MΟΝΤΕΛΑ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Transcript

1 MΟΝΤΕΛΑ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Οι θεωρίες της ηµοκρατίας εκτός των άλλων µπορούν να προσεγγιστούν και ανάλογα µε το βεληνεκές της δηµοκρατικής αρχής που τις διέπει. Κάποιοι θεωρητικοί στέκονται στην εξισορρόπηση της άµεσης ή έµµεσης λαϊκής κυριαρχίας από τη µια, και σε στόχους, όπως η κατοχύρωση των δικαιωµάτων και της ελευθερίας, ο πλουραλισµός και η δυνατότητα διακυβέρνησης από την άλλη. Αυτή η αντίληψη χαρακτηρίζει κυρίως τις δηµοκρατικές θεωρίες συντηρητικής, φιλελεύθερης ή κεντρώας τοποθέτησης. Σε αντίθεση µε τα παραπάνω, η λέξη-κλειδί για µια άλλη οµάδα θεωρητικών είναι η πολιτική συµµετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων σε όσο το δυνατόν περισσότερα, και µάλιστα µε την έννοια της συµµετοχής και της αφοσίωσης αφενός και της εσωτερικής συµµετοχής στα δρώµενα και στην τύχη της κοινότητας αφετέρου. Κάθε θεωρία περιγράφει τα παραπάνω µε τον δικό της τρόπο: «Θεωρία της συµµετοχικής δηµοκρατίας» (Pateman 1970, Βachrach,1970, Botwieniek 1992), «επεκτατική δηµοκρατία» (Warren, 1992.), «ενωτική δηµοκρατία» (Hirst,1994), «διαλογική δηµοκρατία» (Giddens, 1997:) ή «διασκεπτική δηµοκρατία» (Habermas, 1992) είναι τίτλοι µε ιδιαίτερα συχνή χρήση.(για περισσότερες πληροφορίες βλέπε Manfred G. Schmidt Θεωρίες της ηµοκρατίας. Μετάφραση Ελευθερία εκαβάλλα.. Εκδ. Σαββάλα, Αθήνα 2000). Ειδικά η άποψη του Macpherson θα µας απασχολήσει στην προσέγγισή µας για την συµµετοχική δηµοκρατία. Ο Macpherson (C.B. Macpherson, Democratic Theory, Oxford, 1973) βάσισε το µοντέλο του για τη συµµετoχική δηµοκρατία πάνω στις κλασσικές θεωρίες δηµοκρατίας, όπως του Rousseau. και εν µέρει του Μill. Επανέφερε, δηλαδή, στο προσκήνιο, το αξιακό περιεχόµενο και τη δηµοκρατία σαν τρόπο ζωής - ένα τρόπο θέασης του πολιτειακού συστήµατος. Στον πυρήνα των κλασσικών θεωριών για τη δηµοκρατία βρίσκεται η έννοια της αυτοανάπτυξης. Τόσο ο Μill, όσο και ο Rousseau, Θεωρούν ότι "υπάρχει µια αµφίδροµη σχέση ανάµεσα στις εξουσιαστικές δοµές των Θεσµών και τις ψυχολογικές ιδιότητες και στάσεις των ατόµων" (Carol Pateman. Participation and Democratic Theory, Cambridge University Press, Cambridge 1970) και ότι η συµµετοχή στις πολιτικές διαδικασίες έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Αυτή η αντίληψη για τη συµµετοχή αποµακρύνεται µε διπλό τρόπο από τις νεοφιλελεύθερες 1

2 θεωρίες της δηµοκρατίας: αφενός, η συµµετοχή δεν έχει το νόηµα της περιοδικής εκλογής αντιπροσώπων ανάµεσα από εξουσιαστικές ελίτ, όπως ήθελαν οι υπερασπιστές της ανταγωνιστικής δηµοκρατίας (Joseph Schumpeter). Αφετέρου, συµµετοχή δεν σήµαινε ένα µηχανισµό προστασίας από την αυθαιρεσία της εξουσίας. Αντίθετα, σήµαινε τη δυνατότητα διαµόρφωσης µίας πολιτικής κουλτούρας στους πολίτες τέτοιας, που θα λειτουργούσε µε γνώµονα όχι το ατοµικό συµφέρον, αλλά το κοινό καλό. Με αυτόν τον τρόπο, η δηµοκρατία πλάθει τους "πολιτικά αυτόνοµους" πολίτες, "σε µια κοινότητα ελεύθερων και ίσων ατόµων" ((Juergen Habermas Three normative models of democracy, στο Seyla Benhabib (ed) Democracy and Difference. Contesting the boundaries of the political:princeton University Press, New Jersey 1996). Ο Macpherson και οι πλουραλιστές υιοθέτησαν αυτή την αντίληψη για το εκπαιδευτικό περιεχόµενο της δηµοκρατίας, υιοθετώντας παράλληλα και το αίτηµα για διεύρυνση της συµµετοχής, αποµακρυνόµενοι όµως ταυτόχρονα από το απλοϊκό "one man, one vote". Όπως παρατηρεί ο Βirch, έγινε αντιληπτό από τους πολιτικούς επιστήµονες ότι οι πολιτικές επιλογές των ψηφοφόρων περισσότερο επηρεάζονταν από την κουλτούρα τους, παρά ήταν αποτέλεσµα ορθολογικών υπολογισµών. "Αυτό", λέει ο Birch, υπονοούσε κάποιο λάθος στη θεωρία, η οποία εστίαζε υπερβολικά την προσοχή της επάνω στις υποτιθέµενες αρετές του κάθε πολίτη ατοµικά, αλλά παραγνώριζε τις απαιτήσεις συνολικά του δηµοκρατικού συστήµατος" (Antony Birch. The concepts and theories of modern Democracy. Routlege. London 1993). Από τη µια µεριά, δηλαδή, οι πολιτικές αρετές θεωρούνταν το ίδιο αυτονόητες όσο και ο "ορθολογικός καταναλωτής". Από την άλλη, δεν είχε αναδειχθεί και ληφθεί υπόψη το φαινόµενο της συναίνεσης, σαν διαβρωτικό του πολιτεύµατος -ένα φαινόµενο που, κατά τη γνώµη του Μacpherson και των άλλων υπέρµαχων της συµµετοχής, ήταν αποτέλεσµα της πολιτικής απάθειας και αποχής µεγάλης µερίδας των πολιτών. Η ενεργή συµµετοχή, λοιπόν, γίνεται συνώνυµο της δηµοκρατίας. Και για να υπάρξει, σύµφωνα µε την Pateman, (Carole Pateman, Participation and democratic theory: Cambridge University Press. Cambridge 1970, σελ 5), "ένα δηµοκρατικό πολιτικό σώµα...οι απαραίτητες ιδιότητες των ατόµων µπορούν να αναπτυχθούν µόνο µέσω του εκδηµοκρατισµού των δοµών εξουσίας σε όλα τα πολιτικά συστήµατα. Το 2

3 ερώτηµα, εποµένως, είναι τι θεωρείται εκδηµοκρατισµός για τους πλουραλιστές. Για τον Μacpherson, εκδηµοκρατισµός σηµαίνει τη µεγαλύτερη δυνατή, άµεση (όχι αντιπροσωπευόµενη) συµµετοχή όλο και περισσότερων πολιτών στα κοινό, η επαναφορά του ατόµου στην κοινότητα. Για να συµβεί αυτό έπρεπε πρώτο να αναζητηθούν οι λόγοι που εξαρχής αποµάκρυναν το άτοµο από το πολιτικά πράγµατα και το «περιόρισαν» στο ατοµικό τους συµφέρον. Οι πλουραλιστές κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι τα άτοµα αποµακρύνονταν από την πολιτική, επειδή θεωρούσαν τη συνεισφορά τους αναποτελεσµατική. Σε τελική ανάλυση, το αίτιο της αναποτελεσµατικότητας ήταν η ανισότητα. Το πρόβληµα του Μacpherson ήταν ότι, για να ευσταθεί το µοντέλο του, έπρεπε να κατάφερει να συµβιβάσει την ταξική εξ ορισµού άνιση - κοινωνία, µε τις αρχές της δηµοκρατίας, χωρίς να «ξεφύγει» από τα πλαίσια του οικονοµικού φιλελευθερισµού. Έπρεπε εποµένως να αντιµετωπίσει την παραδοσιακή (πλέον) αντιπαράθεση ισότητας και ελευθερίας. Παρατηρώντας την κοινωνική διαστρωµάτωση, ο Macpherson είδε ότι η ανισότητα παρήγαγε ετερογενή, ασυµβίβαστα αιτήµατα για κάθε τάξη ή κοινωνική οµάδα. Με δεδοµένο ότι κάθε κοινωνική τάξη έχει σε διαφορετικό βαθµό πρόσβαση στην εξουσία, µοιραία τα ποικίλα αιτήµατα δεν ικανοποιούνται στον ίδιο βαθµό - µερικά µάλιστα δεν ικανοποιούνται καθόλου. Το αποτέλεσµα είναι οι οµάδες που δεν εισακούονται να αποχωρούν ολοκληρωτικά από την πολιτική και η δηµοκρατία να µη λειτουργεί. Πιάνοντας το νήµα από τις δύο άκρες του, καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι η ανισότητα απειλεί τη δηµοκρατία. 0 ίδιος ο Macpherson αναγνωρίζει ότι η συµµετοχική δηµοκρατία βρίσκεται σήµερα σε φαύλο κύκλο. Με τα δικά του λόγια: " εν µπορούµε να επιτύχουµε µεγαλύτερη δηµοκρατική συµµετοχή χωρίς να έχει προκληθεί αλλαγή στην κοινωνική ανισότητα και τη συνείδηση, δεν µπορούµε όµως να επιτύχουµε τις αλλαγές της κοινωνικής ανισότητας και της συνείδησης, χωρίς να έχει προηγηθεί µια αύξηση της δηµοκρατικής συµµετοχής" (Σ.Μπ. Μακφέρσον, Η Ιστορική πορεία της Φιλελεύθερης ηµοκρατίας, µτφ. Ε. Κασίµη. Εκδ Γνώση, Αθήνα 1994). Πώς µπορεί τότε να πραγµατωθεί η συµµετοχική δηµοκρατία, όταν η βασική της προϋπόθεση είναι καταδικασµένη να περιστρέφεται µέσα σε ένα κυκλικό επιχείρηµα; 3

4 Μία λύση θα µπορούσε να είναι ο ρόλος του κράτους ως εκπαιδευτή των πολιτών του. Ωστόσο ο Μacpherson και οι πλουραλιστές απορρίπτουν µάλλον αυτή τη λύση- αφού θεωρούν ότι "το κράτος δεν µπορεί να ξεφύγει από τη συντήρηση και αναπαραγωγή των ανισοτήτων της καθηµερινής ζωής, παραµορφώνοντας έτσι τις αποφάσεις και ευνοώντας συγκεκριµένα συµφέροντα. Κατά συνέπεια, όλη η βάση της νοµιµοποίησης του αµφισβητείται" (David Held Democracy, the nation-state and the global system, στο David Held (ed) Political Theory today. Polity Press 1991). Ευρισκόµενοι πολύ κοντά στις µαρξιστικές προσεγγίσεις, οι πλουραλιστές υποστηρίζουν ότι η κρατική εξουσία δεν µπορεί να κάνει το πρώτο βήµα για την αλλαγή της πολιτικής κουλτούρας. Κάτι τέτοιο θα έθετε ενδεχοµένως σε κίνδυνο την ίδια και τα συµφέροντα των τάξεων που την απαρτίζουν, καθώς θα δηµιουργούσε εντάσεις και ανταγωνισµούς. Μία άλλη λύση θα µπορούσε να είναι η εκµετάλλευση του παρόντος αντιπροσωπευτικού, κοµµατικού συστήµατος για την ανάδειξη των αιτηµάτων όλων των τάξεων και των οµάδων και την εξίσωση της συµµετοχής τους (ή τουλάχιστον των ευκαιριών συµµετοχής τους) στο πολιτικό σύστηµα. Για τον Μacpherson, ωστόσο, ούτε αυτό αποτελεί λύση. Όπως λέει ο ίδιος, "η κύρια λειτουργία που έχει πραγµατικά επιτελέσει το κοµµατικό σύστηµα στις δυτικές δηµοκρατίες... υπήρξε...ο µετριασµός και η εξοµάλυνση της σύγκρουσης των ταξικών συµφερόντων". ώστε κατάφερε να "δαµάσει" τη δηµοκρατία. Ενστερνιζόµενος προς στιγµή το ανταγωνιστικό µοντέλο δηµοκρατίας, ο Macpherson βλέπει τα κόµµατα σαν εταιρίες, οι οποίες, προκειµένου να προσελκύσουν τους ετερόκλητους πολιτικούς πελάτες τους, οµογενοποιούν το πολιτικό τους προϊόν, αποκρύπτοντας τι ς αγεφύρωτες διαφορές και τις ταξικές εντάσεις. Το κοµµατικό σύστηµα, όπως λειτουργεί σήµερα, συµβάλλει ακόµα περισσότερο στην πολιτική απάθεια; κα8ώς ο πολίτης βλέπει ότι η ανάµειξη του στην πολιτική τον ζηµιώνει, αποφέροντας µάλιστα οφέλη σε τρίτους, αποσύρει τη συµµετοχή του. Πώς είναι,λοιπόν, δυνατόν να λειτουργήσει η συµµετοχική δηµοκρατία. τη στιγµή που κανείς δεν θέλει να συµµετάσχει ή δεν µπορεί να παρέµβει αποτελεσµατικά µέσα στα πλαίσια της υπάρχουσας πολιτικής κουλτούρας; 0 Macpherson διαβλέπει µια µεταστροφή στην πολιτική απάθεια, που οφείλεται σε τρεις κυρίως λόγους: την "εκλέπτυνση" του πολίτη-καταναλωτή, την αποκοπή 4

5 µεγάλων τµηµάτων του πληθυσµού από την κατανάλωση (δηλαδή την αδράνεια της καταναλωτικής συνείδησης) και τη δυνατότητα πολιτικής έκφρασης µέσα από κοινωνικά κινήµατα και οµάδες νέου τύπου. Αναλυτικότερα, θεωρεί περίπου βέβαιη τη µεταστροφή της πολιτικής απάθειας σε συµµετοχή, γιατί διαπιστώνει ότι ο πολίτης παρουσιάζει µια σταδιακή βελτίωση στις απαιτήσεις του ως καταναλωτής. Από τη στιγµή που η ποιότητα (και όχι µόνο η ποσότητα) του προϊόντος τίθεται στο επίκεντρο της προσοχής του, µοιραία κάποια στιγµή θα αναζητήσει ανάλογη ποιοτική στροφή στο προϊόν της πολιτικής διαδικασίας. Προκειµένου, τώρα, να διατύπωσε ι τις νέες του απαιτήσεις, ο πολίτης θα αναζητήσει νέους τρόπους πολιτικής πίεσης, συµµετέχοντας σε κοινωνικές και πολιτικές οµάδες (από την τοπική αυτοδιοίκηση και το χώρο εργασίας - θέση ιδιαίτερα προσφιλής στην C. Pateman- µέχρι τα νέα κοινωνικά κινήµατα, ΜΚΟ κ.ο.κ.), αρχίζοντας από το χαµηλότερο επίπεδο οργάνωσης και φτάνοντας µέχρι την εξουσία. Τέλος, ο Macpherson παρατηρεί ότι ο ίδιος ο καπιταλισµός θα αναγκαστεί - αν θέλει να επιβιώσει - να αµβλύνει τις ανισότητες. Σε διαφορετική περίπτωση, όλο και περισσότερο άτοµα θα χάσουν την αγοραστική τους δύναµη και µαζί την καταναλωτική τους συνείδηση - θα χαθεί δηλαδή ένα βασικό γρανάζι στο µηχανισµό του καπιταλισµού. Με αυτά τα δεδοµένα περιορισµού της ανισότητας και αύξησης της συµµετοχής, διαβλέπει ο Macpherson ότι οδηγούµαστε µε βεβαιότητα στην πραγµάτωση της συµµετοχικής δηµοκρατίας και την επιτυχή σύζευξη δηµοκρατίας, ισότητας και φιλελευθερισµού. Νικόλαος Μπήλιος, Πολιτικός Κοινωνιολόγος, MPhil LSE 5