Δακτυλιώσεις πουλιών στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών

Transcript

1 Δακτυλιώσεις πουλιών στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Δρ Σάββας Καζαντζίδης, Εντεταλμένος Ερευνητής Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Ένα ζευγάρι Κότσυφες (το αρσενικό δεξιά). Η δακτυλίωση είναι μια μέθοδος για τη μελέτη των άγριων πουλιών που εφαρμόζεται για περισσότερα από 100 χρόνια σε όλο τον κόσμο. Χάρη σε αυτή τη μέθοδο έχουν αποκαλυφθεί πολλά από τα μυστικά της ζωής των πουλιών και ιδιαίτερα της μετανάστευσής τους. Η δακτυλίωση περιλαμβάνει την τοποθέτηση ενός μεταλλικού δακτυλιδιού με ένα μοναδικό αριθμό στο πόδι του πουλιού. Ο δακτυλιωτής σημειώνει τα στοιχεία του δαχτυλιδιού, το είδος, το φύλο και την ηλικία του πουλιού καθώς και μια σειρά από μετρήσεις, όπως για παράδειγμα το μήκος της φτερούγας, το βάρος και την ποσότητα λίπους. Αμέσως μετά τη δακτυλίωση το πουλί απελευθερώνεται και πάλι. Το δακτυλίδι εκτός από τον αριθμό έχει χαραγμένη τη διεύθυνση του Κέντρου Δακτυλίωσης της χώρας όπου γίνεται η δακτυλίωση (τα δακτυλίδια στην Ελλάδα έχουν χαραγμένη τη διεύθυνση Zool. Mus. Athens Univ. ). Τοποθετείται στο πόδι του πουλιού (με μια ειδική πένσα) και δεν ενοχλεί ούτε επηρεάζει το πουλί στις δραστηριότητές του. Συχνά ξαναπιάνονται δακτυλιωμένα πουλιά μετά από λίγες μέρες ή βδομάδες στην ίδια περιοχή. Πιο σπάνια ξαναπιάνονται μετά από ένα ή περισσότερα χρόνια. Μερικές φορές ξαναπιάνονται από άλλους δακτυλιωτές στην ίδια ή σε μακρινή χώρα. Με τη δακτυλίωση μπορούμε να μελετήσουμε τη δυναμική των πληθυσμών και την οικολογία των πουλιών. Επίσης, να μάθουμε πόσο ζουν τα πουλιά, πόσο γρήγορα μετακινούνται, αν είναι πιστά στον τόπο αναπαραγωγής τους, σε ποιο ποσοστό επιβιώνουν τα νεαρά ή τα ενήλικα άτομα και πολλά ακόμη.

2 ΕΘΙΑΓΕ 4 / 5 Στο αγρόκτημα του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών (ΙΔΕ), στα Βασιλικά Θεσσαλονίκης, δακτυλιώσεις πουλιών πραγματοποιούνται συστηματικά από τον Μάιο του 2007 (από μία έως τρεις φορές το μήνα κυρίως κατά τις πρωινές ώρες). Για τη σύλληψη των πουλιών χρησιμοποιούνται ειδικά δίχτυα (mist nets) και σπανιότερα άλλου είδους παγίδες. Σκοπός αυτής της έρευνας ήταν να βρεθούν τα είδη των πουλιών που αναπαράγονται, διέρχονται ή διαχειμάζουν στο αγρόκτημα του ΙΔΕ. Το αγρόκτημα του Ινστιτούτου έχει έκταση 291 στρέμματα και βρίσκεται σε μια πεδινή περιοχή, στην κοιλάδα του ποταμού Ανθεμούντα, στο νότιο τμήμα του νομού Θεσσαλονίκης. Η ποικιλία της βλάστησης με διάφορα είδη δένδρων όπως δρυς, πεύκα, έλατα, φράξοι, κυπαρίσσια, κέδροι, αριές, φτελιές κ.ά. που μελετώνται για πολλά χρόνια καθώς και με λιβαδικά είδη που καλλιεργούνται συστηματικά, προσφέρει πολλές πηγές τροφής, ασφάλεια και θέσεις αναπαραγωγής για πολλά είδη πουλιών. Στην ευρύτερη περιοχή του αγροκτήματος επικρατούν οι αγροτικές καλλιέργειες (κυρίως ετήσιες) ενώ τα τελευταία χρόνια αυξάνουν οι βιοτεχνικές μονάδες που αντικαθιστούν σταδιακά τις καλλιέργειες. Τα είδη που παρατηρήθηκαν Μετά από περίπου δύο συνεχόμενα έτη έρευνας έχουν καταγραφεί στο αγρόκτημα 68 διαφορετικά είδη πουλιών, από τα οποία έχουν πιαστεί και δακτυλιωθεί 48. Η πλειονότητα των πουλιών είναι στρουθιόμορφα είδη όπως Παπαδίτσες, Σπίνοι, Κοκκινολαίμηδες, Αηδόνια, διάφορα είδη τσιροβάκων, φυλλοσκόπων κ.ά. Υπάρχουν και αρπακτικά είδη όπως η Γερακίνα, το Σαΐνι και το Βραχοκιρκίνεζο (που είναι ημερόβια) αλλά και ο Μπούφος, η Κουκουβάγια και ο Νανόμπουφος (που είναι νυκτόβια). Οι Μελισσοφάγοι, οι Χαλκοκουρούνες, οι Συκοφάγοι και οι Τσαλαπετεινοί είναι από το πιο πολύχρωμα είδη του αγροκτήματος κατά τις μεταναστευτικές περιόδους. Οι Καρακάξες, οι Κουρούνες, τα Ψαρόνια αλλά και οι Πράσινοι παπαγάλοι είναι από τα πιο θορυβώδη είδη. Ο Πράσινος παπαγάλος είναι ένα εισαγόμενο είδος που αφού ξέφυγε από κλουβιά, σταδιακά φαίνεται ότι προσαρμόστηκε στις κλιματικές συνθήκες της Ευρώπης κι έχει σχηματίσει αποικίες σε πολλές πόλεις ή ημιαστικές περιοχές. Στο αγρόκτημα του ΙΔΕ έχουν παρατηρηθεί μικρά κοπάδια, 3-4 ατόμων, που έρχονται συχνά για αναζήτηση τροφής. Κάποια είδη όπως η Σχοινοποταμίδα και η Βαλτοποταμίδα βρέθηκαν μάλλον τυχαία στη δασική βλάστηση του αγροκτήματος δεδομένου ότι είναι είδη των καλαμώνων. Πιθανότατα να λοξοδρόμησαν λίγο από την κοίτη του ποταμού Ανθεμούντα που περνά πολύ κοντά από το αγρόκτημα. Αξίζει να αναφερθεί ότι τέσσερα είδη περιλαμβάνονται σε διάφορες κατηγορίες κινδύνου στο Κόκκινο Βιβλίο των απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας. Αυτά είναι η Καμπίσια πέρδικα (που μάλιστα φωλιάζει στο αγρόκτημα), το Ορτύκι, ο Κισσόκουκος και η Χαλκοκουρούνα (που παρατηρούνται κατά τη μετανάστευση). Βαλκανικός δρυοκολάπτης σε δίχτυ σύλληψης πουλιών. Δακτυλιώσεις Τουλάχιστον 650 πουλιά έχουν δακτυλιωθεί μέχρι σήμερα στο αγρόκτημα. Ένα μεγάλο ποσοστό από αυτά ήταν Θαμνοφυλλοσκόποι (ποσοστό 22,4% του συνόλου των πουλιών που δακτυλιώθηκαν), και ακολουθούσαν οι Καλόγεροι (ποσοστό 14,5%), οι Σπίνοι (10,1%) και οι Κοκκινολαίμηδες (7,7%). Τουλάχιστον 27 είδη φωλιάζουν ή είναι μόνιμα (δε μεταναστεύουν) στο αγρόκτημα. Πολλά πουλιά περνούν από το αγρόκτημα κατά τη φθινοπωρινή μετανάστευση όταν μεγάλα κοπάδια κυρίως από Θαμνοφυλλοσκόπους σταθμεύουν για λίγες ημέρες εδώ κατά το ταξίδι τους προς την Αφρική όπου διαχειμάζουν. Όμως, η μεγαλύτερη ποικιλία πουλιών καταγράφεται την άνοιξη όταν πολλά είδη μεταναστεύουν από την Αφρική προς τις περιοχές αναπαραγωγής τους, στην Ελλάδα ή βορειότερα. Συνολικά, κατά τις μεταναστευτικές περιόδους έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 34 είδη. Κατά το χειμώνα η ποικιλία των πουλιών είναι μικρότερη. Τουλάχιστον 14 είδη έρχονται εδώ από τις γειτονικές ορεινές περιοχές ή από τις βορειότερες χώρες για να ξεχειμωνιάσουν. Ανάμεσα σε αυτά είναι ο Χρυσοβασιλίσκος και ο Πυροβασιλίσκος, τα μικρότερα πουλιά της Ευρώπης (ζυγίζουν περίπου πέντε γραμμάρια) με τα πολύ χαρακτηριστικά χρώματα και τη συμπαθητική όψη. Συνολικά, κατά το χειμώνα, δεν καταγράφονται περισσότερα από 28 είδη στο αγρόκτημα.

3 Κατάλογος των πουλιών που παρατηρήθηκαν ή δακτυλιώθηκαν στο αγρόκτημα του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών στα Βασιλικά Θεσσαλονίκης. Α/Α Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Καθεστώς παρουσίας Αριθμός ατόμων που δακτυλιώθηκαν 1 Buteo buteo Γερακίνα Φ, Ο 1 2 Accipiter nisus Ξεφτέρι Φ?, Ο 1 3 Accipiter brevipes Σαΐνι Φ, Π 3 4 Falco tinnunculus Βραχοκιρκίνεζο Φ, Ο 1 5 Perdix perdix Καμπίσια πέρδικα Φ 6 Coturnix coturnix Ορτύκι Π 7 Streptopelia decaocto Δεκαοχτούρα Φ, Ο 8 Streptopelia turtur Τρυγόνι Π 9 Cuculus canorus Κούκος Π 10 Clamator glandarius Κισσόκουκος Π 11 Bubo bubo Μπούφος Φ?, Ο 12 Asio otus Νανόμπουφος Φ, Ο 13 Athene noctua Κουκουβάγια Φ, Ο 1 14 Apus apus Σταχτάρα Φ?, Π 15 Upupa epops Τσαλαπετεινός Φ, Π 1 16 Merops apiaster Μελισσοφάγος Π 17 Coracias garrulus Χαλκοκουρούνα Π 18 Psittacula krameri Πράσινος παπαγάλος Φ?, Ο 19 Dendrocopos syriacus Βαλκανικός δρυοκολάπτης Φ, Ο 6 20 Galerida cristata Κατσουλιέρης Π 21 Hirundo rustica Σταυλοχελίδονο Φ, Π 22 Delichon urbica Σπιτοχελίδονο Φ, Π 23 Hirundo daurica Μιλτοχελίδονο Φ, Π 1 24 Motacilla alba Λευκοσουσουράδα Χ 25 Motacilla flava Κιτρινοσουσουράδα Π 26 Troglodytes troglodytes Τρυποφράχτης Φ, Ο 7 27 Prunella modularis Θαμνοψάλτης Χ 4 28 Erithacus rubecula Κοκκινολαίμης Φ, Χ Luscinia megarhynchos Αιδόνι Φ, Π Phoenicurus phoenicurus Φοινίκουρος Π 1 31 Phoenicurus ochruros Καρβουνιάρης Χ 32 Turdus philomelos Τσίχλα Χ 6 33 Turdus merula Κότσυφας Φ, Χ, Ο Sylvia borin Κηποτσιροβάκος Π 4 35 Sylvia atricapilla Μαυροσκούφης Π Sylvia curruca Βουνοτσιροβάκος Π 2

4 ΕΘΙΑΓΕ 6 / 7 37 Sylvia melanocephala Μαυροτσιροβάκος Π 1 38 Sylvia communis Θαμνοτσιροβάκος Π, Φ 6 39 Sylvia cantillans Κοκκινοτσιροβάκος Φ?, Π Acrocephalus schoenobaenus Σχοινοποταμίδα Τ 1 41 Acrocephalus palustris Βαλτοποταμίδα Τ 1 42 Cettia cetti Ψευταιδόνι Τ 1 43 Hippolais icterina Κιτρινοστριτσίδα Π 1 44 Hippolais pallida Ωχροστριτσίδα Φ, Π Phylloscopus trochilus Θαμνοφυλλοσκόπος Π Phylloscopus sibilatrix Δασοφυλλοσκόπος Π 3 47 Phylloscopus collybita Δενδροφυλλοσκόπος Χ Regulus regulus Χρυσοβασιλίσκος Χ 6 49 Regulus ignicapillus Πυροβασιλίσκος Χ 6 50 Muscicapa striata Σταχτομυγοχάφτης Π Ficedula hypoleuca Μαυρομυγοχάφτης Π 1 52 Ficedula albicollis Κρικομυγοχάφτης Π 4 53 Parus major Καλόγερος Φ Parus caeruleus Γαλαζοπαπαδίτσα Χ Pica pica Καρακάξα Φ, Ο 2 56 Corvus cornix Κουρούνα Φ, Ο 1 57 Corvus frugilegus Χαβαρόνι X 58 Sturnus vulgaris Ψαρόνι Φ, Χ 4 59 Oriolus oriolus Συκοφάγος Π 60 Passer domesticus Σπιτοσπουργίτης Φ, Ο Passer montanus Δενδροσπουργίτης Φ 3 62 Passer hispaniolensis Χωραφοσπουργίτης Π 2 63 Fringilla coelebs Σπίνος Φ, Ο Carduelis carduelis Καρδερίνα Φ, Π 8 65 Carduelis chloris Φλώρος Φ, Π 2 66 Coccothraustes coccothraustes Κοκκοθραύστης X 1 67 Carduelis spinus Λούγαρο Χ 1 68 Emberiza cirlus Σιρλοτσίχλονο Φ, Π 13 ΣΥΝΟΛΟ 650 *Καθεστώς παρουσίας Φ: Φωλιάζει στο αγρόκτημα. Φ?: Φωλιάζει στην ευρύτερη περιοχή και πιθανότατα μέσα στο αγρόκτημα του ΙΔΕ. Επισκέπτεται τακτικά το αγρόκτημα όπου τρέφεται. Ο: Παρόντα καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Δε μεταναστεύουν. Π: Σταθμεύει κατά τη μετανάστευση. Χ: Διαχειμάζει. Τ: Παρατηρήθηκε τυχαία. Το αγρόκτημα του ΙΔΕ δεν είναι ο τυπικός βιότοπος του είδους.

5 Συκοφάγος Σαΐνι Επανασυλλήψεις Πολλά από τα πουλιά που δακτυλιώθηκαν στο αγρόκτημα, ξαναπιάστηκαν λίγες ημέρες ως λίγες εβδομάδες αργότερα. Η παλιότερη όμως επανασύλληψη αφορά έναν Καλόγερο που δακτυλιώθηκε τον Μάιο 2007 ως νεοσσός και ξαναπιάστηκε τον Ιούνιο 2009 μαζί με την οικογένειά του (τέσσερις νεοσσοί). Συνολικά έχουν ξαναπιαστεί στο αγρόκτημα από μία ως και τέσσερις φορές τουλάχιστον 70 από τα πουλιά που δακτυλιώθηκαν. Από τις επανασυλλήψεις αυτές διαπιστώθηκε ότι κατά το χειμώνα τα πουλιά μένουν αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα στο αγρόκτημα για διαχείμαση (ως και τρεις μήνες). Επίσης, φαίνεται ότι το αγρόκτημα αποτελεί ιδανικό τόπο διαχείμασης μιας και τα πουλιά που παραμένουν εδώ παίρνουν συνεχώς βάρος που σημαίνει ότι υπάρχει αρκετή τροφή. Αυτό συνέβη σε όλα τα διαχειμάζοντα πουλιά που επανασυλλήφθηκαν αλλά ειδικά ένας Κοκκινολαίμης σε διάστημα δύο μηνών (από τον Ιανουάριο 2008 μέχρι και τον Φεβρουάριο 2008) πήρε 20% επιπλέον του βάρος του. Οι πιθανότητες να επανασυλληφθεί ένα στρουθιόμορφο πουλί κάπου αλλού, μακριά από τον τόπο δακτυλίωσής του, είναι γενικά πολύ μικρές, μόλις 1. Μέχρι σήμερα δεν αναφέρθηκε καμία επανασύλληψη πουλιού μακριά από το αγρόκτημα. Ενδεχομένως, αυτό να οφείλεται στο ότι τα είδη που δακτυλιώνονται εδώ χρησιμοποιούν βιοτόπους πολύ εκτεταμένους (δάση ή δασικές εκτάσεις, θαμνώνες κ.ά.) κι έτσι η επανασύλληψή τους είναι πολύ δυσκολότερη απ ότι είδη που χρησιμοποιούν πολύ συγκεκριμένους βιοτόπους (όπως για παράδειγμα οι καλαμώνες σε υγροτόπους όπου συχνά οι δακτυλιωτές ή τα Κέντρα Δακτυλίωσης κάθε χώρας εγκαθιστούν δακτυλιωτικούς σταθμούς). Από τη μέχρι τώρα διερεύνηση διαπιστώθηκε ότι υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία όσον αφορά στον τρόπο μετανάστευσης των πουλιών και ότι κάθε είδος ακολουθεί τη δική του τακτική. Ορισμένα είδη ακολουθούν διαφορετική μεταναστευτική διαδρομή κατά την εαρινή περίοδο από τη φθινοπωρινή (ελλειπτική ή κυκλική μετανάστευση). Για παράδειγμα, οι περισσότεροι Θαμνοφυλλοσκόποι πιάνονται το φθινόπωρο κατά το ταξίδι τους προς την Αφρική ενώ την άνοιξη ελάχιστα άτομα αυτού του είδους καταγράφονται στο αγρόκτημα. Φαίνεται ότι πηγαίνουν προς τις περιοχές αναπαραγωγής τους από άλλη περιοχή, πιθανότατα ανατολικότερα όπως συμβαίνει με τον Αετομάχο, που ενώ το φθινόπωρο περνά από την Ελλάδα, την άνοιξη περνά από την Αραβική χερσόνησο πιθανότατα εξαιτίας των ευνοϊκότερων, για τη μετακίνησή του, ανέμων που επικρατούν αυτή την περίοδο σε εκείνη την περιοχή. Το αντίθετο συμβαίνει με τα πέντε από έξι είδη Τσιροβάκων που περνούν από το ΙΔΕ κυρίως την άνοιξη και σπανιότερα το φθινόπωρο. Εξαίρεση αποτελεί ο Κοκκινοτσιροβάκος που καταγράφεται μόνο αργά το καλοκαίρι κατά το ταξίδι του προς την Αφρική. Μάλιστα αυτή την περίοδο πιάνονται στα δίχτυα μόνο νεαρά και ενήλικα θηλυκά άτομα γεγονός που υποδηλώνει ότι τα ενήλικα αρσενικά ακολουθούν άλλη διαδρομή κατά τη μετανάστευσή τους προς την Αφρική (αυτού του είδους η μεταναστευτική τακτική υιοθετείται και από άλλα είδη πουλιών). Η ελλειπτική μετανάστευση υιοθετείται από αρκετά είδη πουλιών και οφείλεται εν μέρει και στην κατάσταση των ενδιαιτημάτων που αλλάζουν χαρακτηριστικά ανάλογα με την εποχή αναγκάζοντας τα πουλιά να προσαρμόζουν τις μεταναστευτικές τους διαδρομές ανάλογα με αυτές τις αλλαγές. Για παράδειγμα, μετά

6 ΕΘΙΑΓΕ 8 / 9 Θαμνοφυλλοσκόπος Χρυσοβασιλίσκος το καλοκαίρι οι περισσότεροι εσωτερικοί ρηχοί υγρότοποι της Μεσογείου είναι στεγνοί ή με πολύ λίγο νερό, αναγκάζοντας τα πουλιά που εξαρτώνται από αυτούς κατά τη μετανάστευσή τους, το φθινόπωρο, να ακολουθούν άλλες διαδρομές, κατά μήκος των ακτών της θάλασσας. Αν και τέτοιου είδους μετακινήσεις είναι πολύ καλά μελετημένες στη βορειοδυτική Ευρώπη, στην ανατολική Μεσόγειο απομένουν πολλά ακόμη να γίνουν ώστε να αποκαλυφθούν τα μυστικά των μεταναστευτικών διαδρομών που ακολουθούν τα είδη που περνούν από εδώ. Μια επιπλέον διαπίστωση που προέκυψε από τις επανευρέσεις είναι ότι ορισμένα μεταναστευτικά πουλιά έρχονται την επόμενη χρονιά στο ίδιο μέρος για να αναπαραχθούν. Η φιλοπατρία όπως ονομάζεται αυτή η συμπεριφορά, καταγράφηκε σε τουλάχιστον τρία είδη, την Ωχροστριτσίδα, το Αηδόνι και το Σιρλοτσίχλονο. Αυτό τουλάχιστον απέδειξε η επανασύλληψη πέντε ατόμων των παραπάνω ειδών που δακτυλιώθηκαν το 2007 ή 2008 και ξαναπιάστηκαν την επόμενη χρονιά. Η δακτυλίωση των πουλιών έχει ενταχθεί στην ενημέρωση που πραγματοποιείται στα σχολεία που επισκέπτονται το αγρόκτημα του ΙΔΕ στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής τους εκπαίδευσης. Η επίδειξη αυτή αφήνει πολύ καλές εντυπώσεις στα παιδιά που τα περισσότερα για πρώτη φορά βλέπουν από τόσο κοντά πουλιά και ενημερώνονται για τη δακτυλίωση και το σκοπό της. Ειδικά γι αυτό το λόγο έχει εκδοθεί μια αφίσα με φωτογραφίες των πουλιών που παρατηρήθηκαν στο αγρόκτημα η οποία προσφέρεται στα σχολεία για ενημέρωση των μαθητών. Πληροφορίες: Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Λουτρά Θέρμης, Βασιλικά Θεσσαλονίκης τηλ.: , savkaz@fri.gr