Αριστοτέλης ΚΕΦAΛΑΙΟ TΕΤΑΡΤΟ

Transcript

1 Η Σχολή του Αριστοτέλη. Νωπογραφία, έργο του Gustav Adolph Spangenberg (88-888, Πανεπιστήµιο του Χάλε). ΚΕΦAΛΑΙΟ TΕΤΑΡΤΟ Αριστοτέλης Στο κεφάλαιο αυτό: Θα γνωρίσουµε τη ζωή, το συγγραφικό έργο και τη φιλοσοφική δραστηριότητα του Αριστοτέλη, του σηµαντικότερου µαθητή του Πλάτωνα, ο οποίος υπήρξε ο πολυγραφότερος φιλόσοφος της αρχαιότητας και διακρίθηκε για το εύρος των επιστηµονικών του αναζητήσεων και την εµβρίθεια των φιλοσοφικών του θεωριών. Θα µελετήσουµε προβλήµατα της ηθικής, κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας που συνδέονται άµεσα µε τις αντιλήψεις του Αριστοτέλη. Θα εξετάσουµε τις ηθικές αντιλήψεις αυτού σχετικά µε τον τελικό σκοπό του ανθρώπινου βίου, την ευδαιµονία, θα αναλύσουµε τον ορισµό της αρετής ως ξεως προαιρετικ ς και ως µεσ τητος µεταξύ δύο άκρων και θα συζητήσουµε τις απόψεις του Αριστοτέλη για τη φιλία και την αναγκαιότητά της για την ιδιωτική και δηµόσια ζωή. Θα µελετήσουµε τις κοινωνικές και πολιτικές του αντιλήψεις για τη φύση και την προέλευση της πολιτικής κοινωνίας, για την οργάνωση και τη δοµή της πολιτείας και την πολιτειακή συγκρότηση. Θα αναφερθούµε στην επίδραση που έχει ασκήσει η αριστοτελική φιλοσοφία σε όλες τις εποχές και θα επισηµάνουµε την επικαιρότητά της.

2 π ø ÚÈÛÙÔÙ ÏË ˆ Î È Ë appleúôûˆappleèîfiùëù ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË (84- apple.ã.) ) ÓÓËÛË Î È Î Ù ÁˆÁ ÚÈÛÙÔÙ ÏË apple ÚÍÂ Ô appleèô appleôï ÌÂÚ Î È ÌÂıÔ ÈÎfi ÊÈÏfiÛÔÊÔ ÙË Ú ÈfiÙËÙ. Œ ËÛ ÙËÓ ÂappleÔ Î Ù ÙËÓ ÔappleÔ Ë ËÁÂÌÔÓ ÙË ª ΠÔÓ ÂappleÂÎÙÂÈÓfiÙ Ó Û ÔÏfi- ÎÏËÚË ÙËÓ ÏÏ, ÌÂ Û Ó appleâè ÙËÓ apple Ú ÎÌ ÙË applefiïë -ÎÚ ÙÔ Î È ÙËÓ Âapple ÎÙ ÛË ÙÔ ÂÏÏËÓÈÛÌÔ ÛÙËÓ Ó ÙÔÏ. ÂÓÓ ıëîâ ÙÔ 84 apple.ã. ÛÙ Ù ÁÈÚ ÙË Ã ÏÎÈ ÈÎ, applefiïë ÎÚ ÈÊÓÒ ÂÏÏËÓÈÎ appleô   ÂappleÔÈÎÈÛÙ applefi ÙËÓ ÕÓ ÚÔ Î È ÙË Ã ÏÎ. Ù - Ú ÙÔ Ù Ó Ô ÈÎfiÌ Ô, appleúôûˆappleèîfi ÁÈ ÙÚfi ÙÔ ÛÈÏÈ ÙË ª ΠÔÓ Ì - ÓÙ ÙÔ µ, Î È ÌËÙ Ú ÙÔ Ë º ÈÛÙ appleô Ë ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ ÙË appleúôâú fiù Ó applefi ÙË Ã Ï- Î. º ÓÂÙ È fiùè Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË apple ÎÙËÛ ÙÔ ÂÓ È Ê ÚÔÓ ÙÔ ÁÈ ÙË ÈÔÏÔÁ applefi ÙÔÓ apple Ù Ú ÙÔ, ÊÔ ÔÈ ÛÎÏËappleÈ Â ÂÎapple Â Ó Ù apple È È ÙÔ applefi ÌÈÎÚ ËÏÈÎ ÛÙËÓ Ó ÙÔÌ Î È, ÂÓ Â ÔÌ Óˆ, ÔËıÔ Û ÙÔÓ apple Ù Ú ÙÔ fiù Ó Ù Ó ÌÈÎÚfi. Œ Û ÙÔ ÁÔÓ ÙÔ Û ÌÈÎÚ ËÏÈÎ Î È Ó ÙÚ ÊËΠapplefi Ó Ó Û ÁÁÂÓ ÙÔ ÛÙÔÓ Ù ÚÓ, applefiïë ÙË ª. Û. Μαρµάρινη κεφαλή του Αριστοτέλη (Κοπεγχάγη, Γλυπτοθήκη Ny Carlsberg). ) Ì ıëùâ ÛÙËÓ Î ËÌ ÙÔ Ï ÙˆÓ Ô 67 apple.ã., Û ËÏÈÎ ÂÎ ÂappleÙ ÂÙÒÓ, apple Á ÛÙËÓ ı Ó ÁÈ Ó ÛappleÔ ÛÂÈ ÛÙËÓ Î - ËÌ ÙÔ Ï ÙˆÓ, fiappleô Î È apple Ú ÌÂÈÓ ÁÈ Â ÎÔÛÈ ÚfiÓÈ Ì ÚÈ ÙÔÓ ı Ó ÙÔ ÙÔ ÛÎ ÏÔ ÙÔ. Àapple ÚÍÂ Ô Î Ï ÙÂÚÔ Ì ıëù ÙÔ Ï ÙˆÓ, Ô ÔappleÔ Ô ÙÔÓ appleôî - ÏÔ Û νο ν ÙË Î ËÌ. ŒÓıÂÚÌÔ appleôûùëúèîù ÙÔ fiûô ÂΠÓÔ Ô ÛÂ, ÎÚ - ÙËÛ ÚÁfiÙÂÚ ÎÚÈÙÈÎ ÛÙ ÛË appleúô ÙË ÊÈÏÔÛÔÊ ÙÔ Î È Ó appleù Í ÈÎfi ÙÔ ÓÂ- Í ÚÙËÙÔ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi Û ÛÙËÌ. Á) ÁÎ Ù ÛÙ ÛË ÛÙËÓ ÕÛÛÔ Î È ÊÈÏÔÛÔÊÈÎ È ÛÎ Ï ªÂÙ ÙÔÓ ı Ó ÙÔ ÙÔ Ï ÙˆÓ, ÙÔ 47 apple.ã., Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ê Á applefi ÙËÓ ı Ó Î È apple Á ÛÙËÓ ÕÛÛÔ, applefiïë ÙË ªÈÎÚ Û apple Ó ÓÙÈ applefi ÙË Û Ô, ÎÔÓÙ ÛÙÔÓ Ù Ú- Ó, fiappleô   ÌÂÁ ÏÒÛÂÈ. Ù Ó, appleèı ÓÒ, Û ÚÂÛÙËÌ ÓÔ ÂappleÂÈ Ô appleâ ÛÈappleappleÔ, ıëó Ô appleôï ÙË Î È ÓÈ Èfi ÙÔ Ï ÙˆÓ, ÙÔÓ È ıëîâ ÛÙË ÈÔ ÎËÛË ÙË Î - ËÌ. ÈÔ appleèı ÓfiÓ, ˆÛÙfiÛÔ, Â Ó È Ó Ê Á applefi ÙËÓ ı Ó ÁÈ ÏfiÁÔ appleôïèùèîô, ÊÔ apple Ú Â ÂΠÓÙÈÌ Î ÔÓÈÎfi apple ÚÂÙfi ÌÂÙ ÙËÓ Î Ù ÏË Ë ÙË Ï ÓıÔ applefi ÙÔÓ º ÏÈappleappleÔ (48 apple.ã.) Î È ÙËÓ appleôïèùèî ÓÔ Ô ÙÔ ËÌÔÛı ÓË, appleô Ù Ó ÂappleÈÎÂÊ Ï ÙÔ ÓÙÈÌ Î ÔÓÈÎÔ ÎfiÌÌ ÙÔ. ÙËÓ ÕÛÛÔ apple Ú ÌÂÈÓ ÙÚ ÚfiÓÈ Î È ÁÓÒÚÈÛ ÙÔÓ ÂfiÊÚ ÛÙÔ appleô ÁÈÓ ÚÁfiÙÂÚ Ì ıëù ÙÔ. ΠÂÚ ÓËÛ ÙÔÓ ÎfiÛÌÔ ÙˆÓ ÒˆÓ Î È ÙˆÓ Ê ÙÒÓ Î È ÁÚ Â Ù Ê ÛÈÔÁÓˆÛÙÈÎ ÙÔ ÚÁ. ) ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÛÎ ÏÔ ÙÔ Ó ÚÔ ÏÂÍ Ó ÚÔ ÛÙË ª ΠÔÓ ŒappleÂÈÙ applefi appleúfiûîïëûë ÙÔ ÛÈÏÈ ÙË ª ΠÔÓ º ÏÈappleappleÔ, Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË apple Á ÛÙËÓ ÏÏ Î È Ó Ï Â ÙËÓ ÂÎapple  ÛË ÙÔ ÁÈÔ ÙÔ ÏÂÍ Ó ÚÔ, appleô Ù Ó ÙfiÙ ÂÙÒÓ. È ÙËÓ ÁˆÁ ÙÔ ÏÂÍ Ó ÚÔ ÚËÛÈÌÔappleÔ ËÛ ٠ÔÌËÚÈÎ appleë Î È ÏÏ Πλάτων και Αριστοτέλης σε διαλεκτική αντιπαράθεση. Ανάγλυφο του Λούκα ντέλα Ρόµπια (Φλωρεντία, περ ). Το ανάγλυφο αυτό είναι από το κωδωνοστάσιο του καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας και συµβολίζει τη φιλοσοφία ή, για την ακρίβεια, τη λογική µε τη µορφή ζωηρής συζήτησης ανάµεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο Έλλην Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης σε τοιχογραφία του Καθολικού της Μονής των Φιλανθρωπηνών στο Νησί των Ιωαννίνων, ος αιώνας. Τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης είχαν σηµαντική συµβολή στη µεσαιωνική θεολογία και αποκαλούνταν «Χριστιανοί πριν τον Χριστό», σε ορισµένες περιπτώσεις µάλιστα απεικονίζονται σε χριστιανικούς ναούς.

3 84 π ø Αριστοτέλης «Πάντες νθρωποι το ε δέναι ρέγονται φ σει». (Μετά τα Φυσικά, I, 980a ) Η εναρκτήρια πρόταση του αριστοτελικού έργου Μετά τα Φυσικά. Μαρµάρινο κεφάλι του νεαρού Αλεξάνδρου, ος αι. µ.χ. (Αθήνα, Μουσείο Κανελλοπούλου). Ο Αριστοτέλης διδάσκει τον Αλέξανδρο. Το 4 π.χ. ο Αριστοτέλης µετέβη στη µακεδονική αυλή και ανέλαβε την εκπαίδευση του Αλεξάνδρου µέχρι το 6 π.χ. Ο Αριστοτέλης θεωρείται πατέρας της λογικής, η οποία παρέµεινε κύριο µάθηµα στην εκπαίδευση του Μεσαίωνα και προσελκύει το ενδιαφέρον µέχρι σήµερα. Λεπτοµέρεια νωπογραφίας του 5ου αι. από τον καθεδρικό ναό του Le Puy, όπου απεικονίζεται ο Αριστοτέλης και προσωποποιηµένη η Λογική. ÚÁ ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ÁÚ ÌÌ ÙÂ. appleëú Û ıâùèî ÙËÓ appleôïèùèî Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ ÙÔ ÏÂÍ Ó ÚÔ, Ô ÔappleÔ Ô Â Â appleâè: Στον πατέρα µου οφείλω το «ζ ν», στο δάσκαλ µου το «ε ζ ν». Ô 6 apple.ã. Ô º ÏÈappleappleÔ ÔÏÔÊÔÓ ıëîâ Î È Ô Ï Í Ó ÚÔ Ó ËΠÛÙÔÓ ıúfióô. ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÁÚ Â ÁÈ ÙfiÓ Î È ÙÔ ÊÈ ÚˆÛ ÙÔ Περ βασιλείας ÚÁÔ ÙÔ, Ì appleúôùúôapple ÁÈ ÔÚı ÛÎËÛË ÙË ÂÍÔ Û. Â) Ú ÛË ÙÔ ÎÂ Ô ÛÙËÓ ı Ó Ô 5 apple.ã., ÌÂÙ applefi Û ÓÙÔÌË apple Ú ÌÔÓ ÛÙ Ù ÁÈÚ, Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Âapple ÛÙÚ  ÛÙËÓ ı Ó Î È Ú Û ÈÎ ÙÔ Û ÔÏ, ÙÔ «ÎÂÈÔÓ», Ó ÌÂÛ ÛÙÔÓ ÏfiÊÔ ÙÔ Î - ËÙÙÔ Î È ÙÔÓ appleôù Ìfi πïèûfi, ÎÔÓÙ ÛÙÔÓ Ó fi ÙÔ ÎÂ Ô applefiïïˆó, fiappleô Û Ó È- Û ÙËÓ ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ ÚÂ Ó Î È ÙË È ÛÎ Ï ÙÔ. Ô «ÎÂÈÔÓ», Ë appleâú ÊËÌË «ÂÚÈapple ÙËÙÈÎ ÔÏ», ÔÓÔÌ ÛÙËΠÚÁfiÙÂÚ Î È «ÂÚ apple ÙÔ», applefi Ó ÔÈÎÔ fiìëì ÙÚÈ- Á ÚÈÛÌ ÓÔ applefi ÛÙÔ, fiappleô ÔÈ Ì ıëù, ÔÈ «appleâúèapple ÙËÙÈÎÔ», appleâúapple ÙÔ Û Ó Û ËÙÒ- ÓÙ ı Ì Ù appleô ÙÔ apple Û ÔÏÔ Û Ó. Ô ÎÂÈÔ ÂÍÂÏ ıëîâ Û ÓÒÙ ÙÔ appleóâ Ì ÙÈ- Îfi Ú Ì Î È ˆÛ ÙË Ó ÙfiÙËÙ ÛÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ó ÁÚ ÂÈ ÂΠ٠ÛËÌ ÓÙÈÎfi- ÙÂÚ ÚÁ ÙÔ. Ô apple.ã., ÌÂÙ ÙÔ ı Ó ÙÔ ÙÔ ª. ÏÂÍ Ó ÚÔ, Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Î ÙË- ÁÔÚ ıëîâ ÁÈ ÊÈÏÔÌ Î ÔÓÈÎ ÊÚÔÓ Ì Ù Î È Û ÂÈ. Ó ÁÎ ÛÙËÎÂ Ó appleôû Úı ÛÙË Ã ÏÎ, fiappleô apple ı Ó ÙÔ apple.ã. applefi ÚÚÒÛÙÈ, Û ËÏÈÎ 6 ÚfiÓˆÓ. ÚÈ- ÛÙÔÙ ÏË Û ÔÏ ıëîâ Ì ÙË ÊÈÏÔÛÔÊ, ÙË ÚËÙÔÚÈÎ, ÙËÓ appleô ËÛË Î È ÙÈ ÂappleÈÛÙ ÌÂ,   ÈÛ Ú ËıÈÎ Û Ó ËÛË Î È ÙfiÓÈ Â ÙË ÛËÌ Û ÙË ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ ÂÓÙÈÌfiÙËÙ. ªÂÙ ÙÔÓ ı Ó Ùfi ÙÔ, Û ÔÏ Ú Ë ÁÈÓÂ Ô Ì ıëù, Ê ÏÔ Î È Û ÓÂÚÁ ÙË ÙÔ Âfi- ÊÚ ÛÙÔ. ÚÁ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË Œ Ô Ó È Ûˆı ÙÚÂÈ Î Ù ÏÔÁÔÈ ÙˆÓ ÚÁˆÓ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË appleô Ó Ê ÚÔ Ó fiùè ÁÚ Â Á Úˆ ÛÙ 50 ÚÁ. ÚÁ ÙÔ ˆÚ ÔÓÙ È Û ÙÚÂÈ ÛÈÎ Î ÙËÁÔÚ Â : ( ) ÚÁ ÂÎÏ Î ÙÈÎÔ Ú ÎÙ Ú appleô Ù Â Â ËÌÔÛÈ ÛÂÈ Ô ÈÔ, ( ) ÛËÌÂÈÒÛÂÈ Î È Û ÏÏÔÁ ÏÈÎÔ appleô appleúôôú ÔÓÙ Ó ÁÈ ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ appleú ÁÌ ÙÂ Â Î È (Á) Ù È Ù ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ ÚÁ. ŸÏ Û Â fió Ù ÚÁ ÙÔ appleô ÛÒ ÔÓÙ È Û ÌÂÚ, ÂÎÙfi applefi ÙËÓ ıëó ˆÓ ÔÏÈÙ appleô ÂÓÙ ÛÛÂÙ È ÛÙËÓ appleúòùë Î ÙËÁÔÚ, Ó ÎÔ Ó ÛÙËÓ ÙÚ ÙË Î ÙËÁÔÚ. applefi Ù ı ÁÓˆÚ ÛÔ Ì ÛÙÔ ÎÂÊ Ï ÈÔ Ùfi Ù ËıÈÎ Î È Ù appleôïè- ÙÈÎ ÙÔ Û ÁÁÚ ÌÌ Ù. Ù ËıÈÎ ÚÁ ÙÔ ( ıèî ÈÎÔÌ ÂÈ, ıèî ªÂÁ Ï Î È ıèî ÌÈ ) ÂÍÂÙ ÔÓÙ È appleúô Ï Ì Ù appleô Û ÂÙ ÔÓÙ È Ì ÙËÓ Ó ÙËÛË ÙÔ ÙÔÌÈÎÔ Á ıô Î È ÙËÓ Â ÈÌÔÓ, ÙÔÓ Á ıfi Ú ÎÙ Ú, ÙËÓ ÂÎÔ ÛÈ appleú ÍË Î È ÙËÓ appleúô ÚÂÛË, ÙÈ ËıÈÎ Î È ÙÈ È ÓÔËÙÈÎ ÚÂÙ, ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË, ÙËÓ Ë ÔÓ, ÙË ÊÈÏ Î È ÙÔÓ Â ÌÔÓ Ô. Ì Ù ËıÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ ÂÍÂÙ ÔÓÙ È Î È ÛÙË ƒëùô- ÚÈÎ ÙÔ, ÚÁÔ appleô Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙËÓ Ù ÓË ÙË ÚËÙÔÚÈÎ Î È Ù È ÊÔÚ Â Ë ÙË appleâèıô. Ù ÔÏÈÙÈÎ, ÂÍÂÙ ÔÓÙ È appleúô Ï Ì Ù appleôïèùèî ÊÈÏÔÛÔÊ, appleô Û ÂÙ - ÔÓÙ È Ì ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÙË applefiïë -ÎÚ ÙÔ, ÙË Ê ÛË ÙË appleôïèùèî ÎÔÈÓˆÓ, ÙËÓ ÓÓÔÈ ÙÔ appleôï ÙË, Ù Â Ë ÙˆÓ appleôïèùâ Ì ÙˆÓ, Ù ÔÚı appleôïèùâ Ì Ù Î È ÙÈ apple ÚÂ- Î ÛÂÈ ÙÔ, ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË, ÙË ÌÔÚÊÔÏÔÁ Î È ÙËÓ apple ıôïôá ÙÔ ÎÚ ÙÔ Î È ÙÔ È ÓÈÎfi appleôï Ù Ì.

4 π ø 85 Αριστοτέλης ºÈÏÔÛÔÊ Î È Ì ıô Ô ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÔÊ ÏÔ Ì ÙËÓ appleô Ë fiùè Ë ÂÏÏËÓÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ ˆÚ ÂÙ È ÚÈ È- Î ÛÙ Ô, Ó ÌÂÛ ÛÙÔ «appleúôûˆîú ÙÈÎÔ» Ê ÛÈÔÎÚ ÙÂ Î È ÛÙÔ Ó Ô Â Ô appleô ÂÈÛËÁ ıëîâ Ô ˆÎÚ ÙË Î È Û Ó ÈÛÂ Ô Ï ÙˆÓ, ÊÔ Ô ˆÎÚ ÙË ÛÙÚ  ÙËÓ appleúôûô ÙÔ ÛÙËÓ ËıÈÎ Î È Ô Ï ÙˆÓ, ÚÁfiÙÂÚ, ÛÙË ÌÂÙ Ê ÛÈÎ. ÚÈ- ÛÙÔÙ ÏË ÂappleÈ ˆÍÂ, Î Ù Î appleôèôó ÙÚfiappleÔ, Ó Û ÌÊÈÏÈÒÛÂÈ ÙÈ Ô Ù Ù ÛÂÈ. È ÎÚÈÓ ÙË ÁÓÒÛË Û ÙÚÂÈ Î ÙËÁÔÚ Â, ÙËÓ appleú ÎÙÈÎ, ÙËÓ apple Ú ÁˆÁÈÎ Î È ÙË ıâˆúëùèî. ÁÓÒÛË Â Ó È ıâˆúëùèî fiù Ó Ô ÛÎÔapplefi ÙË ÂÓ Â Ó È Ô ÙÂ Ë apple Ú - ÁˆÁ Ô ÙÂ Ë appleú ÍË, ÏÏ appleïò Ë Ï ıâè Î È appleâúèï Ì ÓÂÈ fiï fiû ÙÒÚ ıâˆ- ÚÔ Ì ÂappleÈÛÙ ÌË. ÌÊˆÓ Ì ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË, Ë ıâˆúëùèî ÁÓÒÛË appleô È ÈÚÂ Ù È Û ÙÚ Â Ë, ÙË Ì ıëì ÙÈÎ, ÙË Ê ÛÈÎ ÂappleÈÛÙ ÌË Î È ÙË ıâôïôá. È apple Ú ÁˆÁÈ- Î ÂappleÈÛÙ ÌÂ Â Ó È Ù appleô Û ÂÙ ÔÓÙ È Ì ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÙˆÓ appleú ÁÌ ÙˆÓ (Ï.. ÁˆÚÁ, ÌË ÓÈÎ, ÔÈÎÔ ÔÌÈÎ, ˆÁÚ ÊÈÎ, appleôèëùèî ), ÂÓÒ ÔÈ appleú ÎÙÈÎ Û Ô- ÏÔ ÓÙ È Ì ÙÔ appleò ÔÊ ÏÔ ÌÂ Ó appleú ÙÙÔ Ì ÛÂ È ÈˆÙÈÎ Î È Û ËÌfiÛÈ ı Ì Ù. ıèî Î È Ù ÔÏÈÙÈÎ ÚÁ appleôùâïô Ó ÙË ÛÈÎ Û ÓÂÈÛÊÔÚ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÛÙÈ appleú ÎÙÈÎ ÂappleÈÛÙ ÌÂ. ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÚËÛÈÌÔappleÔ ËÛ ÙËÓ apple Ú ÁˆÁÈÎ, ËÏ - ÙËÓ Ó Ï ÙÈÎ Ì ıô Ô appleô ÂÎÎÈÓ applefi ÙÔ ÁÂÓÈÎfi Î È ÌÂÙ ÓÂÈ ÛÙ ÂappleÈÌ ÚÔ, Î È ÙËÓ Âapple ÁˆÁÈÎ Ì ıô Ô, appleô Â Ó È Û ÓıÂÙÈÎ Î È ÎÔÏÔ ıâ ÓÙ ıâùë appleôúâ. 4 Âapple Ú ÛË ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË: ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎÔ Î È ÓÂÔ ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎÔ Ô ÚÁÔ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÂÈ ÛÎ ÛÂÈ ÌÂÁ ÏË Âapple Ú ÛË Û fiïâ Û Â fió ÙÈ ÂappleÔ- applefi ÙËÓ Ú ÈfiÙËÙ Ì ÚÈ Û ÌÂÚ. ÚÁ ÙÔ ÌÂÙ ÊÚ ÛÙËÎ Ó ÛÙËÓ Ú È- Î ÁÏÒÛÛ Î È ÁÈÓ Ó Â Ú Ù Ù ÁÓˆÛÙ ÛÙË ÌÂÛ ÈˆÓÈÎ ÛË. ÔÏÏÔ ÛËÌ ÓÙÈ- ÎÔ ÕÚ Â ÊÈÏfiÛÔÊÔÈ Û ÔÏ Û Ó Ù ÚÁ ÙÔ, fiappleˆ Ô Ï- ÓÙÈ, Ô Ï-º Ú ÌappleÈ, Ô πìappleó Ó ( ÈÎ ÓÓ ) Î È Ô πìappleó ƒô ÛÓÙ ( ÂÚÚfiË ). ËÌ ÓÙÈÎfi ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÛÙ apple ÚÍ Âapple ÛË Ô πô Ô ÊÈÏfiÛÔÊÔ ªˆ Û ª ÌÔÓ Ë. ÕÛÎËÛÂ È È ÙÂÚË ÂappleÈÚÚÔ ÛÙË ÚÈÛÙÈ ÓÈÎ ÛË Î Ù ÙÔ ª ÛÔ ÃÚfiÓÔ Î È ÂappleËÚ Û Πıô- ÚÈÛÙÈÎ ÙÔ ıâôïôáèîfi Î È ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi ÚÁÔ ÙÔ ˆÌ ÎÈÓ ÙË, Ô ÔappleÔ Ô Î ÓÂ Û ÓıÂÛË ÙË ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎ Î È ÙË ÔÁÌ ÙÈÎ ÚÈÛÙÈ ÓÈÎ È ÛÎ Ï. ÂÓÈ- ÎfiÙÂÚ, Ë Âapple Ú Û ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË apple ÚÍ ÙfiÛÔ Î Ù Ï ÙÈÎ appleô Ô ÚÈÛÙÔÙÂÏÈ- ÛÌfi Î ÚÈ Ú ËÛ ÛÙË Ê ÛÈÎ ıâôïôá fiïˆó ÙˆÓ ÌÔÓÔı ÛÙÈÎÒÓ ıúëûîâèòó (ÈÔ - ÛÌfi, ÚÈÛÙÈ ÓÈÛÌfi, ÈÛÏ ÌÈÛÌfi ). Ù ÙËÓ appleâú Ô Ô ÙË ÔıˆÌ ÓÈÎ Î ÚÈ Ú- ÛÙÔÓ ÂÏÏËÓÈÎfi ÒÚÔ Ë apple ÚÔ Û ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÛÙËÓ ÂÎapple  ÛË Â Ó È ÛËÌ ÓÙÈÎ. ÚÈfiÙÂÚÔ Û ÔÏÈ ÛÙ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÙÔÓ 7Ô È. apple ÚÍÂ Ô ÂfiÊÈ- ÏÔ ÔÚ ÏÏ (ÓÂÔ ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÛÌfi ). applefi Ù Ì Û ÙÔ 9Ô È. Ì ÚÈ Û ÌÂÚ Ó ˆapple ÚÒÓÂÙ È ÙÔ ÂÓ È Ê ÚÔÓ ÁÈ ÙË ÌÂÏ ÙË ÙË ÛÎ Ë ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË. 5 ÂappleÈÎ ÈÚfiÙËÙ ÙË ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ ËıÈÎ, Ë appleôïèùèî Î È Ë ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË Â Ó È Û ÌÂÚ appleèô Âapple Î ÈÚË applefi appleôù. ËıÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ ÙÔ ÌÂÏÂÙ Ù È Û ÛÙËÌ ÙÈÎ ÚÈÛÎfiÌÂÓË ÛÙÔÓ ÓÙ appleô ÙˆÓ ÓÂfiÙÂÚˆÓ ËıÈÎÒÓ ıâˆúèòó. appleôïèùèî ÊÈÏÔÛÔÊ ÙÔ ÂÈ, Âapple ÛË, ÂappleËÚ ÛÂÈ Û Á ÚÔÓ appleôïèùèî ıâˆú  appleô ÛÎÔ Ó ÎÚÈÙÈÎ ÛÙË ıâˆú ÙÔ ÊÈÏÂÏ ıâúèûìô. Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη επέδρασαν στον Mεσαίωνα και την Αναγέννηση σε βαθµό που ο ίδιος ο Αριστοτέλης δεν θα µπορούσε ποτέ να έχει προβλέψει. Στο σκίτσο, από µικρογραφία χειρογράφου του κειµένου (5ος αι.), παρουσιάζεται µια εξέγερση τεχνιτών. Ο Θωµάς Ακινάτης (5-74), θεολόγος, φιλόσοφος και άγιος της καθολικής χριστιανικής εκκλησίας, επηρεάστηκε βαθύτατα από την αριστοτελική φιλοσοφία. Στον αναγεννησιακό αυτό πίνακα που ονοµάζεται Ο θρίαµβος του Θωµά του Ακινάτη, αυτός έχει αριστερά του τον Αριστοτέλη και δεξιά τον Πλάτωνα. Στα πόδια του βρίσκεται ο Άραβας φιλόσοφος και σχολιαστής του Αριστοτέλη Αβερρόης (6-98). Λεπτοµέρεια τοιχογραφίας του Francesco Treni, 4ος αι. (Πίζα, Αγία Αικατερίνη). Ο Άραβας αριστοτελιστής φιλόσοφος Αβερρόης (6-98) σε λεπτοµέρεια της νωπογραφίας Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ που βρίσκεται στα παπικά διαµερίσµατα του Βατικανού (6ος αι.).

5 O Ë Ô apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi Î È Ë Â ÈÌÔÓ ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÁÓˆÚ ÛÔ Ì ÙÈ ËıÈÎ ÓÙÈÏ ÂÈ ÙÔ AÚÈÛÙÔÙ ÏË. ÌÂÏÂÙ ÛÔ Ì ÙË ıâˆ- Ú ÙÔ ÁÈ ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ ÈÛÙÔ Á ıfi Î È ÁÈ ÙËÓ Â ÈÌÔÓ. Û ËÙ ÛÔ Ì ÙËÓ appleô ÙÔ fiùè Ë Â ÈÌÔÓ Â Ó È ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi, ÙÔ Á ıfi appleô appleôùâïâ ÙÔÓ ÛÙfi Ô, ÙÔ «Ù ÏÔ», fiïˆó ÙˆÓ appleú ÁÌ ÙˆÓ. A Ùfi ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi ÙÔ ÂappleÈ ÈÒÎÔ Ì ÁÈ Ùfi ÙÔ ÈÔ, Â Ó È ËÏ Ô ÙÂÏÈÎfi ÛÙfi- Ô, Î È fi È ÁÈ Ó appleôîù ÛÔ Ì ÏÏ Á ı. KEIMENO Το αγαθ αποτελεί το «τέλος» λων των πραγµάτων Κεφαλή του Αριστοτέλη, ρωµαϊκό αντίγραφο της εποχής του αυτοκράτορα Κλαύδιου, από ανδριάντα της εποχής του φιλοσόφου (Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης). «ε η ν ε δαιµονία ζω ς τελείας νέργεια κατ ρετήν τελείαν». Ηθικά Ευδήµια, Α, 9α 8-9 Κάθε τεχνική δεξι τητα [τέχνη] και κάθε γνωστική δραστηρι τητα [έρευνα], παρ µοια και κάθε πράξη και κάθε διαδικασία επιλογής και προτίµησης έχει για στ χο της κατά την παραδοχή λων κάποιο αγαθ. Σωστά, εποµένως, είπαν για το αγαθ πως είναι αυτ που αποτελεί τον στ χο λων των πραγ- µάτων 4 [ ] εδοµένου, τώρα, τι υπάρχουν πολλών ειδών πράξεις 5 και πολλών ειδών τέχνες και επιστήµες, δεν µπορεί παρά να είναι πολλά τα τέλη [οι σκοποί] το τέλος [ο σκοπ ς] 6 π.χ. της ιατρικής είναι η υγεία, της ναυπηγικής το πλοίο, της στρατηγικής η νίκη, της διαχείρισης του σπιτικο ο πλο τος [ ] Αν λοιπ ν πράγµατι υπάρχει κάποιο τέλος σε λες τις πράξεις µας, ένα τέλος που το θέλουµε γι αυτ το ίδιο και λα τα άλλα για χάρη του 7, και αν δεν επιδιώκουµε το καθετί για χάρη κάποιου άλλου πράγµατος (γιατί τ τε θα φτάναµε, βέβαια, στο άπειρο, µε αποτέλεσµα η επιθυµία και η προσπάθειά µας να είναι κενή περιεχοµένου και µάταιη), είναι φανερ τι αυτ το τέλος είναι το αγαθ, και µάλιστα το υπέρτατο αγαθ 8. ε θα πρέπει τ τε να πο µε τι η γνώση αυτο του υπέρτατου αγαθο έχει µια ιδιαίτερη βαρ τητα για τη ζωή µας, και τι σαν τοξ τες που έχουµε τον συγκεκριµένο στ χο, πετυχαίνουµε και εµείς µέσω αυτο ευκολ τερα και αποτελεσµατικ τερα το πρέπον; ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Α, 094a -, Α, 094a 6-9 και A, 094a 8-4) Μεσαιωνικό χειρόγραφο των Ηθικών Νικοµαχείων του Αριστοτέλη.

6 O Ë 87 Το υπέρτατο αγαθό και η ευδαιµονία ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÛÙÔ È Ï Ô ÙˆÓ ıèîòó ÈÎÔÌ Â ˆÓ appleúôûapple ıâ Ó ÚÂÈ ÙÔÓ apple ÚÙ ÙÔ ÛÎÔapplefi ÙË ËıÈÎ ˆ ÙÔ ÓıÚÒappleÔ Î È Î Ù Ï ÁÂÈ ÛÙÔ Û Ìapple Ú - ÛÌ fiùè ÙÔ È ÓÈÎfi Ù ÚÌ ÙË ËıÈÎ appleôúâ ÙÔ ÓıÚÒappleÔ Â Ó È Ë Â ÈÌÔÓ. ÍÂÙ ÂÈ Âapple ÛË Ù ÙÚ Â Ë ÙË ÓıÚÒappleÈÓË ˆ (βίος πολαυστικ ς, βίος πολιτικ ς και βίος θεωρητικ ς) appleô ÂÌÊ Ó ÔÓÙ È ˆ ÙÚfiappleÔÈ ˆ Ì Û ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ. ÚÈÛÙÔÙ ÏË appleôûùëú ÂÈ fiùè fiïâ ÔÈ ÓıÚÒappleÈÓÂ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ Ô Ó Î appleôèô «Ù ÏÔ», Î appleôèô ÙÂÏÈÎfi ÛÎÔapplefi, ËÏ ÛÙÔ Â Ô Ó Û Πappleôèô Á ıfi.  ÈÌÔÓ appleôùâïâ ÙÔÓ ÙÂÏÈÎfi ÛÎÔapplefi ÙÔ ÓıÚÒappleÔ, ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi, appleô ÙÔ ÂappleÈ ÈÒÎÔ Ì ÌfiÓÔ ÁÈ ÙÔ ÈÔ Î È fi È ÁÈ Ó appleôîù ÛÔ Ì ÏÏ Á ı. È Ùfi Î È Ë ËıÈÎ ÙÔ ÔÓÔÌ ÂÙ È ÙÂÏÂÔÏÔÁÈÎ. ıâ Ù ÓÈÎ ÂÍÈfiÙËÙ Î appleôèô Á ıfi: appleúfiîâèù È ÁÈ ÙËÓ ÂÓ ÚÎÙ ÚÈ appleúfi- Ù ÛË ÙˆÓ ıèîòó ÈÎÔÌ Â ˆÓ, fiappleô apple ÚÔ ÛÈ ÂÙ È Ë ÎÂÓÙÚÈÎ È fiïë ÙË appleú ÁÌ ÙÂ, Û ÌÊˆÓ Ì ÙËÓ ÔappleÔ Î ıâ Ù ÓË Î È Î ıâ Ú Ó, Î ıâ appleú ÍË Î È ÂappleÈÏÔÁ Ê ÓÂÙ È Ó appleôûîôappleâ Û Πappleôèô Á ıfi Î È ÁÈ ÙfiÓ ÙÔÓ ÏfiÁÔ ÙÔ Á ıfi ÂÈ ÔÚÈÛı ˆ Ùfi ÛÙÔ ÔappleÔ Ô Ù apple ÓÙ appleôûîôappleô Ó. Ô Á ıfi ÙÔ ÛÙfi Ô fiïˆó ÙˆÓ appleú ÁÌ ÙˆÓ: Ë ËıÈÎ Â Ó È Ë ÂappleÈÛÙ ÌË appleô ÂÍÂ- Ù ÂÈ ÙËÓ appleú ÎÙÈÎ Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ ÙÔ ÓıÚÒappleÔ ÛÙËÓ È ÈˆÙÈÎ ÙÔ ˆ Î È Ó - Ê ÚÂÙ È ÛÙÈ appleú ÍÂÈ appleô Ùfi ÂappleÈÙÂÏÂ. ÎÔapplefi ÙË ËıÈÎ ÂappleÈÛÙ ÌË Â Ó È Ó Î Ù Â ÍÂÈ appleôèô Â Ó È ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi (τ ριστον) Î È appleò Ùfi ÌappleÔÚÂ Ó ÂappleÈÙ ıâ. Àapple Ú Ô Ó appleôïïòó ÂÈ ÒÓ appleú ÍÂÈ : Î ıâ ÓıÚÒappleÈÓË appleú ÍË appleôùâïâ ÂÓ ÚÁÂÈ appleô appleô Ï appleâè ÛÙËÓ appleú ÁÌ ÙÔappleÔ ËÛË Î appleôèô ÛÎÔappleÔ. È ÛÎÔappleÔ ÙÔ ÌappleÔ- ÚÔ Ó Ó ˆÚÈÛÙÔ Ó ÛÂ Ô Î ÙËÁÔÚ Â : appleúòùôó, Û ÙÔ appleô ÙÔ ÂappleÈ ÈÒ- ÎÔ Ì ÁÈ Ó ÊÙ ÛÔ Ì ÛÂ Ó Ó ÏÏÔ ÛÎÔapplefi, ÁÈ Ó ÂappleÈÙ Ô Ì ΠÙÈ ÏÏÔ, Î È Â ÙÂÚÔÓ, Û ÛÎÔappleÔ appleô appleôùâïô Ó ÙÔÓ ÙÂÏÈÎfi ÛÙfi Ô Ì. Ù ÙÔÓ ÈÔ ÙÚfiappleÔ, apple Ú Ô Ó Á ı appleô Ù ÂappleÈı ÌÔ Ì ÁÈ Ó appleôîù ÛÔ Ì ΠÙÈ ÏÏÔ (fiappleˆ Ô appleïô ÙÔ Ë Á ) Î È Á ı appleô appleôùâïô Ó ÙÔÓ ÛÙfi Ô fiïˆó ÙˆÓ ÂappleÈ- ÈÒÍÂÒÓ Ì (fiappleˆ Ë Â ÈÌÔÓ ). Ô Ù ÏÔ : ÛÎÔapplefi, ÛÙfi Ô. Ó ËÙÒÓÙ ÙÔÓ appleòùâúô ÛÎÔapplefi, Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ó ËÙ ÙÔÓ ÛÎÔapplefi Î ıâ ÔÚıÔÏÔÁÈÎ Ú ÛË, ËÏ ÙÔÓ Ó Î È ÌÔÓ ÈÎfi ÛÎÔapplefi appleô ÂÓ Â Ó È Ô ÈÔ Ì ÛÔ ÁÈ Î appleôèôó ÂappleÈappleÏ ÔÓ ÛÙfi Ô ( ντελέχεια). ŒÓ Ù ÏÔ... ÁÈ ÚË ÙÔ : Î Ù ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË, ÚÂÈ ÂÙ È apple ÓÙÔÙÂ Ó apple Ú- ÂÈ Ó ÙÂÏÈÎfi ÛÎÔapplefi ÙË ÓıÚÒappleÈÓË appleú ÎÙÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÁÈ ÚË ÙÔ ÔappleÔ Ô ÂÎÙÂÏÔ ÓÙ È fiïâ ÔÈ ÛÎfiappleÈÌ appleú ÍÂÈ. ÙÂÏÈÎfi Ùfi ÛÎÔapplefi Â Ó È ÙÔ Á ıfi (ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi), ÙÔ ÔappleÔ Ô appleôùâïâ ÙÔÓ ÛÙfi Ô fiïˆó ÙˆÓ ÂappleÈ ÈÒÍÂÒÓ Ì. ΓΛΩΣΣAΡΙO : το ηθικά κατ εξοχήν καλό. : γενναίος, ανδρείος, ευγενής ως προς την καταγωγή. À πª π : ο τελικός σκοπός της ζωής των ανθρώπων είναι η ευδαιµονία. Η ευδαιµονία είναι ενέργεια της ψυχής σύµφωνα µε την αρετή (ψυχ ς νέργεια κατ ρετ ν τελείαν). à : ανθρώπινη δραστηριότητα που στηρίζεται σε γνώσεις και κατάκτηση τεχνικής. Ο βυζαντινός λόγιος και αριστοτελιστής Θεόδωρος Γαζής σελίδα βιβλίου που περιέχει τη λατινική µετάφραση της έργου Φυσική Ακρόασις του Αριστοτέλη που τύπωσε ο ίδιος ο Γαζής το 756. Τζιορτζιόνε, Οι τρεις φιλόσοφοι (γύρω στα 506). Οι τρεις µορφές θεωρείται ότι απεικονίζουν το κύρος της αρχαίας σκέψης, τους συλλογισµούς των Αράβων αριστοτελικών και την εµπειρική-νατουραλιστική θεώρηση της νεότερης φιλοσοφίας.

7 88 O Ë Το υπέρτατο αγαθό και η ευδαιµονία 8 Ô apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi: ÙÔ apple ÚÙ ÙÔ Á ıfi Ù Ù ÂÙ È Ì ÙËÓ Â ÈÌÔÓ appleô appleôùâïâ ÙÔÓ ÙÂÏÈÎfi ÛÎÔapplefi ÙË ˆ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ. Ï ÍË «Â Ù» ÂÓ appleô- ÂÈ appleï Úˆ ÙË ÛËÌ Û ÙË «Â ÈÌÔÓ», ÊÔ Ë Â ÈÌÔÓ ÂÓ appleôùâïâ appleïò ÌÈ ÁÂÓÈÎ Î Ù ÛÙ ÛË Â Ù Î È Â ËÌÂÚ, ÏÏ Â Ó È «ÂÓ ÚÁÂÈ ÙË Û ÌÊˆÓ Ì ÙËÓ ÚÂÙ». Ο Αριστοτέλης θεωρείται πατέρας της επιστηµονικής βιολογίας. Ο Μέγας Αλέξανδρος έστελνε σ αυτόν είδη σπάνιων οργανισµών από τις εκστρατείες του. Η βοήθεια αυτή προς τον πρώην παιδαγωγό διανθίστηκε µε λεπτοµέρειες στον ελληνιστικό και µεσαιωνικό θρύλο, όπως φαίνεται στη µεσαιωνική απεικόνιση του Αλεξάνδρου ως εξερευνητή του θαλάσσιου βυθού (Λονδίνο, Βρετανική Βιβλιοθήκη). P H KEIMEN Ú Â È Â Ó È Ô È Î Ú È fi Ù Â Ú Ô È Ù Ú fi apple Ô È ˆ Με κριτήριο τις µορφές µε τις οποίες ζουν τη ζωή τους οι άνθρωποι, ο πολ ς κ σµος, οι πιο χοντροκοµµένοι δηλαδή άνθρωποι, φαίνεται τι θεωρο ν αγαθ και ευδαι- µονία (πράγµα, φυσικά, απολ τως αναµεν µενο) την ηδονή αυτ ς είναι ο λ γος που οι άνθρωποι αυτοί προτιµο ν τη ζωή των απολα σεων. Τρεις είναι, πράγµατι, οι κυρι τεροι τρ ποι ζωής: ένας αυτ ς που είπαµε µ λις τώρα, ένας άλλος ταν η ζωή είναι στην υπηρεσία της π λης και ένας τρίτος ταν η ζωή είναι αφιερωµένη στη σπουδή και στη µελέτη. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Α, 095b 4-9) Τοιχογραφία Κατακόµβης στη Via Latina (Ρώµη, 4ος αιώνας µ.χ.). Θεωρείται ότι απεικονίζει τον Αριστοτέλη να διδάσκει ανατοµία.  ÈÌÔÓ Â Ó È ÙÔ ÙÂÏÈÎfi Á ıfi Γενικά ονοµάζουµε τελικ το αγαθ που επιλέγεται πάντοτε γι αυτ που είναι το ίδιο και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου αγαθο. Ένα τέτοιο αγαθ είναι κατά τη γνώµη λων ανεξαίρετα η ευδαιµονία, γιατί αυτήν επιλέγουµε πάντοτε γι αυτ που είναι η ίδια και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου αγαθο, ενώ την τιµή, την ηδονή, τη διανοητική δραστηρι τητα και γενικά κάθε αρετή τις επιλέγουµε, βέβαια, και γι αυτ που είναι (γιατί, ακ µα και αν δεν προέκυπτε κανένα άλλο φελος απ αυτές, εµείς θα τις επιλέγαµε), τις επιλέγουµε µως και για χάρη της ευδαιµονίας, επειδή θεωρο µε τι µέσω αυτών θα γίνουµε ευδαίµονες. Την ευδαιµονία µως κανείς δεν την επιλέγει για χάρη αυτών, ο τε γενικά για χάρη οποιουδήποτε άλλου αγαθο. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Α, 097a 0-097b 8) Αριστοτέλης, Θεόφραστος, Στράτων, ηµοσθένης. Παράσταση από τη ζωφόρο των Προπυλαίων του Πανεπιστηµίου Αθηνών, όπου εικονίζεται ο Αριστοτέλης µε τους µαθητές του σε µια σκηνή µαθήµατος ανατοµίας (λεπτοµέρεια, 9ος αι.).

8 O Ë 89 Το υπέρτατο αγαθό και η ευδαιµονία EPøTH EI EP IE ÔÈ Â Ë Ù ÓÒÓ Î È ÂappleÈÛÙËÌÒÓ Ó Ê ÚÂÈ ÛÙÔ Î ÌÂÓÔ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ; ÔÈ Á ı ÓÙÈÛÙÔÈ Ô Ó Û Πıâìè applefi Ù ; ÚÈÛÙÔÙ ÏË È ÎÚ ÓÂÈ ÛÙÔ Î ÌÂÓÔ Ù «Ù ÏË» applefi ÙÔ «Ù ÏÔ». ªappleÔÚ ÙÂ Ó ÂÍËÁ ÛÂÙ ÁÈ Ù Î ÓÂÈ ÙË È ÎÚÈÛË Ù ; È Â Ó È Ë Â ÈÌÔÓ, Î Ù ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË; ÔÈÔ Â Ó È Ô ÔÚÈÛÌfi appleô ÓÂÈ ÛÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (); 4 ÔÈÔÈ Â Ó È ÔÈ ÙÚfiappleÔÈ ˆ ÛÙÔ ÔappleÔ Ô Ó Ê ÚÂÙ È Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÛÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (); ÔÈÔÓ appleúôùèìô Ó ÔÈ appleâúèûûfiùâúôè ÓıÚˆappleÔÈ Î È appleôèôó Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ; EM I YZHTH H P TH EP I ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ÙË Ï ÍË «Â ÈÌÔÓ» Î È ÙË ıâˆúâ ÙÂÏÈÎfi ÛÎÔapplefi (Ù ÏÔ ) ÙË ÓıÚÒappleÈÓË appleú ÍË. ªappleÔÚ ÙÂ Ó Ó ÙÚ ÍÂÙ Û appleúôëáô ÌÂÓÔ ÊÈÏÔ- ÛfiÊÔ, fiappleˆ Ï.. ÙÔ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ Î È ÙÔ ÔÊÈÛÙ, Î È Ó Ú Ù appleôèô ÓÙ ÛÙÔÈ Ô fiúô ÙÔ ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ Ó; ΓΛΩΣΣΑΡΙO π : η διδασκαλία για τη σκοπιµότητα του κόσµου και των φαινοµένων του, σύµφωνα µε την οποία όλα στη φύση λειτουργούν σκόπιµα. Κύριος εκπρόσωπος της τελεολογικής θεώρησης του κόσµου είναι ο Αριστοτέλης, που υποστήριξε ότι η φύση δεν κάνει τίποτε άσκοπα (ο δ ν µάτην ποιε ), καθετί που γίνεται, γίνεται για κάποιο σκοπό και υπάρχει κάποιος σκοπός (τέλος) στον οποίο όλα τα πράγµατα στοχεύουν. Για παράδειγµα, ο σκοπός του µατιού είναι να βλέπει καλά, του µαχαιριού να κόβει καλά, ενώ ο έσχατος, τελικός σκοπός του ανθρώπου είναι η ευδαιµονία. Τελευταίες σελίδες από το έργο του Αριστοτέλη Ηθικά Νικοµάχεια σε αντίγραφο (458-59) από τον γραφέα Gabriel Altadell. Η παραµυθία της φιλοσοφίας, έργο του µεσαιωνικού φιλοσόφου Βοήθιου, ο οποίος αναφέρει ότι του παρουσιάστηκε η φιλοσοφία σε µορφή γυναίκας. Εδώ από έκδοση µεγάλου σχήµατος του 5ου αι., όπου στο φόρεµα της γυναίκας είναι κεντηµένα τα ονόµατα των επτά ελευθέριων τεχνών που σχηµάτιζαν το βασικό πρόγραµµα σπουδών του µεσαιωνικού πανεπιστηµίου (αριθµητική, µουσική, γεωµετρία, αστρονοµία, γραµ- µατική, ρητορική και λογική).

9 O Ë ÚÂÙ Â Ó È ÌÂÛfiÙËÙ ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÌÂÏÂÙ ÛÔ Ì ÙË ıâˆú ÙÔ AÚÈÛÙÔÙ ÏË Û ÌÊˆÓ Ì ÙËÓ ÔappleÔ Ë ÚÂÙ Â Ó È ÌÂÛfiÙËÙ Ó ÌÂÛ ÛÂ Ô ÎÚ, ÙËÓ ÏÏÂÈ Ë Î È ÙËÓ appleâú ÔÏ. ÌÂÏÂÙ ÛÔ Ì Âapple ÛË ÙÔÓ ÔÚÈÛÌfi ÙË ÚÂÙ ˆ «Íˆ appleúô ÈÚÂÙÈλ Î È ˆ ÙÂÏÂÈfiÙËÙ ÙÔ Ú ÎÙ Ú Î È ı ÂÍÂÙ ÛÔ Ì ÙÔÓ ÎÂÓÙÚÈ- Îfi ÚfiÏÔ appleô Ù Î Ù Ï Ì ÓÂÈ ÛÙËÓ ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎ ËıÈÎ. KEIMENO πª Αρετή, µεσ τητα και ακρ τητες O Η εκλογή του Ηρακλή, 596, έργο του Annibale Caracci ( ), (Νάπολη, Εθνική Πινακοθήκη του Capodimonte), όπου παρουσιάζεται ο Ηρακλής ανάµεσα στην Αρετή και την Κακία. «Μεσ της στ ν ρετή, κατ δ τ ριστον κα τ ε κρ της». (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, B, 07a8) Το λάθος γίνεται µε πολλο ς τρ πους (γιατί το κακ και το άπειρο πάνε µαζί, πως δίδασκαν οι Πυθαγ ρειοι, ενώ το καλ πάει µαζί µε το πεπερασµένο), το σωστ µως γίνεται µε έναν µ νο τρ πο (γι αυτ και το πρώτο είναι ε κολο, ενώ το άλλο είναι δ σκολο: είναι ε κολο, πράγµατι να αποτ χεις στον στ χο σου και είναι δ σκολο να τον πετ χεις) να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η µεσ τητα της αρετής: «καλοί µε έναν µ νο τρ πο, κακοί µε χίλιους τ σους τρ πους». Η αρετή λοιπ ν είναι µια έξη, που α) επιλέγεται ελε θερα απ το άτοµο, β) βρίσκεται στο µέσον, στο µέσον µως το «σε σχέση προς εµάς» 4 το µέσον αυτ καθορίζεται απ τη λογική πιο συγκεκριµένα, απ τη λογική, πιστε ω, που καθορίζει ο φρ νιµος άνθρωπος 5 είναι µεσ τητα µεταξ δ ο κακιών, που η µία βρίσκεται απ την πλευρά της υπερβολής και η άλλη απ την πλευρά της έλλειψης 6 και ακ µη µε το ν ηµα τι ορισµένες κακίες αποτελο ν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση µε αυτ που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το µέσον. Απ την άποψη λοιπ ν της ουσίας της, και σο µας ενδιαφέρει ο ορισµ ς της φ σης της, η αρετή είναι µεσ τητα, απ την άποψη µως του σωστο και του άριστου είναι, ασφαλώς, κάτι που βρίσκεται στο ψηλ τερο σκαλί 7. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Β, 06b 7-07a 8) Αλληγορία της αρετής και της κακίας (Paolo Veronese, Η εκλογή του Ηρακλή, 580).

10 O Ë 9 Η αρετή είναι µεσότητα ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π Ô ÛÈÎfi Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎfi ÙÔ Â ÌÔÓÔ Ô Â Ó È Ë Û ÌÌfiÚʈÛË ÙË È- Î Ì ÂÓÂÚÁËÙÈÎfiÙËÙ Ì ÙËÓ ÚÂÙ. ÚÈÛÙÔÙ ÏË È ÎÚ ÓÂÈ ÙÈ ÚÂÙ ÛÂ È ÓÔËÙÈÎ Î È ËıÈÎ. È ËıÈÎ ÚÂÙ ÊÔÚÔ Ó Ù apple ıë, Ù Û Ó ÈÛı Ì Ù Î È ÙÈ appleú ÍÂÈ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ Î È ÙÔ appleâ Ô ÙÔ ÔÚ ÂÙ È ÌÂÚÈÎ ÊÔÚ Ó - ÊÔÚÈÎ ÌÂ Ó Ó Ù appleô Û Ó ÈÛı Ì ÙÔ Î È ÏÏÔÙ ÌÂ Ó Ó Ù appleô appleú ÍË. ŸÏÂ Ì ÔÈ ËıÈÎ ÚÂÙ Û ÓÈÛÙÔ Ó ÙÔ ıô, ËÏ. ÙÔÓ ËıÈÎfi apple Ú Ó ÙÔ ÓıÚÒappleÔ. ÙËÓ appleúôëáô ÌÂÓË ÂÓfiÙËÙ Â Ì fiùè Ô ÙÂÏÈÎfi ÛÎÔapplefi ÙË ˆ Â Ó È Ë Â ÈÌÔÓ. Ò, Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÂÍÂÙ ÂÈ ÙÈ Â Ó È Ë ÚÂÙ, ÓÂÈ ÙÔÓ ÔÚÈÛÌfi ÙË Î È ÙË Û Ó ÂÈ Ì ÙËÓ ÓÓÔÈ ÙË ÌÂÛfiÙËÙ appleô Â Ó È ÍÈ apple ÈÓË, ÂÓÒ Ë appleâú- ÔÏ Î È Ë ÏÏÂÈ Ë Â Ó È Î Ù ÎÚÈÙ Â. Ô Ï ıô Á ÓÂÙ È Î ÎÔ Ì ÏÈÔ ÙfiÛÔ ÙÚfiappleÔ : Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ó Ê ÚÂÙ È Â Ò ÛÙÔ ı ÁfiÚÂÈÔ Î È ÛÙË È ÛÎ Ï ÙÔ Û ÂÙÈÎ Ì ÙÈ Ó ÌÂÈ appleô Î ÂÚÓÔ Ó ÙÔÓ ÎfiÛÌÔ, ÔÈ ÔappleÔ Â Â Ó È ÓÙ ıâùâ ÌÂÙ Í ÙÔ. ÚÂÙ ÏÔÈapplefiÓ Â Ó È ÌÈ ÍË appleô ÂappleÈÏ ÁÂÙ È ÂÏ ıâú applefi ÙÔ ÙÔÌÔ: Ô ÚÈ- ÛÙÔÙ ÏË ÔÚ ÂÈ ÙËÓ ÚÂÙ ˆ ÍË appleúô ÈÚÂÙÈÎ, ËÏ. ÌÈ ÌfiÓÈÌË Î Ù ÛÙ ÛË Î È È ıâûë ÙË appleô ÛÙËÚ ÂÙ È ÛÙËÓ appleúô ÚÂÛË (ÙËÓ ÔÚıÔÏÔÁÈÎ ÂappleÈ- ÏÔÁ ), Û ÌÈ Û Ó ıâè appleô ÂappleÈÏ ÁÂÙ È ÂÏ ıâú applefi ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ. È ÚÂ- Ù Â Ó È ÍÂÈ, ÂÓ Â Ó È fiìˆ fiïâ ÔÈ ÍÂÈ ÚÂÙ, ÏÏ ÌfiÓÔ fiûâ ÎÚ ÓÔ- ÓÙ È ÍÈ Âapple ÓÔ. Ú ÛÎÂÙ È ÛÙÔ Ì ÛÔÓ fiìˆ ÙÔ «ÛÂ Û ÛË appleúô ÂÌ»: Ë ÚÂÙ appleúô Ú ÂÙ È applefi ÙËÓ appleúô ÚÂÛË (ÙËÓ ÂÏ ıâúë Ô ÏËÛË, ÙËÓ ÂÏ ıâúë ÂappleÈÏÔÁ ), Ë ÔappleÔ ÎÚ ÙÂ Ù È ÛÂ Ì ÌÂÛfiÙËÙ Û ÂÙÈÎ Ì Ì. ÌÂÛfiÙËÙ Ù Î ıôú ÂÙ È applefi ÙÔÓ ÏfiÁÔ, Û ÌÊˆÓ ËÏ. Ì ÙÔÓ Î ıôúèûìfi appleô ı ÙË apple È Â Î ıâ ÊÚfiÓÈÌÔ ÓıÚˆappleÔ. appleúô ÚÂÛË ÔÚ ÂÙ È applefi ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ˆ ÂappleÈı Ì appleú ÁÌ ÙˆÓ appleô ÂÌapple appleùô Ó ÛÙË ÈÎ Ì Ó ÌË, ÊÔ applefi ÙË ÛÙÈÁÌ appleô, ÛÙÂÚ applefi È - ÓÔËÙÈÎ ÂÚÁ Û Î È È Ô Ï ÛË, ÎÚ Ó Ì ÙÈ appleú appleâè Ó ÂappleÈÏ ÍÔ ÌÂ Î È Ó appleúô- ÙÈÌ ÛÔ ÌÂ, Ô Ì ÂappleÈı Ì Â appleè Û ÌʈÓ Ì ÙË È ÓÔËÙÈÎ ÂÚÁ Û Î È ÙË È Ô ÏÂ Û Ì. ÊÚfiÓÈÌÔ ÓıÚˆappleÔ : Ô ÊÚfiÓÈÌÔ ÓıÚˆappleÔ Â Ó È Ùfi appleô appleú ÙÙÂÈ Û Ì- ÊˆÓ Ì ÙÔÓ ÔÚıfi ÏfiÁÔ, ÙË ÏÔÁÈÎ ÙÔ. ÂÓ ÚÂÙÔ ÓıÚˆappleÔ Â Ó È apple ÓÙÔÙ ÊÚfiÓÈÌÔ, Î ıô ËÁÂ Ù È applefi ÙËÓ ÚÂÙ ÙË ÊÚfiÓËÛË Î È ÂappleÈÏ ÁÂÈ Ùfi appleô Â Ó È ÛˆÛÙfi Ó appleú ÍÂÈ. ÀappleÂÚ ÔÏ Î È ÏÏÂÈ Ë: Ë ÚÂÙ Â Ó È ÌÂÛfiÙËÙ (Î È fi È ÌÂÙÚÈfiÙËÙ ) ÌÂÙ Í Ô Ï Óı ÛÌ ÓˆÓ ÙÚfiappleˆÓ, ÙË appleâú ÔÏ Î È ÙË ÏÏÂÈ Ë. appleâú ÔÏ Î È Ë ÏÏÂÈ Ë Â Ó È Î Î Â appleô ÓÔÔ ÓÙ È ÛÙÔ ËıÈÎfi appleâ Ô ˆ ËıÈÎ ÌÂÈÔÓÂÍ Â. Ó È ÌÂÛfiÙËÙ ÙÔ Ì ÛÔÓ: Ë ÚÂÙ appleôùâïâ ÌÂÛfiÙËÙ ÌÂÙ Í Ô Î ÎÈÒÓ, Ë Ì Î Î appleôùâïâ appleâú ÔÏ Î È Ë ÏÏË appleôùâïâ ÏÏÂÈ Ë. ÌÂÛfiÙËÙ ÂÓ Â Ó È applefiï ÙË, ÏÏ Â Ó È ÌÂÛfiÙËÙ «ÛÂ Û ÛË Ì ÂÌ», ËÏ. ÛÂ Û ÛË Ì ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ appleô appleôùâïâ ÙÔ appleôîâ ÌÂÓÔ ÙË ËıÈÎ appleú ÍË. ÌÂÛfiÙËÙ appleôèî Ï- ÏÂÈ Ó ÏÔÁ Ì ÙÈ appleâúèûù ÛÂÈ Î È Ù appleúfiûˆapple, fiappleˆ Ê ÓÂÙ È ÛÙÔ apple Ú ÏÏË- ιάγραµµα του Ν. Hartmann (Κ.. Γεωργούλης, Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης, Θεσσαλονίκη 96, σελ. 46). «Στη σωφροσύνη και την ανδρεία δεν υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, γιατί η µεσότητα είναι, κατά κάποιο τρόπο, ακρότητα». (Αριστοτέλης, Ηθ. Νικ., 07a -) Η ΑΡΕΤΗ ΩΣ ΜΕΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΩΣ ΑΚΡΟΤΗΤΑ Ακρότητα Υπερβολή Μεσότητα Έλλειψη (προς ηµάς) «Παρόλο που η αρετή αποτελεί µεσότητα µεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης, η ίδια, ως µεσότητα, αποτελεί αξιολογική κορύφωση. εν είναι µια «χρυσή µετριότητα, που προκύπτει ως συµβιβασµός αντιτιθέµενων ροπών, αλλά η δυνα- µική σύνθεση και η υπέρβασή τους, δηλ. η ηθική τελειότητα, και γι αυτό δεν επιδέχεται ούτε υπερβολή ούτε έλλειψη». (Κ. Σ. Κατσιµάνης, Πλάτων και Αριστοτέλης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 00, σελ. )

11 9 O Ë Η αρετή είναι µεσότητα ΓΛΩΣΣΑΡΙO ƒ : η αρετή είναι ξις προαιρετική, δηλαδή µια µόνιµη κατάσταση και διάθεση της ψυχής που στηρίζεται στην προαίρεση. Η ηθική αρετή ορίζεται ως «µεσότητα» ανάµεσα στην έλλειψη και την υπερβολή. π π ƒ : οι νοητικές καταστάσεις µε τις οποίες προσεγγίζουµε την αλήθεια. Οι διανοητικές αρετές είναι πέντε: επιστήµη, τέχνη, φρόνηση, νους, σοφία. : εθισµός, συνήθεια, τρόπος συµπεριφοράς (απ αυτήν παράγεται η λέξη ηθική). πæπ : το έλαττον. π (από το ρήµα χω): εθισµός, συνήθεια. π ƒ : οι ηθικές αρετές σχετίζονται µε τα πάθη και τις πράξεις του ανθρώπου και είναι αποτέλεσµα του έθους (της συνήθειας) που µε την επανάληψη διαµορφώνει την ανάλογη αρετή. Κάθε ηθική αρετή υφίσταται και τελειοποιείται πάντοτε κάτω από την επίδραση της διανοητικής αρετής της φρόνησης. ª : το µέσον µεταξύ δύο άκρων, ακροτήτων. ª : τ σον. ƒ πƒ π ( ρεξις βουλευτική): η ορθολογική επιλογή µιας συγκεκριµένης πράξης, η οποία γίνεται ελεύθερα και προκαλείται από επιθυµία και βούληση. À ƒµ : το πλε ον ( π ρ + βο λοµαι). À ƒµ π πæ : η αρετή είναι µεσότητα µεταξύ δύο λανθασµένων τρόπων (κακιών), της υπερβολής και της έλλειψης. Η υπερβολή και η έλλειψη είναι κακίες που νοούνται στο ηθικό πεδίο ως ηθικές µειονεξίες. ºƒ πª : σώφρων, συνετός, αυτός που διαθέτει φρόνηση και φρονιµάδα. 8 ÏÔ Î ÌÂÓÔ (), Î È ÁÈ Ùfi ÂÓ appleôù ıâù È ÛÙÔÓ ÊÚfiÓÈÌÔ ÓıÚˆappleÔ Ó ÙËÓ Î ıô- Ú ÛÂÈ Ó ÏÔÁ Î ıâ ÊÔÚ. applefi ÙËÓ appleô Ë ÛÙÔ ËÏfiÙÂÚÔ ÛÎ Ï (µεσ της στ ν ρετή, κατ δ τ ριστον κα τ ε κρ της): Ë ÌÂÛfiÙËÙ, applefi ÍÈÔÏÔÁÈÎ ËÏ. appleô Ë, Á ÓÂÙ È Î È Ù ÎÚfiÙËÙ, ËÏ. Î ÙÈ ÙÔ applefiï ÙÔ. P H KEIMEN ÌÂÛfiÙËÙ ÂÓ Â Ó È Ë È ÁÈ fiïô Το µέσον µως το σε σχέση προς εµάς δε θα το ορίσουµε έτσι γιατί αν για ένα άτοµο είναι πολ το να φάει δέκα «µερίδες» και λίγο να φάει δ ο, δεν θα πει πως ο προπονητής θα ορίσει έξι «µερίδες», γιατί και αυτή η ποσ τητα µπορεί να είναι πολλή γι αυτ ν που θα τη φάει ή λίγη: λίγη για έναν Μίλωνα, πολλή για τον αρχάριο στη γ µναση. Το ίδιο ισχ ει και στο τρέξιµο ή την πάλη. Συµπέρασµα: Ο ειδήµονας αποφε γει την υπερβολή ή την έλλειψη και ψάχνει να βρει το µέσον αυτ είναι η τελική του προτίµηση φυσικά χι το µέσον το σε σχέση προς το πράγµα, αλλά το σε σχέση προς εµάς. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Β, 06a 6-06b 7) ÌÂÛfiÙËÙ Â Ú ÛÎÂÈ ÂÊ ÚÌÔÁ Û Πıâ appleú ÍË Î È Û Πıâ apple ıô Εν πάση περιπτώσει η θεωρία αυτή της µεσ τητας δε βρίσκει εφαρµογή σε κάθε πράξη και σε κάθε πάθος υπάρχουν, πράγµατι, πάθη που ήδη η λέξη που τα δηλώνει φέρνει στο µυαλ µας κάτι αρνητικ και τιποτένιο, π.χ. επιχαιρεκακία, αδιαντροπιά, φθ νος, και στην περίπτωση των πράξεων: µοιχεία, κλεψιά, φ νος γιατί λα αυτά και σα άλλα τέτοια τα λέµε µε τη βεβαι τητα τι είναι αρνητικά και τιποτένια τα ίδια και χι η υπερβολή ή η έλλειψή τους. εν υπάρχει, λοιπ ν, περίπτωση να κάνει ποτέ κανείς το σωστ σε σχέση µε αυτά αυτά είναι πάντοτε λάθος. ÚÂÈ ÛÈÎÔ ÙÚfiappleÔÈ Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Β, 07a 8-5) Φάνηκε λοιπ ν καθαρά πως τρεις βασικοί τρ ποι συµπεριφοράς υπάρχουν: δ ο λανθασµένοι (κακίες), ο ένας της κατηγορίας της υπερβολής και ο άλλος της κατηγορίας της έλλειψης, και µία αρετή, η µεσ τητα. Και οι τρεις τους βρίσκονται κατά έναν τρ πο σε αντίθεση µεταξ τους: τα δ ο άκρα προς το µέσον και µεταξ τους, και το µέσον προς τα δ ο άκρα. πως το ίσο είναι µεγαλ τερο σε σχέση προς το µικρ τερο και µικρ τερο σε σχέση προς το µεγαλ τερο, έτσι οι µεσ τητες αποτελο ν υπερβολή σε σχέση προς την έλλειψη και έλλειψη σε σχέση προς την υπερβολή τ σο στα πάθη σο και στις πράξεις. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Β, 08b -9)

12 O Ë 9 Η αρετή είναι µεσότητα EPøTH EI EP IE 4 Ò ÔÚ ÂÈ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÙËÓ ÚÂÙ ; ÒÛÙ ÙÔ ÓÙÒÓ ÌÔ ÙË Ï ÍË Ù. È ÂÓÓÔÂ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË fiù Ó Ï ÂÈ fiùè Ë ÚÂÙ Â Ó È ÌÂÛfiÙËÙ ; Ò appleúôû ÈÔÚ - ÂÈ ÙËÓ appleâú ÔÏ Î È ÙËÓ ÏÏÂÈ Ë; ÔÈÔÈ Â Ó È ÔÈ ÙÚÂÈ ÙÚfiappleÔÈ Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ ÛÙÔ ÔappleÔ Ô Ó Ê ÚÂÙ È Ô ÚÈ- ÛÙÔÙ ÏË ÛÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (); Ò ÙÔ appleôù appleòóôóù È ÛÙÔ Û Â È - ÁÚ ÌÌ ÙË ÚÂÙ appleô Ú ÛÎÂÙ È ÛÙÔ appleâúèıòúèô ÙÔ È Ï Ô Û ; ÙÔÓ ËÌfiÎÚÈÙÔ ( applefiûapple. 0) È Ô ÌÂ: «Â Î ıâ appleú ÁÌ Â Ó È Î Ïfi ÙÔ ÛÔØ Ë appleâú ÔÏ Î È Ë ÏÏÂÈ Ë Â ÌÔ Ú ÛÂÈ». ÔÈ ÔÌÔÈfiÙËÙ ÂÈ Ù Ë appleô Ë Ì ÙËÓ ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎ ıâˆú ÁÈ ÙË ÌÂÛfiÙËÙ ; ÔÈ ÂÊ ÚÌÔÁ ÌappleÔÚÂ Ó ÂÈ Ë ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎ ıâˆú ÙË ÌÂÛfiÙËÙ ÛÙËÓ Î ıëìâúèó ˆ ; Benzamin West, Η εκλογή του Ηρακλή, 764 (The Victoria and Albert Museum, Λονδίνο). Το θέµα αυτό της αρχαίας ελληνικής µυθολογίας, που σχετίζεται µε τις αρετές και τις κακίες και τα ηθικά διλήµµατα µπροστά στα οποία βρίσκεται αντιµέτωπος ο άνθρωπος, απασχόλησε ιδιαίτερα τους ζωγράφους ανά τους αιώνες. EM I YZHTH H P TH EP I È Ù ÛÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ () Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ï ÂÈ fiùè Ë ÌÂÛfiÙËÙ ÂÓ Â Ó È È ÁÈ fiïô ; ÔÈ Â Ó È Ù apple Ú Â ÁÌ Ù appleô Ó Ê ÚÂÈ ÁÈ Ó ÛÙËÚ ÍÂÈ ÙËÓ appleô ÙÔ ; ªappleÔÚ Ù ÂÛÂ Ó ÛÎÂÊÙ ÙÂ Î È ÏÏ apple ÚfiÌÔÈ ; «Οι αληθινές λοιπόν θεωρίες είναι χρησιµότατες όχι µόνο για την απόκτηση γνώσης, αλλά και για τη ζωή γιατί αν συµφωνούν µε τα πράγµατα, γίνονται πιστευτές, και έτσι παρακινούν αυτούς που τις καταλαβαίνουν να ζουν σύµφωνα µε αυτές». (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Κ,, 7b -7) π ª π ƒ π ÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ () Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙÔÓ ıïëù ª ψÓ, ÁÓˆ- ÛÙfi apple Ï ÈÛÙ ÙË Ú ÈfiÙËÙ Î È Ï ÌappleÈÔÓ ÎË. Ó ÙÚ ÍÙ ÛÙËÓ ÈÛÙÔÚ ÙˆÓ Ï - ÌappleÈ ÎÒÓ ÁÒÓˆÓ Î È Ú Ù appleïëúôêôú  ÁÈ ÙË ˆ ÙÔ. Ò ÂÍËÁÔ Û Ó ÙËÓ appleâú- ÔÏÈÎ Ó ÌË ÙˆÓ ıïëùòó ÙË ÂappleÔ ÂΠÓË ; È Û Ì ÓÂÈ ÛÙËÓ ÂappleÔ Ì, fiù Ó ÔÈ ıïëù Ê ÓÔÓÙ È Ó appleâú ÓÔ Ó ÙÈ Ê ÛÈÎ Ó ÌÂÈ ÙÔ ; ªÂ appleôèôó ÙÚfiappleÔ ÍÂappleÂÚÓÔ Ó ÙÔ Ì ÙÚÔ; «Εστιν ρα ρετ ξις προαιρετικ, ν µεσ τητι ο σα τ πρ ς µ ς». (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Β, 06b6-07a) ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΕΤΩΝ ( πογραφή) Υπερβολή Έλλειψη Μεσότητα ργιλ της ναλγησία πρα της θρασ της δειλία νδρεία ναισχυντία κατάπληξις α δώς κολασία ναισθησία σωφροσ νη φθ νος νώνυµον νέµεσις κέρδος ζηµία δίκαιον σωτία νελευθερία λευθερι της λαζονεία ε ρωνεία λήθεια κολακεία πέχθεια φιλία ρέσκεια α θάδεια σεµν της τρυφερ της κακοπάθεια καρτερία χαυν της µικροψυχία µεγαλοψυχία δαπανηρία µικροπρέπεια µεγαλοπρέπεια πανουργία ε ήθεια φρ νησις «Κα προαίρεσις ν ε η βουλευτική ρεξις τ ν φ µ ν». (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια a 0-) Αριστοτέλης, Ηθικά Ε δήµια, Α, a -0

13 O Ë ÊÈÏ Â Ó È ÂÓÙÂÏÒ apple Ú ÙËÙË ÁÈ ÙË ˆ ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÌÂÏÂÙ ÛÔ Ì ÙÈ applefi ÂÈ ÙÔ AÚÈÛÙÔÙ ÏË ÁÈ ÙË ÊÈÏ, appleô ËÌÈÔ ÚÁÂ Ù È ÌÂÙ - Í ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ, Î È ı ÁÓˆÚ ÛÔ Ì ÙÔ ÏfiÁÔ ÁÈ ÙÔ ÔappleÔ Ô appleôûùëú ÂÈ fiùè «Â Ó È ÂÓÙÂÏÒ apple Ú ÙËÙË ÁÈ ÙË ˆ». ÂÍÂÙ ÛÔ Ì ÙÔÓ ÔÚÈÛÌfi ÙË ÊÈÏ Î È ı Û ËÙ ÛÔ Ì ٠ÙÚ Â Ë ÊÈÏ Ù ÔappleÔ Ô AÚÈÛÙÔÙ ÏË ıâˆúâ fiùè Ó appleù ÛÛÔÓÙ È Ó ÌÂÛ ÛÙÔ ÓıÚÒappleÔ. KEIMENO Ο ορισµ ς της φιλίας Προσωποποίηση της Amicitia (της φιλίας, στα λατινικά) που διακοσµεί το έργο «Iconologia» του Cesare Ripa. Ας πο µε τώρα ποιους αγαπο ν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους τους και ποιους µισο ν, καθώς και για ποιον λ γο αφο µως πρώτα δώσουµε τον ορισµ της φιλίας και της αγάπης. Ας δεχθο µε, λοιπ ν, τι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο µου θα πει θέλω γι αυτ ν καθετί που το θεωρώ καλ, χι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου κάνω µάλιστα και,τι µπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος 4. Φίλος είναι το πρ σωπο που αγαπά µε τον ίδιο τρ πο που είπαµε και αγαπιέται µε τον ίδιο τρ πο: σοι πιστε ουν τι η σχέση τους είναι αυτο του είδους, θεωρο ν τι είναι φίλοι 5. Με λα αυτά να τα έχουµε δεχτεί, καταλήγουµε πια υποχρεωτικά στο τι φίλος είναι αυτ ς που χαίρεται µε τα καλά και λυπάται µε τα δυσάρεστα που συµβαίνουν στον φίλο του και αυτ χι για κανένα άλλο λ γο παρά µ νο για χάρη εκείνου 6. ( Αριστοτέλης, Ρητορική, Β, 80b 5-8a 0) Η Ρητορική του Αριστοτέλη σε λατινικό χειρόγραφο. Στο έργο αυτό ο Αριστοτέλης αναλύει και διδάσκει γύρω από την τέχνη της πειθούς η οποία ήταν απαραίτητη για τους ρήτορες. Στο βιβλίο αυτό περιέχονται επίσης απόψεις του για τη φιλία και γενικότερα για τα πάθη των ανθρώπων.

14 O Ë 95 Η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π ÙËÓ Ú ÈfiÙËÙ, Ë Ï ÍË «ÊÈÏ» ψÓ Πıâ ÌÔÈ ÏÍË Ó ÌÂÛ ÛÂ Ô ÙÔÌ. Ó Ê ÚÂÙ È, fi È ÌfiÓÔ Û fiïâ Û Â fió ÙÈ ÛÙÂÓ appleúôûˆappleèî Û ÛÂÈ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ ÌÂÙ Í ÙÔ appleô Â Û Ó ÔÓÙ È Ì ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ ÎÔ ÂÛÌÔ (fiappleˆ Â Ó È Ë ÛËÌ Û ÙË Ï ÍË Û ÌÂÚ ), ÏÏ Î È Û fiï Ù Â Ë ÙˆÓ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ ÎÒÓ Û ÛˆÓ, fiappleˆ ÙˆÓ ÁÔÓÈÒÓ appleúô Ù apple È È ÙÔ, ÙˆÓ apple È ÈÒÓ appleúô ÙÔ ÁÔÓÂ, ÙˆÓ Û ÁÁÂÓÒÓ ÌÂÙ Í ÙÔ, Î ıò Î È ÛÙÈ Û ÛÂÈ ÙˆÓ Â Á ÚÈÒÓ. appleô Ì ÙÒÚ appleôèô Á appleô Ó Î È appleôèô ÌÈÛÔ Ó: Ê ÏÔ Â Ó È ÔappleÔÈÔÛ - appleôùâ Â Ó È Á appleëùfi Û ÂÌ (apple Ù Ú, ÌËÙ Ú, apple È È, ÏÊÈ, Ê ÏÔÈ, Û Ó - ÂÏÊÔÈ, Û ÌappleÔÏ ÙÂ, Û Ìapple ÙÚÈÒÙ ). Ô Ú Ô Ú Ì φιλε ν (φιλέω, - ), applefi ÙÔ ÔappleÔ Ô appleúô Ú ÔÓÙ È ÔÈ Ï ÍÂÈ Ê ÏÔ Î È ÊÈÏ, ÛÙËÓ Ú ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ÛËÌ ÓÂÈ «Á appleò». ıò Î È ÁÈ appleôèô ÏfiÁÔ: Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙ appleú ÁÌ Ù appleô Â Ó È ÍÈ Ó Á - appleëıô Ó ( Ú.: α φιλήσεις), ÛÙÔ ÓÙÈΠÌÂÓÔ ÙË Á appleë ( Ú.: τ φιλητ ν), Ùfi appleô ÎÈÓ ÙËÓ Á appleë Î È ÁÂÓÓ ÂÈ ÙË ÊÈÏ. Ú Â Ó È Ù appleô Â Ó È ÍÈ Ó Á appleëıô Ó Î È Ó appleúôî Ï ÛÔ Ó ÙË ÊÈÏ : ÙÔ Á ıfi, ÙÔ Â ÚÈÛÙÔ Î È ÙÔ Ú - ÛÈÌÔ. Ú Â Ó È Î È Ù Â Ë ÙË ÊÈÏ : ÊÈÏ ÁÈ ÙË ÚËÛÈÌfiÙËÙ (δι τ χρήσιµον), ÊÈÏ ÁÈ ÙËÓ Â Ú ÛÙËÛË (δι τ δ ) Î È ÊÈÏ ÁÈ ÙËÓ ÚÂÙ (δι τ γαθ ν).  ıô ÌÂ, ÏÔÈapplefiÓ, fiùè Á appleò Î appleôèôó ÂΠÓÔ : appleúfiîâèù È ÁÈ ÙÔÓ ÁÂÓÈÎfi ÔÚÈÛÌfi ÙË ÊÈÏ : «Ô Î È Ô µ Â Ó È Ê ÏÔÈ Ó Î È ÌfiÓÔÓ Ó ( ) ÁÓˆÚ Ô Ó Ô Ó ÙÔÓ ÏÏÔ, ( ) ÓÈÒıÔ Ó ÌÔÈ Â ÓÔÈ appleúô fiêâïô ÙÔ ÏÏÔ, (Á) ÓÈÒıÔ Ó Á appleë Ô Ó ÁÈ ÙÔÓ ÏÏÔ Î È ( ) Î È ÔÈ Ô Ó ÁÓˆÚ Ô Ó Ù ( ) Î È (Á)». ÔÚÈÛÌfi Ùfi Ó Ê ÚÂÙ È Î Ú ˆ ÛÙË «ÊÈÏ ÁÈ ÙÔ Á ıfi» (ÛÙË ÊÈÏ ÙˆÓ Á ıòó ÓıÚÒappleˆÓ), appleôùâïâ fiìˆ ÙË ÛË Î È ÁÈ Ù ÙÚ Â Ë ÊÈÏ. º ÏÔ Â Ó È ıâˆúô Ó fiùè Â Ó È Ê ÏÔÈ: ÁÈ Ó Â Ó È Î appleôèôè Ê ÏÔÈ, ÚÂÈ ÂÙ È Î È ÔÈ Ô Ó Ó ÁÓˆÚ Ô Ó ÙË ÊÈÏ ÙÔ.  ÓÔÈ, Ë Â ÓÔ Î È ıâûë, Â Ó È Ó - ÁÎ appleúô applefiıâûë ÁÈ ÙË ÊÈÏ, ÏÏ fi È Âapple ÚÎ. ÃÚÂÈ ÂÙ È ËÏ Î appleôèô Ó Â Ó È Â ÓÔ Î È ÙÂıÂÈÌ ÓÔ appleúô Î appleôèôó ÏÏÔ, ÁÈ Ó ÌappleÔÚ ÛÂÈ Ó Á ÓÂÈ Ê ÏÔ ÙÔ.  ÓÔÈ, fiìˆ, applefi ÌfiÓË ÙË ÂÓ Â Ó È ÚÎÂÙ ÁÈ Ó Á ÓÂÈ Î ÓÂ Ê ÏÔ Ì Πappleôèôó, ÊÔ Ë ÊÈÏ ËÌÈÔ ÚÁÂ Ù È applefi ÙËÓ Á appleë appleô Ê ÚÓÂÈ Ë Û Ó Ó ÛÙÚÔÊ Î È Ë ÌÔÈ ÈfiÙËÙ. ªÂ fiï Ù ÁÈ ÚË ÂΠÓÔ : Ë appleèô ÏËıÈÓ ÊÈÏ Â Ó È Ù ÙˆÓ Á ıòó ÓıÚÒappleˆÓ, Ë ÔappleÔ ÂÓ ÂappleÈ ÈÒÎÂÈ ÙÔ appleúôûˆappleèîfi fiêâïô ÏÏ ÙÔ fiêâïô ÙÔ Ê ÏÔ. ŸÌˆ, Ù ÔÈ ÊÈÏ Â Â Ó È Ûapple ÓÈÂ, fiappleˆ Ûapple ÓÈÔÈ Â Ó È Î È ÔÈ appleú ÁÌ - ÙÈÎ Á ıô ÓıÚˆappleÔÈ, Î È, fiappleˆ Ó ÁÓˆÚ ÂÈ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË, Ó ÓıÚˆappleÔ Â Ó È appleú ÁÌ ÙÈÎ Ù ÂÚfi Ó Î Ù Ê ÚÂÈ Ó ÂÈ Ì Ô Ù ÙÔÈ ÊÈÏ Â ÛÙË È ÚÎÂÈ ÙË ˆ ÙÔ. «Το ς µ ν φίλους φελε ν, το ς δ χθρο ς βλάπτειν». (Σιµωνίδης, στο Πλάτων, Πολιτεία, Α, 6a - και 4b -9) Έκδοση της Ρητορικής του Αριστοτέλη του 58. Το χρέος της λατινικής µεσαιωνικής φιλοσοφίας στους Έλληνες και Άραβες προδρόµους της φαίνεται σε αυτή τη µικρογραφία χειρογράφου µε τον Αβερόη (αριστερά) και τον Πορφύριο.

15 96 O Ë Η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή P H KEIMEN Ó Ó Â ı Âapple ÏÂÁÂ Ó ÂÈ ˆ Ê ÏÔ Προτοµή του Θεόφραστου, µαθητή, φίλου και διαδόχου του Αριστοτέλη. [Η φιλία είναι ] αρετή ή προϋποθέτει την αρετή, και επιπλέον είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή. Πραγµατικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε λα τα υπ λοιπα αγαθά. Ακ µη και οι πλο σιοι άνθρωποι, πως και αυτοί που έχουν αξιώµατα και εξουσία, έχουν λος ο κ σµος το πιστε ει ιδιαίτερα µεγάλη ανάγκη απ φίλους. Αλήθεια, ποιο το φελος λης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η δυνατ τητα της ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κ ριο λ γο και στην πιο αξιέπαινη µορφή της προς τους φίλους; Και απ την άλλη, πώς θα µπορο σε λη αυτή η καλή κατάσταση να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως τους φίλους; Γιατί σο µεγαλ τερη είναι, τ σο επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι θεωρο ν τους φίλους ως το µ νο καταφ γιο. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Θ, 55a -) Ô ÓÙÈΠÌÂÓÔ ÙË Á appleë Αχιλλεύς και Πάτροκλος. Η φιλία τους είναι από τις πιο γνωστές στην αρχαιότητα, όπως γνωρίζουµε από την Ιλιάδα του Οµήρου. Εδώ ο Αχιλλέας φροντίζει τις πληγές του Πάτροκλου Εσωτερικό αττικής ερυθρόµορφης κύλικας, που υπογράφει ο Σωσίας, 500 π.χ. περίπου (Βερολίνο, Αρχαιολογικό Μουσείο). Ίσως µως τα πράγµατα θα γίνονταν σαφέστερα σε σχέση µε το θέµα αυτ, αν πρώτα γνωρίζαµε ποιο είναι ακριβώς το αντικείµενο της αγάπης, αυτ που γεννάει τη φιλία. Γιατί δε φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά µ νο αυτ που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθ, το ευχάριστο, και το χρήσιµο. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Θ, 55b 7-) ºÈÏ ÁÈ ÙË ÚËÛÈÌfiÙËÙ Î È ÊÈÏ ÁÈ ÙËÓ Â Ú ÛÙËÛË Αυτοί λοιπ ν που αγαπο ν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιµ τητα, δεν αγαπο ν τον άλλον καθεαυτ ν, αλλά για το αγαθ που µπορεί να πάρουν απ αυτ ν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπο ν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης πραγµατικά, οι άνθρωποι αγαπο ν τους χαριτολ γους χι για τον χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι [ ] Αυτές, λοιπ ν, οι φιλίες είναι φιλίες για έναν λ γο συµπτωµατικ, αφο το πρ σωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτ που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ αυτ ν που το αγαπάει κάποιο αγαθ ή κάποια ευχαρίστηση. Ε, αυτο του είδους οι φιλίες διαλ ονται ε κολα, αν τα δ ο µέρη δεν παραµένουν αυτ που ήταν πραγµατικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος ή χρήσιµος στον άλλον, ο άλλος πα ει να τον αγαπάει. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Θ, 56a 0-4 και Θ, 56a 9-4)

16 O Ë 97 Η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή EPøTH EI EP IE ÁÚ ÂÙÂ Û ÓıÂÙÂ Ï ÍÂÈ ÌÂ Û ÓıÂÙÈÎfi Ù Ô ÛÈ ÛÙÈÎ Ê ÏÔ Î È ÊÈÏ. ÔÈÔ Â Ó È Ô ÔÚÈÛÌfi ÙË ÊÈÏ, Î Ù ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË; ªÂ appleôèâ appleúô appleôı - ÛÂÈ ÌappleÔÚÔ Ó Ô ÓıÚˆappleÔÈ Ó appleèûùâ Ô Ó appleˆ Â Ó È Ê ÏÔÈ; ÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (), ÁÈ appleôèô ÏfiÁÔ ıâˆúâ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË fiùè «Ë ÊÈÏ Â Ó È ÂÓÙÂÏÒ apple Ú ÙËÙË ÁÈ ÙË ˆ» Î È «Î Ó  ı ıâïâ Ó ÂÈ ˆÚ Ê ÏÔ»; 4 Ù apple Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ () Î È (), Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙ ÙÚ Â Ë ÊÈÏ appleô, Î Ù ÙË ÁÓÒÌË ÙÔ, ËÌÈÔ ÚÁÔ ÓÙ È Ó ÌÂÛ ÛÙÔ ÓıÚÒappleÔ. ÔÈ Â Ó È Ù, appleò È Ê ÚÔ Ó ÌÂÙ Í ÙÔ Î È ÁÈ Ù ÔÈ ÊÈÏ Â appleô ËÌÈÔ Ú- ÁÔ ÓÙ È ÁÈ ÙËÓ Â Ú ÛÙËÛË Î È ÙË ÚËÛÈÌfiÙËÙ È Ï ÔÓÙ È Â ÎÔÏ ; EM TA I YZHTH H ƒ ƒ π ÙËÓ πïè ÙÔ Ì ÚÔ Ô Ì ÙËÓ Ó ÊÔÚ Û ÌÈ Ó Ù ÊÈÏ, Ù Ó - ÌÂÛ ÛÙÔÓ ÈÏÏ Î È ÙÔÓ ÙÚÔÎÏÔ. Ó ÙÚ ÍÙ ÛÙÔ Î ÌÂÓÔ ÙÔ Ì ÚÔ, ÏÏ Î È ÛÙË Ì ıôïôá, Î È appleâúèáú Ù ÙË ÊÈÏÈÎ Ù Û ÛË. ªappleÔÚ ÙÂ Ó ÛÎÂÊÙ ÙÂ Î È ÏÏ apple Ú Â ÁÌ Ù applefi ÙË Ì ıôïôá ÙËÓ ÈÛÙÔÚ appleô Ó Ó - Ê ÚÔÓÙ È Û ÊÈÏ Â ÌÂÙ Í appleúôûòappleˆó; ΓΛΩΣΣΑΡΙO ºπ ø, -ø: αγαπώ. ºπ π : η αγάπη, η φιλία. ºπ : το αντικείµενο της αγάπης. ºπ π (εκ του ρηµ. «φιλ» που στα αρχαία σηµαίνει αγαπώ): δηλώνει κάθε αµοιβαία έλξη ανάµεσα σε δύο άτοµα που συνδέονται µε συγγενικούς ή άλλους δεσµούς. ºπ : αυτός που είναι αγαπητός σε εµάς. ºƒ π : διανοητική αρετή που συνίσταται στην ικανότητα του ατόµου να διαχωρίζει µε ορθή κρίση τη σωστή από τη λανθασµένη πράξη, το καλό από το κακό. Η εύστοχη εκτίµηση των περιστάσεων που ταυτίζεται µε τον ορθό λόγο. Ù ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË, Ù Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÊÈÏ ÂappleÂÎÙ ÓÔÓÙ È Î È appleúô ÙÔ ÏÏÔ ÓıÚÒappleÔ Î È, fiappleˆ Ó Ê ÚÂÈ, fiïâ ÔÈ apple ÚÔÈÌ Â Û ÌʈÓÔ Ó Û Ùfi, fiappleˆ apple.. «ÌÈ», «fiï ÙˆÓ Ê ÏˆÓ ÎÔÈÓ», «ÊÈÏ ı appleâè ÈÛfiÙËÙ», «ÎÔÓÙÈÓfiÙÂÚÔ applefi ÙËÓ ÎÓ ÌË Â Ó È ÙÔ ÁfiÓ ÙÔ», «Û Ó apple ÓÂ Ô Ì», «Ô fiìôèô ÙÔÓ fiìôèô», «Ô ÎÔÏÈfi Ì ÙÔÓ ÎÔÏÈfi», «Ë Î ÏÈ ÎÔ ÛÙËÓ Î ÏÈ ÎÔ». ªappleÔ- Ú ÙÂ Ó ÛÎÂÊÙ ÙÂ Û Á ÚÔÓ apple ÚÔÈÌ Â appleô Ó Ó Ê ÚÔÓÙ È ÛÙË ÊÈÏ ; µú - ÛÎÂÙ fiùè Ù Ô Ó ÔÌÔÈfiÙËÙ Ì ÙÈ Ú Â apple ÚÔÈÌ Â appleô Ó Ê ÚÂÈ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ; Ù applefiûôó ÔÈ apple ÚÔÈÌ Â Ù ÂÎÊÚ Ô Ó ÙÈ applefi ÂÈ ÙÔ ÚÈ- ÛÙÔÙ ÏË ÁÈ ÙË ÊÈÏ ; π ª π ƒ π Ú ÂÏÏËÓÈÎ Ï Î ÓÙ ÏË Ë ÁÈ ÙË ÊÈÏ Â Ó È Ó ÙfiÓ Ó Û ÓÔ ÈÛÙ ÛÙË Ú ÛË ÙÔ appleôèëù ÈÌˆÓ Ë appleô ÏÂÁ «Ó ˆÊÂÏ ÙÔ Ê ÏÔ ÛÔ Î È Ó Ï appleùâè ÙÔ Â ıúô ÛÔ». Û ÁÎÚ ÓÂÙ ÙËÓ appleô Ë Ù Ì ÙË ÚÈÛÙÈ ÓÈÎ ÂÓÙÔÏ «Á - apple Ù ÏÏ ÏÔ» Î È Ó ÂÍËÁ ÛÂÙ ÙË È ÊÔÚ ÙˆÓ Ô ÎÂÈÌ ÓˆÓ. Το δένδρο της γνώσης στον «φιλοσοφικό κήπο» του Αριστοτέλη. Την περίοδο της Αναγέννησης φαντάζονταν ορισµένες φορές τη λογική ως την κύρια ρίζα του.

17 O 4Ë applefiïë Â Ó È Ë ËÏfiÙÂÚË ÌÔÚÊ ÎÔÈÓˆÓ ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÌÂÏÂÙ ÛÔ Ì ÙË ıâˆú ÙÔ AÚÈÛÙÔÙ ÏË ÁÈ ÙËÓ applefiïë. applefiïë appleôùâïâ ÙËÓ Ë- ÏfiÙÂÚË ÌÔÚÊ ÎÔÈÓˆÓ Î È ÂÈ ˆ ÛÙfi Ô ÙËÓ Â ÈÌÔÓ. ÂÍÂÙ ÛÔ Ì ÙÈ ı ÛÂÈ ÙÔ ÁÈ ÙËÓ appleúô - Ï ÛË Î È Û ÛÙ ÛË ÙË appleôïèùèî ÎÔÈÓˆÓ, Î ıò Î È ÙÈ ÓÙ ÛÙÔÈ Â ÁÈ ÙËÓ ÔÈÎ Î È ÙËÓ ÎÒÌË Î È ÙË ÛËÌ Û ÙÔ ÁÈ ÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË ˆ. ÁÓˆÚ ÛÔ Ì appleò ËÌÈÔ ÚÁ ıëîâ Ë applefiïë Î È ÁÈ Ù appleôùâ- Ï ÙËÓ ÙÂÏÂÈfiÙÂÚË ÌÔÚÊ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û Ì ˆÛË. KEIMENO Η π λη είναι η πιο σηµαντική κοινωνία που περιέχει λες τις άλλες Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει στα Πολιτικά ότι η κοινωνία είναι µια οµάδα συνεργαζόµενων ατόµων για την επίτευξη ενός κοινού αγαθού. Εδώ ανάγλυφο από τη βόρεια πλευρά του Παρθενώνα, παράσταση της ποµπής των Παναθηναίων, όπου εικονίζονται τρείς άνδρες που κρατούν υδρίες µε νερό για τη θυσία (Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης). Επειδή βλέπουµε τι κάθε π λη αποτελεί µια µορφή κοινωνίας 4 και τι κάθε κοινωνία έχει συσταθεί αποσκοπώντας σε κάποιο αγαθ (δι τι λοι οι άνθρωποι,τι κάνουν το κάνουν για να κατακτήσουν αυτ που τους φαίνεται αγαθ ), είναι φανερ τι λες οι κοινωνίες αποσκοπο ν βεβαίως σε κάποιο αγαθ 5, η κοινωνία µως που είναι η πιο σηµαντική απ λες και που εµπεριέχει λες τις άλλες 6 είναι αυτή που κατεξοχήν επιδιώκει το αγαθ, και µάλιστα το πιο σηµαντικ. Και αυτή είναι η καλο µενη π λη και πολιτική κοινωνία [ ] Η π λη δεν είναι λοιπ ν τίποτε άλλο παρά η τέλεια κοινωνία που αποτελείται απ περισσ τερες κώµες και διαθέτει, µπορο µε να πο µε, τη µέγιστη δυνατή αυτάρκεια 7 συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, µως υπάρχει χάριν της ευδαιµονίας. Γι αυτ κάθε π λη είναι µια φυσική πραγµατικ τητα 8, εφ σον αυτ ισχ ει και για τις πρώτες µορφές κοινωνίας 9. ι τι αυτή συνιστά γι αυτές το σκοπ τους και η φ ση είναι σκοπ ς 0. ι τι,τι είναι το κάθε πράγµα, αφο ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του, αυτ λέµε τι είναι η φ ση του, πως π.χ. του ανθρώπου, του ίππου, της οικίας. ( Αριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 5a -7 και Α, 5b 7-4) ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π Η ιδεώδης Αθήνα σε µικρογραφία (500 µ.χ.) για τα Ηθικά Νικοµάχεια από το βιβλίο του Reginaldus Piramus Monopolitanus. ÔÏÈÙÈÎ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË appleôùâïô Ó Ó applefi Ù appleèô ÛËÌ ÓÙÈΠΠÌÂÓ ÎÔÈ- ÓˆÓÈÎ Î È appleôïèùèî ÊÈÏÔÛÔÊ. ÙÔ È Ï Ô ÙˆÓ ÔÏÈÙÈÎÒÓ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË apple ÚÔ ÛÈ ÂÈ ÙËÓ appleô ÙÔ fiùè Ë applefiïë appleôùâïâ ÙËÓ ËÏfiÙÂÚË ÌÔÚÊ ÎÔÈ- ÓˆÓ Î È, ÂÈ ÈÎfiÙÂÚ, ÂÎı ÙÂÈ ÙËÓ appleô ÙÔ ÁÈ ÙËÓ ÔÈÎ. Ó Ê ÚÂÈ, Âapple ÛË, appleò ËÌÈÔ ÚÁ ıëîâ Ë applefiïë Î È ÁÈ Ù Ù appleôùâïâ ÌÈ Ê ÛÈÎ appleú ÁÌ ÙÈÎfi- ÙËÙ Î È, ÎfiÌË, fiùè Ô ÓıÚˆappleÔ Â Ó È applefi ÙË Ê ÛË ÎÔÈÓˆÓÈÎfi Î È appleôïèùèîfi ÒÔ. appleâè Ï appleô Ì ÛËÌ ÓÙÈÎfi: appleúfiîâèù È ÁÈ ÙËÓ ÂÓ ÚÎÙÈÎ appleúfiù ÛË ÙˆÓ ÔÏÈÙÈÎÒÓ, fiappleô apple ÚÔ ÛÈ ÂÙ È Ë ÎÂÓÙÚÈÎ È fiïë ÙË appleú ÁÌ ÙÂ, Û Ì-

18 O 4Ë 99 Η πόλη είναι η υψηλότερη µορφή κοινωνίας ÊˆÓ Ì ÙËÓ ÔappleÔ Ë applefiïë appleôùâïâ ÙËÓ apple ÚÙ ÙË ÌÔÚÊ ÎÔÈÓˆÓ, Ë ÔappleÔ ÂÌappleÂÚÈ ÂÈ fiïâ ÙÈ ÏÏÂ Î È Â Ó È Ù appleô, Î ÙÂÍÔ Ó, ÂappleÈ ÈÒÎÂÈ ÙÔ Á ıfi, Î È Ì ÏÈÛÙ ÙÔ appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎfi. fiïë: Ë ÔÚÁ ÓˆÌ ÓË appleôïèùèî ÎÔÈÓˆÓ. fiúô applefiïè Â Ó È Â Ò ÓÔËÌ ÙÈÎ ÈÛÔ- Ó ÌÔ Ì ÙÔ ÎÚ ÙÔ. apple Ú ÔÛÈ Î applefiïë-îú ÙÔ ÙË Ú ÈfiÙËÙ, appleúèó applefi ÙËÓ ÂÎÛÙÚ Ù ÙÔ ª. Ï Í Ó ÚÔ,   ÌÈÎÚ ÎÙ ÛË. ÔÈÓˆÓ : Ô fiúô ÎÔÈÓˆÓ ÚËÛÈÌÔappleÔÈÂ Ù È ÌÂ È ÊÔÚÂÙÈÎ ÛËÌ Û Â. Ò ÛËÌ ÓÂÈ ÙËÓ ÎÔÈÓfiÙËÙ, ÙËÓ appleôïèùèî ÎÔÈÓˆÓ. Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û Ì- ˆÛË ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ, ÙÔ Ô ÎÔ Î È ÙË ÎÒÌË, appleô appleôùâïô Ó Ê ÛÈÎ ÎÔÈ- ÓfiÙËÙÂ.  Πappleôèô Á ıfi: ÙÔ Á ıfi Â Ó È Ë Â ÈÌÔÓ ÙË applefiïë ÏÏ Î È ÙÔ Î ıâ appleôï ÙË ˆÚÈÛÙ. ÎÔÈÓˆÓ ÂÌappleÂÚÈ ÂÈ fiïâ ÙÈ ÏÏ : ÂÓÓÔ ÙËÓ applefiïë, appleô Â Ó È Ë ÙÂÏÂÈfi- ÙÂÚË Û Ì ÈˆÙÈÎ ÎÔÈÓfiÙËÙ Î È ÂÌappleÂÚÈÎÏ ÂÈ fiïâ ÙÈ ÏÏÂ Û Ì ÈÒÛÂÈ. Ú - ÂÈ ÙÔ ıâûìèîfi appleï ÛÈÔ Î È Ó appleï ÁÌ Û ÛÂˆÓ Î È appleúô appleôı ÛˆÓ, ÁÈ Ó appleú ÁÌ ÙÒÛÂÈ Ô ÓıÚˆappleÔ ÙÈ ËıÈÎ Î È appleóâ Ì ÙÈÎ ÙÔ Ó ÌÂÈ. appleôùâïâ ÙËÓ appleúô ÎÙ ÛË ÌÈÎÚfiÙÂÚˆÓ Î È ÙÂÏ ÛÙÂÚˆÓ ÌÔÚÊÒÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û Ì ˆÛË, fiappleˆ ÔÈ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ ÏÏ ÛÈÎ Û ÛÂÈ (Ï.. ÓÙÚ Á Ó Î ). applefiïë Ù ÚÎÂÈ : Ë applefiïë Â Ó È ÌÈ Ù ÏÂÈ ÎÔÈÓˆÓ Ë ÔappleÔ È ı ÙÂÈ Âapple Ú- ÎÂÈ ÏÈÎÒÓ, ÛˆÌ ÙÈÎÒÓ Î È ÈÎÒÓ Á ıòó, appleô Â Ó È apple Ú ÙËÙ ÁÈ ÙËÓ Â ÈÌÔÓ. Ï ÚË Ù ÚÎÂÈ ÂÍ ÛÊ Ï ÂÙ È ÌfiÓÔ Ì Û ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ ÙË applefiïë. ıâ applefiïë Â Ó È ÌÈ Ê ÛÈÎ appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙ : Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË appleôáú ÌÌ ÂÈ Â Ò appleˆ ÙÔ ÎÚ ÙÔ ÔÊ ÏÂÈ ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÙÔ ÛÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË Ê ÛË. È ÙÈ appleúòùâ ÌÔÚÊ ÎÔÈÓˆÓ : Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÂÓÓÔÂ Â Ò ÙËÓ ÔÈÎ Î È ÙËÓ ÎÒÌË (ÙÔ ˆÚÈfi, ÙËÓ ÎˆÌfiappleÔÏË). applefiïë ËÌÈÔ ÚÁ ıëîâ ÛÙ È Î Ì Û applefi ÙËÓ ÂÍ ÏÈÍË ÙÒÓ. ÈfiÙÈ Ù Û ÓÈÛÙ ÛÎÔapplefi : Â Ò Â Ó È Ê ÓÂÚfi Ô ÙÂÏÂÔÏÔÁÈÎfi Ú ÎÙ Ú ÙË ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÎ appleôïèùèî ÊÈÏÔÛÔÊ, ËÏ. Ë Ó ÙËÛË ÙÂÏÈÎÔ ÙÂÏÈÎÒÓ ÈÙ ˆÓ ÛÎÔappleÒÓ ÁÈ ÙËÓ ÂÍ ÁËÛË ÙˆÓ appleú ÁÌ ÙˆÓ (ÙˆÓ Ê ÈÓÔÌ ÓˆÓ, ÙˆÓ appleú - ͈Ó, ÙˆÓ fióùˆó), fiappleˆ ÎÚÈ Ò Â Ì ÛÙËÓ ÂÓ ÚÎÙÈÎ appleúfiù ÛË ÙˆÓ ıèîòó ÈÎÔÌ Â ˆÓ ÛÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ë ÙÔ ÎÂÊ Ï Ô. ÓÒ fiìˆ Ë ËıÈÎ appleô Ï appleâè ÛÙÔ Á ıfi ÙÔ ÙfiÌÔ, Ë appleôïèùèî ÛÙÔ Â ÂÈ ÛÙÔ ÎÔÈÓfi Á ıfi, ÛÙÔ Á ıfi ÙË applefiïë. ÈfiÙÈ ÙË ÔÈÎ : Ë ÂÚÌËÓÂ ÙˆÓ fióùˆó appleú appleâè Ó Ó ËÙÂ Ù È ÛÙËÓ ÙÂÏÈÎ ÌÔÚÊ appleô Ù Ï Ì ÓÔ Ó Î È fi È ÛÙËÓ Ú ÙË Ó appleù Í ÙÔ, ÊÔ Ë Ê ÛË ÙÔ appleúôî appleùâè applefi ÙÔÓ appleúôôúèûìfi Î È fi È applefi ÙËÓ appleúô ÏÂ Û ÙÔ. Αριστοτελικό χειρόγραφο σε πάπυρο για το πολίτευµα των Αθηναίων (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο). Ο Αριστοτέλης ως αναγεννησιακός σοφός σε χαλκογραφία.

19 00 O 4Ë Η πόλη είναι η υψηλότερη µορφή κοινωνίας P H KEIMEN Û ÁÎÚfiÙËÛË ÙË applefiïë Βυζαντινό χειρόγραφο των Πολιτικών του Αριστοτέλη (Νάπολη Ιταλίας, Εθνική Βιβλιοθήκη). Η κοινωνία λοιπ ν που συγκροτήθηκε κατά έναν φυσικ τρ πο για να καλ πτει τις καθηµερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου είναι η οικογένεια. Τα µέλη αυτής της οικογένειας ο Χαρώνδας τα ονοµάζει οµ σιτα, ενώ ο Επιµενίδης ο Κρητικ ς οµοτράπεζα. Η µορφή κοινωνίας που πρώτη συγκροτήθηκε απ τη συνένωση περισσ τερων οικογενειών για να καλ ψει υπερκαθηµερινές ανάγκες του ανθρώπου είναι η κώµη. Ο φυσικ ς χαρακτήρας της κώµης φαίνεται να έγκειται κατεξοχήν στο γεγον ς τι αποτελεί προέκταση της οικογένειας. Και γι αυτ ορισµένοι ονοµάζουν τα µέλη της κώµης οµογάλακτα, παιδιά και παιδιά των παιδιών. ( Αριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 5b 9-8) applefiïë apple Ú ÂÈ fiù Ó apple Ú ÂÈ ÂappleÈÎÔÈÓˆÓ Γίνεται σαφές, λοιπ ν, τι η π λη δεν προϋποθέτει απλώς συγκατοίκηση στον ίδιο τ πο και δεν έγινε µε σκοπ µ νο να µην αδικο νται οι άνθρωποι µεταξ τους και να εξυπηρετο νται µε αµοιβαίες παροχές. λα αυτά είναι απαραίτητα για τη σ σταση της π λης, αλλά και πάλι η παρξη λων αυτών δε συνεπάγεται ακ µη την παρξη π λης.αντίθετα π λη είναι οι σχέσεις συν παρξης των οικογενειών και των γενών µε σκοπ το ευ ζην, προκειµένου να επιτευχθεί τέλεια και αυτάρκης ζωή.αυτ µως δεν είναι εφικτ, αν οι πολίτες δεν κατοικο ν στον ίδιο τ πο και δε συνάπτουν γάµους µεταξ τους. Έτσι καθιερώθηκαν συγγένειες εξ αγχιστείας στις π λεις, ενώσεις γενών σε φατρίες, κοινές γιορτές µε θυσίες και κοινές διασκεδάσεις. Κάτι τέτοιο µως είναι έργο φιλίας, γιατί φιλία είναι η συµβίωση ως ελε θερη επιλογή. ( Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 80b 9-4) Ó È Ë ÊÈÏ appleô ÂÓÒÓÂÈ ÙÈ applefiïâè Η Οµόνοια, αδελφή της Αρετής, ήταν στους αρχαίους η προσωποποίηση της σύµπνοιας των πολιτών προς αποφυγή εµφύλιων έριδων και πολέµων. Οι Έλληνες την τιµούσαν από αρχαιοτάτων χρόνων και αναφέρεται ότι οι Αργοναύτες ίδρυσαν βωµό προς τιµήν της. Παραστάσεις της Οµόνοιας σώθηκαν και σε νοµίσµατα από το 400 π.χ. µέχρι το 400 µ.χ. Εδώ, ο ναός της Οµόνοιας στον Ακράγαντα (ανατολική πρόσοψη, περ. 40 π.χ.) Φαίνεται επίσης τι η φιλία συνέχει και τις π λεις, και οι νοµοθέτες νοιάζονται πιο πολ γι αυτήν παρά για τη δικαιοσ νη (πολ φυσικ, αφο οι οµ νοια φαίνεται πως είναι κάτι παρ µοιο µε τη φιλία): αυτήν επιθυµο ν κατά κ ριο λ γο, και κοιτάζουν κατά κ ριο λ γο να διώξουν απ την π λη τη διχ νοια, που τι άλλο είναι παρά µίσος και έχθρα; Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι µεταξ τους, δεν την έχουν ανάγκη τη δικαιοσ νη, ενώ αν είναι δίκαιοι, χρειάζονται επιπλέον και τη φιλία, και η πιο γνήσια µορφή δικαιοσ νης θεωρείται πως έχει λα τα χαρακτηριστικά της φιλίας. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια, Θ, 55a -) 4 ÔÌfiÓÔÈ Â Ó È appleôïèùèî ÊÈÏ Οµ νοια σε µια π λη υπάρχει ταν οι πολίτες της αποφασίζουν λοι µαζί τα αξιώ- µατα να µοιράζονται µε διαδικασίες εκλογής ή να συνάψουν συµµαχία µε τους Λακεδαιµ νιους ή ο κυβερνήτης τους να είναι ο Πιττακ ς σε διάστηµα χρ νου κατά το οποίο θα το ήθελε και ο ίδιος. ταν µως ο καθένας απ τους δ ο θέλει ( πως στις «Φοίνισσες») την εξουσία για τον εαυτ του, τ τε υπάρχει εµφ λια αναταραχή: οµ νοια δεν είναι να έχουν και ο ένας και ο άλλος το ίδιο πράγµα στο νου τους,,τι και αν είναι αυτ, αλλά και ο ένας και ο άλλος να έχουν στο νου τους το ίδιο πράγµα για

20 O 4Ë 0 Η πόλη είναι η υψηλότερη µορφή κοινωνίας το ίδιο πρ σωπο, ταν λ.χ. και ο λα ς και οι ευγενείς θέλουν την εξουσία να την έχουν οι «άριστοι» γιατί έτσι λοι έχουν αυτ που θέλουν. Η οµ νοια λοιπ ν φαίνεται να είναι πολιτική φιλία, και αυτ ακριβώς λένε λοι τι είναι σχετίζεται, πράγµατι, µε το δηµ σιο συµφέρον και µε λα αυτά που ρυθµίζουν και διαµορφώνουν τη ζωή µας. ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια Ι, 67a 8-67b ) 4 EPøTH EI EP IE È ÂÓÓÔÂ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ì ÙÔÓ fiúô «ÎÔÈÓˆÓ»; È Ê ÚÂÈ Ô fiúô Ùfi applefi ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ appleô ÙÔÓ ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ Ì ÂÌÂ Û ÌÂÚ ; ÔÈÔ Â Ó È Ô ÛÎÔapplefi ÙË ÎÔÈÓˆÓ ; Ù ÂÙ È fi È Ì ÙÔÓ ÛÎÔapplefi ÙÔ ÙfiÌÔ ; Ò Û Ó ÂÙ È Ë ÙÂÏÂÔÏÔÁÈÎ ÓÙ ÏË Ë ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ì ÙË ıâˆú ÙÔ ÁÈ ÙËÓ applefiïë; È ÂÓÓÔÂ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË fiù Ó Ó Ê ÚÂÈ ÛÙÔ Î ÌÂÓÔ fiùè Ë applefiïë «Û ÁÎÚÔÙ ıëîâ  ˆ ÁÈ ÙËÓ ÂÍ ÛÊ ÏÈÛË ÙˆÓ Ó ÁÎ ˆÓ ÁÈ ÙË ˆ appleúô appleôı ÛˆÓ, fiìˆ apple Ú ÂÈ ÚÈÓ ÙË Â ÈÌÔÓ»; ÔÏÈ ÛÙ Û ÌÈ apple Ú ÁÚ ÊÔ. ÙÔ Î ÌÂÓÔ Î È ÛÙ apple Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ () Î È (), Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ıâˆúâ fiùè Ë ÔÈÎ (Ë ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ ) appleôùâïâ ÙË ıâìâïèò Ë ÌÔÚÊ ÙË appleôïèùèî ÎÔÈÓˆÓ, ÊÔ Ë applefiïë ËÌÈÔ ÚÁ ٠È, fiù Ó ÔÈ ÔÈÎ Â Û ÓÂÓÒÓÔÓÙ È. ÌʈÓ Ù Ì ÙËÓ appleô Ë Ù ; ˆÚ Ù fiùè Ë appleô Ë Ù ÌappleÔÚÂ Ó Û Ì È ÛÙ Ì ÙÔÓ ÙÔÌÈ- ÎÈÛÌfi appleô ÂappleÈÎÚ Ù ÛÙËÓ ÂappleÔ Ì ; EM T I YZHTH H P TH EP I ÚÈÛÙÔÙ ÏË Ï ÂÈ ÛÙ ÔÏÈÙÈÎ fiùè «Ë ÎÔÈÓˆÓ fiìˆ appleô Â Ó È Ë appleèô ÛËÌ ÓÙÈ- Î apple fiïâ Î È appleô ÂÌappleÂÚÈ ÂÈ fiïâ ÙÈ ÏÏÂ Â Ó È Ù appleô Î ÙÂÍÔ Ó ÂappleÈ- ÈÒÎÂÈ ÙÔ Á ıfi, Î È Ì ÏÈÛÙ ÙÔ appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎfi». Ù Ó ÏÔÁÔ ÙÚfiappleÔ, ÛÙ ıèî ÈÎÔÌ ÂÈ Ï ÂÈ fiùè «Î ıâ Ù ÓË Î È Î ıâ Ú Ó, Î ıâ appleú ÍË Î È ÂappleÈÏÔ- Á Ê ÓÂÙ È Ó appleôûîôappleâ Û Πappleôèô Á ıfi». ÔÈ ÔÌÔÈfiÙËÙÂ Ú ÛÎÂÙÂ Ó - ÌÂÛ ÛÙÈ Ô Ù appleúôù ÛÂÈ ;  ÙÈ È Ê ÚÂÈ Ë ËıÈÎ applefi ÙËÓ appleôïèùèî ÂappleÈ- ÛÙ ÌË, Î Ù ÙÔÓ ÚÈÛÙÔÙ ÏË; (µï. Û fiïèô 0). Ò ÔÚ ÂÈ Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÙËÓ ÔÌfiÓÔÈ ÛÙ apple Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ () Î È (4); È Â Ó È Ùfi appleô appleúôûê ÚÂÈ Ë ÔÌfiÓÔÈ ÛÙËÓ applefiïë; ÙË ÛËÌÂÚÈÓ ÂappleÔ, Ì appleôèô ÙÚfiappleÔ ÂÍ ÛÊ Ï ÂÙ È Ë ÔÌfiÓÔÈ ÛÙ ËÌÔÎÚ ÙÈÎ ÎÚ ÙË; π ª π ƒ π «Ÿappleˆ Î È Û ÏÏ appleâúèappleùòûâè È ÈÚÔ Ì ÙÔ Û ÓıÂÙÔ Ì ÚÈ Ó Êı ÛÔ Ì ÛÙ appleï Î È È ÚÂÙ ÛÙÔÈ Â ÙÔ ÙÛÈ ı ÂÍÂÙ ÛÔ ÌÂ Î È ÙËÓ applefiïë, ÁÈ Ó Ô Ì applefi appleôè Ì ÚË appleôùâïâ Ù È» ( ÚÈÛÙÔÙ ÏË, ÔÏÈÙÈÎ, 5a 8-). ÙËÓ Ú ÙˆÓ ÔÏÈÙÈÎÒÓ o ÚÈÛÙÔÙ ÏË ËÏÒÓÂÈ appleˆ ı ÎÔÏÔ ı ÛÂÈ ÙËÓ Ó Ï ÙÈÎ Ì ıô Ô Ú - Ó ÙË applefiïë, ËÏ. ÙË Ì ıô Ô ÙÔ ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎÔ Û ÏÏÔÁÈÛÌÔ. ÔÈ appleôúâ ÌÂÏ - ÙË Î È ÚÂ Ó ÎÔÏÔ ıâ Î Ó ÛÙËÓ Ó Ï ÙÈÎ Ì ıô Ô, Û appleôèâ ÏÏ ÂappleÈÛÙ - ÌÂ Ó Ê ÚÂÙ È Ô ÚÈÛÙÔÙ ÏË, ÔÈ ÔappleÔ Â ÂÊ ÚÌfi Ô Ó Ù ÙË Ì ıô Ô Î È appleôè Â Ó È Ë Ì ıô Ô appleô ÎÔÏÔ ıâ ÓÙ ÛÙÚÔÊË appleôúâ ÚÂ Ó ; ΓΛΩΣΣΑΡΙO AÀ ƒ π : η επάρκεια των αγαθών που είναι απαραίτητα για την ευδαιµονία. : η οργανωµένη πολιτική κοινωνία, το κράτος. Οι τέσσερις µεγάλοι φιλόσοφοι. Ιταλικό χειρόγραφο του Μεσαίωνα, όπου εικονίζονται οι τέσσερις φιλόσοφοι που έχαιραν µεγάλης εκτίµησης την εποχή εκείνη. Επάνω αριστερά ο Αριστοτέλης και δεξιά ο Πλάτων. Κάτω αριστερά ο Σωκράτης και δεξιά ο Ρωµαίος φιλόσοφος Σενέκας (Ρώµη, Μουσείο Βατικανού). Όµηρος, Αριστοτέλης, Γαληνός, Σίβυλλα. Τοιχογραφία στη Μονή Αγίας Λαύρας του Αγίου Όρους (5-50).