ΣΑ ΟΙΚΟΤΣΗΜΑΣΑ ΣΟΤ ΟΛΤΜΠΟΤ

Transcript

1 ΣΑ ΟΙΚΟΤΣΗΜΑΣΑ ΣΟΤ ΟΛΤΜΠΟΤ Ράπτησ Δημήτριοσ «Το Φυςικό Περιβάλλον του Ολφμπου» MSc Δαςολόγοσ Περιβαλλοντολόγοσ, Τπ. Διδάκτωρ τθσ χολισ Δαςολογίασ και Φυςικοφ Περιβάλλοντοσ Περίληψη Ο ςυνδυαςμόσ του ζντονου γεωλογικοφ υποβάκρου, του ορεινοφ όγκου του Ολφμπου, των ανκρωπίνων επεμβάςεων και των εναλλαγϊν του κλίματοσ τθσ περιοχισ ζχει οδθγιςει ςτθ δθμιουργία ενόσ ςφνκετου μωςαϊκοφ οικοςυςτθμάτων, με μεγάλο βακμό μείξθσ μεταξφ τουσ. Σα οικοςυςτιματα που εντοπίηονται ςτισ πλαγιζσ του Ολφμπου είναι αυτά των αειφφλλων πλατυφφλλων, φυλλοβόλλων πλατυφφλλων, κωνοφόρων ειδϊν και οικοςυςτιματα αλπικϊν περιοχϊν. Παρόλο που θ οικολογικι ςθμαςία τουσ είναι μεγάλθ, παρουςιάηουν ζντονα ςτοιχεία υποβάκμιςθσ γεγονόσ που κακιςτά τθν προςταςία τουσ ωσ ενζργεια άμεςθσ προτεραιότθτασ. Η καταγραφι των ςθμαντικότερων οικολογικϊν προβλθμάτων κα μασ βοθκιςει ςε μια κατϋαρχιν ιεράρχιςι τουσ και αντιμετϊπιςι τουσ κατά τον πιο οικονομικό και αποτελεςματικό τρόπο. Ειςαγωγή Ο Όλυμποσ αποτελεί το ψθλότερο βουνό τθσ Ελλάδασ και το δεφτερο ςε φψοσ των Βαλκανίων. Εντοπίηεται ςτα όρια τθσ Μακεδονίασ και τθσ Θεςςαλίασ ςε γεωγραφικζσ ςυντεταγμζνεσ 40 ο ΒΓΠ και 22 ο 30ϋΑΓΠ. Η ςυνολικι ζκταςθ που καλφπτει ανζρχεται ςε ha (Εικ. 1). Η ψθλότερθ κορυφι του, ο Μφτικασ, ανζρχεται ςε φψοσ μζτρων απζχοντασ 20 χιλιόμετρα από τθ κάλαςςα προσ τα ανατολικά και 80 χιλιόμετρα από τθ Θεςςαλονίκθ προσ τα Βορειοανατολικά (Strid 1980).

2 Εικόνα 1. Ψηφιακό μοντζλο εδάφους του Ολφμπου Ο ορεινόσ όγκοσ του Ολφμπου αποτελείται κυρίωσ από αςβεςτολικικά πετρϊματα και μάρμαρα διαφόρων διαπλάςεων. Κφριο χαρακτθριςτικό του είναι θ εναλλαγι απότομων πλαγιϊν και κλίςεων, ςυνκζτοντασ ζνα ζντονο ανάγλυφο που αποτελεί χαρακτθριςτικό όλων των ορεινϊν όγκων που αποτελοφνται από αςβεςτολικικά πετρϊματα. Ωσ εκ τοφτου, ςυνολικά 52 κορυφζσ υψϊνονται από τα 760 ζωσ τα 2917 μζτρα. Εξαιτίασ των κατακερματιςμζνων αςβεςτόλικων εντόσ των οποίων το νερό απορροφάται εφκολα, θ περιοχι παρουςιάηει χαρακτθριςτικι ξθραςία. Σο κλίμα του επθρεάηεται από τθ γεωγραφικι του κζςθ, τον όγκο του, το πζτρωμα και τθν ζκκεςθ των πλαγιϊν του. Ο μεςογειακόσ τφποσ κλίματοσ κυριαρχεί παρουςιάηοντασ διάφορεσ διαβακμίςεισ από το ευμεςογειακό με ιπιο βροχερό χειμϊνα και ξθρό κζροσ, μζχρι το μεςογειακό κλίμα των υψθλϊν ορζων με δριμφ και παρατεταμζνο χειμϊνα με υψθλά κατακρθμνίςματα και ξθρό κζροσ (Ζάγκασ 1994). Επί επτά μινεσ το χρόνο οι κορυφζσ του καλφπτονται από χιόνι ενϊ θ κερμοβακμίδα χαρακτθρίηεται από μείωςθ 0,5 βακμοφ κελςίου ( o C) ανά 100 μζτρα αφξθςθσ του φψουσ περίπου. φμφωνα με τθν Ειδικι Περιβαλλοντικι Μελζτθ τθσ περιοχισ του Εκνικοφ Δρυμοφ του Ολφμπου (ΤΠΕΧΩΔΕ 2004), για τον υπολογιςμό τθσ κατανομισ τθσ βροχισ ο χϊροσ του Ολφμπου ζχει διαχωριςτεί, ςφμφωνα με το ανάγλυφο, ςε ανατολικό προςόμβριο τομζα και ςε δυτικό τομζα ομβροςκιάσ. Η παρουςία του ορεινοφ όγκου ςυμβάλλει ουςιαςτικά ςτθν κατανομι τθσ βροχισ ανάλογα με τθ γεωγραφικι κζςθ αφοφ ο δυτικόσ χϊροσ βρίςκεται ςε ομβροςκιά και ςυνεπϊσ οι μετριςεισ των εκεί ςτακμϊν εμφανίηονται με μικρότερεσ τιμζσ ςε ςχζςθ με αυτζσ των ανατολικϊν περιοχϊν. Αυξανομζνου του υψομζτρου, αυξάνεται θ επίδραςθ τθσ ζκκεςθσ λόγω τθσ αφξθςθσ τθσ ταχφτθτασ των ανζμων και τθσ αφξθςθσ των παρατθροφμενων κλίςεων. Ο ςυνδυαςμόσ των κλιματικϊν τφπων και του ζντονου γεωλογικοφ υποβάκρου ζχει οδθγιςει ςτθ δθμιουργία ενόσ ςφνκετου μωςαικοφ οικοςυςτθμάτων, χωρίσ να κακορίηονται πλιρωσ τα όριά τουσ.

3 φμφωνα με τον Ντάφθ (1989) θ βλάςτθςθ του Ολφμπου και ιδιαίτερα θ κατανομι τθσ ςε ςυνάρτθςθ με το υπερκαλάςςιο φψοσ παρουςιάηει πάρα πολλζσ ιδιαιτερότθτεσ. Πιο ςυγκεκριμζνα, ςυχνά εμφανίηεται μια αναςτροφι των ηωνϊν βλάςτθςθσ ςε τρόπο που να δθμιουργείται μια αναρχία ςτθν κατανομι τθσ. φμφωνα με τον ίδιο ςυγγραφζα αυτό οφείλεται ςτθν ποικιλία των μικροκλιμάτων που δθμιουργοφν το πζτρωμα, οι εκκζςεισ και το ζντονο ανάγλυφο. υνεπϊσ, τα οικοςυςτιματα που αναλφονται παρακάτω αποτελοφν μια απλοποίθςθ τθσ υπάρχουςασ κατάςταςθσ. Δαςικά Οικοςυςτήματα α) Οικοςυςτιματα αειφφλλων πλατυφφλλων (maquis) Απαντϊνται ςτθν ανατολικι και βόρεια πλευρά του Ολφμπου και ςε υψόμετρο μζτρων. Σα οικοςυςτιματα αυτά ανικουν ςτθν ευμεςογειακι ηϊνθ βλάςτθςθσ, αποτελοφμενα από τα παρακάτω είδθ: Σθν Αριά (Quercus ilex), τθ Γλυςτροκουμαριά (Arbutus andrachne), το Πουρνάρι (Quercus coccifera), τθν Κουμαριά (Arbutus unedo), το Φιλλίκι (Phillyrea latifolia), τθν Άρκευκο (Juniperous oxycendrus), το Ρείκι (Erica arborea). Φυλλοβόλα πλατφφυλλα που εμφανίηονται είναι ο Φράξοσ (Fraxinus ornus), ο φζνδαμοσ (Acer monspessulanum), θ Κουτςουπιά (Celtis siliquastrum), το Χρυςόξυλο (Cotinus coggygria), θ Μελικοκιά (Celtis australis), θ Πικροδάφνθ (Nerium oleander) και θ Δάφνθ (Laurus nobilis). τα ψθλότερα ςθμεία τθσ ηϊνθσ αυτισ υπάρχουν άτομα Μαφρθσ πεφκθσ (Pinus nigra) και Τβριδογενοφσ Ελάτθσ (Abies borissii regis). τθ δυτικι και νότια πλευρά του Ολφμπου εμφανίηονται οικοςυςτιματα που ανικουν ςτθν παραμεςογειακι ηϊνθ βλάςτθςθσ κακϊσ το κλίμα γίνεται περιςςότερο θπειρωτικό και ξθρό. Οι πλευρζσ αυτζσ είναι περιςςότερο απογυμνωμζνεσ από βλάςτθςθ εξαιτίασ των ςυνεχϊν πιζςεων (βόςκθςθ, λακροχλοτομίεσ, πυρκαγιζσ) ενϊ αποτελοφν τμιματα υποβακμιςμζνων δρυοδαςϊν τα οποία αντικαταςτάκθκαν από το πουρνάρι (Quercus coccifera) με μερικά υπολείματα Δρυόσ. Η ηϊνθ αυτι φτάνει μζχρι το υψόμετρο των 1200 μζτρων. β) Οικοςυςτιματα κερμόβιων φυλλοβόλων πλατυφφλλων ε αυτι τθν κατθγορία ανικουν τα δάςθ τθσ Δρυόσ (Quercus sp.) τθσ Καςτανιάσ (Castanea sativa) ςε μείξθ με άλλα φυλλοβόλα πλατφφυλλα είδθ. Σα οικοςυςτιματα αυτά απαντϊνται περιοριςμζνα ςτθ Βόρεια και Βορειοανατολικι πλευρά του Ολφμπου. τθν Ανατολικι πλευρά, απαντϊνται κατά μικοσ του οδικοφ δικτφου Καρυάσ-Λεπτοκαρυάσ. Η επζκταςθ τθσ οικιςτικισ ανάπτυξθσ που ζχει παρατθρθκεί ςτθν περιοχι

4 ζχει οδθγιςει ςε ςταδιακι υποβάκμιςθ των ςυγκεκριμζνων οικοςυςτθμάτων και ςε ςταδιακι αντικατάςταςι τουσ από το πουρνάρι (Quercus coccifera). γ) Οικοςυςτιματα Μαφρθσ πεφκθσ (Pinus nigra var. pallasiana) Η Μαφρθ πεφκθ αποτελεί το κυρίαρχο είδοσ τθσ περιοχισ του Ολφμπου που εμφανίηεται ςχεδόν ςε όλεσ τισ πλευρζσ του. Ανατολικά ςυναντάται ςχετικά χαμθλά ςε μείξθ με τθν Ελάτθ, ειςερχόμενθ ςτθ ηϊνθ των αειφφλλων πλατυφφλλων μζχρι το υψόμετρο των 1400 μζτρων. τθ Βόρεια και Βορειοδυτικι πλευρά του Ολφμπου ςχθματίηει πυκνά δάςθ από το υψόμετρο των 700 μζτρων ωσ το υψόμετρο των 1700 μζτρων περίπου. τθν πλευρά του Νοτιοανατολικοφ Ολφμπου εμφανίηονται χαρακτθριςτικά δάςθ Μαφρθσ πεφκθσ ςε μείξθ με άλλα είδθ κωνοφόρα ι πλατφφυλλα είδθ. Αποτελοφν πρόςκοπα οικοςυςτιματα ςτα οποία ειςζρχεται ςταδιακά θ Ελάτθ και θ Οξιά. Η αξία των οικοςυςτθμάτων αυτϊν είναι τεράςτια αφοφ ςυγκεντρϊνουν όλα τα χαρακτθριςτικά ενόσ ςφγχρονου πολυλειτουργικοφ δάςουσ με οικονομικι, προςτατευτικι, αιςκθτικι και υδρονομικι ςθμαςία (Zagas et al. 2011). Παράλλθλα, υποςτθρίηουν ζνα μεγάλο αρικμό ειδϊν πανίδασ και χλωρίδασ με υψθλοφσ δείκτεσ βιοποικιλότθτασ. δ) Οικοςυςτιματα Ελάτθσ (Abies borisii regis) Η εμφάνιςθ των οικοςυςτθμάτων αυτϊν είναι ςχετικά περιοριςμζνθ ςτθν περιοχι του Ολφμπου. Εμφανίηεται κατά κθλίδεσ ςε παραγωγικά τμιματα του Βορειοδυτικοφ, Βόρειου, Βορειοανατολικοφ, Ανατολικοφ και Νοτιοανατολικοφ Ολφμπου. υμπεριφζρεται και αυτι ςαν πρόςκοπο είδοσ φτάνοντασ ςε υψόμετρο ωσ και 300 μζτρων, αναγεννϊμενθ εφκολα κάτω από τθν κόμθ των άλλων δζντρων ωσ ςκιόφυτο είδοσ. Σα οικοςυςτιματα αυτά είναι ιδιαίτερα εντυπωςιακά με ιδιαίτερθ αιςκθτικι αξία. ε) Οικοςυςτιματα Οξιάσ (Fagus sp.) Η εμφάνιςθ των οικοςυςτθμάτων αυτϊν ςτον Όλυμπο περιορίηεται ςτισ Βόρειεσ, παραγωγικότερεσ και υγρότερεσ κζςεισ. Παράλλθλα, δεν είναι δυνατό να ταξινομθκοφν για το λόγο ότι θ εμφάνιςθ τθσ οξιάσ είναι αηωνικι και εμφανίηεται ακόμθ και ςε υψόμετρα χαμθλότερα από αυτά που εμφανίηεται θ Μαφρθ πεφκθ. Γενικά θ ηϊνθ εμφάνιςισ τθσ ςτο Όλυμπο κυμαίνεται από 800 ωσ 1800 μζτρα. ςτ) Οικοςυςτιματα λευκόδερμθσ πεφκθσ (Pinus heldreichii) Σα ςπανιότατα αυτά οικοςυςτιματα απαντϊνται ςτθν Ανατολικι πλευρά του Ολφμπου υπό τθ μορφι των πρόςκοπων μεταβατικϊν οικοςυςτθμάτων ςτα οποία ειςζρχεται θ Ελάτθ και θ Οξιά και με τθ μορφι των

5 διαρκϊν, εδαφικά εξαρτϊμενων τελικϊν οικοςυςτθμάτων (Ζάγκασ 1994). Αρχίηει να εμφανίηεται από το υψόμετρο των 1100 μζτρων ςε μείξθ με τθ Μαφρθ πεφκθ και τθν Οξιά ενϊ από τα 1400 μζτρα και άνω εμφανίηεται ςε αμιγείσ ςυςτάδεσ. Πάνω από τα 2000 μζτρα αραιϊνει θ εμφάνιςι τθσ αλλά ςποραδικά εμφανίηεται ακόμθ και ςτα 2500 μζτρα, δθμιουργϊντασ τα υψθλότερα δαςοόρια των Βαλκανίων. η) Τπαλπικά και αλπικά οικοςυςτιματα Σα όρια των δαςϊν του Ολφμπου ποικίλουν εξαρτϊμενα από τθν ζκκεςθ. Ανατολικά φτάνουν μζχρι τα μζτρα ενϊ ςτθ Δυτικι και Νότια πλευρά εντοπίηονται πολφ χαμθλότερα. Μετά τθ ηϊνθ του δάςουσ εμφανίηεται μια λωρίδα με ζρποντεσ κάμνουσ όπωσ θ Άρκευκοσ (Juniperous communis var. nana) και θ ολεοειδισ Δάφνθ (Daphne oleoides) και ςτθ Βόρεια πλευρά το λεγόμενο ταφφλλι των Αρκοφδων (Arcrostaphyllos uva ursi) και θ αγριοτριανταφυλλιά (Rosa pendulina) (Strid 1980, Ντάφθσ 1989, Ζάγκασ 1994). Πάνω από τθ ηϊνθ αυτι εκτείνονται τα αλπικά λιβάδια ςτα οποία ςυναντϊνται πλθκϊρα χορτολιβαδικϊν οικοςυςτθμάτων όπου ςυμμετζχουν πάνω από 150 είδθ, 12 εκ των οποίων είναι ενδθμικά του Ολφμπου (Ντάφθσ 1989). υμπεραςματικά, θ ποικιλία των οικοςυςτθμάτων του Ολφμπου είναι μεγάλθ όπωσ επίςθσ και θ οικολογικι τουσ ςθμαςία. Προςφζρουν ανεπανάλθπτεσ ευκαιρίεσ αναψυχισ και περιβαλλοντικισ εκπαίδευςθσ, ρυκμίηουν το μικροκλίμα τθσ γφρω περιοχισ, βελτιϊνουν τθν ποιότθτα του νεροφ και του ατμοςφαιρικοφ αζρα, προςτατεφουν το εδαφικό ςτρϊμα και τουσ οικιςμοφσ από φυςικζσ καταςτροφζσ ενϊ ςυντθροφν εδϊ και δεκαετίεσ τουσ παραδαςόβιουσ πλθκυςμοφσ. Ωςτόςο, όςο μεγάλθ είναι θ οικολογικι ςθμαςία τουσ τόςο μεγάλθ είναι και θ ευαιςκθςία τουσ απζναντι ςε υποβακμιςτικοφσ παράγοντεσ όπωσ θ λακροχλοτομία, θ υπερβόςκθςθ και οι πυρκαγιζσ. Για το λόγο αυτό θ προςταςία τουσ κα πρζπει να αποτελεί βαςικό ςτόχο των τοπικϊν κοινωνιϊν και των ανκρϊπων που τισ απαρτίηουν.

6 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ειδικι Περιβαλλοντικι Μελζτθ Εκνικοφ Δρυμοφ Ολφμπου. Τ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Δ/νςθ Περιβαλλοντικοφ χεδιαςμοφ, Σμιμα Διαχείριςθσ Φυςικοφ Περιβάλλοντοσ. Ακινα. Δεκζμβριοσ Ντάφθσ, Βλάςτθςθ και οικολογικζσ ιδιαιτερότθτεσ του Ολφμπου. Επιςτ. Επ. Σμιματοσ Δαςολογίασ και Φυςικοφ Περιβάλλοντοσ, Σόμοσ ΛΒ/1. Αρικμ. 24. ελ Strid, A Φυτά του Ολφμπου. Μουςείο Γουλανδρι Φυςικισ Ιςτορίασ. Ακινα. Ζάγκασ, Θ Σα οικοςυςτιματα του Ολφμπου και προτάςεισ για τθν ανόρκωςθ των υποβακμιςμζνων οικοςυςτθμάτων των δυτικϊν και νότιων πλαγιϊν του. Επιςτθμονικι Επετθρίδα του Σμιματοσ Δαςολογίασ και Φυςικοφ Περιβάλλοντοσ. Σόμοσ ΛΖ: Zagas, Th. D., Raptis, D.I., Zagas, D. Th Identifying and mapping the protective forests of southeast Mt. Olympus as a tool for sustainable ecological and silvicultural planning, in a multi-purpose forest management framework. Ecological Engineering 37: