ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ ΚΑΙ ΟΜΙΛΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΧΩΝ ΤΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Π.Μ.Σ. ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ ΚΑΙ ΟΜΙΛΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΧΩΝ ΤΟΥ Ευσταθίου Δ. Γεώργιος Α.Ε.Μ. 844 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: κα. Δ. Κούκουρα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Π.Μ.Σ. ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ ΚΑΙ ΟΜΙΛΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΧΩΝ ΤΟΥ Ευσταθίου Δ. Γεώργιος Α.Ε.Μ. 844 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: κα. Δ. Κούκουρα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

3 «Δεν βλέπετε πώς αγρίεψε το Γένος μας από την αμάθειαν και εγινήκαμεν ωσάν τα θηρία;»

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α... 8 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ο βίος Η προσωπικότητα του Αγίου Κοσμά Η δράση του Το έργο του Οι Διδαχές του ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΣ ΠΕΡΙΡΡΕΟΥΣΑ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ Η ΔΙΔΑΧΗ ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΤΗ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΣΕ Ο ΠΑΤΡΟ - ΚΟΣΜΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΟΜΙΛΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΔΙΔΑΧΩΝ Διδαχή Α Α. Προοίμιο Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια Διδαχή Α Α. Προοίμιο Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια Διδαχή Β Α. Προοίμιο Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια Διδαχή Β Α. Προοίμιο Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια Διδαχή Γ Α. Προοίμιο

5 Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια Διδαχή Δ Α. Προοίμιο Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια Διδαχή Ε Α. Προοίμιο Β. Κύριο Θέμα Γ. Επίλογος Δ. Ομιλητικά Σχόλια ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΧΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Έχουν περάσει δύο και πλέον αιώνες από το μαρτυρικό θάνατο του ισαποστόλου Κοσμά του Αιτωλού, την 24 η Αυγούστου 1779 στο Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου. Τα κείμενα των Διδαχών του παραμένουν διαχρονικά και παρουσιάζουν μέχρι σήμερα πολλαπλό ενδιαφέρον (ιστορικό, κοινωνικό, ομιλητικό). Ο Άγιος Κοσμάς παραμένει πάντοτε στη συνείδηση και στην πίστη της Εκκλησίας ένα εξαίρετο υπόδειγμα ιεραποστολικού ζήλου, ορθοδόξου πνευματικότητας και αγιότητας βίου. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού σε μια από τις κρισιμότερες περιόδους του Γένους μας. Είναι ο κατεξοχήν λαϊκός διδάσκαλος των χρόνων της σκλαβιάς και ένας από εκείνους που συνέβαλαν ουσιαστικά στον Αγώνα του 21. Η δράση του υπήρξε πολύπλευρη και πολυδιάστατη, ενώ ο δι απαγχονισμού θάνατός του τον ανύψωσε στους κορυφαίους μάρτυρες της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Τόσο οι Διδαχές του όσο και η εν γένει πνευματική του δραστηριότητα συνετέλεσαν στην αφύπνιση του λαού και στη γενικότερη ποιοτική βελτίωση του ήθους του. Η φωτεινή αυτή προσωπικότητα του «εν αιχμαλωσία» ευρισκομένου Γένους, συνετέλεσε παράλληλα στην αναχαίτιση του εξισλαμισμού του χριστιανικού πληθυσμού στις χειμαζόμενες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Στερεάς Ελλάδας. Ο λόγος του λιτός, βιβλικός, διατυπωμένος στην κοινή νεοελληνική χωρίς λόγιους εξωραϊσμούς. Ήταν λόγος άμεσος που μιλούσε στην καρδιά του απλού ανθρώπου. Οφείλω ευχαριστίες στη Σύμβουλο Καθηγήτρια κ. Δήμητρα Κούκουρα για τη διαρκή συνεργασία της και την ενθάρρυνσή της, προκειμένου να περατωθεί η εργασία, καθώς επίσης και στους Επικ. Καθηγητές κκ. Χρήστο Αραμπατζή και Διονύσιο Βαλαή που δέχτηκαν να γίνουν μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής. Επίσης ευχαριστώ εκ βάθους καρδιάς τους οικείους μου που μου συμπαραστάθηκαν με όλες τους τις δυνάμεις και παρ όλη την παράλληλη βιοποριστική ενασχόλησή μου κατόρθωσα να τελειώσω τη μεταπτυχιακή αυτή εργασία. Γεώργιος Δ. Ευσταθίου Νοέμβριος

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Κοσμάς ο Αιτωλός θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι Διδαχές του υπήρξαν από τα πιο προσφιλή αναγνώσματα, ενώ ο ίδιος είναι από τις λίγες πνευματικές μορφές του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού που το έργο τους απετέλεσε αντικείμενο τόσο ευρείας και πολύπλευρης μελέτης. Η πολυσέλιδη βιβλιογραφία του και το πλήθος των μελετών που αναφέρονται στη δράση του, αφήνουν έκπληκτο τον κάθε μελετητή, ενώ εύκολα διαπιστώνει κανείς πως ο καθένας από τους συγγραφείς αυτούς αποτιμά με ποικίλους τρόπους τη προσφορά του αγιορείτη μοναχού. Με την εργασία του, «Κοσμάς ο Αιτωλός ο εθναπόστολος» 1, ο Φ. Μιχαλόπουλος αναφέρεται στη ζωή και στη δράση του αγίου, παραθέτοντας ενδιαφέρουσες απόψεις γύρω από τα επιμέρους προβλήματα των Διδαχών, απόψεις όμως που είναι ατεκμηρίωτες. Η φιλολογική μελέτη του Ι. Μενούνου, «Κοσμά του Αιτωλού διδαχές και βιογραφία» 2, εστιάζει το ενδιαφέρον της στο πρόβλημα της γνησιότητας των κειμένων και στον τρόπο καταγραφής αυτών. Με τον Πατροκοσμά ασχολήθηκαν και εξέδωσαν Διδαχές του, μελέτησαν επιστολές του και κατέγραψαν τη βιογραφία του οι Σ. Παπακυριακού 3, Κ. Φωτόπουλος 4, Δ. Σαλαμάνγκας 5, Κ. Κώνστας 6 και Αυγουστίνος Καντιώτης 7. Όλοι αυτοί όμως περιορίστηκαν στην έκδοση των διδαχών και στην εν γένει δράση του αγίου αντιγράφοντας από χειρόγραφα ή από παλιότερες εκδόσεις, χωρίς να προχωρήσουν στην έρευνα και τη λύση των προβλημάτων των διδαχών. Άλλωστε, οι ίδιοι μελετητές που προαναφέραμε πιστεύουν στην πλειονότητα τους και επισημαίνουν την ανάγκη να γίνει μια ολοκληρωμένη εργασία που να καλύπτει τη ζωή και κυρίως το έργο του αγίου. Οι δυσκολίες που εγείρονται σε κάθε μελετητή είναι πολλές από οποιαδήποτε σκοπιά, ιστορική, κοινωνική, φιλολογική και ομιλητική, εφόσον θέλει να ερευνήσει και να προσεγγίσει τα κείμενα των διδαχών. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι ο Πατροκοσμάς δίδασκε προφορικά, με αποτέλεσμα να μην έχουμε αυτόγραφα κείμενα του ιδίου, αλλά καταγραφές και αντιγραφές. Ορισμένοι μελετητές ερευνητές κατόρθωσαν να δώσουν με τις κατά καιρούς εργασίες τους μια πιο ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη απάντηση καθώς και διάσταση σε ορισμένες πτυχές της ζωής και κυρίως του έργου του αγίου Κοσμά. Η εργασία του Μάρκου Γκιόλια, «Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του» 8, δεν εντάσσει μόνο μια μονογραφία για τον Κοσμά αλλά και μια ιστορία της εποχής του, που με αφετηρία τον Κοσμά προχωρεί σε μια ευρύτερη κοινωνική ανάλυση της ελληνικής αγροτιάς του 18 ου αι., τις συνθήκες παρακμής του φεουδαρχισμού και της διείσδυσης των αποικιοκρατικών δυνάμεων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. 1 Μιχαλόπουλου, Κοσμάς ο Αιτωλός. 2 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές. 3 Παπακυριακού, Κοσμά του Αιτωλού, σελ Φωτόπουλου, Η τελευταία διδαχή. 5 Σαλαμάνγκα, Ο γνωστός καλόγηρος. 6 Κώνστα, Ο Άγιος Κοσμάς. 7 Καντιώτη, Κοσμάς ο Αιτωλός. 8 Γκιόλια, Κοσμάς ο Αιτωλός. 5

8 Η εργασία της Άρτεμις Κυριακού Ξανθοπούλου, «Ο Κοσμάς και οι Βενετοί» 9, αναφέρεται στη δράση του αγίου Κοσμά στις περιοχές της Βενετικής εξουσίας και των κατασκόπων τους, ενώ επισημαίνει ορισμένα επιμέρους προβλήματα που δε φαίνεται να ασχολήθηκαν ως τώρα οι μελετητές, όπως η στάση των Βενετών απέναντι στον Κοσμά, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής στα Επτάνησα, η έκδοση και η σημασία μιας Διδαχής του Κοσμά σε Ιταλική μετάφραση. Παρουσιάζει στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη μερικών νέων πηγών βασισμένα στα κρατικά αρχεία της Βενετίας. Αξιόλογη είναι και η διδακτορική διατριβή της Μαρίας Μαμασούλα, «Παιδεία και γλώσσα στον Άγιο Κοσμά» 10. Ο κύριος χώρος της εν λόγω εργασίας, καταλαμβάνεται από τις διδαχές και τις επιστολές του Κοσμά του Αιτωλού, προκειμένου να αντλήσει υλικό και να καθορίσει στη συνέχεια τα πλαίσια στα οποία θα κινηθεί η όλη εργασία. Αποτελεί ένα πόνημα καθαρά φιλολογικό και ιστορικό. Η έρευνα και η προβληματική κινείται γύρω από δύο πόλους, την παιδεία και τη γλώσσα που σε συσχετισμό με την ιστορική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας παραμένουν μέχρι σήμερα βασικοί και πρωταρχικοί παράγοντες, για να μην αλλοιωθούμε και αλλοτριωθούμε ως φυλή και έθνος. Το έργο του Μιχάλη Τρίτου, «Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του γένους προφήτης» 11, μετά από μια σχετικά σύντομη εξιστόρηση του βίου και της πολιτείας του αγίου, αναπτύσσει διεξοδικά τις κοινωνικές αντιλήψεις του που είχαν σχέση με το συνάνθρωπο, το πρόβλημα του πλούτου και της ιδιοκτησίας, την εργασία, την ισότητα των δύο φύλων, τα καθήκοντα αρχόντων και αρχομένων, καθώς και για θέματα γάμου, διαζυγίου και ανατροφής των παιδιών. Η εργασία της Ευθυμίας μοναχής «Κοσμάς ο Αιτωλός και οι προφητείες του» 12, αρχικά αναφέρεται στο βίο, στο έργο αλλά και στη εν γένει προσωπικότητα του Κοσμά, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα της εργασίας αυτής, είναι αφιερωμένο στο κατά πόσον έχουν επαληθευτεί οι προφητείες του πάντα σε συνάρτηση με ιστορικά γεγονότα. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε στη βελτιωμένη έκδοση του Ι. Μενούνου με τίτλο και πάλι «Κοσμά του Αιτωλού διδαχές και βιογραφία» 13, όπου μετά από 23 χρόνια από την Α έκδοση, ο συγγραφέας σημειώνει κάποιες αλλαγές στο περιεχόμενο του βιβλίου. Αντικαθιστά τις σελίδες της Ά έκδοσης με τις σελίδες που σχετίζονται με τη βιογραφία του αγίου, που όπως γράφει ο ίδιος προορίζεται για το ευρύ κοινό. Η προαναφερόμενη βιβλιογραφία είναι ένα μικρό δείγμα της υπάρχουσας, που καθ ολοκληρίαν βασίζεται και αναφέρεται στην έρευνα και τη ερμηνεία εγγράφων, επιστολών, αφηγήσεων αυτοπτών μαρτύρων, βιογραφικών δηλώσεων καθώς και μαρτυριών τρίτων. Αξίζει να σημειώσουμε ότι διίστανται οι απόψεις 14 ως προς τον πρώτο βιογράφο του Αγίου Κοσμά. Μερικοί πιστεύουν ότι ο πρώτος ήταν ο λόγιος μοναχός Νικόδημος ο αγιορείτης, σύγχρονος σχεδόν του Κοσμά, που είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του αγίου, δημοσίευσε ανώνυμα το 1799 στη Βενετία το «Νέον Μαρτυρολόγιον». Άλλοι αποδίδουν αυτό τον χαρακτηρισμό στο Σάπφειρο Χριστοδουλίδη, μαθητή του Κοσμά, που έγραψε όσα έζησε κοντά στο διδάσκαλό του 9 Κυριακού - Ξανθοπούλου, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός. 10 Μαμασούλα, Παιδεία και γλώσσα. 11 Τρίτου, Κοσμάς ο Αιτωλός ο φωτιστής. 12 Ευθυμίας μοναχής, Άγιος Κοσμάς. 13 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές. 14 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ

9 και δημοσίευσε τη βιογραφία του το 1814 στη Βενετία. Υπάρχει ωστόσο και μια άλλη άποψη, ότι ο Σ. Χριστοδουλίδης αναδημοσίευσε τη βιογραφία του αγίου από το «Νέον Μαρτυρολόγιον» του Νικόδημου το 1814 στη Βενετία. Η αντιστοιχία αυτή των πηγών προβλημάτισε οπωσδήποτε τους σύγχρονους μελετητές του έργου του αγίου Κοσμά. Μπορούμε να αναφέρουμε συμπερασματικά τα εξής: Από τη μέχρι σήμερα έρευνα δεν έχει βρεθεί ιδιόγραφή διδαχή του αγίου, η οποία θα έλυνε πολλά από τα προβλήματα που κατά καιρούς έχουν προκύψει. Οι διδαχές προέρχονται κάποιες φορές από δεύτερο, τρίτο ή και τέταρτο χέρι. Αποτέλεσμα αυτού είναι οι άφθονες παραμορφώσεις από προσθήκες και αφαιρέσεις, που παραποίησαν τα κείμενα αποτυπώνοντας την δική τους παιδεία και πνευματική κατάσταση. Οι καταγραφείς των λόγων του Κοσμά ήταν αφενός αγράμματοι και ημιμαθείς ακροατές που παραποίησαν τα κείμενα και αφετέρου λόγιοι που προσπάθησαν να διορθώσουν ό, τι κατά τη γνώμη τους δεν έστεκε κάνοντας ποικίλες παρεμβάσεις. Άσχετα όμως προς όλα αυτά και χωρίς τάση απλούστευσης μπορούμε να πούμε ότι οι διδαχές του Κοσμά λειτούργησαν ως άκουσμα και ως προφορικός λόγος και με γνώμονα τον προφορικό τους χαρακτήρα θα πρέπει να προσεγγίζονται. Δημιουργήθηκαν περισσότερο για να ακούγονται παρά για να αναγιγνώσκονται. Ως γραπτά κείμενα λειτούργησαν αργότερα στους σύγχρονους και στους μεταγενέστερους του. Η έρευνά μας για την ομιλητική προσέγγιση των κειμένων διδαχών του Αγίου Κοσμά βασίζεται πάνω στα κείμενα που έχει επιλέξει και περιγράψει στο σχετικό συγγραφικό του έργο ο Ιωάννης Μενούνος 15. Πιστεύουμε ότι είναι η πιο σοβαρή προσπάθεια που έχει γίνει μέχρι σήμερα, προκειμένου να λυθεί το πρόβλημα της γνησιότητας των κειμένων. Στο Α Κεφάλαιο της παρούσης εργασίας θα αναφερθούμε στη βιογραφία, στην προσωπικότητα, στη δράση την εποχή και εν γένει στο έργο και στις Διδαχές του. Στο Β Κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε μια ομιλητική προσέγγιση των Διδαχών με ανάλογα σχόλια του περιεχομένου. Η εργασία καταλήγει με γενικά συμπεράσματα από τα ευρήματα της μελέτης μας. 15 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές. 7

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 8

11 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 1. Ο Βίος. Ο Κοσμάς ο Εσωχωρίτης του Νικολάου γεννήθηκε κατά την επικρατέστερη άποψη το 1714 στο χωριό Μεγάλο Δένδρο της Αιτωλίας 16 και το κοσμικό του όνομα ήταν Κώνστας. Διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα σε σχολεία της περιοχής των Αγράφων. Στην περιοχή αυτή φαίνεται ότι πέρασε όχι μόνο τα νεανικά του χρόνια αλλά και ένα μεγάλο μέρος της ζωής του διδάσκοντας και διδασκόμενος.. Γύρω στα 1734 μαθήτευσε κοντά στον ιεροδιδάσκαλο Ανανία Δερβισάνο στη Λομποτινά Ναυπακτίας. Στο σχολείο της περιοχής δίδαξε για πρώτη φορά ως υποδιδάσκαλος 17. Στα τέλη της δεκαετίας του 1730 μαθήτευσε στο «Ελληνομουσείο» των Βραγγιανών, όπου και διεύρυνε τους ορίζοντες της παιδείας του. Στα μέσα περίπου του 18 ου αι., ο Κοσμάς, γνωστός ακόμη με το λαϊκό του όνομα Κώνστας, απομακρύνεται για πρώτη φορά από τους γνώριμούς του χώρους της Δυτικής Στερεάς, για να φοιτήσει στη φημισμένη Αθωνιάδα Ακαδημία. 18 Από εδώ αρχίζει ουσιαστικά ο δεύτερος και σημαντικότερος κύκλος της ζωής του. Δεν έχουμε συγκεκριμένα στοιχεία για τη ζωή του Κοσμά στο Άγιον Όρος, όπου εκείνη την εποχή υπήρχαν αλληλοσυγκρουόμενες τάσεις και αντιθέσεις μεταξύ προοδευτικών και συντηρητικών λογίων. Αυτή όμως η ατμόσφαιρα φαίνεται πως δεν τον επηρέασε σε μεγάλο βαθμό. Ο Κοσμάς αποτελεί πνευματικό παιδί του Ευγένιου Βούλγαρη και της νέας τάσης, την οποία εισήγαγε στην Αθωνιάδα ο μεγάλος αυτός δάσκαλος 19. Κάτι που ακόμη δεν γνωρίζουμε, είναι το κατά πόσον στάθηκε ή όχι καθοριστική, η αποχώρηση του Ευγενίου Βούλγαρη από την Αθωνιάδα, ο οποίος δίδαξε εκεί από το 1753 μέχρι το 1759 και μέχρι ποιου σημείου ο Κοσμάς υιοθετούσε τη νεωτερική του διδασκαλία. Σίγουρο είναι ότι το 1759 παίρνει μια σημαντική για τη μετέπειτα ζωή του απόφαση. Κείρεται μοναχός στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους και στη συνέχεια χειροτονείται ιερέας 20 και λίγους μήνες αργότερα ξεκινά για την Κωνσταντινούπολη. Έχει υποστηριχθεί ότι ο σκοπός του ταξιδιού εκείνου στην Κωνσταντινούπολη ήταν για να αναλάβει ιεραποστολικό έργο και ότι οφειλόταν στην πρωτοβουλία του αδερφού του Χρύσανθου, δασκάλου κατόπιν (1763), στην Πατριαρχική Σχολή. Πάντως γεγονός είναι ότι η επίσκεψη του Κοσμά στην Πόλη άνοιγε έναν καινούριο δόμο στη ζωή του. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Σεραφείμ Β ( ), ίσως ύστερα από παρέμβαση του αδερφού του Χρύσανθου, του έδωσε άδεια κηρύγματος 21. Πιστεύεται ότι ο Πετράρχης Σεραφείμ υπέδειξε στον Κοσμά από πού θα έπρεπε να αρχίσει το κηρυκτικό του έργο, δηλαδή στις ως τότε άγνωστες σ αυτόν εκκλησίες αλλά και χωρία της Κωνσταντινούπολης. Στην περίπτωση αυτή ο Κοσμάς καλούνταν να παίξει 16 Νικοδήμου Αγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, σελ Χριστοδουλίδη, Ασματική Ακολουθία, σελ Γκιόλια, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ Μαμασούλα, Παιδεία και γλώσσα, σελ. 69 & Κυριακού - Ξανθοπούλου, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ. 17 & Βαλαή, Πτυχές, σελ Πάσχου, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ Γκιόλια, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ

12 κατευναστικό ρόλο, γιατί δεν είχαν φαίνεται τελείως κατασιγάσει οι ταραχές που είχαν προκληθεί από το ζήτημα του αναβαπτισμού 22. Άγνωστο είναι πότε ακριβώς ο Κοσμάς εγκατέλειψε την Πόλη. Οι παλιότερες μέχρι τώρα ενθυμήσεις που αναφέρονται στην ιεραποστολική του δραστηριότητα ( ) 23, τον παρουσιάζουν να ασκεί κηρυκτικό έργο σε γνώριμούς του χώρους της Δυτικής Στερεάς. Είναι επίσης βέβαιο ότι τα τελευταία χρόνια του κηρυκτικού του έργου και της ζωής του ( ) επισκέπτεται, όταν κηρύττει, τα ενετοκρατούμενα νησιά Λευκάδα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, Κέρκυρα. Η περίοδος αυτή είναι γνωστή για τις «σχέσεις» του Κοσμά με τους Βενετούς 24. Τέλος, την 24 η Αυγούστου του 1779, ενώ ο Κοσμάς επισκεπτόταν τον χότζα της περιοχής, για να πάρει άδεια να κηρύξει, όπως συνήθιζε, αυτός τον παρέδωσε σε μία ομάδα Τούρκων στρατιωτών, οι οποίοι τον κρέμασαν σε ένα δέντρο έξω από το χωριό Κολικόντασι, δίπλα στον ποταμό Άψο. Σχεδόν δύο αιώνες μετά, ο μακαριστός Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας Ιερόθεος, από τη μητροπολιτική περιφέρεια του οποίου καταγόταν ο άγιος, με έγγραφό του μέσω της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδας ζήτησε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο την αγιοκατάταξη του Πατροκοσμά στο ορθόδοξο εορτολόγιο. Στη συνέχεια, το Οικουμενικό Πατριαρχείο με την υπ αριθμό 260/ πατριαρχική και συνοδική πράξη, κατέταξε τον ιερομάρτυρα Κοσμά τον Αιτωλό μεταξύ τον αγίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Έτσι, καθιερώθηκε επίσημα και ένας νεομάρτυρας άγιος, που από πολύ νωρίτερα είχε καθιερωθεί στη συνείδηση των πιστών. 2. Η προσωπικότητα του Αγίου Κοσμά. Από τα όσα γράφτηκαν μέχρι σήμερα φαίνεται καθαρά ότι ο άγιος Κοσμάς ήταν μια πολύπλευρη και πολυδιάστατη προσωπικότητα. Σπάνια ανθρώπινη προσωπικότητα συγκέντρωσε τόσα χαρίσματα και τόσες ιδιότητες. Η φύση του πλούσια προικισμένη από το Θεό με οξυδέρκεια και ευφυΐα. Οι διδαχές του μας δείχνουν πως δεν υπήρξε μόνο ένας υπέροχος ερμηνευτής του Ευαγγελίου, αλλά και ένας εκκλησιαστικός ρήτορας, ψυχολόγος, παιδαγωγός και κοινωνιολόγος. Δεν αναδείχθηκε και καταξιώθηκε μόνο χάρη στην επίγεια μόρφωσή του, αλλά και χάρη στα τόσα χαρίσματα που διέθετε αξιοποιώντας αυτά κάθε φορά κατά τον καλύτερο τρόπο. 3. Η δράση του. Με τη δραστηριότητά του συντέλεσε στην αφύπνιση του λαού και έβαλε τις βάσεις για τη μετέπειτα αναγεννητική πορεία του, ενώ το ιεραποστολικό του ήθος, τον οδήγησε σε ένα έργο λίαν απαγορευτικό από κάθε πλευρά και άποψη για την εποχή του. Μέσα από τις διδαχές του απορρέουν δύο κεντρικοί άξονες, ο «Χριστός» και η «Ελλάδα», πάνω στους οποίους ο Κοσμάς έπλεξε το υφάδι του λόγου του και 22 Για το κίνημα του αναβαπτισμού βλ. γενικά στο Πασχάλη Π., Ο εκ της νήσου, σελ Σαρδελή, Αναλυτική Βιβλιογραφία, σελ Κυριακού - Ξανθοπούλου, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ

13 στήριξε το οικοδόμημα της κηρυκτικής και ποιμαντικής του δράσης. Ήταν μια δράση αναμφισβήτητα πολύπλευρη, πολυδιάστατη και μεστή από δύναμη και αγάπη. Όπως είδαμε, η κηρυκτική του δραστηριότητα ξεκινά από την Πόλη, απ όπου αρχίζει και η πρώτη του περιοδεία ( ). Επισκέπτεται τη Θράκη, το Άγιον Όρος, τη Στερεά Ελλάδα, την Αχαΐα, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά του Αιγαίου. Στα τέλη του 1774, επισκέπτεται πάλι την Κωνσταντινούπολη, για να πάρει καινούρια άδεια από τον Πατριάρχη Σωφρόνιο Β και να αρχίσει η νέα περιοδεία του. Αυτή τη φορά θα επισκεφτεί τα νησιά του Αιγαίου και κυρίως τις Κυκλάδες, ενώ το 1775 επιστρέφει στο Άγιον Όρος για ανασύνταξη των δυνάμεών του, μελέτη και πνευματική περισυλλογή. Η τρίτη και τελευταία περιοδεία του πραγματοποιείται στα τέλη του 1775 και εστιάζεται στο χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας, ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα δίνει στο χώρο της ενιαίας Ηπείρου, λόγω των μεγάλων μαζικών εξισλαμισμών που παρατηρούνται στην περιοχή 25. Στην ίδια αυτή μεγάλη περιοδεία του και μεταξύ των ετών , επισκέπτεται τα ενετοκρατούμενα νησιά του Ιονίου 26. Όσον αφορά στον αριθμό των περιοδειών του, οι γνώμες των μελετητών διχάζονται. Άλλοι μιλούν για τρεις και άλλοι για τέσσερις περιοδείες 27. Σύμφωνα όμως με το μαθητή του Χριστοδουλίδη, οι περιοδείες του Κοσμά πρέπει να είναι τέσσερις 28. Δεν ενδιαφέρει τόσο ο αριθμός των περιοδειών του, όσο το ότι διέτρεξε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο προσφέροντας μεγάλες υπηρεσίες στον ελληνισμό. Η δράση του έχει καταγραφεί σε «ενθυμήσεις» και «σημειώματα» σε λειτουργικά βιβλία. Οι επιστολές του ίδιου και άλλων, τοπικές παραδόσεις, τοπωνύμια, σχολεία και προσκυνητάρια που άφησε στο πέρασμά του αλλά και οι εκθέσεις των Βενετών κατασκόπων που υπάρχουν στα κρατικά αρχεία της Βενετίας, διατήρησαν ολοζώντανη μέχρι σήμερα τη μνήμη και τη δράση του. Το πέρασμά του από τα άγρια και δύσβατα βουνά έγινε θρύλος και παραμύθι για τους κατοίκους των περιοχών αυτών που ζει ακόμη και σήμερα στην ψυχή τους, αφού η δράση του περνά από γενιά σε γενιά. Όταν μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, οι κάτοικοι αυτοί σκόρπισαν και άφησαν τα χωριά τους κατευθυνόμενοι στις πόλεις για καλύτερη τύχη, δεν έπαυσαν και εκεί να αναθυμούνται τον άγιο Κοσμά, να τοποθετούν κάποιο παλιό εικόνισμα στο εικονοστάσι, να προσεύχονται σ αυτόν ή και να χτίζουν ακόμη και εκκλησίες. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση που αναφέρεται ότι ένας Ηπειρώτης στα σύνορα Νέου Ηρακλείου και Νέας Ιωνίας στην Αττική, έχτισε εκκλησία στη μνήμη του αγίου Κοσμά Το έργο του. Μπροστά στα τόσα προβλήματα της εποχής του που ο Πατροκοσμάς όχι μόνο είχε μελετήσει αλλά και βιώσει, γνώριζε εκ των προτέρων ότι το έργο του θα έπρεπε να είναι πολύπλευρο, για να ανακουφίσει τους αδερφούς του, όπως συνήθιζε να τους αποκαλεί. Έτσι, ο χαρισματικός και ακούραστος ιερομόναχος, κατέβαλε 25 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ Ξανθοπούλου - Κυριακού, Ο Κοσμάς και οι Βενετοί ( ), σελ Για τρεις περιοδείες γράφουν οι Παπακυριακού, Συμβολή εις τον βίον, σελ , Γκιόλιας, Κοσμάς ο Αιτωλός, σσ 120, 122, καθώς και χάρτες με τις περιοδείες. Ο Μιχαλόπουλος, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ Χριστοδουλίδη, Βίος και Ακολουθία, σελ Σαρδελή, Το Συναξάρι του Γένους. 11

14 ανεπανάληπτη φροντίδα και προσπάθεια για να βοηθήσει το έθνος να βρει το δρόμο του, βοηθώντας το να ξαναβρεί την εθνική του ταυτότητα και να σωθεί από τον αδηφάγο κατακτητή. Γι αυτό αγωνίστηκε για την ίδρυση σχολείων, για την ομιλία της ελληνικής γλώσσας και για να ξεχωρίσουν οι έλληνες για το τί είναι δικό τους και τί όχι. Κατέβαλλε υπεράνθρωπες προσπάθειες για να ενώσουν όλοι οι Έλληνες τις δυνάμεις τους ως έθνος, να αναζωπυρώσουν την αυτοσυνειδησία τους, να βρουν την εσωτερική τους ελευθερία, ώστε να μπορέσουν να σταθούν στα πόδια τους και να αγωνιστούν για την πολιτική τους ελευθερία. Προσπάθησε και πέτυχε να ξυπνήσει τη εθνική συνείδηση σε ένα λαό που είχε χάσει τον προορισμό του και να πλάσει ανθρώπους για την επανάσταση και την αναγέννηση του έθνους. Το έργο του στη Βόρεια Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Ήπειρο ήταν τεράστιο. Μπορεί να εκτιμηθεί, μόνον αν συλλάβει κανείς το μέγεθος του εξισλαμισμού, των ατομικών και ομαδικών εξωμοσιών, των μεταναστεύσεων, των λεηλασιών και των ποικίλων απαγορεύσεων, που είχαν επιβάλει στους χριστιανικούς πληθυσμούς οι κατακτητές. Όλα αυτά μαζί με την αμάθεια και την αγραμματοσύνη που υπήρχε, είχαν σαν αποτέλεσμα να μεταβληθεί η δημογραφική και εθνολογική σύνθεση ολοκλήρου του βορειοελλαδίτικου χώρου. Η προσπάθειά του για ανατροπή όλων αυτών θεωρείται μοναδική στο χώρο αυτό και στο έθνος. Τέλος, ο άγιος Κοσμάς μέσα από το πολύπλευρο έργο του, αναδεικνύεται πρωτοπόρος και ένας εκ των κοινωνικών αναγεννητών του ελληνισμού. 5. Οι διδαχές του. Στο σημείο αυτό θα μας απασχολήσουν τα κείμενα των διδαχών του αγίου Κοσμά και τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά: Ο Κοσμάς έχει καταγράψει κάποια διδαχή του ή τουλάχιστον είχε γνώση των καταγραμμένων διδαχών του; Από ποιους και πότε έγιναν οι πρώτες καταγραφές των διδαχών; Τα κείμενα των διδαχών που διασώζονται σήμερα είναι πρωτότυπα ή πιστά αντίγραφα; Από την πλούσια βιβλιογραφία που υπάρχει, αβίαστα προκύπτει ότι οι διδαχές που υπάρχουν δεν είναι οι ίδιες όπως τις σύνθεσε και τις εκφώνησε ο μεγάλος ιεραπόστολος. Φαίνεται επίσης πως καμία διδαχή δεν κατέγραψε ο ίδιος, γιατί πίστευε ότι περισσότερο θα ενθουσίαζε τα πλήθη και το εκάστοτε ακροατήριό του με τον προφορικό λόγο και όχι με τον γραπτό. «Γραπτό λόγο αντάξιο της φήμης του και του μαρτυρίου του δεν άφησε. Υπήρξε ομιλητής γόης και πιστός απαράμιλλος, με σπάνια κοινωνική και εθνική δραστηριότητα» 30. Έως σήμερα, έχουν βρεθεί είκοσι-έξι κείμενα των διδαχών του αγίου 31, που εύκολα διαπιστώνονται ως δικά του από το περιεχόμενο το ύφος και τη γλώσσα. Ότι οι σωζόμενες διδαχές δεν έχουν γραφτεί από τον ίδιο, αναφέρεται τόσο από τον Α. Βακαλόπουλο 32 όσο και από τον Κ. Δημαρά 33, ενώ ο Κ. Κώνστας 34 προσθέτει ότι, αν υπήρχε γραπτή διδαχή του Πατροκοσμά θα είχε βρεθεί ή θα υπήρχε κάποια μαρτυρία. 30 Ξυροτύρη, Κοσμάς ο Αιτωλός, περ. «Στερεά Ελλάς», σελ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ Βλ. Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ, σελ Βλ. Δημαρά, Ιστορία Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ Κώνστα, Μια διδαχή, Ηπειρωτική Εστία, τ. 12, σελ

15 Μια διαφορετική άποψη εκφράζει ο Σ. Παπακυριακού, που είναι ότι ο Άγιος Κοσμάς έγραψε ο ίδιος τις διδαχές του και τη άποψη αυτή πως λέει, τη στηρίζει σε λογικά επιχειρήματα καταλήγοντας «Και ο εμπειρότερος αντιγραφεύς δεν ήτο δυνατό να καταγράφει και να εκθέτει τα νοήματα του Κοσμά με το γλωσσικό του ιδίωμα, χωρίς να αλλοιώσει τον φυσικόν συνειρμόν των ιδεών του». 35» Με κύριο στόχο να διδάξει, να διαφωτίσει και να νουθετήσει, οι διδαχές του δε χαρακτηρίζονται για την ποικιλία των θεμάτων, ούτε για το δογματικό τους περιεχόμενο Είχε στο νου του μία πάγια διδασκαλία, που επαναλάμβανε στα διάφορα ακροατήρια προσθέτοντας ή αφαιρώντας, ανάλογα με τις θρησκευτικές ανάγκες του ακροατή. Η γνώμη ότι «το πλήθος των παραδειγμάτων των διδαχών προϋποθέτει μελέτη 36» και ίσως χειρόγραφο, μπορεί εύκολα να αντιμετωπιστεί. Οι διδαχές του ήταν απλές, χωρίς επιστημονικό περιεχόμενο και θεολογικό βάθος, ώστε να χρειάζονται απόλυτη ακρίβεια στις ιδέες και στη διατύπωση. Τα θέματα που πραγματευόταν, αναφορές σε πρόσωπα και γεγονότα και θέματα της Γραφής ήταν πολύ οικεία στον Πατροκοσμά «που ολόκληρες δεκαετίες τα μελετούσε είτε κατ ιδίαν είτε σπουδάζοντας στο Άγιον Όρος 37». Από αυτά συνάγεται ότι το γραπτό κείμενο του ήταν περιττό. Επίσης, οι μαρτυρίες είναι πολλές ότι ο άγιος εκφωνούσε τις διδαχές του χωρίς χειρόγραφο και ότι το κήρυγμά του διασώθηκε από τους μαθητές του που τον ακολουθούσαν και από τους ακροατές του που κατέγραφαν τις διδαχές του. Έτσι, ορισμένοι πιστοί που τον ακολουθούσαν και ήταν μεταξύ των ακροατών του κατέγραφαν τις διδαχές του ο καθένας με τον δικό του τρόπο, ενώ άλλοι έγραψαν λόγους του αγίου Κοσμά, που άκουγαν όχι από τον ίδιο αλλά από άλλους που τον είχαν ακούσει. Τέλος, πολλές διδαχές του έχουν γίνει από τους μαθητές του, αφού οι συχνές επαναλήψεις, οι τυποποιημένες φράσεις, τα παραδείγματα και γεγονότα μέσα από την Αγία Γραφή και τη ζωή, που κατ επανάληψη είχε χρησιμοποιήσει ο διδάσκαλός τους, τους έδιναν την ευκαιρία και τη δυνατότητα χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία να απομνημονεύσουν και να καταγράψουν μετά από κάθε κήρυγμα τις διδαχές. Με όλους αυτούς τους τρόπους που περιγράψαμε οι διδαχές του Πατροκοσμά, από προφορική διδασκαλία έγιναν ανάγνωσμα λαϊκό σε πολλές περιοχές και πέρα από το λόγο του, οι αντιγραφείς του πρόσθεταν τα δικά τους στοιχεία. Αποτέλεσμα, τα κείμενα που διασώθηκαν να προέρχονται από δεύτερο και τρίτο χέρι με τις ανάλογες αλλοιώσεις και προσθαφαιρέσεις του καθενός. Είναι βέβαιο πάντως ότι τα κηρύγματα του αγίου έκαναν μεγάλη εντύπωση όχι μόνο στους συγχρόνους αλλά και στους μεταγενέστερους που τα διάβαζαν ή τα χρησιμοποιούσαν στο κήρυγμα για ωφέλεια πνευματική. Όπως αναφέρει ο Ιωάννης Μενούνος «λίγες πληροφορίες για το που (ενίοτε και πότε) μίλησε ο Κοσμάς βρίσκομε και στις διδαχές 38» ενώ στη συνέχεια αναφέρεται σε μερικά κείμενα, προκειμένου να μπορέσει να δώσει όσο είναι δυνατόν πιο ακριβή τόπο και χρόνο που πραγματοποιήθηκαν οι ομιλίες αυτές. Αναφερόμενος στη Γ Διδαχή, του χειρογράφου 12 της Μ. Λευκοπηγής, ο Κοσμάς κάνει λόγο για την Καβάγια, μια μικρή αλβανική πόλη στα νότια του Δυρραχίου και ότι εξ αυτού απορρέει πως η ομιλία αυτή πραγματοποιήθηκε κάπου κοντά στη περιοχή αυτή. Στο ίδιο χειρόγραφό, δύο επιγραφές στη Β και Ε Διδαχή, 35 Παπακυριακού, Κοσμά του Αιτωλού, σελ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ

16 αναφέρουν ότι κηρύχτηκαν στην Κεφαλληνία. Για το πότε όμως έγιναν αυτά τα δύο κηρύγματα υπάρχουν δύο διαφορετικές μαρτυρίες. Ο Αποστολιάς που περιλαμβάνει τις διδαχές αυτές στο βιβλίο του υποστηρίζει πως κηρύχθηκαν το Ο γραφέας όμως του χειρογράφου αναφέρει τη χρονολογία αυτή στην επιγραφή μόνο της Α διδαχής. Έτσι, ποια είναι η αλήθεια δεν μπορούμε να γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Το 1774 πρέπει ο Κοσμάς να κήρυξε στην Καλαμπάκα. Αυτό προκύπτει από το σημείωμα που ακολουθεί τη Διδαχή του χειρογράφου είκοσι εννιά της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης, ενώ η Διδαχή του χειρογράφου Κ94Β των Γενικών Αρχείων κηρύχτηκε, όπως δηλώνει η σχετική επιγραφή στη Περίβλεπτο των Ιωαννίνων, το 1777 και δύο χρόνια αργότερα, στις 4 Αυγούστου του 1779, φαίνεται ο Κοσμάς να κήρυξε στο ίδιο μέρος τη διδαχή Α2 σύμφωνα με την αρίθμηση του Ι. Μενούνου που καταγράφηκε σε πέντε απόγραφα. Στην Ήπειρο όμως θα πρέπει να έχει κηρυχθεί και η Β Διδαχή, η οποία αναφέρεται στο χειρόγραφο 128στ της Βουλής, αφού ο Πατροκοσμάς συνιστά στους ακροατές του να αντικαταστήσουν τα αρβανίτικα με τα ελληνικά. Εκείνο που προκύπτει από όλα αυτά είναι ότι οι περισσότερες από τις διδαχές του, για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία, κηρύχτηκαν στην Ήπειρο. Αυτό ενισχύει τα όσα έχουν γραφεί για την πολύπαθη αυτή περιοχή και την προτίμηση του Κοσμά προς αυτή. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ως κύριο τρόπο δράσης ανάμεσα στους υπόδουλους Έλληνες, χρησιμοποίησε τη διδαχή. Επίσης, φαίνεται πως ο λόγος του δεν διέθετε μεγάλη ποικιλία, αν όχι από την αρχή, πάντως με την πάροδο του χρόνου απέκτησε μια τυποποιημένη μορφή. Δεν αποστήθιζε βέβαια τις ομιλίες του, αλλά είχε κάποιο σκελετό διαμορφώσει στο νου του, που τον τροποποιούσε κατά τις περιστάσεις. Ακόμη, δεν υπήρχε καν η ανάγκη μεγάλης ποικιλίας, αφού κάθε φορά το ακροατήριό του ήταν διαφορετικό και εκείνο που τον ενδιέφερε ήταν να μεταδώσει τα βασικά σημεία της ορθόδοξης διδασκαλίας. 39 Όπως γράφει ο Ι. Μενούνος, έχουν φτάσει σε μας είκοσι-έξι κείμενα αυτών των ομιλιών με επιγραφές ή και ανεπίγραφα. Από το περιεχόμενο το ύφος και τη γλώσσα τους, είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι πρόκειται για δικές του διδαχές. Το πρόβλημα ωστόσο αρχίζει από τη στιγμή που θα αναζητηθεί η εγγύτητά τους προς το λόγο του Αιτωλού. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται και η ιδιοτυπία του προβλήματος. Δεν υπάρχουν αυτόγραφα, όπως είπαμε, ή εκδόσεις του ίδιου, οπότε η λύση θα ήταν πολύ εύκολη. Επομένως, όταν μελετά κανείς τα κείμενα, παρατηρεί σε μεγάλη συχνότητα ότι δύο ή περισσότερα από αυτά παρουσιάζουν ως ένα σημείο στενή συγγένεια και πολλές φορές ταυτίζονται και εκεί που έχει τη βεβαιότητα πως έχει να κάνει με όμοια κείμενα, διαπιστώνει στη συνέχεια ότι τα νοήματα τους αρχίζουν να διαφέρουν ριζικά. Θα επικαλεστούμε και πάλι τον Ι. Μενούνο, που στο βιβλίο του περιγράφει την ιδιοτυπία των κειμένων ως εξής: «Είναι πιθανόν δύο ή περισσότερες διδαχές να συναντηθούν και πάλι, για να απομακρυνθούν σε λίγο κ. ο. κ. 40». Η αταξία όμως αυτή όπως λέει, δεν είναι λογικό να αποδοθεί στους αντιγραφείς, αλλά στον ίδιο τον Κοσμά, που χωρίς να εγκαταλείπει το γενικό του σχέδιο, δεν δίσταζε να προχωρεί σε μακρές παρεκβάσεις, να ξαναγυρίζει στο αρχικό του θέμα και να επαναλαμβάνει την παλινδρομική αυτή κίνηση. 39 Μαμασούλα, Παιδεία και γλώσσα, βλ. σ.σ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ

17 Τέλος, καταλήγει ότι η ιδιοτυπία του προβλήματος τη πιστότητας των σωζόμενων διδαχών ως προς το λόγο του Κοσμά, συνίσταται στο ότι δεν υπήρξε ποτέ δικό του «πρωτότυπο» και στο ότι ο ίδιος ενδιαφερόταν μόνο για τα ουσιώδη και αδιαφορούσε για το «γράμμα», δηλαδή την απόλυτη γλωσσική και νοηματική συνέπεια. Στη διερεύνηση του όλου προβλήματος των κειμένων, οι εκάστοτε ερευνητές έλαβαν υπόψη τους και άλλα στοιχεία, όπως το γεγονός ότι τους δύο τελευταίους αιώνες (18 ο & 19 ο ), οι αντιγραφείς των χειρογράφων καθώς και οι εκδότες είχαν την τάση να «διορθώνουν» γλωσσικά τα κείμενα χρησιμοποιώντας τύπους της λεγόμενης καθαρεύουσας και αρχαΐζοντες στη θέση των λαϊκών. Οι ίδιοι οι αντιγραφείς και εκδότες είχαν επίσης την τάση να «ευπρεπίζουν» τα κείμενα νοηματικά. Υπάρχουν ακόμη και άλλα στοιχεία που βοηθούν στη λύση του όλου προβλήματος των Διδαχών. Το πρώτο είναι η αναζήτηση και η ανεύρεση του σχεδίου που έχει η κάθε Διδαχή παρά το πλήθος των παρεκβάσεων. Το δεύτερο είναι η διόρθωση των κειμένων του Κοσμά με βάση τα ίδια κείμενα. Στη βάση όλων αυτών αναζητήθηκαν οι Διδαχές εκείνες που είχαν γλωσσική και νοηματική συνέπεια και μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν ένα τόσο ζωντανό ιεροκήρυκα, ο οποίος διέθετε απλότητα λέξεων και νοημάτων. Σύμφωνα με την μαρτυρία του αυτήκοου Νικόδημου του Αγιορείτη «ήταν δε η διδαχή του απλουστάτη 41». Τα κείμενα των διδαχών μας παραδόθηκαν σε χειρόγραφα και εκδόσεις, ενώ από τα χειρόγραφα κανένα δεν είναι αυτόγραφό του Κοσμά και καμία έκδοση δεν έγινε όσο ζούσε εκείνος, ώστε να υπάρχει η πιθανή έγκρισή του ή επίβλεψη. Συνολικά τα χειρόγραφα είναι οκτώ και περιέχουν μία έως πέντε Διδαχές 42, ενώ οι εκδόσεις είναι δέκα έξι και περιέχουν μία έως οκτώ Διδαχές. Θεωρούμε λοιπόν αναγκαίο να κάνουμε μία σύντομη περιγραφή των προαναφερθέντων οκτώ χειρογράφων, γιατί βάσει αυτών θα γίνει στη συνέχεια η ομιλητική προσέγγιση των διδαχών της εργασίας μας. α. Χειρόγραφο βιβλιοθήκης της Βουλής με αρ. 128 και έτος καταγραφής των Διδαχών 1780, όπως σημειώνεται στο φύλλο 26 με στίχους σε κάθε σελίδα και , με γραφή ρέουσα και κείμενο ορθογραφημένο. Περιέχει δύο διδαχές. β. Εθνικής βιβλιοθήκης Αθηνών, αρ. 385, γράφτηκε το 1808 όπως σημειώνεται στη σελίδα 91, με στίχους σε κάθε σελίδα και περιέχει μία Διδαχή στις σελίδες Γραφή ρέουσα, μέτρια καλλιγραφική ευανάγνωστη. γ. Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με αρ. 29, πιθανώς γράφτηκε στις αρχές του 19 ου αι. Οι σελίδες 257 και 258 έχουν από είκοσι ένα στίχους και οι υπόλοιπες από 24. Γραφή ρέουσα, λίγα ορθογραφικά λάθη. δ. Χειρόγραφο των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Αθήνα αρ. Κ94β, γράφτηκε το 1831 σύμφωνα με σημείωμα που υπάρχει στην τελευταία σελίδα. Είναι καταγραμμένη η Διδαχή σε 40 σελίδες που δεν έχουν αρίθμηση. ε. Χειρόγραφο Κοργιαλένειας βιβλιοθήκης Κεφαλληνίας, γράφτηκε το 19 ο αι. Οι στίχοι κάθε σελίδας είναι 25-26, περιέχει μια Διδαχή στις σελίδες Γραφή ρέουσα, καλλιγραφική και το κείμενο ορθογραφημένο. στ. Μονής Λευκοπηγής Άνω Δίβρης Ηλείας, με αρ. 12 γράφτηκε στα μέσα του 19 ου αι. σε κάθε σελίδα στίχοι 28 ή Στο χειρόγραφο αυτό καταγράφονται 5 διδαχές. 41 Νικοδήμου Αγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, σελ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ

18 ζ. Μονής Ξενοφώντος Άθω, αρ. 227, 19 ος αι. στίχοι σε κάθε φύλλο 19-27, περιέχει δύο Διδαχές, οι οποίες είναι αδημοσίευτες. η. Μονής Ξενοφώντος Άθω αρ. 228, 19 ος αι. Κάθε σελίδα περιέχει στίχους, δύο διδαχές. Γραφή αγροίκια και ανορθόγραφη ιδίως στην πρώτη Διδαχή. Εκτός από τα χειρόγραφα αυτά, σύμφωνα με πληροφορίες υπάρχουν και άλλα 43 που χάθηκαν ή βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση.. 43 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ

19 ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΣ ΠΕΡΙΡΡΕΟΥΣΑ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ Μετά την Άλωση της Πόλης το 1453 αρχίζει για τον Ελληνισμό μία περίοδος δουλείας, σκλαβιάς και ταπεινώσεως. Ο λαός έζησε μέσα στις ασφυκτικές συνθήκες διωγμού και εξαθλίωσης. Οι λόγιοι και οι διδάσκαλοι κατέφυγαν στη Δύση, ενώ οι υπόδουλοι Έλληνες αναζητούσαν να βρουν δυνάμεις αυτοσυντήρησης και αντοχής. Η δίωξη, η καταστροφή, η αρπαγή και η ταλαιπωρία έφεραν τρομακτικές απώλειες, αλλά δεν μπόρεσαν να εξοντώσουν την ψυχή του Ελληνισμού. Ποτέ δεν έλειψε όμως ο λαϊκός πολιτισμός από τον λαό αυτόν που ήταν η αμυντική του δύναμη καθώς και η Εκκλησία που είχε γίνει ένα μεγάλο απόρθητο οχυρό για τον κατακτητή 44 όπως ομολογούν όλοι σχεδόν οι ερευνητές 45. Η πνευματική, η θρησκευτική, η οικονομική και κοινωνική ενότητα του Ελληνισμού είχε υποστεί σοβαρά πλήγματα ιδίως κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκικής κατακτήσεως. Τα πράγματα φαίνεται πως άρχισαν να καλυτερεύουν στα τέλη του 17 ου αι και κυρίως το 18 αι., όπου έζησε και έδρασε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Σ αυτό συνέβαλαν η κατάργηση του παιδομαζώματος, η σύσταση των κοινοτήτων, η ανάπτυξη του εμπορίου και η γενικότερη βελτίωση των οικονομικών συνθηκών του λαού καθώς και η ευρεία διάδοση των εκτυπωμένων στη Βενετία, στη Βιέννη και αλλού ελληνικών βιβλίων. Από το 17 ο αι., λόγω των οικονομικών συνθηκών και του φιλεκπαιδευτικού ζήλου, ορισμένα σχολεία εξελίσσονται σε αξιόλογες εστίες παιδείας και γραμμάτων. Ανάμεσα στα κέντρα αυτά σημαντική θέση κατέχουν τα σχολεία των Αγράφων, της Μοσχόπολης, των Ιωαννίνων, της Αθήνας, της Χίου, της Πάτμου, της Αθωνιάδας, της Κωνσταντινούπολης και της Ανδριανούπολης. Στην περιοχή της Δυτικής Ελλάδας, της γενέτειρας του Πατροκοσμά, αξιόλογοι δάσκαλοι, όπως ο Ευγένιος Γιαννούλης, ο Αναστάσιος Γόρδιος, ο Σέργιος Μακραίος, ο Θεοφάνης και ο Παναγιώτης Παλαμάς, διδάσκουν σε σχολεία και Ελληνομουσεία των Αγράφων, του Καρπενησίου, των Βραγγιανών, του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού, που αναδεικνύονται στα τέλη του 17 ου αι. και στο 18 ου αι. στις καθυστερημένες και απομονωμένες αυτές περιοχές. Παρά τα ευοίωνα σημάδια που παρουσίαζε η παιδεία των Ελλήνων κατά το 18 ο αι., οι αγροτικοί πληθυσμοί της υπαίθρου είχαν χάσει τον προσανατολισμό τους και είχαν ανάγκη από πνευματικούς ανθρώπους, για να αναζωογονήσουν το θρησκευτικό τους συναίσθημα και να αφυπνίσουν την εθνική τους συνείδηση. Το αίτημα αυτό το διαισθάνεται, το συλλαμβάνει και το μετουσιώνει σε έργο στην κρίσιμη αυτή εποχή ο ενδεδειγμένος άνθρωπος, ο Κοσμάς ο Αιτωλός. Μετά από τόσα χρόνια δουλείας, η θρησκευτική κατάσταση του ελληνικού πληθυσμού είχε φυσιολογικά αλλοιωθεί πολύ. Η φοβέρα της σκλαβιάς έσκιαζε και τρομοκρατούσε τους ανθρώπους ιδίως των ορεινών και ημιορεινών περιοχών, αναγκάζοντάς τους να υποκύπτουν. Ζούσαν κάτω από άσχημες συνθήκες με πολλών ειδών απαγορεύεις, οι οποίες καταπίεζαν τη συνείδηση και το πνεύμα τους. Ο τρόμος έκανε δισταχτικούς τους χριστιανούς να ασκήσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα ακόμη και τον εκκλησιασμό. Η θρησκευτική αποστασία από την ορθόδοξη πίστη και 44 Μαμασούλα, Παιδεία και γλώσσα, σ. σ Οι Μαμασούλα, Τρίτος, Γκιόλιας, Σφυρόερα, Αγγέλου και πολλοί άλλοι, τεκμηριωμένα καταγράφουν το ρόλο της Εκκλησίας για τη διάσωση του Ελληνικού πνεύματος. 17

20 παράδοση, είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω αδυναμίας και εξαναγκαστικού προσηλυτισμού, ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο της εποχής. Οι βιαιότητες, οι καταπιέσεις, οι βασανισμοί, τα μαρτύρια, είχαν σαν αποτέλεσμα την εξωμοσία όχι μόνο λαϊκών αλλά και κληρικών, μεμονωμένων ατόμων αλλά και ομάδων, οι οποίες μη έχοντας ερείσματα πνευματικά προτιμούσαν την εύκολη λύση των ποικίλων προβλημάτων τους με την άρνηση της πίστης τους. Υπήρχε όμως και ένας άλλος εχθρός και αυτός δεν ήταν άλλος από τον πάπα. Ο Μ. Γκιόλιας γράφει χαρακτηριστικά: «Η ιδεολογική επίθεση του Καθολικισμού εναντίον του ορθοδόξου ελληνικού κόσμου, ξεκίνησε από τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας και συνεχίστηκε και μετά την εποχή του Κοσμά.» 46 Οι Φράγκοι ιδεολόγοι αφενός καταπίεζαν με κάθε τρόπο τον ελληνικό λαό για να υποταχθεί στον πάπα, αφετέρου τον συκοφαντούσαν και τον διέσυραν ως άθεο. Την εποχή όμως του Πατροκοσμά δεν τη χαρακτήριζε μόνο η θρησκευτική κατάσταση που περιγράψαμε, γιατί μεγάλα προβλήματα είχε ακόμη να αντιμετωπίσει ο υπόδουλος ελληνισμός και στην οικονομική και κοινωνική ζωή του Οι Έλληνες που κατοικούσαν στις πόλεις και ιδίως στη ύπαιθρο είχαν χάσει τα χωράφια τους ή τους είχαν μείνει ελάχιστα για να καλλιεργούν. Πολλά κτήματα είχαν περιέλθει στην κυριότητα του σουλτάνου ή του δημοσίου, ενώ αρκετό μέρος είχε δοθεί στους αξιωματικούς και στους στρατιώτες. Παράλληλα, είχε δημευθεί η γη στους τόπους, όπου οι κάτοικοι έφεραν αντίσταση στον κατακτητή. Σε όσους απέμεινε ένα κομμάτι μικρό ή μεγάλο γης για να το καλλιεργήσουν έπρεπε να πληρώσουν μεγάλους φόρους στον τούρκο κατακτητή. Μια άλλη μάστιγα για τον υπόδουλο ελληνισμό ήταν η ληστεία στα ηπειρωτικά μέρη και η πειρατεία στα νησιά και τα παράλια. Η ληστεία ήταν συνηθισμένο και εκτεταμένο φαινόμενο. Χωριά και πόλεις υπέφεραν από πυρπολήσεις των κατοικιών τους και αρπαγές καρπών και ζώων. Οι Έλληνες ιδίως των νησιών και των παραλίων αντιμετώπιζαν προβλήματα από τους πειρατές. Τα μεγάλα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα εξασθενούσαν τους υπόδουλους. Η τοκογλυφία και η αισχροκέρδεια ήταν ως επί το πλείστον στα χέρια των Εβραίων αλλά και των Φράγκων, που είχαν κατάληξη στην πιο προσοδοφόρα μορφή, το δουλεμπόριο. Με την είσοδο του 18 ου αι., ο Ελληνισμός συναντάται με το Δυτικό διαφωτισμό, που εισβάλει στη ζωή του έθνους διαμέσου της ελληνικής διασποράς. Επίσης, κατά τον 17 ο και κυρίως τον 18 ο αι., σημειώνεται η αρχή της παρακμής της Βενετίας και της Γένοβας και η υποχώρηση της ρωσικής επέκτασης στη Μαύρη Θάλασσα. Έτσι, παραχωρούνται προνόμια στους τούρκους υπηκόους και στο εμπόριο της τουρκικής αυτοκρατορίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να διευρύνεται το εμπόριο συνεχώς και να συγκεντρώνεται όλο και πιο πολύ στα χέρια των Ελλήνων. Οι Έλληνες ναυτικοί κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τις περιστάσεις, να διασχίζουν τη Μεσόγειο και να αποκτούν πολλά και μεγάλα πλοία. Με τον τρόπο αυτό πρόσφεραν εργασία σε πολλούς ομοεθνείς τους, που επάνδρωναν τα πλοία αυτά. Η συνεχής επαφή των υποδούλων Ελλήνων με το δυτικό πνεύμα, οι σπουδές πολλών Ελληνοπαίδων στη Δύση, η μεταφορά των δυτικών ιδεών και συνηθειών με οποιοδήποτε τρόπο στον ελληνικό χώρο καθώς και το φιλοπερίεργο του Έλληνα, συνετέλεσαν στην επαφή ορθοδόξων και δυτικών και ως εκ τούτου στην πνευματική αναμόρφωση και στον ελληνικό διαφωτισμό. 46 Γκιόλια, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ

21 Η άρχουσα τάξη του Ελληνισμού ήταν οι Φαναριώτες, οι οποίοι είχαν αποκτήσει μεγάλη εμπορική και οικονομική δύναμη και κατείχαν αξιόλογες θέσεις στην τουρκική διοίκηση. Αυτό όμως είχε σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνσή τους από τις ανάγκες των καταπιεσμένων συμπατριωτών τους και μοναδικός σκοπός των λογίων της άρχουσας τάξης ήταν πώς να διδάξουν στα παιδιά τους την καθαρεύουσα, παραγνωρίζοντας το μεγάλο χάσμα που είχε δημιουργηθεί με το πέρασμα των χρόνων ανάμεσα στη γραπτή και ομιλούμενη γλώσσα. Ωστόσο, μέσα στον ίδιο αυτό χώρο, υπήρξαν λίγοι αλλά αξιόλογοι άνθρωποι που είχαν εντελώς αντίθετη άποψη και αγωνίστηκαν κι αυτοί με τη σειρά τους για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας. Εξέχουσα μορφή μεταξύ αυτών ο φαναριώτης Φωτιάδης ή Καταρτζής, μεγάλη πνευματική φυσιογνωμία της πνευματικής ιστορίας του τόπου μας. Μορφωμένος στη Βλαχία, νομικός, προκάλεσε ρήξεις και αγωνίστηκε με τις ριζοσπαστικές του ιδέες για το καλό της παιδείας του απλού Έλληνα. Η διείσδυση του αποικιοκρατικού εμπορίου στην οικονομία της οθωμανικής αυτοκρατορίας είχε σοβαρότατες επιπτώσεις στη δομή του φεουδαρχισμού στην Ελλάδα. Το φεουδαρχικό σύστημα πήρε τη χειρότερη μορφή του. Οι χριστιανοί δουλοπάροικοι εργάζονταν εξουθενωτικά στα τσιφλίκια που μεγάλωναν συνεχώς. «Τα μικρά νοικοκυριά διαλύονται και παρακμάζουν. Η μεγάλη μάζα των αγροτών αποξενώθηκε πιο πολύ από την ιδιοκτησία της γης και οι μικροϊδιοκτήτες άρχισαν να χάνουν τα κτήματά τους γινόμενοι κολίγοι και μεροκαματιάρηδες. Η δίψα των φεουδαρχών για το χρήμα πολλαπλασίασε τα οικονομικά βάρη, τις απαιτήσεις για φόρους και πρόσθετη εργασία» 47 Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι στη θέση του αδίσταχτου φεουδάρχη πολλές φορές είναι ομόθρησκος και ομοεθνής. Οι κοτζαμπάσηδες ήταν τάξη με ξεχωριστά κοινωνικά συμφέροντα. Ο Έλληνας κοτζαμπάσης μιμούταν τους τούρκους στο ντύσιμο, στους τρόπους, στη σκληρότητα. Άλλαζαν ακόμα και τα ονόματά τους ή και αλλαξοπιστούσαν για να μη χάσουν τις τεράστιες περιουσίες τους. Όλη αυτή η κατάσταση που σε γενικές γραμμές περιγράψαμε ανάγκαζε τους χριστιανούς κατοίκους ιδίως της υπαίθρου να επιλέξουν μία από τις τρεις λύσεις που είχαν. Να εξισλαμιστούν ή να προσποιηθούν ότι εξισλαμίζονται ή να φύγουν με την κινητή τους περιουσία προς αναζήτηση καλύτερης τύχης στις πλησιέστερες χριστιανικές χώρες ή σε αστικά κέντρα. Οι αποδημίες των φτωχών κατοίκων συνεχίζονταν όλα τα χρόνια της τουρκικής κατακτήσεως. Με αποτέλεσμα ολόκληρα χωριά και συνοικίες να ερημώνονται. 47 Γκιόλια, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ

22 Η ΔΙΔΑΧΗ ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΤΗ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΣΕ Ο ΠΑΤΡΟ - ΚΟΣΜΑΣ Η προφορική ερμηνεία του βιβλικού κειμένου και η εξαγωγή συμπερασμάτων για τη ζωή των πιστών είναι το κύριο χαρακτηριστικό του κηρύγματος μέσα στη λατρευτική κοινότητα των Ιουδαίων και στη συνέχεια μέσα στην ευχαριστιακή κοινότητα των Χριστιανών. 48 Κατά τον Ι. Φουντούλη, το χριστιανικό κήρυγμα είναι ένα είδος λόγου που πρέπει να διαφοροποιείται από τα άλλα παρόμοια είδη του ανθρωπίνου λόγου, όπως είναι ο πολιτικός, ο φιλοσοφικός, δικανικός, πανηγυρικός λόγος. Ταυτόχρονα, τα ποιοτικά μορφολογικά γνωρίσματα που πρέπει να έχει ένα ορθόδοξο χριστιανικό κήρυγμα είναι να είναι αγιογραφικό, χριστοκεντρικό, πατερικό, μυσταγωγικό και συγχρόνως πρακτικό, σαφές και συγκεκριμένο, ανεπιτήδευτο, «λόγος παρακλήσεως», προσωπικό και συγχρονισμένο. 49 Από τις δύο μορφές κηρυγμάτων που παραδίδονται, την «ομιλία» και το «λόγο», η ομιλία είναι η πιο παραδοσιακή και από πολλούς θεωρήθηκε ως η ιδανική και η πιο νόμιμη μορφή κηρύγματος. Κείμενο το οποίο ερμηνεύει η ομιλία, που αναλύει τα διδάγματά του και τα εφαρμόζει στη ζωή των χριστιανών είναι το κάθε κείμενο της αγίας Γραφής και ιδιαίτερα οι περικοπές που διαβάζονται στις συνάξεις. 50 Η δομή της, ακολουθεί το βιβλικό κείμενο, το οποίο ο ομιλητής ερμηνεύει με απλό τρόπο στα μέλη της σύναξης και, ανάλογα με την προσωπική πνευματική του εμπειρία και τις δυνατότητές του, τους οδηγεί να το κατανοήσουν και να το εφαρμόσουν στη ζωή τους 51. Η διδαχή είναι ένα είδος της χριστιανικής ομιλίας που εμφανίζεται από τα πρωτοχριστιανικά ακόμη χρόνια. Πρόκειται μάλλον για την κατηχητική μορφή του κηρύγματος σε καθημερινή βάση, έξω από τα πλαίσια της θείας λειτουργίας. Όσον αφορά στη γλώσσα και το ύφος αυτού του είδους κηρύγματος, εικάζεται ότι δεν ήταν εξεζητημένα, εφόσον ανάλογη είναι και η γλώσσα της γραμματείας αυτής της περιόδου και διευρυμένη η απόσταση των χριστιανών κηρύκων από τις ρητορικές σχολές. 52 Το είδος κηρύγματος που χαρακτήρισε τη δράση του Κοσμά του Αιτωλού είναι η διδαχή. Τα θέματα που διαπραγματευόταν στις ομιλίες του μπορούν να διακριθούν σε τρεις μεγάλες ομάδες. Είναι τα καθαρώς θρησκευτικά, τα κοινωνικά και τα θέματα παιδείας. Πολλοί είναι αυτοί που έχουν την άποψη μέχρι σήμερα ότι οι διδαχές του δεν είχαν αρχιτεκτονική ή κάποιο σκελετό 53. Η συστηματική μελέτη όμως των διδαχών και οι υπάρχουσες φράσεις μέσα στα κείμενα έχουν πείσει πολλούς ερευνητές ότι α) υπήρχε πρόγραμμα το οποίο ακολουθούσε στις διδαχές του και β) ότι το περιεχόμενο ήταν ανάλογο κατά περίπτωση. Το κήρυγμα φαίνεται πως γινόταν πρωινές ή βραδινές ώρες, πριν οι ακροατέςχωρικοί αρχίσουν τις εργασίες τους ή μετά την επιστροφή από αυτές. Η πρώτη ομιλία του γινόταν το βράδυ στον τόπο που επισκεπτόταν, αφού οι μετακινήσεις του από 48 Κούκουρα, Η Ρητορική, σελ Φουντούλη, Ομιλητική, σελ Φουντούλη, Ομιλητική, σελ Kennedy, Classical Rhetoric, p Κούκουρα, Σπουδή, σελ Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ και Κούρκουλα, Η Θεωρία του Κηρύγματος, σελ

23 τόπο σε τόπο γίνονταν την ημέρα. Δεν ήταν εύκολο άλλωστε ούτε ακίνδυνο να ξεκινά μετά από μια βραδινή ομιλία για κάποιο άλλο μέρος. Η πρώτη λοιπόν Διδαχή γινόταν το βράδυ και είχε ως θέμα τη δημιουργία των αγγέλων και του υλικού κόσμου, την πτώση των πρωτοπλάστων, τη έξωσή τους από τον Παράδεισο και την τιμωρία τους τόσο στη γη όσο και μετά θάνατον. Η δεύτερη Διδαχή γινόταν το πρωί με περιεχόμενο τη γέννηση και τη ζωή της Παναγίας, τη Γέννηση και τη ζωή του Χριστού ως τη Μ. Πέμπτη καθώς και την προδοσία και αυτοκτονία του Ιούδα. Το δεύτερο βράδυ ο Κοσμάς κήρυττε την Τρίτη Διδαχή που είχε ως θέμα την Ανάσταση, το έργο των Αποστόλων και την εξάπλωση της χριστιανικής πίστης, για να καταλήξει στη Δευτέρα Παρουσία, όπου οι αμαρτωλοί τιμωρούνται και οι δίκαιοι αμείβονται. Με αυτούς τους τρεις τύπους διδαχών παρουσίαζε ολοκληρωμένη τη χριστιανική διδασκαλία, που αρχίζει με τη δημιουργία του πνευματικού και υλικού κόσμου και καταλήγει στη «συντέλεια του αιώνος». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα όρια του χρόνου και του περιεχομένου που αναφέρθηκαν δεν ήταν για τον Αιτωλό δεσμευτικά. Οι καιρικές συνθήκες, οι διώξεις που υπέστη κάποιες φορές, η ανάγκη να κηρύξει σε όσο το δυνατόν περισσότερους τόπους και άλλοι παράγοντες, τον ανάγκαζαν πολλές φορές να συντομεύει το χρόνο παραμονής του σε έναν τόπο και να αρκείται σε δύο ή και μία Διδαχή. Γι αυτό το λόγο, φρόντιζε κάθε Διδαχή, και μάλιστα η πρώτη, να περιέχει περιληπτικά και τις άλλες δύο. Έτσι εξηγούνται σε μεγάλο ποσοστό, οι ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσα σε βασικά διαφορετικές διδαχές. 54 Θα πρέπει επίσης να πούμε ότι, όταν σε κάποιο τόπο είχε κηρύξει και είχε παρουσιάσει αναλυτικά τις χριστιανικές αλήθειες και αρετές, δεν του έλειπαν τα θέματα, αν είχε και άλλο χρόνο στη διάθεσή του. Η Διδαχή που αναπτύσσει πάνω στην παραβολή του σπορέως, με σχέδιο εμφανές και συμμετρικό, απαρτίζεται από συμβουλές και παραδείγματα και αποτελεί απόδειξη ότι ο Αιτωλός, αν και σπάνια κήρυττε έξω από τη συνηθισμένη διάρθρωση, είχε αυτή την ικανότητα. Οι διδαχές του δεν είναι μια απλή συσσώρευση γεγονότων και συμβουλών όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως και όπως υποστήριξαν πολλοί, αλλά είχε κάποιο σχέδιο με αρχή μέση και τέλος. Έτσι έχουμε το πρώτο χαρακτηριστικό της σαφήνειας στη μορφή. Χωρίζει το μορφωτικό υλικό σε μέρη και του δίνει την κατάλληλη μορφή. Το τοποθετεί μεθοδικά μέσα σε ένα σχέδιο, σε μια πορεία. Αμέτρητες είναι μέσα στα κείμενα οι φράσεις που υποδηλώνουν το σχέδιο που έχει στο νου του ο Άγιος Κοσμάς, που για να το ολοκληρώσει έπρεπε να μιλήσει περισσότερες από μία φορές. Βλέπουμε λοιπόν ότι είχε προγραμματίσει ακόμη και το μήκος (χρονική έκταση) των ομιλιών του, έτσι ώστε να ολοκληρώσει το βασικό κύκλο των θεμάτων του σε ένα τόπο. Με τρεις διδαχές ολοκληρωνόταν λοιπόν η χριστιανική διδασκαλία του, που άρχιζε με τη δημιουργία και κατέληγε στη συντέλεια του κόσμου. Έτσι, υπάρχει κάθε φορά μια κεντρική ιδέα που γύρω της περιστρέφονται μια λογική συσχέτιση και εξάρτηση οι υπόλοιπες ιδέες. Επομένως, επικρατεί μια ενότητα και αρμονία. Ο σκοπός της διδασκαλίας του ήταν συγκεκριμένος και σαφής. Είχε σκοπό να συντελέσει στην τόνωση του εθνικού φρονήματος, να ενεργοποιήσει τις ψυχικές λειτουργίες των υποδούλων, να εξασφαλίσει την ενεργητική ετοιμότητά τους απέναντι στη γνώση πάνω σε όλα τα θέματα, που μπορούσαν να τους απασχολήσουν 54 Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού διδαχές, σελ. 318 κ.ε. 21

24 και να αντισταθούν στις διάφορες προκλήσεις που δημιουργούσε η φορτισμένη ατμόσφαιρα της εποχής. Για να πραγματοποιήσει όλα αυτά, θα έπρεπε το κύριο όπλο του που ήταν ο λόγος και μάλιστα ο προφορικός, να είναι κατάλληλα δομημένος. Έτσι η δομή (εσωτερική διάρθρωση) του λόγου του, ορίζεται από μια σειρά κανόνων, αρχές συνθέσεως και νόμων δομής, απόλυτα συνυφασμένη με τους σκοπούς διδασκαλίας του αγιορείτη μοναχού. Η διδασκαλία του επιδρά δυναμικά όχι μόνο σε κάποιο μέρος του ψυχισμού του διδασκομένου, αλλά πάνω σε όλη την προσωπικότητά του. Κατά τη λειτουργία της διδασκαλίας του, χρησιμοποιεί πολυδιάστατες διαδικασίες πληροφοριακές, συλλογιστικές, αξιολογικές διαδικασίες επικοινωνίας, παροχής αξιών, ιδεών, ιδανικών. Ήταν ο δάσκαλος δημιουργός που με την παραστατικότητα του λόγου του, το βάθος, το ύψος και την ευγλωττία του, εργάστηκε για την αναβάπτιση του γένους, την πνευματική του ανύψωση και την εθνική του ανάσταση. Ένα από τα φιλολογικά προβλήματα που παρουσιάζουν οι διδαχές είναι και το γλωσσικό και το ερώτημα που έχει τεθεί είναι σε ποια γλώσσα ομιλούσε ο Κοσμάς. Ο άγιος Κοσμάς χρησιμοποίησε το γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας του λαού γιατί μόνο έτσι θα μπορούσε να έχει απήχηση ο λόγος του. «Ο δημοτικισμός όμως του Πατροκοσμά δεν ήταν τεχνητός αλλά φυσικός και αβίαστος 55». Ο αγιορείτης μοναχός γνώριζε χωρίς καμία αμφιβολία, όλη την εξέλιξη και τη διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας. Τη σπούδασε και τη μελέτησε μέσα από τα κείμενα των αρχαίων ελλήνων, της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Εντρύφησε στα έργα των Πατέρων της υμνογραφίας και χριστιανικής λατρείας. Δε παρέλειψε όμως να διαβάσει και τις λαϊκές φυλλάδες της εποχής του. Έτσι, μπορούσε να χρησιμοποιεί ανάλογα με τη περίσταση διάφορες γλωσσικές μορφές της μιας και αδιαίρετης ελληνικής γλώσσας. Μέσα στο 18 ο αι., παράλληλα με τη χρησιμοποίηση της αρχαϊκής γλώσσας, έγιναν μεγάλες προσπάθειες να γραφεί η νέα γλώσσα, η γλώσσα του λαού, η ονομαζόμενη «λαϊκή» ή «απλή», «γραικική» ή «κοινή». Τη γλώσσα αυτή τη γέννησε και την επέβαλλε η χτυπητή αντίθεση της καθιερωμένης αρχαϊκής με την πραγματική γλώσσα του έθνους που έμενε αμόρφωτο και δεν μπορούσε να τη χειριστεί ούτε να την καταλάβει. Ο Κοσμάς λοιπόν, μιλούσε στην ομιλούμενη γλώσσα των ελλήνων της εποχής του γιατί έτσι θα άγγιζε ο λόγος του τις ψυχές τους και γιατί ήθελε να εφαρμόσει τα λόγια του αποστόλου των εθνών Παύλου, «ούτω και υμείς δια της γλώσσης εάν μη εύσημον λόγον δώτε πως γνωσθήσετε το λαλούμενον; Έσεσθε γαρ εις αέρα λαλούντες 56». Δεν ήθελε λοιπόν να μιλάει στον αέρα, αλλά στ αφτιά και στις καρδίες των ακροατών του. Για τη γλώσσα του Πατροκοσμά κάνει λόγο και ο Νικόδημος ο Αγιορείτης που ήταν αξιόπιστος λόγιος της εποχής και οπωσδήποτε γνωστός του αγίου. «Ήταν δε η διδαχή του, καθώς ημείς αυτήκοοι αυτής εγενόμεθα, απλουστάτη, ωσάν εκείνων των αλιέων 57». Η ουσιαστική και περιεκτική αυτή μαρτυρία, δείχνει τη γλώσσα του αγίου Κοσμά. Όλοι σχεδόν οι μελετητές έχουν την πεποίθηση ότι η γλώσσα του Κοσμά ήταν η δημοτική. Ο Μιχαλόπουλος γράφει ότι ο Αιτωλός ήταν «θερμός δημοτικιστής 58», ο Παπακυριακού ότι «προτίμησεν την δημοτικήν γλώσσαν διά να κατανοείται υπό του 55 Μεταλληνού, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ Α Κορινθίους, ιδ, Νικόδημου Αγιορείτου, Συναξαριστής, σελ Μιχαλόπουλου, Κοσμάς ο Αιτωλός, σελ