν στην τοπική φυλή της Λέσβου. Συνολικά στο νησί υπάρχουν περίπου πρόβατα όπου ανήκουν στην τοπική φυλή. Η μεγάλη προσαρμοστικότητα της συγκεκριμένης φυλής σε ξηροθερμικά περιβάλλοντα και αντίξοες καιρικές συνθήκες έχει αυξήσει την ζήτηση των προβάτων και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας αφού τα συγκεκριμένα πρόβατα ενδείκνυνται για περιβάλλοντα με μειωμένη βλάστηση και ημιορεινές περιοχές. Περιοχές όπως η ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η Στερεά Ελλάδα, η Πελοπόννησος και διάφορα νησιά του Αιγαίου έχουν ήδη εισάγει άτομα από την φυλή της Λέσβου. Η καταγωγή πιθανώς των προβάτων είναι αποτέλεσμα παλαιών διασταυρώσεων ντόπιων λεπτόουρων προβάτων του νησιού με παχύουρα πρόβατα της Μικράς Ασίας και της φυλής Χίου. Γενικά τα συγκεκριμένα πρόβατα ταξινομούνται ως παχύουρα με μαλλί μεικτού τύπου (Mastranestasis et al., 2011), (Εικόνα 2). Εικόνα 2: Πρόβατο της τοπικής φυλής Λέσβου. Πηγή: European Livestock Breeds Ark and Rescue Net, Διαθέσιμο στο Πρόσβαση Ιούλιος

26 Χάρτης 5: Πληθυσμός προβάτων στη Λέσβο (2012). Χρησιμοποιήθηκε το Γεωγραφικό Σύστημα Αrc Map10 και τα στοιχεία του πληθυσμού παραχωρήθηκαν από τη Διεύθυνση Κτηνιατρικής Λέσβου. Πηγή: Αγροτικός Συνεταιρισμός Πέτρας Λέσβου, διαθέσιμο στο: Πρόσβαση Ιούλιος Το τοπίο της περιοχής μελέτης Το τοπίο της περιοχής μελέτης είναι αποτέλεσμα της έντονης κτηνοτροφικής δραστηριότητας στην περιοχή. Η προβατοτροφία έχει αντικαταστήσει σχεδόν εξολοκλήρου τα παραδοσιακά μεικτά καλλιεργητικά συστήματα με το τοπίο να μην αποτελεί πλέον ένα μωσαϊκό αλλά αποτελείται από ομοιόμορφες εκτάσεις βοσκοτόπων. Τα συγκεκριμένα αγροτεμάχια βόσκησης βρίσκονται τόσο κοντά στη θάλασσα όσο και στους γύρω λόφους. Ξερολιθιές και συρμάτινές περιφράξεις χωρίζουν τα αγροτεμάχια μεταξύ τους, δείχνοντας την σημαντικότητα των βοσκοτόπων για τους κτηνοτρόφους. Οι αναβαθμίδες αν και υπήρχαν στα αγροτεμάχια ήταν περιορισμένες και σε λίγα από αυτά. Γενικότερα τα αγροτεμάχια με την μεγαλύτερη έκταση βρίσκονταν στις πλαγιές των λόφων ενώ τα μικρότερα σε μέγεθος στις πεδινές παραθαλάσσιες περιοχές. Η παρουσία των δέντρων ήταν περιορισμένη ενώ τα περισσότερα από τα δέντρα που εξακολουθούσαν να βρίσκονται στο χώρο ήταν κυρίως ελαιόδεντρα και λίγες βελανιδιές. Σε όλα σχεδόν τα αγροτεμάχια η παρουσία της Αστοιβής και του Ασφόδελου ήταν έντονη. 26

27 Εικόνα 3: Το τοπίο της περιοχής μελέτης. Στις φωτογραφίες φαίνονται σε πρώτο πλάνο οι δειγματοληπτικοί κλωβοί μέσα σε ένα βραχώδες τοπίο. Τα δέντρα που φαίνονται είναι ελιές ενώ επίσης φαίνονται οι ξερολιθιές που διαχωρίζουν τα αγροτεμάχια βόσκησης. 27

28 4. Μεθοδολογία Η μεθοδολογία της συγκεκριμένης έρευνας είναι πειραματική και σ αυτήν περιλαμβάνονται η αναγνώριση και ταξινόμηση των φυτικών ειδών από τις δειγματοληπτικές επιφάνειες της περιοχής μελέτης και η μέτρηση και συσχέτιση της παραγόμενης βιομάζας με τα φυτικά είδη. Για τον υπολογισμό της παραγόμενης βιομάζας στην περιοχή μελέτης στην Άγρα της Λέσβου τοποθετήθηκαν κλωβοί στα 19 διαφορετικά αγροτεμάχια των τεσσάρων αγροτών της περιοχής. Οι μεταλλικοί κυλινδρικοί κλωβοί με εμβαδό 0,25m 2 από γαλβανισμένο πλέγμα με ανοίγματα 1x1,2cm και ύψος 70cm περίπου στερεώθηκαν στο έδαφος. Ο σκοπός της τοποθέτησης των κλωβών ήταν η μέτρηση της βιομάζας των χορτολιβαδικών κοινοτήταν απουσία βόσκησης. Σε κάθε μία από τις 19 διαφορετικές θέσεις τοποθετήθηκαν 4 κλωβοί εκ των οποίων ο ένας αποτελούσε τον κλωβό μάρτυρα ο οποίος τοποθετήθηκε πριν από την περίοδο των βροχών (Οκτώβριος) ενώ αφαιρέθηκε μαζί με την βιομάζα που περιείχε αφαιρέθηκε την περίοδο που ποώδης βλάστηση αρχίζει να ξηραίνεται (Μάιος). Με την τοποθέτηση του μάρτυρα αποφεύχθηκε η βόσκηση των ζώων ή αλλιώς μπορούσε να μετρηθεί η ποσότητα της βιομάζας αν στην περιοχή δεν παρατηρούνταν η βόσκηση. Έτσι συλλέχθηκε η ποσότητα της βιομάζας για ένα ολόκληρο χρόνο σε συνθήκες όπου δεν υπάρχει βόσκηση. Οι άλλοι 3 κλωβοί τοποθετήθηκαν σε ενδιάμεσες χρονικές στιγμές και πιο συγκεκριμένα ο 1 ος κλωβός τοποθετήθηκε και αυτός με την έναρξη των βροχοπτώσεων τον Οκτώβριο, ενώ το Δεκέμβριο τοποθετήθηκε ο 2 ος κλωβός και έγινε λήψη της βιομάζας από τον πρώτο κλωβό. Τον μήνα Μάρτιο η διαδικασία επαναλήφθηκε δηλαδή έγινα λήψη της βιομάζας του 2 ου κλωβού ενώ τοποθετήθηκε ο 3 ος κλωβός ενώ τέλος τον Απρίλιο έγινε λήψη βιομάζας από τον 3 ο κλωβό. Επιπλέον σε κάθε μία λήψη βιομάζας από κάθε κλωβό γινόταν παράλληλα και λήψη βιομάζας από την κάθε θέση και της βοσκημένης περιοχής, σε ίδιες πάντα διαστάσεις με τους κλωβούς ώστε τα δεδομένα που θα συγκεντρωθούν από τις βοσκημένες και αβόσκητες περιοχές να συσχετιστούν και να βρεθεί η ενδεχόμενη επιβάρυνση από την βόσκηση ή ενδεχομένως την υπερβόσκηση. Τέλος τον Μάιο έγινε μία επιπλέον λήψη βιομάζας από όλους τους κλωβούς και τη βοσκημένη περιοχή κάθε αγροτεμαχίου. Την προηγούμενη χρονιά η συγκεκριμένη διαδικασία είχε πραγματοποιηθεί τον Ιούνιο αλλά εξαιτίας της έντονης ξηρασίας φέτος πραγματοποιήθηκε τον Μάιο μιας και τα φυτά είχαν ήδη ξεραθεί τον Ιούνιο. Μετά από κάθε λήψη βιομάζας από τα αγροτεμάχια, τα δείγματα τοποθετούνταν σε κλίβανο στους 50 ο C για 48 ώρες είτε αφήνονταν να αεροξηρανθούν από μόνα τους απλωμένα. Στη συνέχεια μετά από την εξάτμιση της υγρασίας τους τα δείγματα ζυγίζονταν σε ζυγό ακριβείας ενώ το βάρος τους αποτελεί μέθοδο υπολογισμού της πρωτογενούς παραγωγικότητας ενός οικοσυστήματος. Μετά και από τη ζύγιση τα δείγματα τοποθετήθηκαν σε μεγάλες πλαστικές σακούλες και μεταφέρθηκαν σε εργαστήριο όπου έγινε η αναγνώριση των ειδών τους. Πιο συγκεκριμένα τα δείγματα από τις σακούλες απλώθηκαν πάνω σε εργαστηριακούς πάγκους ώστε τα είδη ενός κλωβού κάποιας τοποθεσίας να είναι μαζί συγκεντρωμένα. Στη συνέχεια για την πιο εύκολή και γρήγορη αναγνώριση τοποθετήθηκαν σε ένα φυτολόγιο όλα τα διαφορετικά 28

29 φυτικά είδη και έγινε η αναγνώρισή τους. Η αναγνώριση έγινε αρχικά σε επίπεδο οικογένειας ενώ όπου ήταν δυνατόν σε επίπεδο γένους ή είδους. Τα είδη που αναγνωρίστηκαν παρουσιάζονται παρακάτω. Εκτός από τη βιομάζα και τα φυτικά είδη υπολογίστηκε και η κάλυψη γης. Εφαρμόστηκε για την εκτίμηση της κάλυψης η μέθοδος των 50 βημάτων για κάθε μία θέση. Σε ποιο εκτεταμένες ή με ποιο έντονο ανάγλυφο περιοχές πραγματοποιήθηκαν περισσότερες από μία διαδρομές (μέχρι 5) ώστε να παρουσιάζεται με μεγαλύτερη ακρίβεια η ετερογένεια του τοπίου. Οι κατηγορίες κάλυψης γης είναι οι παρακάτω: γυμνό έδαφος, πόα, βράχος, αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), ασφόδελος (Asphodelus ramosus), και θάμνος. Τα δύο φυτικά είδη, η αστοιβή και ο ασφόδελος επιλέχθηκαν εξαιτίας της έντονης εξάπλωσης τους στην περιοχή μελέτης, ενώ γενικότερα εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα σε περιοχές όπου παρατηρείται υπερβόσκηση. Επιπλέον η τελευταία κάλυψη γης, ο θάμνος, επιλέχθηκε μόνο χάρη ακριβείας μιας και παρατηρείται σε μία μόνο από τις θέσεις όπου πραγματοποιήθηκαν οι διαδρομές και μόνο σε μία διαδρομή, έτσι η εμφάνιση παρακάτω στα αποτελέσματα για την κάλυψη γης θα είναι μηδαμινή. Η συλλογή δεδομένων έγινε για εξοικονόμηση χρόνου μέσω μαγνητοφώνησης, ενώ στη συνέχεια τα δεδομένα απομαγνητοφωνήθηκαν. Όλα τα δεδομένα και από την κάλυψη γης, και από τις μετρήσεις της βιομάζας καθώς και των φυτικών ειδών περάστηκαν στο πρόγραμμα Excell, και μετά από περεταίρω ανάλυση στο ίδιο πρόγραμμα τα νέα δεδομένα εισήχθησαν στο πρόγραμμα SPSS Statistics. 29

30 5. Αποτελέσματα 5.1 Ταξινόμηση χλωρίδας Στην παρούσα εργασία αναγνωρίστηκαν και ταξινομήθηκαν συνολικά 80 τάξα τα οποία ανήκουν σε 19 οικογένειες. Από αυτές οι οικογένειες Poaceae (Αγρωστώδη), Asteraceae (Σύνθετα), Fabaceae (Ψυχανθή), περιλαμβάνουν τα περισσότερα τάξα. Συνολικά από τα 80 τάξα, τα 22 ανήκουν στην οικογένεια των αγρωστωδών, τα 23 ανήκουν στα σύνθετα, ενώ στα ψυχανθή 6 τάξα. Στον Πίνακα 3 περιλαμβάνονται τα είδη που αναγνωρίστηκαν ενώ αρκετά ακόμα είδη που βρέθηκαν ταξινομήθηκαν σε επίπεδο οικογένεις (κυρίως Graminae και Asteraceae. Πίνακας 3: Τα φυτικά είδη που αναγνωρίστηκαν και ταξινομήθηκαν σε οικογένειες, γένη και είδη. Οικογένεια Poaceae Apiaceae /Umbeliferae Boroginaceae Scrophuolariaceae Amaranthaceae Polygonaceae Gentionaceae Geraniaceae Xanthorrhoeaceae Amaryllidaceae Rosaceae Asparagaceae Brassicaceae Caruophyllaceae Asteraceae Γένος/Είδος Briza maxima Rostraria sp. Briza sp. Aira sp. Taeniotherum caput-medusae Hordeum sp. Lagurus ovatus Lagoecia cuminoides Bupleurum sp. Eryngium campestre Bupleurum sp. (2) Echium plantagineum Verbascum sp. Amaranthus albus Rumex pulcher Rumex bucephalophorus Centaurium erythreae Erodium sp. Asphodelus ramosus Allium sp. Sarcopoterium spinosum Muscari sp. Alyssum sp. Petrorhagia velutina Minuartia hybrita Stellaria sp. Crepis sp. Carduus pycnocephalus Centaurea sosltitialis Carlina lanata 30

31 Plantaginaceae Lilliaceae Fabaceae Cruciferae Cichorium intybus Filago gallica Hedypnois cretica Carthamus dentatus Matricaria reccucita Tragopodon sp. Tragopodon sp. (2) Plantago coronopus Plantago lagopus Plantago lanceolate Gagea sp. Gagea sp. (2) Trifolium campestre Trifolium pilulare Trifolium sp. Trifolium sp. (2) Trifolium sp. (3) Trifolium sp. (4) 31

32 Εικόνα 4: Ενδεικτικές φωτογραφίες από τα είδη που αναγνωρίστηκαν. 32

33 Εικόνα 5: Ταξινόμηση των φυτών ανάλογα με την θέση δειγματοληψίας. 33

34 5.2 Αριθμός φυτικών ειδών και φυτοκάλυψη. Στον Πίνακα 4 εμφανίζονται μερικοί δείκτες για τις διάφορες δειγματοληπτικές θέσεις. Έτσι παρουσιάζεται ο αριθμός των φυτικών ειδών που εντοπίστηκαν σε κάθε κλωβό και στο βοσκημένο, στη συνέχει παρουσιάζεται συνολικά ο αριθμός των διαφορετικών φυτικών ειδών για κάθε θέση για τους κλωβούς και το βοσκημένο καθώς και το ποσοστό φυτοκάλυψης όπως προκύπτει από την κάλυψη γης που αναλύεται παρακάτω. Πίνακας 4: Επιλεγμένοι δείκτες για τις θέσεις δειγματοληψίας. ΘΕΣΗ ΚΛΩΒΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΙΔΩΝ ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΕΙΔΩΝ ΘΕΣΗΣ ΑΝΑΝΙΔΑ (ΜΑΡΤΥΡΑΣ) , (ΒΟΣΚΗΜΕΝΟ) 1.3 (ΚΛΩΒΟΣ 1) (ΚΛΩΒΟΣ 2) (ΚΛΩΒΟΣ 3) 7 ΑΝΑΝΙΔΑ ,8 & ΑΠΟΘΗΚΑ ΞΕΝΕΛΟΥ ΧΑΛΒΑΣ , ΣΑΚ ΠΑΝΩ , ΣΑΚ ΕΛΙΑ , ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ % 34

35 ΣΑΚ ,1 ΓΚΙΟΥΖΕΛ ΚΑΜΠΙΑ , ΚΑΡΓΙΑΝΗ , ΑΓ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ 1 ΑΓ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ , , ΚΑΡΔΑΜΑΣ , ΒΑΡΗ ΙΝΤΖΙΤΡΖΗ , ΣΙΛΙΓΑ , ΒΑΡΗ ΚΟΥΛΟΥΔΗ ΚΑΤΑΓΡΑ

36 ΤΣΙΓΚΩΝΑΣ ΠΑΝΩ ΤΣΙΓΚΩΝΑΣ ΚΑΤΩ , , Από τον Πίνακα 4 προκύπτουν μερικά συμπεράσματα. Σε 13 από τις 19 (68,4%) θέσεις ο κλωβός του μάρτυρα περιέχει λιγότερα φυτικά είδη από το βοσκημένο. Δηλαδή φαίνεται ότι η βόσκηση στην περιοχή επιδρά σχετικά θετικά ως προς την αφθονία ειδών. Από τις άλλες έξι θέσεις, στις δύο (10,5%) ο μάρτυρας και το βοσκημένο έχουν τον ίδιο αριθμό ειδών, ενώ μόνο σε τέσσερις (21%) περιπτώσεις ο μάρτυρας έχει περισσότερα είδη. Οι τέσσερις αυτές περιπτώσεις διαθέτουν παράλληλα και τέσσερις από τις μικρότερες φυτοκαλύψεις (23,8%, 42,2%, 34,8%, 35,3%) έτσι φαίνεται λογικό όταν δεν βοσκούνται ο αριθμός των φυτικών ειδών τους να αυξάνεται σημαντικά, ενώ όταν βοσκούνται να παραμένει σχετικά μικρός εξαιτίας της μικρής παραγωγικότητάς τους. Όσον αφορά τη σχέση μεταξύ φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών φαίνεται από το Γράφημα 2 ότι υπάρχει μία ελαφρώς αρνητική σχέση μεταξύ ποσοστού φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών, έτσι όταν η φυτοκάλυψη αυξάνεται μειώνεται ο αριθμός των φυτικών ειδών στις βοσκημένες περιοχές. Αν δηλαδή ένα μεγάλο μέρος της φυτοκάλυψης εξαρτάται από την βόσκηση, εκτός από το γεγονός ότι αναφερόμαστε σε μία ήδη βραχώδη περιοχή, τότε συμπεραίνουμε ότι σε περίπτωση όπου υπάρχει κάποια βόσκηση και η φυτοκάλυψη δεν έχει υψηλές τιμές τότε τα φυτικά είδη που υπάρχουν είναι περισσότερα, δηλαδή η βόσκηση συμβάλλει στον πλούτο ειδών. Η σχέση αυτή για τον μάρτυρα (απουσία βόσκησης) δίνεται από το Γράφημα 3 όπου η σχέση μεταξύ φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών είναι ελαφρώς πιο αρνητική. 36

37 Γράφημα 2: Σχέση φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών για το βοσκημένο. Γράφημα 3: Σχέση φυτοκάλυψης και αριθμού ειδών για τον μάρτυρα. 37

38 5.3 Κάλυψη εδάφους Η κάλυψης εδάφους χωρίστηκε όπως αναφέρθηκε πιο πάνω σε έξι κατηγορίες κάλυψης: γυμνό έδαφος, πόα, βράχος, αστοιβή (Sarcopoterium spinosum) και ασφόδελος (Asphodelus Ramosus). Η αστοιβή και ο ασφόδελος επιλέχτηκαν καθώς αποτελούν παράγοντες υπερβόσκησης και ερημοποίησης αντίστοιχα. Παρακάτω στα Γραφήματα 4-7 παρουσιάζεται η κάλυψη γης για τέσσερις χρονικές στιγμές κατά την διάρκεια του έτους καθώς και η συνολική ετήσια κάλυψη στο Γράφημα 8. Αυτό που φαίνεται αμέσως από τα γραφήματα αφορά την ποώδη κάλυψη και συγκεκριμένα πως αυτή εξελίσσεται στο χρόνο. Έτσι λοιπόν αρχικά η κάλυψη από πόες το μήνα Οκτώβριο είναι σχετικά μικρή περίπου 20% εξαιτίας της περιόδου ξηρασίας που προηγήθηκε το καλοκαίρι και το φθινόπωρο (Γράφημα 4). Στη συνέχεια κατά τον Ιανουάριο και αφού έχουν προηγηθεί αρκετές βροχοπτώσεις η κάλυψη από πόες υπερδιπλασιάζεται και αγγίζει περίπου το 53% (Γράφημα 5) ένα ποσοστό που παραμένει σχετικά σταθερό μέχρι και την τελευταία μέτρηση κατά το μήνα Μάιο (Γράφημα 7), ενώ συνολικά η ποώδης κάλυψη αντιστοιχεί σε ένα ποσοστό περίπου 45% (Γράφημα 8). Αντίστοιχα με τις πόες η κάλυψη από γυμνό έδαφος υπολογίζεται σε 42,3% για τον μήνα Οκτώβριο, (Γράφημα 4) όπου η καλοκαιρινή ξηρασία έχει οδηγήσει σε σταδιακή ξήρανση της βλάστησης με αποτέλεσμα την κυριαρχία του γυμνού εδάφους. Στη συνέχεια με την έναρξη των βροχών η βλάστηση σταδιακά κυριαρχεί σε αντίθεση με την κάλυψη από γυμνό έδαφος που συρρικνώνεται φτάνοντας σε ένα ποσοστό 6,4% για το μήνα Μάιο (Γράφημα 7), ενώ συνολικά για όλο το χρόνο η κάλυψη εδάφους από γυμνό έδαφος αντιστοιχεί σε ποσοστό περίπου 15% (Γράφημα 8). Το μεγάλο ποσοστό γυμνού εδάφους κατά τον Οκτώβριο είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό επειδή από αυτό το μήνα και μετά ακολουθεί η πλειονότητα των βροχοπτώσεων για όλο το έτος, έτσι την εποχή που η βροχή είναι συχνό φαινόμενο στην περιοχή το έδαφος είναι γυμνό χωρίς βλάστηση και έτσι είναι ιδιαίτερα αυξημένος ο κίνδυνος της διάβρωσης του εδάφους. Όσον αφορά τους άλλους τύπους κάλυψης, η κάλυψη με βράχους παραμένει σχετικά σταθερή σε όλη τη διάρκεια του έτους με ένα ποσοστό περίπου 20%, ένα λογικό νούμερο μιας και η περιοχή στην οποία πραγματοποιήθηκε η έρευνα είναι βραχώδης και ημιορεινή. Επίσης τα ποσοστά της Αστοιβής είναι επίσης σταθερά γύρω στο 15-16% δείχνοντας την σχετική κυριαρχία του είδους σε σχέση με τα άλλα φυτικά είδη. Ο Ασφόδελος παρότι κατά την πρώτη μέτρηση του Οκτωβρίου εμφανίζεται με ένα ποσοστό μόλις 0,1% (Γράφημα 4) τους επόμενους μήνες αυξάνει το ποσοστό του (2,6-4,7%) ενώ συνολικά για όλο το έτος η συγκεκριμένη κάλυψη αντιστοιχεί σε ένα ποσοστό περίπου 2,8% (Γράφημα 8). Η διακύμανση του συγκεκριμένου είδους οφείλεται μάλλον και αυτή στη περίοδο των βροχών που ακολουθεί μετά την θερινή ξηρή περίοδο. Τέλος η κάλυψη από θάμνους είναι ιδιαίτερα περιορισμένη και εμφανίζεται με ένα μικρό ποσοστό μόνο κατά τη μέτρηση του Οκτωβρίου, με μία αμελητέα κάλυψη για όλο το έτος. 38

39 Γράφημα 4: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Οκτώβριο. Γράφημα 5: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Ιανουάριο. 39

40 Γράφημα 6: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Μάρτιο. Γράφημα 7: Εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες κάλυψης για τον μήνα Μάιο. 40

41 Γράφημα 8: Συνολική εδαφική κάλυψη για τις έξι κατηγορίες για όλο το χρόνο. Στα Γραφήματα 9 & 10 παρουσιάζεται η κάλυψη γης για όλα τα αγροτεμάχια βόσκησης και για κάθε μία θέση ξεχωριστά. Συνολικά για το κάθε αγροτεμάχιο η κάλυψη από πόες κυμαίνεται από 23,8% μέχρι 93,3%. Η μεγάλη διαφορά των τιμών οφείλεται πιθανώς στη γεωγραφία της περιοχής. Οι μεγάλες τιμές για την κάλυψη από πόες παρατηρούνται σε αγροτεμάχια που είναι πεδινά και δίπλα στη θάλασσα, όπου πιθανώς να διαθέτουν μεγαλύτερα ποσοστά υγρασίας και θρεπτικών. Αντίθετα τα μικρότερα ποσοστά φυτοκάλυψης αντιστοιχούν σε λοφώδεις περιοχές με σημαντικές πλαγιές όπου η υγρασία είναι μικρότερη ενώ η απόπλυση των θρεπτικών κατά τη διάβρωση πολύ μεγαλύτερη. 41

42 Γράφημα 9: Συνολική κάλυψη γης για όλα τα αγροτεμάχια βόσκησης. Στον οριζόντιο άξονα παρουσιάζονται τα βήματα κατά τα οποία αντιστοιχούν στην κάλυψη του εδάφους ενώ στον κάθετο άξονα όλες οι διαδρομές για τα διάφορα αγροτεμάχια. 42

43 Γράφημα 10: Συνολική εδαφοκάλυψη για όλο το έτος για κάθε μία από τις δειγματοληπτικές θέσεις. 43

44 5.4 Βιομάζα και πρωτογενής παραγωγικότητα Ένας από τους κυριότερους παράγοντες που καθορίζει την παραγωγή βιομάζας και την παραγωγικότητα είναι η ποσότητα της βροχόπτωσης που πέφτει μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο σε μία περιοχή. Όπως φαίνεται από τον παρακάτω πίνακα η παραγωγικότητα αυξήθηκε σημαντικά και στους κλωβούς και στο βοσκημένο μετά την περίοδο των βροχών το φθινόπωρο και το χειμώνα. Πίνακας 5: Μέση τιμή της παραγωγικότητας σε kg / ha (± τυπικό σφάλμα μέσης τιμής). ΚΛΩΒΟΣ 1 ΚΛΩΒΟΣ 2 ΚΛΩΒΟΣ 3 ΒΟΣΚΗΜΕΝΟ ΜΑΡΤΥΡΑΣ Δεκέμβριος 623 ± ± 76 Μάρτιος 759 ± ± 83 Μάιος 3099 ± ± ± ± ± 650 Γράφημα 11: Παραγωγικότητα για κλωβό μάρτυρα, όλους τους οι κλωβούς και τη βοσκημένη περιοχή το μήνα Mάιο. 44

45 Γράφημα 12: Παραγωγικότητα για κλωβό μάρτυρα, όλους τους κλωβούς για τη βοσκημένη περιοχή για τις τρεις περιόδους δειγματοληψίας. Στα παραπάνω γραφήματα φαίνεται η παραγωγικότητα του μάρτυρα, των τριών κλωβών και της βοσκημένης περιοχής, για τον μήνα Μάιο και για όλη την χρονιά. Μεγαλύτερη παραγωγικότητα φυσικά παρουσιάζει ο μάρτυρας, ο οποίος μένει χωρίς βόσκηση για όλη την περίοδο του πειράματος. Επίσης στο γράφημα για όλες τις περιόδους φαίνεται η σταδιακή αύξηση της παραγωγικότητας, μετά την επίδραση της βροχής στην βλάστηση. Βρέθηκε ότι οι μέσες τιμές των δύο πρώτων κλωβών παρουσιάζουν σημαντικές στατιστικά διαφορές με τις βοσκημένες περιοχές. (ANOVA: κλωβός 1: F = 11,96 p = 0,001, κλωβός 2: F = 6,79 p = 0,013, κλωβός 3: F = 1,31 p = 0,259). Από τα δείγματα για τους κλωβούς του μάρτυρα οι τιμές της παραγωγικότητας κυμαίνονται από kg / ha έως 375 kg / ha. Η μέγιστη τιμή που ξεπερνά τους 10 τόνους βρέθηκε σε αγροτεμάχιο όπου βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα, με μικρή κλίση. Αντίθετα η ελάχιστη τιμή της παραγωγικότητας βρέθηκε σε πιο επικλινή περιοχή και πιο μακριά από τη θάλασσα. Γενικότερα οι πιο μικρές τιμές βρέθηκαν σε επικλινείς περιοχές σε αντίθεση με τις περιοχές με την μεγαλύτερη παραγωγικότητα. Επιπλέον η 3 η μεγαλύτερη τιμή βρέθηκε σε αγροτεμάχιο όπου υπήρχε σημαντική παρουσία βελανιδιών, ενώ η παραγωγικότητά του 45