Συλλογάται ΕΛΕΥΘΕΡΑ όποιος συλλογάται... ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ!

Transcript

1 Συλλογάται ΕΛΕΥΘΕΡΑ όποιος συλλογάται... ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ! Η επαναστατική φυσιογνωμία του Ρήγα Φεραίου είναι συνυφασμένη στις συνειδήσεις μας με το όραμα μιας ελεύθερης Ελλάδας. Η σκέψη του ήταν ωστόσο ευρύτερη: εμποτισμένος από τις αρχές του Διαφωτισμού, ήθελε να μάθει τους Ελληνες να σκέφτονται επιστημονικά. Με το έργο του «Φυσικής Απάνθισμα» ο Ρήγας παραδίδει μαθήματα γνώσης Α. ΓΑΛΔΑΔΑΣ Στον άνθρωπο που τον γνωρίζουμε πιο πολύ από το «Καλλιώναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή» ανήκουν πολύ περισσότερα κείμενα από τα γνωστά και καθαρά επαναστατικά, όπως είναι ο Θούριος, το Σύνταγμα και βέβαια η Χάρτα της Μεγάλης Ελλάδας. Σε μια εξαίρετη πεντάτομη έκδοση των «Απάντων του που σώζονται», χρηματοδοτημένη και ολοκληρωμένη από τη Βουλή των Ελλήνων, βρίσκουμε όχι μόνο λογοτεχνικά κείμενα, όπως το «Σχολείο των ντελικάτων εραστών», μα και άλλα, προς διαφωτισμό των συμπατριωτών του και υποδούλων τότε στους Τούρκους. Μεταξύ αυτών, στον δεύτερο τόμο και το «Φυσικής Απάνθισμα διά τους αγχίνους και φιλομαθείς Ελληνας, εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ού τινος αναλώμασιν εξεδόθη, προς ωφέλειαν των ομογενών. Εν Βιέννη 1790». Μαθήματα Φυσικής «Πάρε ένα καρπούζι, και σούβλισέ το, οπού να έβγη το σουβλί από το τζουνί εις το λουλούδι του, βάλε έμπροσθέν σου έναν τέντζερε, ακούμπησε τες δυο άκρες της σούβλας εις τα χείλη του. Τότε θα είναι το μισόν καρπούζι εις το αγγείον, και το μισόν έξω. Κάθισε εις τρόπον όπου το δεξιόν χέρι σου να είναι προς την Ανατολήν, και γύριζε το σουβλί. Σφαίρα είναι το καρπούζι, το δε σουβλί άξων αυτής, επειδή και περνά από το κέντρον, ήγουν την μεσαίαν στιγμήν της καρδιάς του καρπουζίου. Τα χείλη τού τέντζερε ο ορίζων. Το γύρισμα λέγεται κίνησις περί τον άξονα. Το λουλούδι του πωρικού είναι ο αρκτικός πόλος, το τζουνί, ο ανταρκτικός, η πράσινη φλούδα, επιφάνεια της σφαίρας. Χώρισέ το από το λουλούδι προς το τζουνί κατευθείαν εις τριανταέξ φελιά (=φέτες) ισοπλατή. Εκείνα τα χωρίσματα του μαχαιριού λέγονται μεσημβρινοί. Αν το χωρίσης πάλιν και σταυρωτά, από το τζουνί προς το λουλούδι, εις άλλα δεκαεπτά φελιά ισοπλατή, τα χωρίσματα λέγονται παράλληλοι κύκλοι, κι ο μεσαίος αυτών, ήγουν ο ένατος, Ισημερινός». Στη Βιέννη Στα 1790 ο Χριστόδουλος Κιρλιάνος, ένας Ελληνας που είχε προσφέρει εκδουλεύσεις για κάποια χρόνια στα αυστριακά στρατεύματα κατοχής της Βλαχίας, έπρεπε να πάει στη Βιέννη με σκοπό να τιμηθεί για τη στάση του από τον

2 αυτοκράτορα της Αυστρίας, εκτός των άλλων και με τον τίτλο του βαρόνου von Langenfeld. Χρειαζόταν έναν γραμματικό και διερμηνέα για όλη την παραμονή του εκεί και τις απαραίτητες ακροάσεις. Τον βρίσκει στο πρόσωπο του Ρήγα Φεραίου. Οπως αναφέρει η Μπάρμπαρα Γελάβιτς στο δίτομο βιβλίο της «Ιστορία των Βαλκανίων» (τ. 2ος, σελ. 176), «ο αυτοκράτορας Ιωσήφ Β είχε επιτρέψει από το 1783 να τυπώνονται βιβλία στα ελληνικά και γίνεται η Βιέννη κέντρο της ελληνικής αναγέννησης». Με την ευκαιρία λοιπόν του ταξιδιού του στην αυστριακή πρωτεύουσα ο Ρήγας παίρνει τα χειρόγραφα δύο βιβλίων του, όπου το ένα είναι ακριβώς το μισοέτοιμο «Φυσικής Απάνθισμα» και το άλλο το «Σχολείο των ντελικάτων εραστών». Τα τυπώνει και ύστερα από έξι μήνες είναι πάλι πίσω στο Βουκουρέστι. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη υπάρχει το χειρόγραφο της Φυσικής του Ρήγα και μαζί ένα άλλο βιβλίο με πολλές σελίδες, όπου σε κάποια από αυτές μπορείς με κάποια δυσκολία να διαβάσεις: «Ρήγα Κυρίτζη Βελεστίνου ατάροισι ποτί εντί και τούτο», δηλαδή «κοντά σε άλλα δικό μου είναι και τούτο». Πρόκειται για βιβλίο με έργα γύρω από την Αστρονομία του Αράτου, του Κλεομήδους, του Πρόκλου, έκδοση του 1561, με τη σφαίρα, τον Ισημερινό, τους παραλλήλους, τον ζωδιακό κύκλο, σε λατινική γραφή, και ένας μαθητής να έχει γράψει με δικά του γράμματα δίπλα τη μετάφρασή τους. Ο μαθητής αυτός είναι ο Ρήγας, σε μια ηλικία μεταξύ 16 και 18 ετών. Πρέπει να παιδεύτηκε αρκετά να διαβάσει μόνος του τα κείμενα τα γραμμένα σε μια δύσκολη αρχαία ελληνική γλώσσα και αυτό εξηγεί πολύ απλά με τη σειρά του τη φράση στην πρώτη κιόλας σελίδα της δικής του Φυσικής: «Η αιτία όπου μετεχειρίσθην απλούν ύφος ήτον, διά να μην προξενήσω με την γριφότητα του ελληνισμού εις τους άλλους, εκείνο όπου ο ίδιος έπαθα σπουδάζοντας. Να αποφύγω και το του σοφού (σ.σ.: εννοεί τον Ρουσό): "ο μαθητής ακούει την ομιλίαν του διδασκάλου του εις την παράδοσιν καθώς εις τα σπάργανα ήκουε την πολυλογίαν της τροφού του"». Πόλεμος στις φοβίες Ο μαθητής Ρήγας Βελεστινλής σημειώνει στο σχήμα «άξων των ζωδίων» δίπλα στον λατινικό όρο «Axis Zodiaci». Δεξιά, «Ρήγα Κυρίτζη Βελεστίνου ατάροισι ποτί εντί και τούτο». Αυτόγραφο του μαθητή Ρήγα Βελεστινλή σε βιβλίο που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος

3 Ο Ρήγας ( ) βρισκόταν στη Βλαχία ήδη από το 1788 αφού είχε σπουδάσει στην τότε φημισμένη Σχολή της Ζαγοράς, σε μια εποχή όπου έλληνες έμποροι και φωτισμένοι κληρικοί είχαν δημιουργήσει εξαιρετικές βιβλιοθήκες σε κοινότητες του Πηλίου και τις είχαν θέσει στη διάθεση των φιλομαθών μαθητών. Φεύγει μετά και γίνεται στην Πόλη γραμματέας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, οπότε μπαίνει και στη φαναριώτικη κοινωνία. Οταν από την Κωνσταντινούπολη φθάνει στη σημερινή πρωτεύουσα της Ρουμανίας, ο ιατροφιλόσοφος Μανασσής Ηλιάδης δίδασκε στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου Φυσικές Επιστήμες και στη διδασκαλία του είχε συμπεριλάβει και πειράματα με όργανα φερμένα από την Ευρώπη. Στο μυαλό του ο Ρήγας έχει ένα πρόγραμμα επηρεασμένο από τον Διαφωτισμό και τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης, στηριγμένο σε τρεις βασικές κολόνες: Λογοτεχνία, Επιστήμη, Πολιτική Φιλοσοφία. Την Επιστήμη τη θέλει - και το «Φυσικής Απάνθισμα» είναι ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση - για να διαδώσει τις πιο σύγχρονες επιστημονικές ιδέες της εποχής εκείνης στους συμπατριώτες του και να τους απαλλάξει από φοβίες ικανές να τους κρατάνε απαθείς, περίτρομους ή εντελώς αδαείς για όσα συμβαίνουν γύρω τους. Ακριβώς αυτή η σύνδεση του περιεχομένου της γνώσης με την κοινωνική της λειτουργία βρίσκεται στο κέντρο των επιδιώξεων του Διαφωτισμού, που ήθελε να απαλλάξει τον άνθρωπο από πολλές έως τότε φοβικές απόψεις. «Τρίψε μαζί εις μάρμαρον» λέει το Απάνθισμα της Φυσικής «ανακατώνοντας ακριβώς τρία δράμια λάδι γαροφάλων ή κανέλλας, μισόν δράμι κάμφορας κι τρία σπυριά φωσφόρου. Ημπορεί να αλλείψη τινάς με το μίγμα αυτό τα γένεια του, τα μαλλιά του, το πρόσωπον και τα ρούχα του, ή ό,τι άλλο σώμα θέλη, χωρίς να φοβηθή ότι καίονται. Ημπορεί να γράψη γράμματα οπού να φανούν λαμπρά εις το σκότος. Ο φώσφορος έτζι ενούμενος φαίνεται λαμπρότερος, παρά όταν είναι αμιγής. Πολλοί αλείψαντες τον εαυτόν τους και τα ρούχα τους, ηπάτησαν τους χυδαίους, κηρύττοντες τον εαυτόν τους δι' αγγέλους την νύκτα, και έκαμαν έργα δαιμόνων. Αλλοι ανάπτουν φωτιά με τον φωσφόρον εκεί όπου δεν είναι, και τα μάτια των απλών τους εκλαμβάνουν διά τερατουργούς» (σελ στο χειρόγραφο). Παρατήρηση και πείραμα Η θέση του Ρήγα είναι ότι «όλα τα φαινόμενα έχουν την αρχή τους από φυσικάς αιτίας». Δεν χρησιμοποιεί μαθηματικούς τύπους και ο δάσκαλος διδάσκει μέσα από τις ερωτήσεις του μαθητού και όχι κάνοντας μετωπικές διαλέξεις: - Αυθέντη μου είπεν ο νέος, εχθές είχα εις το μάθημά μου «Ελαττούται δεξιώς, αύξει δε λαιώς (=αριστερά) η Σελήνη». Ποίον άραγε να είναι το νόημα του στίχου; - Το νόημά του, παιδί μου, είναι, όταν κοιτάζεις προς την Σελήνη, και βλέπεις πως τα κέρατά της είναι προς το δεξιόν χέρι σου, τότε είναι εις την λίγωσίν της, όταν δε προς το αριστερόν σου, τότε αυξάνει το φως της. Και από αυτό το παράδειγμα βλέπουμε ότι το βιβλίο πολύ βασίζεται στην αποδεικτική αξία της παρατήρησης και του πειράματος. Τα πειράματα αυτά έχουν σκοπό την κατανόηση καινούργιων εννοιών, για την απόδειξη ή επαλήθευση φυσικών φαινομένων και συμβάντων που παρατηρήθηκαν, για την απόκτηση καινούργιων γνώσεων, και πειράματα όπως αυτό με τον φωσφόρο για πρακτικούς σκοπούς. Είναι απλά και δεν χρειάζονται σε μερικές περιπτώσεις ούτε καν ειδικά

4 όργανα: «Τα ουράνια σώματα πρέπει να είναι στρογγυλά επειδή αναγκαίως κινούνται περί τον άξονά τους. Οθεν ημπορεί να αποδειχθή το σφαιρικόν σχήμα τους από το ακόλουθον πείραμα: όταν σφαλίσει κανείς τα παράθυρα ενός οντά και τον κάμη σκοτεινόν, αφήση μόνον μιαν τρυπίτζαν οπού να εμβαίνη ολίγον φως και βαστά μιαν σφαίραν αντικρύ εις ένα σανίδι χτυπώντας το φως εις αυτήν (ας την γυρίση όπως θέλει κανείς) πρέπει να κάμη εις το σανίδι μίαν στρογγυλήν σκιάν. Ας πάρη έπειτα και ένα γρόσι, ας το βαστάξη με τα γράμματα προς το φως, πάλιν ο ίσκιος θα γένη στρογγυλός. Αν βαστάξη όμως το γρόσι με την κόχην προς το φως, τότε ο ίσκιος γίνεται ωσάν μία γραμμή, επειδή και η κόχη δεν μπορεί να περιλάβη πολύ φως. Εκ τούτου βλέπομεν ότι εις μίαν έκλειψιν Ηλίου ή Σελήνης ο ίσκιος των σωμάτων αυτών είναι πάντα στρογγυλός, όθεν ημπορεί κανείς δικαίως να συμπεράνη ότι τα σώματα οπού ρίπτουν τοιαύτην σκιάν πρέπει να είναι σφαιροειδή». Προς Ελληνας αγχίνους... Δυστυχώς ο θάνατος τον βρίσκει σε ηλικία μόλις 41 ετών. Τρία άλλα κείμενά του - α) Η επαναστατική προκήρυξη, β) Τα δίκαια του ανθρώπου, γ) Το κυρίως Σύνταγμα μαζί με το Θούριο -, που τα τυπώνει στη Βιέννη, στάθηκαν η αιτία του θανάτου του. Τα στέλνει μαζί με ένα γράμμα μέσω ενός συνεργάτη του στην Τεργέστη, όπου θα τα παραλάμβανε ένας άλλος έμπιστός του άνθρωπος, και εκείνος φεύγει για την ίδια πόλη με διαβατήριο εμπόρου. Για κακή του τύχη αντί για τον σωστό άνθρωπο, που έτυχε να λείπει όταν έφθασε το υλικό, το γράμμα το ανοίγει ένας άλλος Ελληνας, ο Δηήτριος Οικονόμου, και αυτός θεωρεί καλό να ειδοποιήσει την αυστριακή αστυνομία. Οι Αυστριακοί τον συλλαμβάνουν και μετά από ανακρίσεις μαζί με επτά άλλους φίλους του τον παραδίδουν στις τουρκικές αρχές. Οδηγούνται στο Βελιγράδι και ο τούρκος διοικητής τούς επιφυλάσσει «περιποίηση» που δεν είναι δύσκολο να φανταστεί ο καθένας πόσο καλή υπήρξε για να στραγγαλιστούν στο τέλος και να πεταχτούν τα πτώματά τους στο ποτάμι. Στον πρόλογο του Απανθίσματος, που για να προλάβει να το εκδώσει εγκαίρως αναγκάστηκε στο τέλος να πάρει και αρκετά κομμάτια αυτούσια από τη γαλλική Encyclopédie ( ), γράφει: «Οντας φύσει φιλέλλην, δεν ευχαριστήθην μόνον απλώς να θρηνήσω την κατάστασιν του Γένους μου, αλλά και συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα, όσον το επ' εμοί, απανθίζοντας από τε της γερμανικής και γαλλικής γλώσσης τα ουσιωδέστερα της Φυσικής Ιστορίας». Ας το έχουν υπόψη όσοι είναι ακόμη... φύσει φιλέλληνες ότι δεν πάψαμε να έχουμε ανάγκη τέτοια κείμενα γύρω από τις επιστήμες, ότι υπάρχουν αγχίνοες Ελληνες, δηλαδή έξυπνοι συμπατριώτες μας, που διψούν για τα «ουσιωδέστερα» στην εκπαίδευση και μάλλον δεν μπορούμε πια να περιμένουμε τα πάντα από το κράτος αλλά υπάρχει και το «ιδίοις αναλώμασιν», όπως λέει και ο τίτλος. Εντέλει ας μην ξεχνούμε και ότι μέσα στο «Απάνθισμα Φυσικής», γράφοντας για τον Κοπέρνικο, ο Ρήγας μάς προσφέρει και το καίριο απόφθεγμα του γιατρού, ποιητή και ερευνητή Albrecht von Haller ( ): «Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Η πεντάτομη έκδοση με τίτλο «ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ - ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΣΩΖΟΜΕΝΑ» κυκλοφορεί από τη Βουλή των Ελλήνων και πωλείται στο Μέγαρο Αρβανίτη (Βασ. Σοφίας 11) προς 20 ευρώ ο τόμος. Η πλήρης σειρά πωλείται προς 80 ευρώ.

5 Φυσική του Ρήγα: τα κεφάλαια Το «Φυσικής Απάνθισμα» του Ρήγα Βελεστινλή δανείζεται, όχι μόνο την εμφάνιση, αλλά και αυτούσια κείμενα από την Encyclopédie του Ντιντερό. Μεταφύτευση του Διαφωτισμού στην υπόδουλη Ελλάδα Στο «Φυσικής Απάνθισμα», που καταλαμβάνει περίπου 150 σημερινές σελίδες Α4, γίνεται λόγος για διάφορα θέματα, από την κίνηση των πλανητών ως τη φυσιολογία κάποιων ζώων αλλά και τις λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος. Οι τίτλοι των κεφαλαίων είναι: Περί Σελήνης - Περί αστέρων - Περί πλανητών - Περί Γης - Περί των ακολούθων την Γη - Περί Ηλίου. Περί Αέρος - Περί Υδατος - Περί Παλιρροιών - Περί πυρός - Περί των αναθυμιάσεων της Γης - Περί κατεχνιάς και συννέφων - Περί βροχής - Περί χιόνος και χαλάζης - Περί Δρόσου και Πάχνης - Περί Αστραπής και Βροντής - Περί ανέμων - Περί των πυρήνων φαινομένων εν τω Αέρι. Περί μετάλλων - Περί Δένδρων και Φυτών - Περί Σκωλήκων και Φλέτρων - Περί ψαρίων και οστρακοδέρμων - Περί πουλιών - Περί ανθρώπων, ζώων και ετέρων τινών. Το ΒΗΜΑ, 25/03/2007, Σελ.: H08 Κωδικός άρθρου: B15022H081 ID: