Παραδοτέο Π Έκθεση προτάσεων για τους τρόπους ανάπτυξης του Εφαρµοσµένου και Εργαστηριακού Χαρακτήρα Σπουδών

Transcript

1 1 ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ Μέτρο 2.2 Αναµόρφωση Προπτυχιακών Προγραµµάτων Σπουδών ιεύρυνση τριτοβάθµιας Κατ. Πράξης α Αναµόρφωση Προγραµµάτων Προπτυχιακών Σπουδών συγχρηµατοδοτείται µέσω του ΥΠΕΠΘ από την Ευρωπαϊκή Ένωση [3 ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης κατά 75% Κοινοτική Συµµετοχή (ΕΚΤ) και 25% Εθνικοί Πόροι] Έργο «Προγράµµατα Προπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας Οικονοµικών και Κοινωνικών Επιστηµών» Υποέργο 7 Αναµόρφωση ΠΠΣ του τµήµατος Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας Παραδοτέο Π Έκθεση προτάσεων για τους τρόπους ανάπτυξης του Εφαρµοσµένου και Εργαστηριακού Χαρακτήρα Σπουδών

2 2 Πανεπιστήµιο Μακεδονίας Οικονοµικών και Κοινωνικών Επιστηµών Τµήµα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Αναµόρφωση του Προπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών του Τµήµατος Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Παραδοτέο Π Έκθεση προτάσεων για τους τρόπους ανάπτυξης του Εφαρµοσµένου και Εργαστηριακού Χαρακτήρα Σπουδών Για το παραδοτέο αυτό συνεργάστηκαν: αγδιλέλης Βασίλειος, Επίκουρος Καθηγητής Οκαλίδου Αρετή, Επίκουρος Καθηγήτρια Τριάρχου Λάζαρος, Καθηγητής Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2004

3 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι) Εισαγωγικά στοιχεία...σελ. 3 ΙΙ) Προτάσεις σχετικά µε τους τρόπους ανάπτυξης του εφαρµοσµένου εργαστηριακού χαρακτήρα σπουδών... σελ. 7 ΙΙΙ) Παράδειγµα Εξειδικευµένων Προτάσεων για την Αναµόρφωση του Προπτυχιακού Μαθήµατος της Λογοπαθολογίας σύµφωνα µε τον Εργαστηριακό/ Σεµιναριακό Χαρακτήρα Σπουδών...σελ. 14 IV) Επιλογικά στοιχεία...σελ. 17 V) Βιβλιογραφία...σελ. 19

4 4 Ι) Εισαγωγικά στοιχεία: Η αποτελεσµατικότητα της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης στηρίζεται πρωταρχικά στην ποιότητα των βασικών Προπτυχιακών Προγραµµάτων Σπουδών και όχι στην ποσότητά τους, ή την αναποτελεσµατικά διαφοροποιηµένη ποικιλία τους, η οποία συχνά οδηγεί σε υποβάθµιση του θεωρητικού περιεχοµένου των Προπτυχιακών Προγραµµάτων Σπουδών. Αποτελεσµατική πρακτική αποτελεί η έµφαση των πρώτων εξαµήνων στις θεµελιώδεις επιστήµες και η θεωρητική εµβάθυνση στα ανώτερα εξάµηνα σπουδών. Εν τούτοις δεν µπορεί να αγνοείται το πρακτικό, πειραµατικό και αναπτυξιακό περιεχόµενο των επιστηµών και άρα ο εργαστηριακός χαρακτήρας που αρµόζει σε κάποια µαθήµατα, καθώς και η δυνατότητα για κοµψότερες και αποτελεσµατικότερες σπουδές µέσω παροχής της ύλης και της βιωµατικής µαθησιακής εµπειρίας µε την µορφή καλοσχεδιασµένων σεµιναρίων, διεξαγωγής εργασιών projects, µελέτης χαρακτηριστικών περιστατικών, κ.λ.π. Πρόκειται κατ ουσία για νέες µεθόδους διδασκαλίας, που προτείνουµε να εφαρµοστούν σε κάποια µαθήµατα του προπτυχιακού προγράµµατος σποδών του τµήµατος Ε.Κ.Π. και οι οποίες θα βασίζονται περισσότερο στη δηµιουργική δραστηριότητα και αυτενέργεια των φοιτητών, στην εξοικείωσή τους µε τις ερευνητικές µεθόδους και τεχνικές και στην ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψης και φαντασίας. Σ' αυτή την προοπτική είναι χρήσιµο να αξιοποιηθούν και τα επιτεύγµατα της σύγχρονης εκπαιδευτικής τεχνολογίας. Όσον αφορά βέβαια εν γένει στις µεθόδους διδασκαλίας κρίνεται αναγκαίο να αναφέρουµε ότι, το άτοµο µαθαίνει µε έναν ιδιάζοντα τρόπο που είναι σε γενική θεώρηση ο ίδιος τόσο για τους µαθητές όσο και για τους ενήλικες, ο καθένας ωστόσο µαθαίνει µε τον ατοµικό του ρυθµό και µε µία εντελώς «ατοµική προσέγγιση». Μάθηση είναι εκείνες οι σχεδόν µόνιµες αλλαγές που προξενούνται εκούσια στα πρότυπα δράσης, σκέψης και στα συναισθήµατα του ανθρώπου. Η µάθηση είναι µια διαδικασία ενεργητική, είναι η δυναµική απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Είναι ακόµη προσωπική, καθώς µπορούµε να µάθουµε από και σε σχέση µε τους άλλους, αλλά, τελικά, όλες οι µαθησιακές αλλαγές συντελούνται ατοµικά. Τέλος η µάθηση είναι εκούσια, προβαίνουµε σε αυτήν µόνοι µας, την επιδιώκουµε, δεν είναι υποχρεωτική. (Rogers, 1999) Πριν ασχοληθούµε µε τους τρόπους ανάπτυξης του Εφαρµοσµένου Εργαστηριακού χαρακτήρα σπουδών προέχει η τεκµηρίωση της αναγκαιότητας του σε σχέση µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις προϋποθέσεις µάθησης των σπουδαστών των προπτυχιακών

5 5 προγραµµάτων σπουδών. Τα κυριότερα από τα χαρακτηριστικά τους - που µας ενδιαφέρουν στην προκειµένη περίπτωση - σύµφωνα µε τον Alan Rogers (1999) είναι τα ακόλουθα: Οι φοιτητές φέρνουν µαζί τους ένα σύνολο εµπειριών και αξιών. Η πορεία των φοιτητών, εκπαιδευτική και µη, τους έχει προικίσει µε ένα πλούτο εµπειριών. Και επειδή η εκπαίδευση δεν µπορεί, και δεν πρέπει, να είναι αποµονωµένη από την υπόλοιπη ζωή του ανθρώπου, οι εµπειρίες αυτές, οι γνώσεις και οι αξίες που φέρουν µαζί τους οι φοιτητές εµπλέκονται, επηρεάζουν και καθορίζουν πολλές φορές τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις οποίες συµµετέχουν. Οι φοιτητές έχουν την ανάγκη να αισθάνονται ότι οι προηγούµενες εµπειρίες και αξίες τους δεν απορρίπτονται, δεν αχρηστεύονται από τη νέα γνώση και τις νέες δεξιότητες που αποκτά, αλλά διαπλέκονται µε αυτές και εξελίσσονται και µαζί εξελίσσονται και οι ίδιοι ως άτοµα. Η νέα γνώση που αποκτάται εάν δεν ενσωµατωθεί στην προγενέστερη δεν θα αφοµοιωθεί τελικά από τον εκπαιδευόµενο. Οι εµπειρίες των φοιτητών εποµένως πρέπει πάντοτε να λαµβάνονται υπόψη και να συµπεριλαµβάνονται στην εκπαιδευτική διαδικασία γιατί καθορίζουν σε πολύ µεγάλο βαθµό τα ερµηνευτικά µοντέλα των εκπαιδευοµένων, τον τρόπο δηλαδή µε τον οποίο λαµβάνουν και αποκωδικοποιούν τις νέες εµπειρίες και γνώσεις. Έρχονται µε προσδοκίες όσον αφορά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Όλοι οι φοιτητές έρχονται στα προπτυχιακά προγράµµατα σπουδών έχοντας διαµορφωµένες προσδοκίες σχετικά µε το πώς θα πρέπει να είναι η εκπαιδευτική διαδικασία. Πρόκειται για πολύ συγκεκριµένες προσδοκίες σχετικές µε το περιεχόµενο της µάθησής τους, το οποίο περιορίζουν σχεδόν αυστηρά σε γνώσεις και δεξιότητες που θα λειτουργήσουν ως εργαλεία που θα τους βοηθήσουν στην µετέπειτα πορεία τους, επαγγελµατική και µη. Οι προσδοκίες αυτές είναι επηρεασµένες, σε ένα πολύ µεγάλο ποσοστό, από τις εµπειρίες που είχαν ως ανήλικοι µαθητές στο σχολείο. Έτσι, ανάλογα µε το αν αυτές οι εµπειρίες ήταν θετικές ή αρνητικές, αναµένουν τα καλύτερα ή τα χειρότερα από τις νέες εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις οποίες συµµετέχουν, και τις οποίες τις περισσότερες φορές προσεγγίζουν µε την ανάλογη διάθεση, τους ανάλογους φόβους και ανησυχίες. Με βάση το γεγονός ότι, οι περισσότεροι σπουδαστές δεν αναπολούν και µε ιδιαίτερη ευχαρίστηση τα µαθητικά τους χρόνια (όσον αφορά στις µαθησιακές διαδικασίες), αντιµετωπίζουν ιδιαίτερα θετικά τις νέες πρωτοποριακές µεθόδους διδασκαλίας των προγραµµάτων στις οποίες εντάσσονται τα σεµιναριακά και εργαστηριακά µαθήµατα.

6 6 Οι παραπάνω ιδιαιτερότητες των σπουδαστών της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης απαιτούν την εξασφάλιση προϋποθέσεων, κάτω από τις οποίες µπορεί να επιτευχθεί η µάθηση των φοιτητών. Οι προϋποθέσεις αυτές κατά την Sophie Courau (2000) έχουν ως εξής: Οι ενήλικες σπουδαστές µαθαίνουν µόνον όταν καταλαβαίνουν. Οι ενήλικες σπουδαστές µαθαίνουν όταν ενεργούν και εµπλέκονται. Η µάθηση - γνωστική, συναισθηµατική και ψυχοκινητική γίνεται πάντα ουσιαστικότερα µέσα από την ενεργή συµµετοχή των µαθητών στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η ακόλουθη παρατήρηση του Alan Rogers (1999) «η µάθηση είναι ενεργητική, όχι παθητική. Λένε ότι ο εκπαιδευτής «µεταδίδει» γνώσεις ή δεξιότητες στους εκπαιδευόµενους. Φαίνεται ότι υποθέτουν αν ο εκπαιδευτής διδάξει, ο εκπαιδευόµενος θα µάθει οπωσδήποτε. Ωστόσο, η µάθηση δεν σηµαίνει «γέµισµα ενός άδειου δοχείου µε γνώσεις», ούτε και «πότισµα του φυτού» για να αναπτυχθεί φυσιολογικά. Η µάθηση είναι θετική ενέργεια εκ µέρους του εκπαιδευόµενου, η οποία απαιτεί σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις µία πράξη θέλησης.» Οι γνώσεις που αποκτώνται µέσα από δραστηριότητες όπως παίγνια ή ασκήσεις αφοµοιώνονται καλύτερα γιατί οι φοιτητές έχουν το χρόνο να τις επεξεργαστούν βαθύτερα, να τις κωδικοποιήσουν και να τις αποθηκεύσουν στη µακρόχρονη µνήµη. Οι ενήλικες σπουδαστές µαθαίνουν όταν νοιώθουν ενταγµένοι σε µία οµάδα. Κατά γενική οµολογία η µάθηση στα πλαίσια µιας, όσο το δυνατόν οµοιογενούς, οµάδας είναι ευκολότερη και ουσιαστικότερη. Σύµφωνα µε τον Rogers (1999) η οµάδα παρέχει στα µέλη της ένα ενθαρρυντικό περιβάλλον µάθησης, όπου οι φοιτητές αισθάνονται πιο ελεύθεροι να πειραµατιστούν. Τα διαφορετικά µέλη των οµάδων εργασίας δύναται να δηµιουργήσουν ένα πλούσιο σε ερεθίσµατα περιβάλλον, όπου θα είναι πρόσφορη η ανάπτυξη πολύπλοκων γνωστικών δοµών. Οι ενήλικες σπουδαστές µαθαίνουν µέσα σε κλίµα που ευνοεί την συµµετοχή. Οι παραπάνω προϋποθέσεις παραπέµπουν στη χρήση συγκεκριµένων µεθόδων και τεχνικών διδασκαλίας εργαστηριακού και εφαρµοσµένου χαρακτήρα. Στις µεθόδους αυτές η συµµετοχή του φοιτητή στη διαδικασία της µάθησης είναι επιβαλλόµενη και πρωταρχικής σηµασίας. Οι φοιτητές κατακτούν τη γνώση µέσα από δραστηριότητες που τους φέρνουν σε άµεση επαφή µαζί της, µε τους συµφοιτητές τους αλλά και µε τους εκπαιδευτικούς, γεγονός που ενισχύει τη λειτουργία της µεταξύ τους επανατροφοδότησης. Ακόµη, η «κατά µέτωπο»

7 7 αντιµετώπιση του αντικειµένου της διδασκαλίας ενισχύει τη δηµιουργικότητα των µαθητών «υποχρεώνοντάς» τους κατά κάποιο τρόπο να προσαρµόζονται διαρκώς σε διαφορετικές συνθήκες και να εφευρίσκουν λύσεις σε νέα προβλήµατα (Kassler, 1986). Οι σεµιναριακές εργαστηριακές µέθοδοι διδασκαλίας προωθούν πέρα τη «φοιτητοκεντρική» µάθηση. Ο άξονας δηλαδή γύρω από τον οποίο οικοδοµείται η εκπαιδευτική διαδικασία είναι ο φοιτητής και οι ανάγκες του. Ο φοιτητής κατακτά τη γνώση µε ενεργή συµµετοχή στη µάθηση ενώ ο ρόλος του καθηγητή περιορίζεται σε αυτόν του βοηθού, του αρωγού (Jarvis, 1995).

8 8 ΙΙ) Προτάσεις σχετικά µε τους τρόπους ανάπτυξης του εφαρµοσµένου εργαστηριακού χαρακτήρα σπουδών Εν ολίγοις, στα πλαίσια των σεµιναριακών µαθηµάτων, προτείνουµε µια στρατηγική εναλλαγής των ακόλουθων διδακτικών µεθόδων: Μέθοδοι διερεύνησης: Πρόκειται εκπαιδευτικές τεχνικές που στοχεύουν στην ανακάλυψη της γνώσης από τους ίδιους τους φοιτητές, π.χ. εργασία σε υποοµάδες ή οµαδική συζήτηση. Μέθοδοι εφαρµογής: Θα επιτρέψουν στους φοιτητές να χρησιµοποιήσουν τις γνώσεις που απέκτησαν, π.χ. ασκήσεις εφαρµογής, τεστ. Μέθοδοι παρουσίασης: Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα τα µαθησιακά αποτελέσµατα των µεθόδων αυτών όταν πρόκειται για παρουσίαση θεµάτων από τους φοιτητές. Θα χρησιµοποιηθεί η διάλεξη, η συζήτηση στρογγυλής τραπέζης και η επίδειξη. Μέθοδοι καθοδήγησης: ίνεται έµφαση στην από κοινού επεξεργασία των περιεχοµένου του µαθήµατος από τον εκπαιδευτικό και τους φοιτητές, π.χ. το παιχνίδι ρόλων, ο καταιγισµός ιδεών, η συζήτηση. Μέθοδοι ανακάλυψης: Με τη χρήση αυτών οι φοιτητές πρόκειται να ακολουθήσουν µια διαδικασία πνευµατικής και νοητικής εξερεύνησης, κυρίως µε αυτοκατευθυνόµενη µάθηση αλλά και µε διάφορες µορφές παιγνίων και προσοµοίωσης. Ο λόγος φυσικά για τον οποίο προτείνουµε εναλλαγή των µεθόδων διδασκαλίας είναι ότι, ανάλογα µε τη φύση των εννοιών και των ενοτήτων, διαφορετικές είναι οι κατάλληλες µέθοδοι διδασκαλίας που θα διευκολύνουν τη µάθηση. Ως εκ τούτου, επικρατεί στενή συσχέτιση ανάµεσα στην φύση της διδαχθείσας ύλης και της επιλογής της κατάλληλης διδακτικής µεθόδου. Πέραν τούτου, είναι ευρέως αποδεκτό ότι, ο συνδυασµός διάφορων µεθόδων ενθαρρύνει τη δραστηριοποίηση των κινήτρων µάθησης των ενηλίκων και προφυλάσσει τους φοιτητές από τη µονοτονία που συνήθως κουράζει.

9 9 Αναλυτικότερα, προτείνουµε να χρησιµοποιηθούν οι ακόλουθες µέθοδοι διδασκαλίας για την αναµόρφωση των προπτυχιακών µαθηµάτων του τµήµατος σύµφωνα µε τον σεµιναριακό και τον εφαρµοσµένο εργαστηριακό χαρακτήρα σπουδών: 1. ιάλεξη - Συζήτηση Ένας συνδυασµός κατ ουσία της διάλεξης και της συζήτησης. Αρχικά θα γίνεται µια σύντοµη εισήγηση από τον εκπαιδευτικό δηλαδή και στη συνέχεια θα ακολουθεί ελεύθερη οµαδική συζήτηση. Είναι πιο εκτεταµένη από την ελεγχόµενη συζήτηση, θα προσφέρει πλουσιότερο υπόβαθρο για τους φοιτητές και προβλέπεται ενίσχυση της πιθανότητας να θιχτούν κατά τη διάρκεια της συζήτησης πολυάριθµες πλευρές του εξεταζόµενου θέµατος καθώς και πιθανή αντίκρουση των επιχειρηµάτων που τέθηκαν στην εισήγηση. Ο εκπαιδευτικός θα θέτει το θέµα, θα δίνει τις αρχικές πληροφορίες και θα καθορίζει, ως ένα σηµείο, το πλαίσιο της συζήτησης. 2. Οµαδική συζήτηση Οι φοιτητές (σε οµάδες 5-20 ατόµων) θα εκθέτουν και θα ανταλλάσσουν τις απόψεις τους και τις πληροφορίες που διαθέτουν πάνω σε θέµατα που άπτονται του γνωστικού αντικειµένου των µαθηµάτων µε τη βοήθεια του εκπαιδευτικού που θα αναλαµβάνει το ρόλο του συντονιστή ή του παρατηρητή (επιλέγοντας να επέµβει µόνο όταν στην περίπτωση που η συζήτηση ξεφύγει). Έναυσµα για τη συζήτηση µπορεί να αποτελέσει πέρα από τα ακαδηµαϊκά θέµατα, µία µαγνητοσκοπηµένη ταινία ή ένα άρθρο της επικαιρότητας που θα άπτεται άµεσα του γνωστικού αντικειµένου των µαθηµάτων. Προτείνουµε επιπλέον να διευκρινίζονται πριν από την έναρξη εφαρµογής της µεθόδου οι στόχοι και οι σκοποί της διαδικασίας που θα ακολουθήσει, ώστε η συζήτηση να µην ξεφεύγει, ούτε να πλατειάζει, χωρίς βέβαια και αυτό να λειτουργεί σε βάρος της εξέλιξής της. Τέλος, η κατάλληλη διαµόρφωση του χώρου της αίθουσας, η οποία θα επιτρέπει την οπτική επαφή και τη συνοµιλία των φοιτητών θα συνδράµει σηµαντικά στη δηµιουργία ενός φιλικού και άνετου κλίµατος που θα ενθαρρύνει τους φοιτητές να εκφράσουν άφοβα τις απόψεις τους. 3. Οµάδες εργασίας ή buzz groups Το σύνολο των φοιτητών θα χωρίζονται σε υποοµάδες των 3-6 ατόµων και κάθε οµάδα αναλαµβάνει να συζητήσει και εξετάσει χωριστά το ίδιο θέµα ή διαφορετικές πλευρές ενός θέµατος. Κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας του θέµατος θα κρατούνται αναλυτικές σηµειώσεις από µέρους των φοιτητών για τις απόψεις, τις πληροφορίες και τα συµπεράσµατα

10 10 που θα ανταλλάσσονται µεταξύ τους. Ένας εκπρόσωπος από κάθε οµάδα θα αναλαµβάνει να παρουσιάσει στην ολοµέλεια τα αποτελέσµατα µετά το πέρας των εργασιών. Η εν λόγω µέθοδος προτείνεται για τις περιπτώσεις που το µέγεθος της ευρύτερης οµάδας δεν ευνοεί την οµαδική συζήτηση. Ο εκπαιδευτικός καθ όλη τη διάρκεια των εργασιών θα παρακολουθεί και θα τους συµβουλεύει ή θα τους κατευθύνει όταν κριθεί απαραίτητο. Τονίζουµε ότι, το µικρό µέγεθος των οµάδων ευνοεί την ενεργό συµµετοχή όλων των µελών στη µαθησιακή διαδικασία και η ουσιαστικότερη επικοινωνία που αναπτύσσεται µεταξύ των φοιτητών συµβάλλει στη βαθύτερη εξέταση και ανάλυση του θέµατος που ανέλαβαν. 4. Καταιγισµός ιδεών (brainstorming) Ο καταιγισµός ιδεών χρησιµοποιείται συνήθως όταν έχει µεγαλύτερη σηµασία η ποσότητα των ιδεών που θα παραχθούν παρά η ποιότητα. Παρόλα αυτά πρόκειται για διαδικασία που ενθαρρύνει τη δηµιουργική σκέψη και έκφραση και «ξεκλειδώνει» τους φοιτητές απέναντι στη γνώση αλλά και την υπόλοιπη οµάδα. Η διαδικασία έχει ως εξής: Ανακοινώνεται στους φοιτητές το προς διαπραγµάτευση αντικείµενο και ζητείται από µέρους τους να εκφράσουν στην ολοµέλεια οποιαδήποτε ιδέα σχετικά µε το θέµα τους έρχεται στο µυαλό. Καµία κριτική ή σχόλιο δεν µπορεί να γίνει για τις ιδέες που εκφράζονται, όσο παράλογες, ανέφικτες ή αστείες κι αν είναι. Όλες οι ιδέες θα καταγράφονται στον πίνακα ώστε να είναι ορατές από όλους και να αποτελέσουν «έµπνευση» για τους υπόλοιπους φοιτητές. Μετά τη συγκέντρωση επαρκών ιδεών οι φοιτητές θα προχωρούν στην επεξεργασία και την αξιολόγηση του υλικού. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι απλά αυτός του καταγραφέα και του επιτηρητή των κανόνων. 5. Προσχεδιασµένη εργασία (project work) Ο εκπαιδευτικός θα προσχεδιάζει εργασίες (µε την έννοια ότι καθορίζει το θέµα, το µεθοδεύει κατάλληλα ώστε να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της εκπαίδευσης, θέτει ξεκάθαρα τους στόχους που πρέπει να επιτευχθούν και τα σηµεία που πρέπει να εξεταστούν) και θα το αναθέτει σε οµάδες των φοιτητών για να την φέρουν εις πέρας. 6. Προγραµµατισµένη εκπαίδευση Η µέθοδος αυτή βασίζεται σε µία συλλογή υλικού σε γραπτή µορφή ή µέσα από ένα πρόγραµµα ηλεκτρονικού υπολογιστή, και αποσκοπεί στο να βοηθήσει τους φοιτητές να κατακτήσουν µε το δικό τους τρόπο το καθένα, ένα συγκεκριµένο επίπεδο γνώσεων. Το υλικό στη γραπτή ή ηλεκτρονική του µορφή, θα είναι χωρισµένο σε µικρές ενότητες ώστε το

11 11 επίπεδο των γνώσεων να αυξάνεται προοδευτικά. Οι φοιτητές µελετούν κατ ιδίαν την κάθε ενότητα και απαντούν στα τεστ τύπου δοκιµής λάθους, ελέγχοντας αµέσως την απάντηση για να έχει άµεση επανατροφοδότηση και είναι σε θέση να προχωρήσουν τη διαδικασία αυτή µε όποιο ρυθµό επιθυµούν. Ωστόσο, δεν µπορούν να περάσουν στην επόµενη ενότητα υλικού, εάν δεν έχουν αφοµοιώσει πολύ καλά την προηγούµενη. Αναµένεται µε την εν λόγω µέθοδο να ενδυναµωθεί η ικανότητα αυτοµάθησης των φοιτητών. Είναι πολύ σηµαντικό ότι, οι ίδιοι οι φοιτητές µπορούν να αφοµοιώσουν την ύλη µε δικούς τους ρυθµούς, συµµετέχουν ενεργά στη µάθησή τους, λαµβάνουν πρωτοβουλίες και η επανατροφοδότηση στις δοκιµασίες είναι άµεση. 7. Εκπαίδευση µε τη χρήση του Η/Υ και των πολυµέσων Πρόκειται στην ουσία για µία µορφή προγραµµατισµένης εκπαίδευσης. Είναι κοινώς αποδεκτό βέβαια ότι, η χρήση του Η/Υ και των πολυµέσων δίνει ένα διαφορετικό τόνο στη µάθησιακή διαδικασία, οπιο διασκαδαστικό ή πρωτοποριακό, ελκύοντας το ενδιαφέρον των φοιτητών. Η συµβολή των υπολογιστών και του λογισµικού στην εκπαιδευτική διαδικασία και ο ρόλος τους στην ενεργητική, διερευνητική και συνεργατική µάθηση είναι κάτι από όλους πλέον αποδεκτό. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής όµως δεν αντικαθιστά ούτε τον καθηγητή, ούτε το πείραµα στο εργαστήριο, αλλά αποτελεί µια διαφορετική προσέγγιση µε πολλές δυνατότητες. Ήδη έχουν αξιολογηθεί και έχουν διατυπωθεί κατά ένα µεγάλο µέρος οι δυνατότητες και τα πλεονεκτήµατα που παρέχουν τα εκπαιδευτικά λογισµικά και ιδιαίτερα αυτά της προσοµοίωσης. Συγκεκριµένα, η επαναληψιµότητα, η εκτέλεση και η µελέτη επικίνδυνων εφαρµογών και εφαρµογών που απαιτούν ακριβές και δυσεύρετες ουσίες - συσκευές, η µελέτη του µικρόκοσµου, η αντιµετώπιση χρονοβόρων πειραµάτων κ.α. Κατά την ένταξη του εκπαιδευτικού λογισµικού των µαθηµάτων στη διδακτική πράξη, πρέπει αυτό να συνδυαστεί µεταξύ άλλων µε την εργαστηριακή άσκηση. Ένα σωστό ολοκληρωµένο διδακτικό πακέτο θα περιλαµβάνει εκτός από το βιβλίο, τον εργαστηριακό οδηγό, το εργαστηριακό κίτ των ασκήσεων και το αντίστοιχο προσαρµοσµένο λογισµικό. 8. Μελέτη περίπτωσης (case study) Στη µέθοδο αυτή ο φοιτητής ή µια οµάδα φοιτητών στηριζόµενη σε ένα φάκελο δεδοµένων προχωρά στην ανάλυση µιας περίπλοκης περίπτωσης, η οποία θεωρητικά πρέπει να προκύπτει από µια πραγµατική κατάσταση. Οι φοιτητές θαπρέπει να µελετήσουν την περίπτωση, να αναζητήσουν τα πραγµατικά προβλήµατα και να υποδείξουν τις δράσεις που

12 12 πρέπει να αναληφθούν. Η ανάθεση των εργασιών γίνεται φυσικά από τον εκπαιδευτικό. Το υλικό που αποτελεί τη βάση των εργασιών µπορεί να περιλαµβάνει έγγραφα, περιγραφικό υλικό, κασέτες ήχου ή εικόνας ή ένα συνδυασµό όλων αυτών. Τα αποτελέσµατα των εργασιών των φοιτητών παρουσιάζονται στη συνέχεια στην ολοµέλεια και ακολουθεί σχετική συζήτηση. Λέγεται ότι, η µελέτη περίπτωσης είναι µια µορφή προσοµοίωσης καθώς φέρνει τους φοιτητές πολύ κοντά στα δρώµενα της πραγµατικότητας, τους δίνει την ευκαιρία να την βιώσουν έµµεσα και να επιχειρήσουν παρεµβάσεις. Πρόκειται στην ουσία για µία µέθοδο που δεν σχετίζεται τόσο µε τη διδασκαλία αυτή κάθ αυτή, αλλά µε το αποτέλεσµά της, τη µάθηση. Συγκαταλέγεται στις διδακτικές µεθόδους εφαρµοσµένου χαρακτήρα, καθώς επιτρέπει την εφαρµογή των θεωρητικών γνώσεων των φοιτητών στην πράξη και είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατική για την κατανόηση σε βάθος της πολυπλοκότητας των διάφορων γνωστικών αντικειµένων. 9. Παιχνίδι ρόλων (role playing) Είναι η µέθοδος εκείνη κατά την οποία οι φοιτητές υιοθετούν τη συµπεριφορά µιας συγκεκριµένης προσωπικότητας, ώστε να µπορούν να καταλάβουν καλύτερα µια κατάσταση και τη δική τους αντίδραση σε παρόµοιες περιπτώσεις (Noye & Piveteau, 1999). Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού, το ιδιαίτερα ενδιαφέρον κοµµάτι της µεθόδου αυτής είναι στη φάση κατά την οποία οι φοιτητές αναγκάζονται να σταµατήσουν να ακολουθούν οδηγίες και να αρχίσουν να αυτοσχεδιάζουν και να δρουν βασιζόµενοι στην εµπειρία τους, τη λογική τους και την κριτική τους σκέψη. Είναι ιδιαίτερα σηµαντικό για την αφοµοίωση και την ενδυνάµωση των γνώσεων που προκύπτουν από τα συµπεράσµατα, τα σχόλια και τις εντυπώσεις, να συζητηθούν µετά το πέρας της, µε τη συµµετοχή και τη βοήθεια όλων των φοιτητών. Η ευκαιρία που δίνεται στους φοιτητές να ενεργήσουν στη θέση κάποιου άλλου, αλλά και η µετέπειτα ανάλυση των ενεργειών τους αυτών, τους προσφέρουν ουσιαστική γνώση και δύναται να ενισχύσουν την αλλαγή στάσεων και συµπεριφορών των εκπειδευοµένων. Με την εν λόγω µέθοδο διδάσκονται κυρίως κοινωνικές δεξιότητες, δεξιότητες δηλαδή που έχουν εφαρµογή στις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόµων. Εξάλλου «το σπουδαιότερο σηµείο σε πολλά εκπαιδευτικά προγράµµατα δεν είναι τόσο η απορρόφηση µεγάλου όγκου πληροφοριών, όσο το να κατανοήσει κανείς πως η συµπεριφορά του κρίνεται από τους υπόλοιπους, πώς να συνεργάζεται σε µια οµάδα και να λύνει ένα πρόβληµα. Πώς να αποδέχεται τις λύσεις των άλλων, τις συνεισφορές τους και το δικαίωµά τους να διαφωνούν.

13 13 Η παρούσα µέθοδος διδασκαλίας δηλαδή είναι καταλληλότερη στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το «πως λέγεται κάτι» είναι σηµαντικότερο από το «τι λέγεται». 10. Προσοµοίωση Πρόκειται για τη µέθοδο κατά την οποία οι φοιτητές εξασκούν κάποιες ικανότητες δεξιότητές σε ένα µαθησιακό περιβάλλον, το οποίο µιµείται το σκηνικό στο οποίο απαιτείται η χρήση των παραπάνω δεξιοτήτων στην πραγµατικότητα. Και η προσοµοίωση µπορεί να θεωρηθεί σαν ένα είδος παιχνιδιού ρόλων στη διάρκεια του οποίου οι φοιτητές υποδύονται τον εαυτό τους, µε αντικείµενα, συµπεριφορές και λόγια που αντιστοιχούν στην πραγµατικότητα. Ωστόσο, η προσοµοίωση έχει µεγαλύτερη διάρκεια. Και εδώ φυσικά µετά το πέρας της δραστηριότητας είναι απαράιτητο να ακολουθήσει συζήτηση µεταξύ των συµµετεχόντων και της υπόλοιπης οµάδας, για την ενδυνάµωση των γνώσεων. Ιδιαίτερα διαδεδοµένη είναι και η προσοµοίωση επαγγελµατικών καταστάσεων, η οποία µπορεί να οργανωθεί µε τη βοήθεια µηχανηµάτων και ειδικών οργάνων. Η δραστηριότητα της προσοµοίωσης µπορεί να προσφέρει στους φοιτητές την πρακτική εκείνη γνώση, που απαιτείται για τον χειρισµό πραγµατικών καταστάσεων, που καµιά θεωρία δεν µπορεί να εξασφαλίσει. Μπορούν οι φοιτητές να αποκτήσουν την εµπειρία µιας ιδιαίτερα απαιτητικής και δύσκολης κατάστασης, την οποία σπάνια ίσως συναντήσουν στην προσωπική τους ζωή, για την οποία όµως θα πρέπει να έιναι απόλυτα προετοιµασµένοι. Ακόµη, µέσα από την αντιµετώπιση αυτής της κατάστασης θα έχουν οι φοιτητές την ευκαιρία να δουν τις αντιδράσεις τους και τη στάση τους κάτω από πίεση και να προχωρήσουν σε διορθώσεις και αλλαγές. Μέσω της προσοµοίωσης προσφέρεται η ευκαιρία στους φοιτητές να γευτούν τα πλεονεκτήµατα του να µαθαίνουν σε πραγµατικές συνθήκες αλλά να µην επωµίζονται τις συνέπειες από τις ενδεχόµενες λαθεµένες κινήσεις τους στην πραγµατική ζωή. Αντίθετα, έχουν να εξετάσουν µε ηρεµία, και µε τη βοήθεια των συµφοιτητών τους, τα λάθη που έγιναν, να εντοπίσουν τα αίτια των λαθών και να φροντίσουν να µην επαναληφθούν. Εικονικά εργαστήρια Με τα εικονικά εργαστήρια, τα οποία προσοµοιώνουν µε τη χρήση του Η/Υ και εξειδικευµένων λογισµικών πακέτων το πραγµατικό περιβάλλον του εργαστηρίου, επιχειρείται η επίλυση των προβληµάτων που αφορούν στον περιορισµένο αριθµό ορισµένων εργαστηριακών οργάνων, στην ασφάλεια και στην ανεύρεση χώρων «στέγασης» του φυσικού εργαστηριακού εξοπλισµού. Με τον τρόπο αυτό γίνεται πιο ευέλικτος ο τρόπος

14 14 διεξαγωγής των εργαστηριακών ασκήσεων, ενώ παράλληλα οι φοιτητές µπορούν να έχουν περισσότερες πληροφορίες στη διάθεσή τους καθώς τα εικονικά εργαστήρια θα µπορούν να ενσωµατωθούν στα ολοκληρωµένα περιβάλλοντα ηλεκτρονικής εκπαίδευσης. Συµπερασµατικά αναφέρουµε ότι, όλοι οι προτεινόµενοι τρόποι ανάπτυξης του σεµιναριακού εργαστηριακού χαρακτήρα σπουδών της παρούσας έκθεσης συνοψίζονται στην αποτελεσµατική εφαρµογή και τον επιτυχή συνδυασµό των παραπάνω µεθόδων διδασκαλίας που συγκεντρώνουν τα εξής πλεονεκτήµατα έναντι των υπολοίπων: Πρόκειται για ενεργητικές µεθόδους µάθησης, καθώς οι φοιτητές µαθαίνουν µέσα από τη συµµετοχή τους στη διαδικασία. Είναι µέθοδοι που προκαλούν το ενδιαφέρον των φοιτητών και επιτρέπουν τη µάθηση µε ευχάριστο τρόπο. Το στοιχείο του ρεαλισµού, η άµεση σχέση µε την πραγµατική ζωή των φοιτητών και τις καταστάσεις που αντιµετωπίζουν ή ίσως να αντιµετωπίσουν, ανταποκρίνεται σε µία από τις βασικές προϋποθέσεις µάθησης των ενηλίκων, την εµφανή χρηστική αξία της προσφερόµενης γνώσης. Προσφέρεται, τέλος, η ευκαιρία στους φοιτητές να πειραµατιστούν, να λάβουν αποφάσεις και πρωτοβουλίες που θα έχουν ένα σαφές µαθησιακό αποτέλεσµα. Ως εκ τούτου, οι φοιτητές έχουν λόγο και µπορούν να ορίσουν τη µορφή της ακαδηµαϊκής εκπαιδευτικής διαδικασίας.

15 15 ΙΙΙ) Παράδειγµα Εξειδικευµένων Προτάσεων για την Αναµόρφωση του Προπτυχιακού Μαθήµατος της Λογοπαθολογίας σύµφωνα µε τον Εργαστηριακό/ Σεµιναριακό Χαρακτήρα Σπουδών 1. Φωνολογική ανάπτυξη και φωνολογικές διαταραχές (Ζ εξάµηνο, ΥΕ) Το µάθηµα µέχρι πρότινος διδάσκονταν µε την καθιερωµένη διδασκαλοκεντρική µορφή. Η αναµόρφωση του µαθήµατος βασίζεται στη µεθοδολογία εργαστηριακού τύπου εφόσον το µάθηµα ασχολείται µε τα φωνήµατα τα οποία αποτελούν ήχους της οµιλίας και γι αυτό τον λόγο δύνανται να υποβληθούν τόσο σε ακροαµατική όσο και σε ακουστική ανάλυση µέσω α) εργαλείων ανάλυσης και β) ειδικών µηχανηµάτων και προγραµµάτων ανάλυσης λόγου και οµιλίας. Οι φοιτητές θα εξετάζουν συλλεγµένα δείγµατα τυπικής φωνολογίας παιδιών προσχολικής ηλικίας τα οποία θα βρίσκονται καταχωρηµένα ψηφιακά σε ειδικό δικτυακό τόπο του µαθήµατος και θα καταγράψουν τα δείγµατα χρησιµοποιώντας τη φωνητική µεταγραφή µε βάση το ιεθνές Φωνητικό Αλφάβητο. Κατόπιν θα αναλύουν τα δείγµατα εντοπίζοντας και περιγράφοντας α) τα σφάλµατα στην άρθρωση και β) τις φωνολογικές διεργασίες που παράγουν τα παιδιά. Καθ όλη τη διάρκεια της ανάλυσης αυτής θα είναι σε θέση να συνδιαλέγονται µεταξύ τους και να συγκρίνουν τα αποτελέσµατά τους σε ειδικό δικτυακό τόπο (chat rooms), προκειµένου να επιτύχουν µία ορθή ανάλυση των επιµέρους φωνολογικών δειγµάτων. Στο τέλος της ανάλυσης θα γίνεται παρουσίαση των αποτελεσµάτων σε οµαδική βάση. Κατόπιν θα µυηθούν σε ένα πρόγραµµα ακουστικής επεξεργασίας της οµιλίας (π.χ Praat) και θα το χρησιµοποιούν για τον τεµαχισµό της τυπικής και αποκλίνουσας οµιλίας και την ακρόαση µέρους των λέξεων προκειµένου να διαµορφώσουν µία σαφέστερη ακουστική εντύπωση της συγκεκριµένης παραγωγής. Θα πραγµατοποιείται σύγκριση των αποτελεσµάτων σε οµαδική βάση για το ίδιο δείγµα η οποία θα ακολουθείται από παρουσίαση των αποτελεσµάτων και συζήτηση στην τάξη. Η περιγραφή του µαθήµατος, η περιγραφή των εργασιών, η βιβλιογραφία, οι πηγές αναζήτησης πληροφοριών καθώς και ασκήσεις εµπέδωσης της ύλης θα βρίσκονται σε ειδική ιστοσελίδα η οποία θα διαµορφωθεί σύµφωνα τις ανάγκες του µαθήµατος.

16 16 Οι φοιτητές θα πρέπει επίσης σε ατοµική βάση να αναπτύξουν και να διατυπώσουν γραπτώς στον ψηφιακά αναρτηµένο πίνακα του ειδικoύ δικτυακού τόπου (bulletin board) µία σειρά επιστηµονικών ερωτήσεων πάνω σε θεωρητικά ζητήµατα οι οποίες θα έχουν ως σκοπό α) τη διατύπωση αποριών και την αναζήτηση άµεσης διευκρίνησης όσον αφορά σηµεία της διδαχθείσας ύλης στην τάξη και β) την επισήµανση των κενών της σύγχρονης αποκτηθείσας γνώσης στους τοµείς της τυπικής φωνολογίας και των διαταραχών της και τη σηµατοδότηση της µελλοντικής έρευνας στους παραπάνω τοµείς. Σχετικά µε την επίλυση αποριών και τις διευκρινήσεις θα υπάρχει η δυνατότητα να πραγµατοποιούνται και από τους φοιτητές της τάξης, σε όλες όµως τις περιπτώσεις ο έλεγχος της ορθότητας των απαντήσεων θα γίνεται από τη διδάσκουσα η οποία φέρει και την ευθύνη της διδαχής και εµπέδωσης της ύλης του µαθήµατος. Οι προσπάθειες επίλυσης αποριών από άλλους φοιτητές θα αξιολογούνται θετικά ως ποσοστό συµµετοχής στη δραστηριότητα αυτή. 2. Εκπαίδευση ατόµων µε προβλήµατα ακοής (εξάµηνο Ε, ΥΕ) Η αναµόρφωση του µαθήµατος αυτού περιλαµβάνει την προσαρµογή του σε σεµιναριακή µορφή. Πρέπει να τονιστεί ότι καταβλήθηκαν προσπάθειες στο παρελθόν για να διασφαλιστεί η ενεργή συµµετοχή των φοιτητών στη µαθησιακή διαδικασία και η βιωµατική µάθηση καθότι διεξήχθησαν ατοµικές και οµαδικές εργασίες µε αναζήτηση πληροφοριών από το διαδίκτυο και έγινε προφορική τους παρουσίαση στην τάξη και επιπλέον πραγµατοποιήθηκαν προβολές βίντεο σχετικά µε θέµατα και µεθόδους παρέµβασης. Ο σεµιναριακός χαρακτήρας του µαθήµατος θα περιλάβει τις ακόλουθες δράσεις: Συλλογή βιβλιογραφίας και µελέτη των τριών κύριων επικοινωνιακών µεθόδων διδασκαλίας σε κωφά παιδιά από τρεις οµάδες φοιτητών Σχεδιασµός µικροδιδασκαλίας στο µάθηµα της Γλώσσας µε βάση τις τρεις µεθόδους διδασκαλίας (µία µέθοδος µόνο για την κάθε οµάδα) Ανασκόπηση αντιπροσωπευτικού άρθρου το οποίο να αναφέρεται σε µία επικοινωνιακή µέθοδο διδασκαλίας για κάθε οµάδα και κριτική του άρθρου από τις άλλες οµάδες Συζήτηση µέσα στην τάξη σε θέµατα που θα διαµορφωθούν από τις παραπάνω εργασίες Προσδιορισµός των καίριων ζητηµάτων του επιστηµονικού αυτού πεδίου

17 17 Προτάσεις µελλοντικής έρευνας Πρόσκληση εξωτερικών οµιλητών Προβολή µέσω βίντεο µεθόδων έγκαιρης παρέµβασης και σύγχρονης εφαρµοσµένης τεχνολογίας Ανάλυση εντυπώσεων και παρατηρήσεων Κατά αυτόν τον τρόπο θα ενισχυθούν: η εµπέδωση κύριων µερών της ύλης η βιωµατική µάθηση η κριτική σκέψη η χρήση των γνώσεων για την ανάπτυξη εφαρµογών η ερευνητική σκέψη οι µηχανισµοί βιβλιογραφικής αναζήτησης και αναζήτησης πηγών

18 18 IV) Επίλογικά στοιχεία Συνοψίζοντας τις διδακτικές εφαρµογές σεµιναριακού τύπου προτείνουµε τα εξής: Συζήτηση στην τάξη για την εξασφάλιση της κατανόησης της διδαχθείσας ύλης από µέρους των φοιτητών µέσω της ενεργής συµµετοχής σε αυτούς. Κριτική δηµοσιευµένων άρθρων και παρουσίαση αυτών στη τάξη αποσκοπώντας στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της εφαρµογής της από µέρους των φοιτητών. Εµπεριστατωµένη απόδοση εντυπώσεων και σκέψεων σχετικά µε επιστηµονικές θεωρήσεις/ ζητήµατα/ πορίσµατα τα οποία εµπεριέχονται σε ένα δηµοσιευµένο άρθρο αποβλέποντας στην ανάπτυξη της ικανότητας για αυτοµάθηση. Αναζήτηση και οµαδική συλλογή πηγών αναφοράς σε επιλεγµένη θεµατολογία του µαθήµατος µε στόχο την ανάπτυξη της αυτενέργειας και της ερευνητικής ικανότητας των φοιτητών. Εξαγωγή θεωρίας µέσα από προεπιλεγµένες υποδειγµατικές µελέτες περιπτώσεων (case-studies) που επικεντρώνονται σε προβλήµατα από τη φυσική πραγµατικότητα ή προσοµοιώσεις υποθετικών προβληµάτων και ανάπτυξη σχεδίων παρέµβασης σε σχέση µε αυτές. Στόχος της εν λόγω πρακτικής είναι η µύηση στη διαδικασία παραγωγής της γνώσης. Μάθηση µέσω της επίλυσης προβληµάτων (program-based learning) για την εξασφάλιση της ενεργής συµµετοχής ων σπουδαστών στην κατάκτηση της γνώσης, προσβλέποντας στην προώθηση της ενεργητικής, «φοιτητο-κεντρικής» µάθησης. Γραφή επιστηµονικού άρθρου και υποβολή για κρίση από συµφοιτητές της ίδιας τάξης (όλοι οι συγγραφείς είναι και κριτές) µε στόχο την ουσιαστικά επαφή των φοιτητών µε τα αντικείµενα των µαθηµάτων και την εξασφάλιση της ενεργής εµπλοκής τους. Εκπόνηση σύνθετων οµαδικών εργασιών αποσκοπώντας στην ανάπτυξη γενικών δεξιοτήτων όπως της γλωσσοµάθειας, η οποία υποβοηθά την κινητικότητα για επιστηµονικούς και επαγγελµατικούς σκοπούς (πολύγλωσση βιβλιογραφία) και οµαδικές παρουσιάσεις αυτών.

19 19 ιαλέξεις από προσκεκληµένους Καθηγητές ή Επαγγελµατίες σε επιµέρους θέµατα του µαθήµατος µε στόχο την ανάπτυξη επιχειρηµατικού - επαγγελµατικού κλίµατος και πνεύµατος και τη σύνδεση µε την καθηµερινότητα. Συνοψίζοντας τις διδακτικές εφαρµογές εργαστηριακού τύπου προτείνουµε τα εξής: Αναζήτηση στο ιαδίκτυο (Internet) σε οργανωµένες εργαστηριακές ώρες, σε εργαστήριο Πληροφορικής του Τοµέα ή του Τµήµατος Πλοήγηση σε αλλόγλωσσους δικτυακούς τόπους σχετικούς µε τα γνωστικά αντικείµενα των µαθηµάτων. Χρήση της εκπαιδευτικής τεχνολογίας και µεθοδολογικών εργαλείων στη διδασκαλία των µαθηµάτων αποσκοπώντας την αξιοποίηση των προφανών πλεονεκτηµάτων που συνεπάγονται της χρήσης των εκπαιδευτικών πολυµεσικών εφαρµογών (περιβάλλοντα προσοµοίωσης, εικονικά εργαστήρια κ.τ.λ.). ηµιουργία κυβερνοχώρων συζήτησης (chat rooms, bulletin board discussions) σχετικών µε τα περιεχόµενα των µαθηµάτων και τις διεθνείς εξελίξεις στο χώρο των διάφορων επιστηµών. Χρήση οδηγού µελέτης µέσα από τον ειδικό δικτυακό τόπο της τάξης Προπαρασκευαστικά και τελικά τεστ πολλαπλής επιλογής µέσα από τον ειδικό δικτυακό τόπο Μύηση στη µεθοδολογία της έρευνας. Συνεντεύξεις/ Παρατηρήσεις Πεδίου και συζήτηση καταγεγραµµένων στοιχείων και εντυπώσεων στην τάξη. Καταχώρηση σε εργαστηριακό βιβλίο συλλεγµένων στοιχείων ή σηµειώσεων χειρισµού προγραµµάτων ή πηγών αναζήτησης ή πορισµάτων και συµπερασµάτων από την ανασκόπηση ερευνητικών άρθρων και χρήση του βιβλίου για τη διαµόρφωση έκθεσης ή άρθρου ή σχεδίου παρέµβασης Προβολή και παρατήρηση µαγνητοσκοπηµένων ταινιών. Ενηµέρωση για τα δρώµενα του µαθήµατος (βαθµολογία, ανακοινώσεις, διδακτέα και εξεταστέα ύλη, βιβλιογραφία και πηγές αναζήτησης) από τον ειδικό δικτυακό τόπο

20 20 V) Βιβλιογραφία 1. Courau, S. (2000). Τα βασικά «εργαλεία» του εκπαιδευτή ενηλίκων. Αθήνα: Μεταίχµιο. 2. Jarvis, P. (1995). Adult and Continuing Education Theory and Practice. New York: Routhledge. 3. Noye, D. & Piveteau, J. (1999). Πρακτικός οδηγός του εκπαιδευτή. Αθήνα: Μεταίχµιο. 4. Rogers, A. (1999). Η εκπαίδευση ενηλίκων. Αθήνα: Μεταίχµιο. 5. Rogers, J. (ed.) (1989). Adult Learning. London: Open University Press