Ιστορία Ελληνικής Γλώσσας: Ινδοευρωπαϊκή Γλωσσολογία. Α. Φλιάτουρας Λέκτορας Ιστορικής Γλωσσολογίας ΤΕΦ / ΔΠΘ

Transcript

1 Ιστορία Ελληνικής Γλώσσας: Ινδοευρωπαϊκή Γλωσσολογία Α. Φλιάτουρας Λέκτορας Ιστορικής Γλωσσολογίας ΤΕΦ / ΔΠΘ afliatouras@yahoo.com

2 Ινδοευρωπαϊκή Βασικές οικογένειες γλωσσών Ουραλοαλταϊκή: Ουραλική ομάδα: Φινλανδική, Ουγγρική Αλταϊκή ομάδα: Τουρκική, Πρωτοβουλγαρική, Μογγολική Οι γλώσσες είναι συγκολλητικές: οι λέξεις σχηματίζονται με μορφήματα, λ.χ. ΤΚ ev(σπίτι)-ler(πληθ.)-im(μου)-den(από) evlerimden «από το σπίτι μου» Η Βουλγαρική μετά τον γλωσσικό εκσλαβισμό μετακινήθηκε προς την ΙΕ. Σημιτοχαμιτική: Σημιτική ομάδα: Εβραϊκή, Αραβικές Γλώσσες, Αιθιοπική Χαμιτική: Λιβυκή, Κοπτική κλπ. Συμφωνογραφικές γλώσσες: το λεξιλόγιο βασίζεται σε ρίζες τριών συμφώνων και εναλλαγή φωνηέντων, λ.χ. κ-t-b «γράφειν» kataba «έχει γράψει», kutiba «έχει γραφή», kitab «γράψιμο» κλπ.

3 Ιαπωνοκορεατική Βασικές οικογένειες γλωσσών Σινοθιβετιανή: Κινεζική, Θιβετική κλπ. Γλώσσες απομονωτικές : βασίζονται στον τονισμό (ανιών, κατιών κλπ.) και στη θέση των συλλαβών, λ.χ. -fu «άνθρωπος», /fu «τύχη», \fu «πλούσιος» κλπ. Δραβιδικές: Ν. Ινδία, Β. Κεϊλάνη (συγκολλητικές). Μαλαισιοπολυνησιακές ή Γλώσσες του Ειρηνικού (Μαλαισία, Α. Ινδίες, Φιλιππίνες, Ν. Ζηλανδία κλπ.). Ινδιάνικες: Uzo-Aztek κλπ., Μaya, Κετσούα κλπ. Πολυσύνθετες γλώσσες (μορφή συγκολλητικών, όπου κάποια μορφήματα είναι καθαρά γραμματικοί δείκτες). Νεγροαφρικανικές: N. Σαχάρα, Δ. Αιθιοπία, Σουδανική, γλ. Bantu κλπ.

4 Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Ιταλική: Λατινοφαλισκική ομάδα: Λατινική: (α) Αρχαϊκή: -300 π.χ., (β) Κλασσική: έως 50 π.χ., (γ) Μετακλασσική: μετά το 50 π.χ. διάσπαση σε λόγια λατινική και δημώδη ή πρωτορομανική διάσπαση της πρωτορομανικής σε δυτική ρομανική (=> νεολατινικές γλώσσες, λ.χ. ιταλικά, γαλλικά, ισπανικά, πορτογαλικά, προβηγκιανά, καταλανικά, ραιτορομανικά) και ανατολική ή βαλκανική λατινική (=> ρουμανική, ιστρορουμανική, αρωμουνική: γλώσσα των Βλάχων της Ελλάδας ή αλλιώς Κουτσοβλαχική) Φαλισκική Οσκοουμβρική ομάδα: Οσκική (γλώσσα των Σαμνιτών), Ουμβρική (γλώσσα ανατολικά του Τίβερη) Σημ.: για τα κατωιταλιώτικα υπάρχουν δύο θεωρίες: (α) Βυζαντινή θεωρία, (β) Αρχαιοελληνική θεωρία.

5 Ινδοϊρανική: Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Αρχαία Ινδική (συντηρητικότητα και αρχαϊκότητα): Εδώ ανήκει η Σανσκριτική ( π.χ.): κλασσική αρχαία ινδική, που ρυθμίστηκε γραμματικά από τους Ινδούς Γραμματικούς (λ.χ. Panini) (πβ. κείμενα Mahabharata, Ramayana) Ιρανική: Η Αβεστική ( π.χ.) είναι η γλώσσα του Ζαρατούστρα και η Αρχαία Περσική ( π.χ.) είναι η γλώσσα της Περσικής αυτοκρατορίας.

6 Γερμανική ή Τευτονική: Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Γοτθική ή Ανατολική Γερμανική: μιλιόταν μέχρι τον 16 ο αι. μ.χ. από Γότθους στην Κριμαία (πβ. μετάφραση της Καινής Διαθήκης από τον Ουλφίλα) Βόρεια Γερμανική Σκανδιναβικές γλώσσες (Δανική, Νορβηγική, Σουηδική, Ισλανδική) Δυτική Γερμανική: Αγγλοφριζική: (α) Φριζική (στις Φριζικές νήσους), (β) Αγγλική Φραγκοσαξονική: (α) Φραγκική, Ολλανδική/Φλαμανδική, (β) Κάτω Γερμανική (σήμερα στο ιδίωμα Plattdeutsch) Κυρίως Γερμανική (στα νότια διαμερίσματα της ορεινής Γερμανίας).

7 Θρακοφρυγική: Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Θρακική (λίγη γνώση) Φρυγική (κυρίως σε επιγραφές) Αρμενιακή Σημ.: η Ελληνική και η Αρμενιακή έχουν πολλά κοινά στοιχεία αλλά δεν πιστοποιείται η συνύπαρξη των δύο λαών.

8 Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Χεττιτική: ανήκει στις Ανατολικές Γλώσσες (Λουβική, Λυκική, Καρική, Παλαϊκή), πολύ συντηρητική, επιγραφές σε σφηνοειδή γραφή. Αλβανική: γνωστή από τον 15 ο αι. μ.χ. από μετάφραση του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου Γκεκική (Βόρεια Αλβανία) Τοσκική (Νότια Αλβανία) Σημ.: τα αρβανίτικα είναι τόσκικο ιδίωμα.

9 Βαλτοσλαβικές γλώσσες: Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Βαλτική ομάδα (κυρίως στα ανατολικά παράλια της Βαλτικής Θάλασσας): (α) Αρχαία Πρωσική (αφομοιώθηκε από τη Γερμανική), (β) Λιθουανική, (γ) Λεττική (και στην Εσθονία μέχρι την κατάκτηση από τους Φιλανδούς) Σλαβική ομάδα: Ανατολικές Σλαβικές: (α) Ρωσική: Μεγαλορωσική (Β. Ρωσία), Λευκορωσική (Δ. Ρωσία), Μικρορωσική ή Ουκρανική (Ν. Ρωσία) Δυτικές Σλαβικές: Πολωνική, Τσεχική, Σλοβακική κλπ. Νότιες Σλαβικές: Σλοβενική, Σερβοκροατική, Νεότερη Βουλγαρική.

10 Κελτικές Γλώσσες: Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Βρετανική: Βρετονική (στη Βρετάνη της Γαλλίας), Ουαλική, Κορνουαλική (δεν διατηρήθηκε) Γοϊδελική: Ιρλανδική, Σκωτική Γαλατική (έπαψε να ομιλείται τον 5 ο μ.χ.).

11 Βασικές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Τοχαρική (αφομοιώθηκε από τις μογγολικές γλώσσες). Ελληνική: Πρωτοελληνική: π.χ. Αρχαία Ελληνική: π.χ. Αλεξανδρινή Κοινή: 300 π.χ. 300 μ.χ./600 μ.χ. Μεσαιωνική Ελληνική: 300 π.χ./600 μ.χ μ.χ. Νεότερη Ελληνική: 1453 μ.χ. σήμερα (οι γνώμες για τα παραπάνω όρια διίστανται)

12 ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΑΦΗ/ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ ΠΡΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ (Sprachbund).

13 Προ-ΙΕ: προελληνική και ετρουσκική Επιβιώνουν στοιχεία γλωσσών πριν την κάθοδο των ΙΕ Προελληνική: λέξεις των αυτόχθονων Ελλήνων (Προέλληνες ή Πελασγοί ή Τυρρηνοί ή Κάρες ή Λέλεγες ή Ετεόκρητες) πριν την επιβολή της ΙΕ, διότι (α) δεν μπορούν να εξηγηθούν ως ΙΕ, (β) συμπίπτουν με ανατολικά στοιχεία, γεγονός που οδήγησε στην άποψη περί υποστρώματος (ανατολικού για ορισμένους ερευνητές): Λέξεις: (α) Ανθρωπωνύμια: Αχιλλεύς, Θησεύς, Οδυσσεύς, (β) Θεωνύμια: Αθηνά, Ήφαιστος, Αφροδίτη, (γ) Αρχιτεκτονικοί όροι/μέταλλα: πύργος, γέφυρα, σίδηρος, χαλκός, (δ) Λέξεις πολιτισμού: δάφνη, θάλασσα, άναξ, ξίφος κλπ. Τοπωνύμια: (α) σε -νθός: Ζάκυνθος, Κόρινθος, (β) σε -σ(σ)ός/-σ(σ)α: Ιλισ(σ)ός, Κηφισ(σ)ός, Λάρισ(σ)α, (γ) -μνος / -μνα: Κάλυμνος, Ρέθυμνο. Ετρουσκική στην Ιταλική Χερσόνησο, για την οποία έχει υποτεθεί η ανατολική προέλευση.

14 Ελληνικές λέξεις; ΑΕ σατράπης ΑΕ μάγος ΕΚ παμβακίς (> ΝΕ «μπαμπάκι») ΕΚ πιστάκιον (> ΝΕ «φιστίκι») ΑΕ Ρόδον ΑΕ τόξον ΑΕ παράδεισος «κήπος» ΑΕ ὄρυζα ΑΕ κλίβανος ΑΕ χιλίαρχος, μυρίαρχος, βασιλεύς βασιλέων (επιτατικό)

15 Ιρανικά δάνεια Τα ιρανικά δάνεια στην ΑΕ περιλαμβάνουν: Κύρια ονόματα: Υστάσπης, Αρταύκτης «ειπωμένος με αλήθεια», Αρτάβανος «που έχει τη λάμψη της αλήθειας», Αρτεμβάρης «που φέρει την αλήθεια». Τίτλους και αξιώματα: σατράπης, μάγος «μέλος της αρχαίας περσικής φυλής magu, κάρδακες «μισθοφόροι» Μέτρα και νομίσματα: παρασάγγης «μέτρο αποστάσεων», καπίθη «μέτρο στερεών», μάρις «μέτρο υγρών», δανάκη «μικρό νόμισμα». Όρους ενδυμασίας: γαυνάκης/καυνάκης «μάλλινο ή γούνινο πανωφόρι» Άλλες κατηγορίες: βατιάκη «πιατάκι» Ο δανεισμός συνεχίστηκε και στην ΕΚ: παμβακίς «μπαμπάκι», πιστάκιον «φιστίκι». Πολλές λέξεις διασώθηκαν ως τη ΝΕ με ίδια ή διαφορετική μορφή/σημασία: ῥόδον, τόξον, παράδεισος «κήπος», ὄρυζα, κλίβανος. Ορισμένα είναι μεταφραστικά δάνεια, λ.χ. χιλίαρχος, μυρίαρχος, βασιλεύς βασιλέων (ως επιτατικό). Και η ελληνική δάνεισε λέξεις στην ιρανική κυρίως από την ΕΚ/ΜΕ, όπως τις λέξεις δραχμή, μηχανή, αδάμας.

16 Ελληνικές λέξεις; ΑΕ Σηλυμβρία ΑΕ ῥομφαία «είδος ξίφους» ΑΕ βρίζα «σίκαλη»

17 Θρακικά δάνεια Η Αρχαία Θρακική είναι ξεχωριστή ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Οι Θράκες κατοικούσαν σε όλη τη Βαλκανική, σε μεγάλο μέρος της Ανατολικής και της Κεντρικής Ευρώπης, σε νησιά του Βορείου Αιγαίου (Θάσος, Λήμνος, Μυτιλήνη, Σαμοθράκη), στη Μ. Ασία, στον Εύξεινο Πόντο και στην Προποντίδα. Τα γλωσσικά μνημεία στην Αρχαία Θρακική είναι ελάχιστα, λίγα είναι διαβασμένα και με αμφίβολο τρόπο, καθώς βασίζονται στη καταγραφή τους από την ελληνική. Περιλαμβάνουν κυρίως: Τοπωνύμια σε (α) δαυα/-δαβα/-δεβα, βόρεια του Δούναβη, λ.χ. Ζισνουδεβα, Σουκιδαυα, (β) -βρια «πόλη, τείχος», λ.χ. Σηλυμβρία, (γ) -διζα/-διζος, λ.χ. Κιστιδιζος, Τυροδιζα και (δ) -παρα/-παρον/-παρος, λ.χ. Σκαριπαρα. Ανθρωπωνύμια: Ζυμδρηνος, Κειλαδιηνος κλπ. Ορισμένα προσηγορικά ήταν γνωστά στους ΑΕ και χρησιμοποιήθηκαν ως δάνεια (μερικά διασώθηκαν μέχρι και σήμερα), που αφορούν: Οπλισμό: ῥομφαία «είδος ξίφους» Τροφή: βρίζα «σίκαλη», βρυτος «είδος ζύθου» Ζωωνύμια: ἄργιλος «ποντικός» Ενδυμασία: βασσᾶραι «ένδυμα της Θράκης», ζάλμος «δέρμα».

18 ΑΕ Κυβέλη ΑΕ προσποιῶ «προξενώ». Ελληνικές λέξεις;

19 Φρυγικά δάνεια Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Ομιλούνταν σε μια περιοχή της Μ. Ασίας με πρωτεύουσα το Γόρδιο. Τα δάνεια στην Αρχαία Ελληνική προέρχονται κυρίως από τη θρησκευτική ορολογία: Θεωνύμια Κυβέλη, Αττης γάλλος «ιερέας της Κυβέλης και της Άττης» δοῦμος «θρησκευτική κοινότητα» κένεμαν/κνοῦμαν «τάφος» προσποιῶ «προξενώ» = μεταφραστικό δάνειο από το αδδακετ (αδ + δακετ «κάνει») Το γάνος «ύαινα» στα τσακώνικα είναι φρυγικής καταγωγής.

20 Ιλλυρικά δάνεια Είναι ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, που ομιλούνταν στη Βόρεια Ήπειρο, στη Δυτική Μακεδονία, την Αδριατική ως την Τεργέστη και τον Δούναβη. Τα γλωσσικά μνημεία είναι ελάχιστα και περιλαμβάνουν: Μεμονωμένες λέξεις: ρινός «αχλύς» (πβ. όμως ΝΕ διαλ. ρίνα «ψιλόβροχο», ΑΕ ρῖς «κανάλι», Βούρινα «όνομα πηγής στην Κάλυμνο»), Δευάδαι «σάτυροι», σαβαΐα «είδος μπίρας». Δάνεια κυρίως σε δωρικές διαλέκτους: γράβιον «δαυλός», κράβατος «οξυά».

21 Καρικά δάνεια Η καρική ομιλείται στη νοτιοδυτική πλευρά της Μ. Ασίας ανάμεσα στη Λυδία και στην Λυκία. Είναι αυτόχθονη γλώσσα και ανήκει στην ανατολική ομάδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών (συγγενεύει με τη χεττιτική και τη λουβική). Λέξεις έγιναν δάνεια στην ελληνική: αλα «άλογο», βάνδα «νίκη», γέλα «βασιλιάς», σουαν «τάφος», γίσσα «πέτρα».

22 Λυκικά δάνεια Η λυκική ομιλείται στο νοτιοδυτικό άκρο της Ανατολίας ανάμεσα στην Καρία και την Παμφυλία. Το λυκικό αλφάβητο είναι ελληνογενές. Ελάχιστα δάνεια στην ελληνική, λ.χ. μινδις «τοπικός θεσμός».

23 Sprachbund: Η περίπτωση των Βαλκανίων Η γλωσσική ένωση ή συνασπισμός είναι η σύγκλιση γλωσσών λόγω γειτνίασης/συνύπαρξης /γλωσσικής επαφής. Παράδειγμα αποτελεί ο Βαλκανικός Συνασπισμός, όπου γλώσσες διαφορετικής ινδοευρωπαϊκής καταγωγής ή οικογενειών γλωσσών έχουν αναπτύξει κοινά χαρακτηριστικά με βάσεις επιρροής την ελληνική ως γλώσσα γοήτρου και πολιτισμού και την τουρκική γλώσσα ως γλώσσα του κατακτητή Στην Βαλκανική Ένωση ανήκουν: ΙΕ γλώσσες: Η Ελληνική, η Αλβανική, οι Σλαβικές και η Ρουμανική ως νεολατινική γλώσσα Η Τουρκική ως Ουραλο-Αλταϊκή γλώσσα.

24 Balkan Sprachbund: Xαρακτηριστικά Σύμπτωση γενικής και δοτικής στην αλβανική, βουλγαρική, ρουμανική και νεοελληνική Φωνηεντική σύγκλιση: a, e, i, o, u χωρίς διάκριση προσωδίας, ρινικότητας, ανοίγματος και μεσογλωσσικό φωνήεν στη ρουμανική, αλβανική και βουλγαρική. Επιτασσόμενο άρθρο στη ρουμανική, αλβανική, βουλγαρική Απώλεια ή περιορισμός του απαρεμφάτου στις περισσότερες γλώσσες Η χρήση περιφραστικού μέλλοντα με βάση το «θέλω» στη νεοελληνική, αλβανική, βουλγαρική, ρουμανική, σερβοκροατική (θέλω ἵνα > θε να > θα) Διπλασιασμός του αντικειμένου στην ελληνική, βουλγαρική, ρουμανική, αλβανική (τοθέλω τοβιβλίο) Η χρήση συντομευμένων τύπων της προσωπικής αντωνυμίας στην ελληνική, τη ρουμανική, τη βουλγαρική, και την ελληνική (μου αρέσει).

25 Ινδοευρωπαϊκές Γλώσσες: συγγένεια Δενδρική αναπαράσταση: το μειονέκτημα είναι ότι δεν συσχετίζει τις συγγένειες Θεωρία των κυμάτων με βάση το βαθμό ομοιότητας: Μοντέλο Meillet Μοντέλο του Bloomfield Μοντέλο του Schmidt.

26 Τυπολογική ταξινόμηση Συστήματα γραφής Οι ΙΕ γλώσσες δεν έχουν ενιαία τυπολογική ταξινόμηση (συνθετική, συγκολλητική, απομονωτική) και ενιαίο σύστημα γραφής (λογογραφικό, συλλαβογραφικό, αλφαβητικό). Για παράδειγμα: Η Γερμανική είναι ημισυγκολλητική γλώσσα, ενώ η ελληνική είναι συνθετική γλώσσα Υπάρχουν μνημεία και με τα τρία συστήματα και μάλιστα με ποικιλία μορφών. Για παράδειγμα ανατολικές γλώσσες (λ.χ. Σουμεριακή, Ασσυριακή, Χετιτική) γράφτηκαν με τη σφηνοειδή γραφή (ιδεογραφική που εξελίχτηκε σε συλλαβική), τευτονικές γλώσσες με το ρουνικό αλφάβητο ως μετεξέλιξη του λατινικού, η Αρχαία Ιρλανδική με το ογαμικό αλφάβητο και οι σλαβικές γλώσσες με το κυριλλικό.

27 Τυπολογική ταξινόμηση Συστήματα γραφής Ορισμένες γλώσσες αλλάζουν οικογένεια, λ.χ. η Τοχαρική αφομοιώθηκε από τις Μογγολικές, η Βουλγαρική από Ουραλο-Αλταϊκή έγινε ΙΕ. Είναι δυνατός ο δανεισμός ή η συγγένεια ανάμεσα στις οικογένειες γλωσσών, λ.χ. η Φινοουγγρική, η Σαμογεδική και η Ινδοευρωπαϊκή έχουν κοινές αντωνυμικές ρίζες. Οι ΙΕ γλώσσες διακρίνονται σε δύο διαλεκτικές ομάδες με βάση τον τύπο της λέξης εκατό: Δυτικές ή Centum που διατηρούν τα ΠΙΕ ουρανικά (ελληνική, ιταλική, γερμανική, κελτική, χετιτική, τοχαρική), λ.χ. ΑΕ ἑκατόν, λατ. centum κλπ. Aνατολικές ή Satem που συριστικοποιούν τα ΠΙΕ ουρανικά (ινδοϊρανική, αρμενιακή, βαλτοσλαβικές γλώσσες, αλβανική), λ.χ. σανκσρ. satam, περσ. satem κλπ.

28 Μέθοδοι αποκατάστασης προγενέστερων φάσεων Συγκριτική μέθοδος Εσωτερική Αποκατάσταση (βλ. αναλυτικά αρχείο istorikigrammatiki.mathima1).

29 Πολιτισμός (με βάση το λεξιλόγιο) Κοινωνική Οργάνωση: κατά οικογένειες / φυλές / γενιές, λαούς, πατριαρχικό δίκαιο, βασιλεία. Θρησκεία: έννοια του πνεύματος, γνώση περί θνητού, ο Ζεύς ως πατέρας των θεών. Ζώα και φυτά: άλογο, βόδι, πρόβατο, γουρούνι, σιτηρά, βελανιδιά, δρυς Εργαλεία / Τεχνική: χαλκός, αξίνα, σφυρί, πριόνι, άμαξα, πλοίο.

30 ΙΕ φωνολογία: Φωνήεντα/δίφθογγοι Πέντε βασικά φωνήεντα (i, e, a, o, u) με διάκριση ποσότητας (μακρά και βραχέα) και ένα κεντρικό (schwa) στα βραχέα. Τα i, u έχουν ημιφωνικό χαρακτήρα. Δίφθογγοι: Βραχυδίφθογγοι: ei, ai, oi, eu, au, ou Μακροδίφθογγοι: ēi, āi, ōi, ēu, āu, ōu Ημίφωνα με συμφωνική (προ φωνήεντος) και φωνηεντική (στο τέλος της λέξης ή προ συμφώνου) μορφή: Φωνηεντικά: *y i και j, *w u και v (F) Συμφωνικά: Έρρινα: *m m και mo, *n n και no Υγρά: *l l και lo, *r r και ro Η θέση του τόνου ήταν ελεύθερη.

31 ΙΕ φωνολογία: Σύμφωνα Σύμφωνα (μαζί με το συριστικό s): Άηχα Ηχηρά Ηχηρά δασέα Χειλικά p b bh Οδοντικά t d dh Ουρανικά / Υπερωϊκά k/k g/g gh/g h Χειλουπερωϊκά kw gw gwh Στην ΙΕ όλα τα σύμφωνα ήταν ληκτικά.

32 Μεταπτώσεις Οι ρίζες είχαν μεταπτώσεις (φωνηεντικές αλλαγές), που διατηρήθηκαν στη συνέχεια στις ΙΕ γλώσσες ως αλλομορφικά στοιχεία: Ονοματικές ρίζες, λ.χ. επίθημα -ter: Απαθής βαθμίδα: -ter (πά-τερ) Ετεροιωμένη: -tor (ἀπά-τορ-α) Εκτεταμένη: -tēr (πα-τήρ) Εκτεταμένη - Ετεροιωμένη: -tōr (ἀ-πά-τωρ) Μηδενισμένη: -tr (πα-τρ-ός) Συνεσταλμένη: -tro (πα-τρά-σι) Ρηματικές ρίζες: Απαθής: ΑΕ εἶδ-ος, Ετεροιωμένη: ΑΕ οἶδ-α, Μηδενισμένη: ἰδ-εῖν.

33 Σειρά προσάρτησης μορφημάτων: ΙΕ μορφολογία Πρόθημα Ρίζα Επαύξηση Παραγ. Επ. Κλιτικό Επ. *e- *es- *-mi > *eesmi> ΑΕ εἰμί *dek mo- *to- *-s > *dekatos > AE δέκατος Πολλά προσφύματα (κλιτικά, αύξηση) ήταν λέξεις που στη συνέχεια γραμματικοποιήθηκαν: λ.χ. *-mi «εγώ» > -μι «πρώτο πρόσωπο» (δείκνυμι),* e- «χτες» > ἐ- (χρονική αύξηση).

34 Όνομα: ΙΕ μορφολογία: Όνομα Διάκριση ουσιαστικού και επιθέτου Γένος: το επίθετο είχε τρία γένη και το ουσιαστικό ένα (σπάνια δύο) Αριθμός: ενικός, πληθυντικός, δυϊκός Πτώσεις: ονομαστική, γενική, δοτική, αιτιατική, κλητική, αφαιρετική, τοπική και οργανική. Υπολείμματα αφαιρετικής είναι οι τύποι σε -θεν, λ.χ. οἴκοθεν, υπολείμματα τοπικής οι τύποι σε -οι, λ.χ. οἴκοι, και υπολείμματα οργανικής οι τύποι σε -φι (ἶφι). Κλιτικές τάξεις: Θεματικά ουσιαστικά (=> πρωτόκλιτα και δευτερόκλιτα): παρεμβολή θεματικού φωνήεντος -ο (δευτερόκλιτα) και -a (πρωτόκλιτα) ανάμεσα στη ρίζα και την κατάληξη, λ.χ. IE *wlokw-ο-s > AE λύκ-ο-ς Αθέματα ουσιαστικά (=> τριτόκλιτα): δεν παρεμβάλλεται θεματικό φωνήεν ανάμεσα στη ρίζα και την κατάληξη.

35 Φωνή: ενεργητική και μέση. ΙΕ μορφολογία: Ρήμα Εγκλίσεις: οριστική, υποτακτική, ευκτική, προστακτική. Χρόνοι: αρχικά υπήρχαν τρεις βαθμίδες (Praesens: ενεστώτας), Praeterium (παρελθόν - παρωχημένο), Perfectum (Τετελεσμένο - Παρακείμενος). Αργότερα έγινε διάσπαση σε παρατατικό και αόριστο (υπόλειμμα είναι ο τύπος ἔφα «έλεγε, είπε», πβ. μεταγενέστερο αόριστο στην Αττική ἔφησα). Συζυγίες: Θεματική: παρεμβάλλεται θεματικό φωνήεν ανάμεσα στη ρίζα και την κατάληξη (ρήματα εις -ω) Βαρύτονα: φεύγω Συνηρημένα: τιμῶ Αθέματη: δεν παρεμβάλλεται θεματικό φωνήεν ανάμεσα στη ρίζα και την κατάληξη (ρήματα εις -μι, λ.χ. δίδω-μι). Σημ.: η παθητική φωνή, ο παρακείμενος σε -κα, η ευκτική μέλλοντα και οι καταλήξεις β και γ ενικού -εις, -ει (πβ. ΙΕ -si, -ti) είναι νεότερα δημιουργήματα (ΑΕ).

36 ΙΕ Σύνταξη Σειρά λέξεων: φαίνεται να είναι ελεύθερη η σειρά των λέξεων Συμφωνία στη σειρά των όρων Παράταξη και υπόταξη Η γενική απόλυτη και η αττική σύνταξη είναι μεταγενέστερη εξέλιξη.

37 Το εἰμί στην ΙΕ: *es-mi > εἰμί *es-si > ἐσσί, εἶ *es-ti > ἐστί *s-mes > ἐσμέν *s-te > ἐστέ *s-enti > εἰσί Ας δούμε και μερικές λέξεις ακόμα age_families_map.png