ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΟ ΓΚΡΑΜΣΙ 1
ΤΜΗΜΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ:181/07162 ΨΥΛΛΑΚΗ ΕΛΕΝΗ 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.ΣΕΛ. 6-12 1.1 Ο ΓΚΡΑΜΣΙ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΗ.ΣΕΛ. 13-17 1.2 ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΝΟΤΟΥ..ΣΕΛ. 17-18 1.3 Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ..ΣΕΛ. 19-20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ 2.1 Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΣΕΛ. 20-22 2.2 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΔΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΩΝ ΚΙΝΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΣΕΛ. 23 3
2.3 Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Ο ΚΟΡΠΟΡΑΤΙΣΜΟΣ.ΣΕΛ. 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3.1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ..ΣΕΛ. 25-30 3.2 Η ΣΧΕΣΗ ΛΕΝΙΝ ΚΑΙ ΓΚΡΑΜΣΙ ΣΕΛ. 31-37 3.3 ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ..ΣΕΛ. 37-40 3.4 ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ.ΣΕΛ. 40-41 3.5 ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ: ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΕΛ. 41-42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 4.1 Ο ΓΚΡΑΜΣΙ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΜΑΚΙΑΒΕΛΗ.42 4
4.2 Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΗ ΚΑΙ Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΠΟΧΗΣ.43-44 4.3 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ 44-46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 47 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 48 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην εργασία μας θα ασχοληθούμε με το πώς αντιλαμβάνεται ο Αντόνιο Γκράμσι την έννοια της ηγεμονίας. Αρχικά θα αναφερθούμε με συντομία στην πολιτική διαδρομή του Γκράμσι, ως ηγετικής φυσιογνωμίας του Ιταλικού κομμουνιστικού κινήματος. Στη συνέχεια θα σταθούμε στις ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες έγραψε τον κύριο όγκο του έργου ο Γκράμσι ως συγγραφέα, θα γίνει και μία μικρή αναφορά στην γραφή του Γκράμσι. Ο πυρήνας της εργασίας μας θα σταθεί στις επεξεργασίες που περιέχονται στα Τετράδια της Φυλακής, που αποτελούν τις σημειώσεις που έγραψε ο Γκράμσι μέσα στη φυλακή. Ιδιαίτερη έμφαση θα δώσουμε στο πώς ο Γκράμσι θα αναμετρηθεί με το ερώτημα της επανάστασης στη Δύση και την άνοδο του φασισμού. Σε αυτή τη βάση θα προσεγγίσουμε την έννοια της ηγεμονίας, το πώς 6
επιτρέπει την εξέταση ερωτημάτων που αφορούν το κράτος και κοινωνικές κατηγορίες όπως οι διανοούμενοι, ενώ θα σταθούμε και στην έννοια της παθητικής επανάστασης. Τέλος, θα σταθούμε στην ανάγνωση που κάνει ο Γκράμσι στον Μακιαβέλι και στον τρόπο που διατυπώνει το αίτημα για ένα επαναστατικό κόμμα που θα λειτουργεί ως ο σύγχρονος ηγεμόνας. 1.2 Η πολιτική διαδρομή του Γκράμσι Ο Γκράμσι γεννήθηκε στη Σαρδηνία το 1891, όπου έζησε μέχρι τα είκοσι του χρόνια. Η καταγωγή και οι εμπειρίες του συγκεντρώνουν την ευαισθησία του προς τον εγκαταλελειμμένο Ιταλικό Νότο, κατά συνέπεια και στο αγροτικό ζήτημα. Τα παιδικά χρόνια ο Γκράμσι αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα υγείας που τον βασανίζουν σε όλη του τη ζωή. Η σπονδυλική του στήλη είναι παραμορφωμένη, οι πονοκέφαλοι και οι ζαλάδες δεν θα τον εγκαταλείψουν σχεδόν ποτέ. Θα προστεθούν φυματίωση, υπέρταση και κυναγχικές κρίσεις. Από νωρίς ο Γκράμσι δείχνει ιδιαίτερη κλίση και ενδιαφέρον για την ιστορία και την κουλτούρα. Είναι αναγκασμένος να δουλέψει και μάλιστα να εγκαταλείψει και το σχολείο για μερικά χρόνια μέχρι να πάρει το απολυτήριο. Με πολλές δυσκολίες παίρνει μία μικρή υποτροφία και γράφεται στη σχολή φιλολογίας του Τορίνο. Μελετάει γλωσσολογία και ενδιαφέρεται ειδικά για την Σαρδινική διάλεκτο. Παρακολουθεί σεμινάρια Ιταλικής Λογοτεχνίας, Δικαίου και Θεωρητικής Φιλοσοφίας. Συνεργάζεται με διάφορα έντυπα, γράφοντας και καθιερώνοντας ένα εντελώς προσωπικό στυλ, ενώ παράλληλα ασχολείται με την 7
θεατρική κλινική. Εξελίσσεται σε βαθύ γνώστη της Ιταλικής κουλτούρας και παράδοσης. Μέχρι το 1918 δεν εγκαταλείπει την ιδέα να πάρει πτυχίο, αν και η ζωή του έχει πάρει άλλη κατεύθυνση. Ως προς την ιδιότητα του ως πολιτικός, έχει μυηθεί ήδη στις σοσιαλιστικές του ιδέες από τον αδερφό του που είχε σχέσεις με το Σοσιαλιστικό Κόμμα και εκεί έρχεται σε επαφή για πρώτη φορά με τους Σοσιαλιστικούς κύκλους στο Τορίνο. Το Τορίνο είναι η καρδιά της βιομηχανικής Ιταλίας, με μία μεγάλη εργατούπολη που σφύζει από ζωή και αγώνα. Η επανάσταση του Οκτώβρη 1917 και η επαφή με το έργο του Λένιν, αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του Γκράμσι. Το νικηφόρο προλεταριάτο και η Σοβιετική εξουσία ανοίγουν ένα καινούργιο δρόμο. Το κύμα της επανάστασης απλώνεται και στην Ιταλία. Μαζί με άλλους συντρόφους στο Τορίνο ο Γκράμσι εκδίδει το εβδομαδιαίο Ordine Nuovo. Μέσα από την εμπειρία του εργατικού κινήματος του Τορίνο και τους μεγάλους αγώνες του με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του ο Γκράμσι ωριμάζει πολιτικά. Το 1922 ο Γκράμσι ταξιδεύει στη Μόσχα ως αντιπρόσωπος του ΚΚΙ στην Εκτελεστική Επιτροπή της Διεθνούς. Παίρνει μέρος στο 4 ο Συνέδριο της. Στα δύο χρόνια που θα λείψει από την Ιταλία, αποκτά μία σημαντική εμπειρία και αρχίζει σιγά-σιγά να διαμορφώνει ένα συνολικότερο σχέδιο δράσης για το ΚΚΙ σε αντιπαράθεση με τις αντιλήψεις του Αμαντέο Μπορντιγκα, που κατεξοχήν υποστήριζε μια έντονα αντικοινοβουλευτική γραμμή. Κατά τον Γκράμσι για να γίνει αυτό χρειάζεται μια περίοδος προετοιμασίας. Στις εκλογές εκλέγεται βουλευτής και επιστρέφει στην Ιταλία. Αναλαμβάνει Γενικός Γραμματέας του Κόμματος και μέσα στα δύο χρόνια που καθοδηγεί το κόμμα, υπάρχουν σημαντικά αποτελέσματα στο πολιτικό και μαζικό επίπεδο. Την περίοδο που ξεκίνησε ο φασισμός να εδραιώνει 8
την κυριαρχία του, ο Γκράμσι επεξεργάζεται μια νέα τακτική και στρατηγική. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο πρόβλημα του Νότου (το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στον αναπτυγμένο βιομηχανικό Ιταλικό Βορρά και τον καθυστερημένο Νότο), επεξεργάζεται συνθήματα και θέσεις που να σχετίζονται με την τακτική του κόμματος για εκείνη την περίοδο με έμφαση σε μια κατεύθυνση Ενιαίου Μετώπου. Όλη η προσπάθεια κορυφώνεται με το Συνέδριο της Λυόν το 1926. 1 Ωστόσο την ίδια χρονιά οι φασιστικές αρχές συλλαμβάνουν το Γκράμσι. Δικάζεται μαζί με άλλους συντρόφους του και καταδικάζεται σε κάθειρξη είκοσι χρόνων. Οι κατηγορίες από το ειδικό δικαστήριο ήταν οι εξής: Συνομωσία του κράτους Προτροπή σε εμφύλιο πόλεμο Υποκίνηση ταξικού μίσους Υπεράσπιση εγκλήματος Ανατρεπτική προπαγάνδα Μόλις το Γενάρη του 1929, του δίνεται η άδεια να προμηθευτεί έντυπα και γραφική ύλη. Αρχίζει το γράψιμο των τετραδίων της φυλακής στο Τουρί κοντά στο Μπάρι. Διαβάζει πολύ και όποτε του το επιτρέπει η υγεία του γράφει. Σταματά να γράφει το 1935 καταβεβλημένος και εξουθενωμένος από της απαίσιες συνθήκες κράτησης του και τη χειροτέρευση της υγείας του. Πέθανε στις 27 Απρίλη 1937, μόλις έχει αποφυλακιστεί. Η πολιτική διαδρομή του Γκράμσι σφράγισε και τα θεωρητικά του ενδιαφέροντα. Η αναμέτρηση με τις δυσκολίες της επαναστατικής στρατηγικής στη Δύση, τα ανοιχτά ερωτήματα των κοινωνικών συμμαχιών, η μεγάλη 1 Για τις πολιτικές παρεμβάσεις του Γκράμσι στην περίοδο εκείνη βλ. Α. Γκράμσι, Πολιτικά κείμενα, Αθήνα, εκδ. Οδυσσέας, 1976. Για τη συνολική πολιτική διαδρομή του Γκράμσι βλ. Κ. Χόαρ και Τ. Νόουελ Σμιθ, Για τον Γκράμσι, Αθήνα, εκδ. Στοχαστής, 1980. Για τη ζωή του Γκράμσι βλ. Τζ, Φιόρι, Η ζωή ενός επαναστάτη, Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας 9
πρόκληση της ανόδου του φασισμού θα αποτελέσουν την απαρχή για μια ιδιαίτερα πρωτότυπη θεωρητική παραγωγή. O Γκράμσι είναι ένας επαναστάτης ηγέτης που προσπαθεί να στοχαστεί τι θα είναι ένας αυθεντικός ιστορικός υλισμός και μια πραγματικής φιλοσοφίας της πράξης. Θα επεξεργαστεί έννοιες που θα μπορέσουν να δουν τη διαδικασία του μετασχηματισμού ως κομμάτι μιας συνολικότερης κοινωνικής εξέλιξης. To 1932 πάνω στην κορύφωση της θεωρητικής του δουλειάς του, πριν τον καταβάλει η ασθενική υγεία, ο Γκράμσι δουλεύει πάνω στα ερωτήματα που αφορούν την έννοια της ηγεμονίας, της παθητικής επανάστασης, της ανάγκης για μια πρωτότυπη επαναστατική στρατηγική, αλλά και ενός πρωτότυπου ιστορικού υλισμού. 1.3 Η ιδιαιτερότητα της γραφής του Γκράμσι Σε σχέση με το έργο του Γκράμσι έχει ιδιαίτερη σημασία ο ιδιαίτερος τρόπος γραφής του. Παρότι διαθέτουμε ένα μεγάλο αριθμό από άρθρα και πολιτικά κείμενα γραμμένα πριν από τη σύλληψή, ο κύριος όγκος του έργου έχει τη μορφή των σημειώσεων που έγραψε κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του. Το έργο του Γκράμσι έχει την ιδιαιτερότητα να αποτελείται κατά κύριο λόγο από σημειώσεις, οι οποίες γράφονται και ξαναγράφονται. Άρα δεν έχει την τυπική μορφή ενός οριστικοποιημένου κειμένου. Είναι ένα έργο σε εξέλιξη. Αυτό δημιουργεί αρκετές δυσκολίες στην προσέγγισή του. 2 2 Για μια γενική παρουσίαση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των Τετραδίων του Γκράμσι βλ. Χόαρ και Νόουελ Σμιθ, όπ.π. καθώς και Κ. Μπυσί-Γκλυκσμάν, Ο Γκράμσι και το κράτος, Αθήνα, εκδ. Θεμέλιο, 1984. 10
Τα Τετράδια της φυλακής είναι οι σημειώσεις που έγραψε ο Γκράμσι στη φυλακή από το 1929 έως το 1935, δύο χρόνια μετά από τη σύλληψη του, και κυρίως μετά τη δίκη του που είχε περισσότερη ηρεμία και πριν χειροτερέψει η κατάσταση της υγείας του και γονατίσει από τις αρρώστιες του. Οι κατευθύνσεις στην έρευνα των Τετραδίων είναι οι εξής: 1. Το πρόβλημα του κόμματος και οι σχέσεις του με την εργατική τάξη και τις μάζες. 2. Το πρόβλημα της ηγεμονίας της εργατικής τάξης 3. Την κριτική του οικονομισμού 4. Τον ορισμό της επαναστατικής ή της οργανικής κρίσης 5. Η σχέση ανάμεσα στην κουλτούρα και το λαό 6. Η διαδικασία του σχηματισμού του Ιταλικού κράτους 7. Η ιστορία των Ιταλών διανοούμενων και οι σχέσεις τους με τις μάζες 3 Πρόκειται για 32 Τετράδια πυκνογραμμένα που αντιστοιχούν σε 4.000 δακτυλογραφημένες σελίδες. Η έκδοση αυτή παρουσιάζει τα Τετράδια ταξινομημένα κατά θέματα ώστε να διευκολύνεται η μελέτη τους. Όπως παρατηρεί η Κ. Μπυσί-Γκλυκσμάν: Η γραφή των τετραδίων είναι κομματιαστή αποσπασματική στην οικονομία ενός κειμένου που προβαίνει με σημειώσεις, Τα Τετράδια 4 (1930-1932), 6 (1930-1932), 7 (1930-1931) φανερώνουν ένα ποιοτικό άλμα, μια αλλαγή περιόδου σαφώς αντιληπτή: το πέρασμα σε μια πολυδιάστατη 3 Για μια παρουσίαση της θεματολογίας των Τετραδίων βλ. Λ. Γκρούππι, Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι, Αθήνα, εκδ. Θεμέλιο, 1977, σελ. 79 11
λειτουργία μιας θεωρητικοφιλοσοφικης επιχειρηματολογίας. Στο πρώτο τετράδιο (1929-1930) οι περισσότερες από τις έννοιες (διανοούμενοι, ηγεμονία, μηχανισμός ηγεμονίας) εμφανίζονται σε ιστορικά καθορισμένες αναλύσεις. 4 Ως αποτέλεσμα ο Γκράμσι χρησιμοποιεί μια πολλαπλή γραφή, ξεπερνώντας την απομόνωση των επιστημονικών κλάδων γιατί χρησιμοποιεί πολιτικά την κουλτούρα με διαφορετικό τρόπο. Αυτό οδηγεί στο να έχουμε πολλές επανόδους σε μια σημείωση, τις πολλές διατυπώσεις και διορθώσεις του ίδιου του κειμένου. Η βαθιά λογική συνοχή του Γκράμσι δεν οφείλεται σε μια απαγωγική και αξιωματική σκέψη, που προβαίνει με «αλυσιδωτούς συλλογισμούς» ή με «θεαματική σειρά». Όπως παρατηρεί και η Κ. Μπυσί- Γκλυκσμάν Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε την αποσπασματική και πολλαπλή γραφή του Γκράμσι με έναν πινακοειδή χώρο με άπειρες εισόδους μία δικτυωτή δομή. Το θέμα της γραφής είναι ένα σύστημα σχέσεων ανάμεσα στα στρώματα του μαγικού μπλοκ, του ψυχισμού, της κοινωνίας, του κόσμου. 5 Κομβική πλευρά του έργου του Γκράμσι, η βασική θέση ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να έχουν το στοιχείο του στοχασμού, εφόσον έχουν γλώσσα και κοινό νου και σε αυτή τη βάση, έστω και απλοϊκά να είναι φιλόσοφοι. Όπως παρατηρεί και ο Λ. Γκρούππι, 4 Μπυσί-Γκλυκσμάν, Ο Γκράμσι, σελ. 34. 5 Μπυσί-Γκλυκσμάν, όπ.π., σελ. 17. 12
«Πρόκειται κιόλας για μια διαπίστωση που βρισκόταν κιόλας στον Κρότσε, αλλά εκεί διατυπώνονταν αφηρημένα, αναφερόταν στον άνθρωπο γενικά, ενώ στο Γκράμσι συνδέεται με την πολιτιστική ζωή των εξαρτημένων τάξεων, των εργατών, των αγροτών. Κάθε άνθρωπος από το γεγονός ότι μιλάει και μόνο έχει δική του κοσμοαντίληψη, έστω και μη ενσυνείδητη, έστω και μη κριτική, γιατί η γλώσσα αποτελεί μια εμβρυακή μορφή κοσμοαντίληψης. 6 Αυτό εξηγεί και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Γκράμσι για τη γλώσσα. Δεν ήταν μόνο η φιλολογική του παιδεία και τα λογοτεχνικά του ενδιαφέροντα. Αντίθετα, αντανακλούσε και μια ιδιαίτερη αντίληψη του Γκράμσι για την κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης συνείδησης. Η συνείδηση του ανθρώπου αφημένη στο ίδιο της το αυθόρμητο και χωρίς να έχει ακόμα κριτική αυτογνωσία κατοικείται από διάφορες ιδεολογικές επιδράσεις και ανόμοια στοιχεία που μαζεύτηκαν μέσω διαφόρων κοινωνικών και πολιτιστικών στρωμάτων. Η συνείδηση του ανθρώπου δεν είναι τίποτα άλλο από το αποτέλεσμα μίας κοινωνικής σχέσης. Και αυτή η ίδια είναι μια κοινωνική σχέση. 7 6 Γκρούππι, Η έννοια της ηγεμονίας, ΑΘΗΝΑ, ΘΕΜΕΛΙΟ,1977 σελ. 81. 7 Γκρούππι, όπ.π., σελ. 81 13
1. ΟΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ, ΠΡΙΝ ΤΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ 1.1 Ο ΓΚΡΑΜΣΙ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΗ Το 1918 στα 27 χρόνια ο Γκράμσι συνειδητοποιεί ότι η ρωσική επανάσταση εκμηδενίζει στην πράξη τα εξελικτιστικά σχήματα της ΙΙ Διεθνούς, προκαλεί κρίση στη θετικιστική ερμηνεία του Μαρξισμού, που κυριαρχούσε στη σοσιαλδημοκρατία της Β Διεθνούς. Ο Γκράμσι κατανοεί ότι η Ρωσική επανάσταση τονίζει το υποκειμενικό στοιχείο, το στοιχείο της πολιτικής πρωτοβουλίας. Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πόσα λίγα πράγματα γνώριζαν στην Ιταλία για την Οχτωβριανή επανάσταση όχι μόνο λόγω της απόστασης της Ρωσίας αλλά εξαιτίας της εμπόλεμης κατάστασης και της λογοκρισίας. Η επανάσταση των Μπολσεβίκων είναι γεμάτη περισσότερο από ιδεολογία παρά από τα γεγονότα. Γράφει χαρακτηριστικά ο Λ. Γκρουππι: Ο Γκράμσι αναφέρεται στο Κεφάλαιο και λέει: Το Κεφάλαιο ήταν για εκείνο το ρεύμα (των Μπολσεβίκων) η κριτική απόδειξη του αναπόφευκτος γεγονότος να διαμορφωθεί στη Ρωσία μια αστική τάξη, να αρχίσει μια καπιταλιστική περίοδος, να δημιουργηθεί ένας πολιτισμός δυτικού τύπου πριν το προλεταριάτο μπορέσει καν να σκεφτεί για την εξέγερση του, τις ταξικές διεκδικήσεις του, την επανάσταση του. Τα γεγονότα ξεπέρασαν την ιδεολογία. Τα γεγονότα έσπασαν τα αυστηρά σχήματα σύμφωνα με τα οποία η ιστορία της Ρωσίας, θα έπρεπε να ξετυλιχτεί με βάση τους κανόνες του ιστορικού υλισμού. Πρόκειται για τον ιστορικό υλισμό όπως τον ερμήνευσε εκείνη την εποχή η ΙΙ 14
Διεθνούς και επομένως πρόκειται για ένα αποστεωμένο, σχηματικό δογματικό ιστορικό υλισμό. 8 Επομένως, στα μάτια του Γκράμσι, οι Μπολσεβίκοι απαρνούνται τον Καρλ Μαρξ. Βεβαιώνουν με βάση τη σαφή μαρτυρία της δράσης και των κατακτήσεων που πέτυχαν, ότι οι κανόνες του ιστορικού υλισμού δεν είναι τόσο απόλυτοι. Κι εδώ υπάρχει μια διαστρέβλωση, γιατί είναι γνωστό ότι όλη την επανάσταση του Οκτώβρη την πραγματοποίησαν στο όνομα του Καρλ Μαρξ και όχι βέβαια αρνούμενοι ή κριτικάροντας τον, αλλά κριτικάροντας ορισμένους ερμηνευτές του. Ο Γκράμσι κατάλαβε ότι η επανάσταση του Οκτώβρη αποτελεί τη ζωντανή κριτική μιας λαθεμένης ερμηνείας του Μαρξισμού που είχε εδραιωθεί στη ΙΙ Διεθνή και στο Ιταλικό Σοσιαλιστικό κόμμα. Με αυτό τρόπο μπορούμε να δούμε το περίφημο άρθρο του για την Επανάσταση ενάντια στο Κεφάλαιο». Η επανάσταση των Μπολσεβίκων [ ] είναι η επανάσταση ενάντια στο «Κεφάλαιο» του Καρλ Μαρξ. Το «Κεφάλαιο» ήταν στη Ρωσία το βιβλίο των αστών περισσότερο από ότι των προλεταρίων. [ ] Οι μπολσεβίκοι απαρνούμενοι τον Κάρολο Μαρξ αποδεικνύουν, με τη μαρτυρία της αναπτυσσόμενης δράσης, των πραγματοποιημένων κατακτήσεων, ότι οι κανόνες του ιστορικού υλισμού δεν είναι τόσο σιδερένιοι. 8 Ο Γκράμσι αντιλαμβανόταν ήδη από τότε Σοβιέτ ως μορφή αυτοκυβέρνησης των εργαζόμενων μαζών. Σε όσους ρωτούσαν εάν υπάρχει ένα σπέρμα εργατικής κυβέρνησης, ένα σπέρμα Σοβιέτ, απαντούσε ότι ναι: Υπάρχει 8 Α. Γκράμσι, Σοσιαλισμός και Κουλτούρα, Αθήνα Στοχαστής, 182, σελ. 143-44. 15
στην Ιταλία, στο Τορίνο, ένα σπέρμα εργατικής κυβέρνησης, ένα σπέρμα Σοβιέτ και είναι η εργοστασιακή επιτροπή. Η πρώτη εργοστασιακή επιτροπή δημιουργήθηκε το 1905 στην Ιταλία. Οι εργοστασιακές επιτροπές ξανασυγκροτήθηκαν, στη διάρκεια του πολέμου κυρίως σαν όργανα συνεργασίας ανάμεσα στους εργοδότες και τους εργάτες με σκοπό την πολεμική παραγωγή και μόνο κατοπινά έγιναν όργανα εργατικής τάξης. Για τον Γκράμσι το ζήτημα είναι να διερευνήσουμε την εργοστασιακή επιτροπή, να συνενώσουμε γύρω της ένα εργατικό συμβούλιο, αποτελούμενο από εργάτες εκλεγμένους στα εργοστασιακά τμήματα. Ένα εργατικό συμβούλιο αποτελούμενο όχι απλά και μόνο από μέλη των συνδικάτων αλλά αντίθετα να είναι αντιπροσωπευτικό, ενωτικό, των εργατών, των υπαλλήλων και των τεχνικών. Αποτελεί πρόπλασμα μιας νέας εξουσίας, μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου και φορέας ενότητας της τάξης Η προλεταριακή δικτατορία μπορεί να ενσαρκωθεί μονάχα σε ένα τύπο οργάνωσης που θα είναι ο ειδικός για την ξεχωριστή δραστηριότητα των παραγωγών και όχι των μισθωτών, των σκλάβων του κεφαλαίου. [ ] Γι αυτό το λόγο το Συμβούλιο κάνει πραγματικότητα την ενότητα της εργατικής τάξης. 9 Εκεί ο Γκράμσι έρχεται σε ρήξη με τον Α. Τάσκα που εξακολουθούσε να βλέπει την πολιτική παρέμβαση με παραδοσιακούς όρους «αριστερής αντιπολίτευσης» μέσα στο σοσιαλιστικό κόμμα. Όπως παρατηρεί και ο Λ. Γκρούπι. 9 Αν. Γκράμσι, Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης, Αθήνα, Στοχαστής, 1975 σελ. 77 16
Ο Τάσκα έβλεπε στο Ordine Nuovo, μια εφημερίδα που να μπορεί κυρίως να οργανώνει ένα αριστερό ρεύμα μέσα στους σοσιαλιστές, και επομένως «ένα όργανο που κινούνταν στη περιοχή του κόμματος χωρίς να αποκαταστήσει μια ουσιαστική, μια πραγματική σχέση με το κίνημα 10. Αντίθετα για τον Γκράμσι και τον Τολιάτι το πρόβλημα είναι να ξεκινήσουμε από το πραγματικό κίνημα. Ο Τάσκα αντιλαμβανόταν το Ordine Nuovo κυρίως σαν εφημερίδα εκλαΐκευσης της μόρφωσης. Αντίθετα για το Γκράμσι αυτό έπρεπε να γίνει το όργανο των εργοστασιακών συμβουλίων έπρεπε λοιπόν να αποσαφηνίσει θεωρητικά και πολιτικά την αγωνιστική πείρα των εργατών. Έπρεπε να κάνει τους εργάτες να συνειδητοποιήσουν τι είναι η καπιταλιστική παραγωγή, τι είναι ο παραγωγικός κύκλος, ποια η λειτουργία του εργάτη στην παραγωγή. Όπως παρατηρεί και ο Λ. Γκρούππι: Ο Γκράμσι παρουσίασε την αντίληψη που κατεύθυνε το Ordine Nuovo: «Το σοσιαλιστικό κόμμα και τα συνδικάτα δεν μπορούν να απορροφήσουν όλη την εργατική τάξη παρά μόνο με μια επίμονη δουλειά χρόνων και δεκαετιών. Δεν θα ταυτιστούν αμέσως με προλεταριακό κράτος. Στις κομμουνιστικές δημοκρατίες εξακολουθούν, πραγματικά, ανεξάρτητα από το κράτος, να υπάρχουν σαν θεσμοί προώθησης το κόμμα και ελέγχουν τα συνδικάτα» 11 Το κόμμα πρέπει να εξακολουθήσει να είναι το όργανο της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης, η εστία της πίστης, ο θεματοφύλακας της θεωρίας, η ανώτατη αρχή που εναρμονίζει και οδηγεί στον τελικό σκοπό τις 10 Γκρούππι όπ.π, σελ. 66 11 Γκρούππι όπ.π, σελ.67 17
οργανωμένες και πειθαρχημένες δυνάμεις της εργατικής και αγροτικής τάξης. Για να εκπληρώσει ακριβώς αυτή την αποστολή στο κόμμα δεν μπορεί να ανοίξει διάπλατα τις πόρτες για να μπουν νέοι οπαδοί που δεν είναι συνηθισμένοι στην υπεύθυνη και πειθαρχημένη δράση. Οι εργοστασιακές επιτροπές πρέπει, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, να είναι όργανα εργατικής δημοκρατίας απαλλαγμένα από τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι επιχειρηματίες έτσι ώστε να αποκτούν νέα ζωή και ενεργητικότητα. Αντίθετα, οι τότε εργοστασιακές επιτροπές περιορίζουν την εξουσία των καπιταλιστών στο εργοστάσιο και εκπληρώνουν λειτουργίες διαιτησίας και πειθαρχίας. Αν αναπτυχθούν και πλουτισθούν, κατά τον Γκράμσι, θα μπορέσουν να γίνουν τα όργανα της προλεταριακής εξουσίας, που υποκαθιστά τον καπιταλιστή σε όλες τις χρήσιμες διευθυντικές και διοικητικές λειτουργίες. Οι εργάτες θα πρέπει να προβούν στην εκλογή πλατιών συνελεύσεων αντιπροσώπων από τους καλύτερους και πιο συνειδητούς συντρόφους με το σύνθημα: Όλη η εξουσία του εργοστασίου στις εργοστασιακές επιτροπές σε συνδυασμό και με το άλλο σύνθημα Όλη η εξουσία του κράτους στα συμβούλια των εργατών και των αγροτών. 1.2 ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΝΟΤΟΥ Πριν σταθούμε στα Τετράδια της Φυλακής, πρέπει να ασχοληθούμε με τις τοποθετήσεις του Γκράμσι πάνω στο Ζήτημα του Νότου. Το ζήτημα του Νότου, δηλαδή η αντιμετώπιση των πολύ μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών αποκλίσεων ανάμεσα στον αγροτικό Νότο και το βιομηχανικό Βορρά, ένα ζήτημα που βασάνιζε την Ιταλία σε όλη την περίοδο πριν και μετά την Ιταλία. Χαρακτηριστική εδώ είναι η αναφορά του Λ. Γκρούπι 18
Στην Ιταλία το αγροτικό ζήτημα εξαιτίας της Ιταλικής παράδοσης και εξαιτίας της καθορισμένης ανάπτυξης της Ιταλικής ιστορίας είχε πάρει δυο τυπικές και ιδιόρρυθμες μορφές: Το ζήτημα του Νότου και Το Ζήτημα του Βατικανού» 12. Για τον Γκράμσι όπως και για τον Λένιν το αγροτικό ζήτημα μπαίνει πάντοτε με ιδιότυπο, ιστορικά καθορισμένο τρόπο. Έτσι, συναντάμε στην Ιταλία μια ιδιομορφία του αγροτικού Ζητήματος και αυτή είναι το Ζήτημα του Νότου και το Ζήτημα του Βατικανού. Με το Ζήτημα του Βατικανού ο Γκράμσι δεν ασχολήθηκε πολύ. Όσον αφορά το Ζήτημα του Νότου προσθέτει: «Ότι για να κατακτήσει το Ιταλικό προλεταριάτο την πλειοψηφία των αγροτικών μαζών, θα πρέπει να κάνει δικά του τα δύο αυτά Ζητήματα από κοινωνική άποψη, να συλλάβει τις ταξικές ανάγκες που αντιπροσωπεύουν να τις εντάξει στο επαναστατικό μεταβατικό του πρόγραμμα και να τις συμπεριλάβει στις βασικές του διεκδικήσεις». 13 Ουσιαστικά το ζήτημα του Νότου σηματοδοτεί την πρώτη αναμέτρηση του Γκράμσι με το ερώτημα της ηγεμονίας της εργατικής τάξης, δηλαδή του πώς η εργατική τάξη μπορεί να γίνει η πρωτοπόρα δύναμη σε μια ευρύτερη κοινωνική συμμαχία που να καθορίσει την ιστορική πορεία μιας ολόκληρης κοινωνίας, συνενώνοντας διαφορετικές κοινωνικές δυνάμεις. Το στοιχείο αυτό παρουσιάζει αναλυτικά ο Λ. Γκρούπι. Η Ηγεμονία συνίσταται κυρίως στο να προσδιορίσεις τα ειδικά χαρακτηριστικά μιας ιστορικής κατάστασης, να γίνεις ο πρωταγωνιστής για τη 12 Γκρούππι όπ.π, σελ. 74 13 Γκρούππι όπ.π, σελ.74 19
λύση τους, έτσι που να συνενώσεις γύρω σου αυτά τα στρώματα, πραγματοποιώντας με αυτά μια συμμαχία στην πάλη ενάντια στον καπιταλισμό και στην απομόνωση του. Η εργατική τάξη γίνεται ιθύνουσα τάξη στην Ιταλία στο βαθμό που κάνει το ζήτημα του Νότου εθνικό ζήτημα. Το να βάζεις το πρόβλημα της εργατικής ηγεμονίας σημαίνει για τον Γκράμσι να βάζεις το πρόβλημα της εθνικής αποστολής της εργατικής τάξης. Τότε χρειάζεται να ανατρέψουμε την παλιά θεώρηση του προβλήματος του Νότου, που ήτα επίσης και αντίληψη του σοσιαλιστικού κόμματος, ότι δηλαδή ο Νότος αποτελούσε το μεγάλο εμπόδιο για την δημοκρατική ανάπτυξη της Ιταλίας. Αντίθετα χρειάζεται να δούμε το τεράστιο δυναμικό, την πελώρια επαναστατική εφεδρεία που υπάρχει στους αγρότες του Νότου, να καταλάβουμε ότι ο συνασπισμός της κυρίαρχης εξουσίας στηρίζεται στη διαίρεση ανάμεσα στην εργατική τάξη του Βορρά και στους αγρότες του Νότου. Αυτή η διαίρεση είναι που επιτρέπει τη συμμαχία της καπιταλιστικής τάξης του Βορρά με τους μεγάλους γαιοκτήμονες του Νότου. 14 Το παρακάτω απόσπασμα του ίδιου του Γκράμσι βάζει το ζήτημα αυτό με τον πιο σαφή τρόπο και δείχνει ταυτόχρονα πώς το ερώτημα της ηγεμονίας προκύπτει στο έργο του Γκράμσι κατεξοχήν ως απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις. Επομένως, για τον Γκράμσι η ηγεμονία είναι εξ αρχής ένα διακύβευμα μέσα στην πολιτική συγκρότηση και διαμόρφωση της εργατικής τάξης και των πολιτικών μορφών της. Το προλεταριάτο σαν τάξη, είναι φτωχό σε οργανωτικά στοιχεία, δεν έχει και δεν μπορεί να διαμορφώσει δικό του στρώμα διανοουμένων, παρά μόνο 14 Γκρούππι όπ.π, σελ. 74-75 20
πολύ αργά, με πολύ κόπο και μετά την κατάργηση της κρατικής εξουσίας. Αλλά είναι επίσης πολύ σημαντικό και χρήσιμο να διαμορφωθεί μέσα στη μάζα των διανοουμένων μια ρήξη με οργανικό χαρακτήρα, που να χαρακτηρίζεται ιστορικά, να δημιουργηθεί, σαν μαζικός σχηματισμός μια αριστερή τάση, με τη σύγχρονη έννοια της λέξης, δηλαδή προσανατολισμένη προς το επαναστατημένο προλεταριάτο. Η συμμαχία ανάμεσα στο προλεταριάτο και τις αγροτικές μάζες απαιτεί αυτό το σχηματισμό 15 1.3. Η άνοδος του φασισμού Η άνοδος του φασισμού αποτελεί την κρίσιμη τομή και στη ζωή του Γκράμσι και στην εξέλιξη της πολιτικής του σκέψης. Ας αναφερθούμε τώρα στο ίδιο το φαινόμενο του φασισμού και πως αυτό δημιουργήθηκε. Για να αναλύσουμε και να εξηγήσουμε τις μακρινές πρωταρχές του Φασισμού πρέπει να ανατρέξουμε ως το σχηματισμό του ενιαίου Ιταλικού κράτους, να αναλύσουμε την έλλειψη πολιτικής ενότητας, της Ιταλικής αστικής τάξης καθώς και την ανυπαρξία μιας πραγματικής αστικοδημοκρατικής επανάστασης στην Ιταλία. Στοιχεία που οδήγησαν στο φασισμό ήταν ο εθνικισμός, η λατρεία της τάξης, της εξουσίας, του ισχυρού κράτους, ο αντικοινοβουλευτισμός, η περιφρόνηση και το μίσος για το προλεταριάτο, ο απολιτικισμός, ο ρομαντισμός κακής ποιότητας, συνέβαλαν σε αυτήν την τροφοδότηση μιας «χαμαιλεόντειας» και εκτελεστικής ιδεολογίας όπως είναι η φασιστική. Τέλος ο φασισμός 15 Α. Γκράμσι, Πολιτικά Κείμενα, Αθήνα εκδ. Οδυσσέας, 1977, σελ. 179. 21
προσπάθησε μέσω της φυλάκισης του κομμουνιστή ηγέτη να μετριάσει και να περιορίσει την δραστηριότητα του, θέλησε να εμποδίσει την φωνή του να ακουστεί στους εργαζόμενους. Παρ όλα αυτά δεν τα κατάφερε να σβήσει ούτε καν να λυγίσει. Ταυτόχρονα, η άνοδος του φασισμού επικύρωνε την ήττα της επανάστασης στη Δύση. Αντί, για την επέκταση της επαναστατικής ορμής από την Ανατολή (ΕΣΣΔ) στη Δύση είχαμε το αντίθετο: την ήττα της εργατικής τάξης και των κινημάτων της και την ανάδυση ενός ακραία αντιδραστικού αυταρχικού καθεστώτος έκτακτης ανάγκης. Ακριβώς πάνω σε αυτή την κρίση ο Γκράμσι στη φυλακή δοκιμάζει να αναστοχαστεί κριτικά την επαναστατική στρατηγική, το ρόλο των διανοουμένων, το κράτος και την ηγεμονία. Το τεράστιο θεωρητικό έργο που αντιπροσωπεύουν τα Τετράδια της Φυλακής δεν μπορεί να γίνει κατανοητό, χωρίς την καταλυτική επίδραση που είχε στον Γκράμσι η νίκη του φασισμού, ιδίως εάν αναλογιστούμε τον άμεσα οδυνηρό τρόπο με τον οποίο το βίωσε. 22
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ Ο Γκράμσι δεν προσφέρει έναν κλασικό ορισμό της ηγεμονίας. Αντίθετα, πρέπει να την ανασυγκροτήσουμε μέσα από τον τρόπο με τον οποίο αναμετρήθηκε με μια σειρά από ερωτήματα που αφορούσαν τις ιστορικές εξελίξεις αλλά και την τότε τρέχουσα συγκυρία. 2.1 Η Παθητική Επανάσταση, η κρίση του φιλελευθερισμού και η άνοδος του φασισμού Ο Γκράμσι θεωρεί ότι στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου εμφανίστηκε ένας νέος φιλελευθερισμός» που διακήρυξε ότι δεν μπορούμε να αφήσουμε τις μάζες στην αυτοδιάθεση τους, όπως υποστήριζε ο κλασικός φιλελευθερισμός αλλά πρέπει να υπάρχει μια πολιτική ελίτ που να τις καθοδηγεί. Όπως παρατηρεί και η Κριστίν Μπυσί Γλυκσμάν: «Το γεγονός ότι αναπτύχθηκε το εργατικό κίνημα οδήγησε και έθεσε σε κίνδυνο τη κοινοβουλευτική ηγεμονία της αστικής τάξης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη βαθμιαία εξαφάνιση των πιο δημοκρατικών μορφών του αστικού φιλελευθερισμού και την ενίσχυση ενός συντηρητικού φιλελευθερισμού που είναι πρόθυμος να δεχτεί ένα «ισχυρό κράτος» σε περίπτωση κινδύνου». 16 16 Κ. Μπυσί-Γκλυκσμάν, Ο Γκράμσι και το Κράτος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984, σελ. 64 23
Η κλασσική φιλελεύθερη ιδεολογία με τον ουμανισμό της και την αισιόδοξη πίστη της σε μια ιστορική πρόοδο ικανή να εξασφαλίσει την επιτυχία του καθενός, σε μια ορθολογική κοινωνία ξαναδιατυπώθηκε με ελιτιστικό πνεύμα. Δεν υπάρχει τάξη χωρίς κυβερνώντες και κυβερνωμένους, χωρίς «πολιτική τάξη εξουσίας». Ο συντηρητικός φιλελευθερισμός προετοιμάζει το ευνοϊκό έδαφος για την κριτική της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας γενικά που θα γίνει και το αγαπημένο μοτίβο της φασιστικής ιδεολογίας. Αυτή την αλλαγή στους όρους άρθρωσης της αστικής πολιτικής ο Γκράμσι την περιγράφει μέσα από την έννοια της παθητικής επανάστασης που ακριβώς παραπέμπει στην περίοδο που η αστική τάξη έχει χάσει τον επαναστατικό της ρόλο, αλλά αντίθετα κύρια εμπεδώνει την κυριαρχία της με το να αποδιαρθρώνει, παθητικοποιεί και αποκαρδιώνει την εργατική τάξη και τις άλλες υποτελείς τάξεις. Η Παθητική επανάσταση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια του πολέμου των θέσεων. Όπως υποστηρίζει και η Κρ. Μπυσί- Γκυκσμάν Η Έννοια της Παθητικής Επανάστασης θα μετατοπίσει την πολιτική ανάλυση του φασισμού από τον αρχικό τομέα του Καισαρισμού προς ένα ολότελα διαφορετικό τομέα: τη διερεύνηση των νέων σχέσεων ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία των πολιτών, τον φασισμό ως τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας πάνω στη βάση ενός διευρυμένου κράτους». 17 Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι σχολιαστές, οι οποίοι είδαν στον Καισαρισμό το κεντρικό σημείο και την πρωτοτυπία της Γκράμσιανής ανάλυσης του Φασισμού. Η διαπίστωση αυτή δεν είναι λάθος αλλά είναι ανεπαρκής και δεν έχει τη βασική σημασία που της αποδίδεται. «Η ιδέα ότι ο φασισμός γεννιέται σε μια «κατάσταση 17 Κ. Μπυσί-Γκλυκσμάν, Ο Γκράμσι και το Κράτος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984, σελ. 388 24
καταστροφικής ισορροπίας των δυνάμεων όπου το ιστορικό δίλλημα παίρνει οξύτατη μορφή: επανάσταση ή αντίδραση. 18 Το φαινόμενο του καισαρισμού που προαναφέραμε προσδιορίζει μια μορφή ταξικής πάλης σε σχέση με τους τύπους του κράτους. Σε αυτό οφείλεται ο βασικός τους πυρήνας: η διαλεκτική παλινόρθωσης/ επανάστασης. Η έννοια του Καισαρισμού ακριβώς βοηθά τον Γκράμσι να προσεγγίσει ακριβώς το μηχανισμό της ανάδυσης του φασισμού. Κατά τον Γκράμσι σε περιόδους οργανικής κρίσης, «κρίσης εξουσίας» και «κρίσης ηγεμονίας» έχουμε ραγδαίες ανακατατάξεις. Τότε: Το πέρασμα των δυνάμεων πολλών κομμάτων κάτω από τη σημαία ενός και μοναδικού κόμματος, που αντιπροσωπεύει καλύτερα και συνοψίζει τις ανάγκες ολόκληρης της τάξης, είναι ένα φαινόμενο οργανικό και φυσιολογικό, παρ όλο που ο ρυθμός του είναι ταχύτατος και σχεδόν κεραυνοβόλος σε σύγκριση με τους ήσυχους καιρούς. Αντιπροσωπεύει τη συγχώνευση μιας ολόκληρης κοινωνικής ομάδας, κάτω από μία και μοναδική ηγεσία που θεωρείται σαν η μόνη ικανή να λύσει ένα πρωτεύον πρόβλημα ύπαρξης και να απομακρύνει ένα θανάσιμο κίνδυνο. Όταν η κρίση δεν βρίσκε αυτή την οργανική λύση, αλλά τη λύση του χαρισματικού αρχηγού, σημαίνει ότι υπάρχει μια στατική ισορροπία (που οι παράγοντές της μπορεί να είναι άνισοι, αλλά σε αυτούς υπερισχύει η ανωριμότητα των προοδευτικών δυνάμεων). Ότι καμιά ομάδα, ούτε η συντηρητική ούτε η προοδευτική, δεν έχει τη δύναμη να νικήσει και ότι επίσης και η συντηρητική ομάδα έχει ανάγκη από έναν πάτρωνα». 19 18 Κ. Μπυσί-Γκλυκσμάν, Ο Γκράμσι και το Κράτος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984, σελ. 389 19 Α. Γκράμσι, Για τον Μακιαβέλι Αθήνα, εκδ. Ηριδανός, χ.χ.ε., σελ. 95-96. 25
Αν παρόλα αυτά δεν μπορεί να επιλυθεί το ζήτημα της πολιτικής κρίσης τότε όντως είναι αναδύεται η λύση του Καισαρισμού. Το παρακάτω απόσπασμα από τον Γκράμσι είναι πολύ χαρακτηριστικό. Μπορούμε να πούμε ότι ό καισαρισμός εκφράζει μια κατάσταση όπου οι αντιμαχόμενες δυνάμεις εξισορροπούνται με τρόπο καταστροφικό, δηλαδή εξισορροπούνται με τρόπο πού ή συνέχεια του Αγώνα δε μπορεί παρά να καταλήξει στην αμοιβαία καταστροφή. 20 2.2. Η επανάσταση στη Δύση από τον πόλεμο κινήσεων στον πόλεμο θέσεων Για τον Γκράμσι η επανάσταση στην Ανατολή (Ρωσία) πήρε τη μορφή ενός «πολέμου κινήσεων». Αυτό εξηγείται από την μικρότερη ανάπτυξη και των κρατικών μηχανισμών και της κοινωνίας των πολιτών. Στη Δύση υπήρχε η κανονική σχέση ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία των πολιτών και όταν ταράχθηκε το κράτος (μια ρωμαλέα δομή της κοινωνίας των πολιτών). Αυτό αναγκαστικά απαιτούσε μια διαφορετική επαναστατική στρατηγική που να στηρίζεται στον πόλεμο θέσεων και την προσπάθεια για διαμόρφωση ηγεμονίας πρώτα στην κοινωνία των πολιτών και μετά στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας. 20 Γκράμσι, Για τον Μακιαβέλι, όπ.π., σελ. 108. 26
«Ό ίδιος περιορισμός πρέπει να γίνει στην πολιτική τέχνη και επιστήμη, τουλάχιστο σε ό,τι άφορα τα πιο αναπτυγμένα κράτη, όπου κοινωνία των πολιτών έχει γίνει μια δομή πολύ σύνθετη και ανθεκτική στις καταστροφικές ' επιδρομές του άμεσου οικονομικού στοιχείου (κρίσεις, υφέσεις κτλ.) : τα εποικοδομήματα της κοινωνίας των πολιτών είναι σαν το σύστημα των χαρακωμάτων στο σύγχρονο πόλεμο». 21 2.3 Η ιδεολογία του φασισμού και ο κορπορατισμός Για τον Γκράμσι, η κρίση του 1929 προκάλεσε μέσα στο φασισμό ένα ρεύμα κριτικής της φιλελεύθερης οικονομίας, που πήρε τη μορφή «αριστερού κορπορατισμού» και διακήρυσσε την ανάγκη μιας υπερβολικά ορθολογικής οργάνωσης μιας συντεχνιακής διαχείρισης του παραγωγικού μηχανισμού. Εάν εξετάσουμε το μνημείο «της φιλοσοφίας του φασισμού» διαπιστώνουμε ένα διπλό προσανατολισμό πολύ διδακτικό για την παραμόρφωση του Εγελιανού φιλοσοφικού ιδεαλισμού όταν προσπαθεί να δικαιολογήσει μια πολύ πραγματική πολιτική. Σε σχέση με την Κροτσιανή προβληματική η υπεροχή του ηθικό-νομικού στοιχείου εξασφαλίζει ένα σχετικό διαχωρισμό ανάμεσα στην οικονομία και την πολιτική. Στον Τζεντίλε αντίθετα η υπεροχή του πολιτικόηθικού στοιχείου συνοδεύεται από μια αλληλεπίδραση οικονομίας και πολιτικής στον «κορπορατισμό». Η διπλή αυτή αντινομική και κρατιστική όψη της φασιστικής ιδεολογίας αποτελεί ένα από τα σημεία της σύγκρουσης ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και την μικροαστική τάξη. Είναι μια ηθικολόγα ιδελογία που λέει ότι εάν η ιμπεριαλιστική ιδεολογία μετατοπίζει την κλασσική κυριαρχία του νομικό-πολιτικού στοιχείου της αστικής ιδεολογίας προς όφελος ενός οικονομο- 21 Γκράμσι, όπ.π. σελ. 124-125 27
τεχνοκρατικού τομέα, στη περίπτωση του φασισμού είναι αξεχώριστη από μια σημαντική αναβίωση της ηθικής τάξης. Αυτή η ηθικολόγα θεωρία είναι αυτή που στερεώνει τον συνασπισμό των κοινωνικών τάξεων πάνω στον οποίο θεμελιώνεται το Φασιστικό κράτος και επιβάλλει το σεβασμό της ιεραρχίας στο σχολείο, στην οικογένεια στο στρατό, σε ολόκληρη την κοινωνία. 2.3 Ο ρόλος των διανοουμένων Όλα αυτά απαιτούν ένα στοχασμό πάνω στο ρόλο των διανοουμένων. Ο Γκράμσι διατυπώνει ένα πρόβλημα που έχει πραγματικά ιστορικό νόημα. Την είσοδο των Ιταλών διανοούμενων στη κοινωνική και πολιτική ζωή. Στη περίοδο 1900-1911 οι διανοούμενοι αποτελούσαν το ένα τρίτο των στρωμάτων που βρισκόταν κοντά στην εξουσία ή την ασκούσαν. Αυτό το φαινόμενο έγινε πιο έντονο με τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Ο Λένιν διαπίστωσε στο κράτος και επανάσταση ότι ο κρατικός μηχανισμός γίνεται με τον πόλεμο ο στόχος της διαμάχης ανάμεσα στις αστικές και μικροαστικές ομάδες που μοιράζονται τις διοικητικές αργομισθίες σαν λάφυρο. Η μικροαστική τάξη τραβιέται και υποτάσσεται στην μεγαλοαστική τάξη μέσω του κρατικού μηχανισμού. «Το κράτος γίνεται σαν ένα από αυτά τα τσιγγάνικα αμάξια που κρατούν πάνω τους, με ένα σωρό υποστηρίγματα και σφήνες, ένα μαστόδοντα ανεβασμένο σε τέσσερις τροχούς». 22 Αυτό ενισχύει την ειδική βαρύτητα των στρωμάτων των διανοουμένων. Αυτή η νέα διατύπωση με τη μαρξιστική φρασεολογία θα οδηγήσει στο να καταπολεμηθούν οι θέσεις της ερμηνείας του ρόλου των διανοουμένων με 22 Κ. Μπυσί-Γκλυκσμάν, Ο Γκράμσι και το Κράτος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984, σελ. 68 28
βάση ένα σχήμα θεωρίας των ελίτ, σχετικά με την τάξη των διανοούμενων που αναπαράγει την παντοτινή διάκριση ανάμεσα στους κυβερνώντες και τους κυβερνώμενους. Βεβαιώνοντας δεν είναι τάξη αλλά παίζουν ρόλο στην ταξική οργάνωση και συγκρότηση. Για τον Γκράμσι, οι διανοούμενοι κάθε τάξης είναι ιδιαιτέρως κρίσιμοι, καθώς αυτοί ορίζουν την ιδιαίτερη ιδεολογική της ενότητα, και την ικανότητά της να μπορεί να αποτελέσει κοινωνική δύναμη. Οι τάξεις συγκροτούνται στο πεδίο των παραγωγικών σχέσεων αλλά διαμορφώνονται ως κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που μπορούν να διεκδικήσουν την ηγεμονία όταν αποκτούν τα δικά τους ιδιαίτερα στρώματα διανοουμένων. Με τα λόγια του ίδιου του Γκράμσι. Κάθε κοινωνική ομάδα που δημιουργείται στο πρωταρχικό πεδίο μιας ουσιαστικής λειτουργίας, στον κόσμο της οικονομικής παραγωγής, δημιουργεί μαζί της οργανικά ένα ή περισσότερα στρώματα διανοουμένων που της προσδίδουν ομοιογένεια και συνείδηση της αποστολής της. 23 Όμως, η θέση του Γκράμσι δεν είναι μόνο αναλυτική, αλλά βάζει και ένα ζητούμενο: για να μπορέσει μια τάξη να γίνει ηγεμονική και η αναφορά του είναι στην εργατική τάξη πρέπει να αποκτήσει τους δικούς της οργανικούς διανοουμένους, σε οργανική σύνδεση με την μαζική πολιτική δράση. «Το πρόβλημα της δημιουργίας ενός νέου στρώματος διανοούμενων, οφείλεται κατά συνέπεια στη κριτική επεξεργασία της διανοητικής 23 Α. Γκράμσι, Οι διανοούμενοι, Αθήνα, εκδ. Στοχαστής, 1978, σελ. σελ. 53 29
δραστηριότητας, που υπάρχει στο καθένα σε ένα ορισμένο βαθμό ανάπτυξης, ώστε να τροποποιηθεί η σχέση της με τη νευρομυϊκή προσπάθεια, σα στοιχείο μιας γενικής πρακτικής δραστηριότητας που ανανεώνει συνέχεια το φυσικό και κοινωνικό κόσμο να γίνει η βάση για μια νέα και ολοκληρωμένη κοσμοαντίληψη. [ ]Ο τρόπος ύπαρξης του νέου διανοουμένου δεν μπορεί να βασίζεται πια στην ευγλωττία, που είναι προσωρινό και πρόσκαιρο κίνητρο συγκινήσεων και παθών, αλλά στη δραστήρια ανάμειξή του στην πρακτική ζωή». 24 Σε αυτή τη βάση ο Γκράμσι διακρίνει τα ακόλουθα είδη διανοουμένων. Α) ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΣ: εκπροσωπείται από το λόγιο, τον φιλόσοφο, και του καλλιτέχνη. ΝΕΟΣ ΤΥΠΟΣ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΥ: στο σύγχρονο κόσμο η τεχνική εκπαίδευση στενά συνδυασμένη με τη βιομηχανική εργασία ακόμη και την πιο πρωτόγονη και περιφρονημένη, οφείλει να δημιουργήσει τη βάση του νέου τύπου διανοούμενου. Σχηματίζονται έτσι ιστορικά ειδικευμένες κατηγορίες για την άσκηση της διανοητικής λειτουργίας και αυτές σχηματίζονται σε σχέση με όλες τις κοινωνικές ομάδες, αλλά ειδικά σχηματίζονται σε σχέση με τις πιο σημαντικές από αυτές και έτσι υφίστανται πιο εκτεταμένες και σύνθετες διεργασίας από την κυρίαρχη ομάδα. Ένα από τα πιο αποκαλυπτικά χαρακτηριστικά κάθε ομάδας είναι: το γεγονός ότι βαδίζει προς την κυριαρχία, είναι ο αγώνας για την αφομοίωση και την «ιδεολογική» κατάκτηση των παραδοσιακών διανοούμενων. Αφομοίωση και κατάκτηση που γίνεται τόσο πιο γρήγορα κι αποτελεσματικά όσο περισσότερο 24 Α. Γκράμσι, όπ.π. σελ. 59. 30
η δοσμένη ομάδα επεξεργάζεται ταυτόχρονα και τους δικούς της οργανικούς διανοούμενους. Για τους διανοούμενους, κατά τον Γκράμσι, διαμορφώνονται ειδικοί εκπαιδευτικοί μηχανισμοί, όπου ειδικεύονται γι αυτό το σκοπό, για να παραχθούν δηλαδή διανοούμενοι. Η σχέση των διανοούμενων και του κόσμου της παραγωγής δεν είναι άμεση, είναι έμμεση σε όλη την κοινωνική διάρθρωση και σε όλο το πολύπλοκο εποικοδόμημα που οι διανοούμενοι προβάλλουν σαν λειτουργοί του. Τέλος, ρόλο διανοουμένου αναλαμβάνουν και αυτοί που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως υπάλληλοι της κυρίαρχης ομάδας για την άσκηση των εξαρτημένων λειτουργιών. Όταν αναφερόμαστε σε εξαρτημένες λειτουργίες εννοούμε: Την αυθόρμητη συγκατάθεση μεγάλων μαζών πληθυσμού στη καθοδήγηση της κοινωνικής ζωής από τη βασική κυρίαρχη ομάδα, συγκατάθεση που γεννιέται ιστορικά από το κύρος που προσδίδουν στην κυρίαρχη ομάδα, από τη θέση της και την αποστολή της στην παραγωγή Και τον μηχανισμό κρατικής βίας, που εξασφαλίζει με «νόμιμο τρόπο» την πειθαρχία των ομάδων που δεν συγκατατίθεται ούτε ενεργητικά, ούτε παθητικά. Ένας μηχανισμός που δημιουργήθηκε για όλη την κοινωνία με πρόβλεψη για την περίοδο των κρίσεων στη διοίκηση και την καθοδήγηση όταν λιγοστεύει η αυθόρμητη συγκατάθεση. Ως προς τους διανοουμένους νέου τύπου ο Γκράμσι επιμένει ότι «αναπτύχθηκαν με τη βιομηχανία και είναι συνδεδεμένοι με την τύχη της» 25. Όπως παρατηρεί και ο Γκρούππι, «η αποστολή τους είναι να συνδέσουν την οργανική μάζα με τον επιχειρηματία και να επεξεργάζονται την άμεση εκτέλεση του προκαθορισμένου σχεδίου 25 Γκράμσι, οπ.π. σελ. 64 31
παραγωγής ελέγχοντας τις στοιχειώδης εργασιακές φάσεις». 26 Από την άλλη, οι ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: συγχέονται ολοένα και περισσότερο με το αληθινό και κύριο βιομηχανικό επιτελείο. Αντίθετα οι ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ: «είναι κατά μεγάλο μέρος «παραδοσιακοί» δηλαδή προσκολλημένοι στην αγροτική κοινωνική μάζα και στη μικροαστική μάζα των πόλεων που δεν τις έχει κατεργαστεί και κινητοποιήσει ακόμη το καπιταλιστικό σύστημα». 27 Όμως, το κλειδί παραμένει η λειτουργία των διανοουμένων μέσα στην άρθρωση της ηγεμονίας. Για να ξεδιπλωθεί μια πολιτική της ηγεμονίας πρέπει μια τάξη να έχει τα στελέχη της, αυτούς που την επεξεργάζονται. Οι διανοούμενοι είναι τα στελέχη της κυρίαρχης οικονομικά και πολιτικά τάξης. Είναι εκείνοι που επεξεργάζονται την ιδεολογία. «Οι διανοούμενοι είναι διαφωτιστές της κυρίαρχης τάξης, είναι υπάλληλοι της Ηγεμονίας της κυρίαρχης τάξης. Οι διανοούμενοι δεν είναι μια αυτόνομη κοινωνική ομάδα. Η κάθε κοινωνική ομάδα που εξασφαλίζει μια δική της λειτουργία στην οικονομική παραγωγή δημιουργεί τους δικού της διανοούμενους που γίνονται οι τεχνικοί της παραγωγής. Δεν περιορίζονται μόνο στο να είναι τεχνικοί της παραγωγής, αλλά είναι και εκείνοι που δίνουν στην οικονομικά κυρίαρχη τάξη τη συνείδηση του εαυτού της και της δική της λειτουργίας στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Δίνουν ομοιογένεια στην κυρίαρχη τάξη και την διευθυντική της λειτουργία» 28 Ασχολούμενος με την ιστορία των διανοούμενων και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης στην Ιταλία Ο Γκράμσι ξαναγυρίζει στις δυσκολίες που 26 Γκρούππι Λ. όπ.π., σελ. 97 27 Γκράμσι, όπ.π. σελ. 65 28 Γκρούππι Λ. όπ.π., σελ. 95-96 32
συνάντησε το Ιταλικό εργατικό κίνημα στη δεκαετία του 1920. Χαρακτηριστικό και το σχόλιο του Τζόρτζιο Αμεντόλα: «Η πολιτιστική ηγεμονία του ιδεαλισμού αποτελούσε κιόλας ένα όρο για την ήττα του εργατικού Ιταλικού κόμματος που στη κρίσιμη δεκαετία 1912-1922 δεν μπόρεσε να αντιπαρατεθεί καμία αποτελεσματική εναλλακτική πολιτιστική προοπτική στη νίκη του εθνικισμού και αργότερα του φασισμού». Σε αντίθεση με τη φιλελεύθερη και κροτσιανή άποψη που βλέπει στο φασισμό μια απλή παρένθεση στην Ιταλική κουλτούρα ο Γκράμσι προσπαθεί να δε με ποιο τρόπο προκύπτει μέσα από την εξέλιξη του ρόλου των διανοουμένων μέσα στην Ιταλική κοινωνία. «Ο Γκράμσι αναρωτιέται πολύ καιρό σχετικά με τα πολιτιστικά και φιλοσοφικά ρεύματα που δημιούργησαν ευνοϊκό έδαφος για να σχηματιστεί «μαζική βάση» για το φασισμό. Το 1915 η πλειοψηφία των Ιταλών διανοούμενων είναι οπαδοί της επέμβασης. Το 1922 το μεγαλύτερο μέρος θα προσχωρήσει στο φασισμό». 29 Εξαίρεση θα αποτελέσουν οι διανοούμενοι που συνδέονται με το εργατικό κίνημα. Μάλιστα ο Τζ. Αμεντόλα αναφέρει ότι οι μεγάλοι διανοούμενοι δεν διαμαρτυρήθηκαν για τις φασιστικές βιαιότητες αλλά αντίθετα σε αυτή την περίοδο κρίσης του φιλελεύθερου κράτους, οι περισσότεροι έβλεπαν την συμμετοχή των φασιστών στη κυβέρνηση σαν ένα απλό μέσο για μια κατοπινή εξομάλυνση που θα αποκαθιστούσε το κύρος ενός ισχυρού κράτους. 29 Μπυσί-Γκλυκσμαν Κ. όπ.π., σελ. 58 33
Από το 1920 ο Γκράμσι κάνει την παραπάνω σύνδεση. Σε διάκριση από άλλες χώρες, όπου το βιομηχανικό κεφάλαιο μπόρεσε να πραγματοποιήσει έναν συμβιβασμό, ένα σύστημα ισορροπίας με γαιοκτημονικό κεφάλαιο και να δημιουργήσει έτσι συνταγματικό δημοκρατικό κράτος, στην Ιταλία το βιομηχανικό κεφάλαιο δημιούργησε το κράτος ως τέτοιο (ως συνταγματικό δημοκρατικό κράτος). Το αποτέλεσμα αυτού του κράτους, αυτού του τρόπου δημιουργίας, αυτής της ταξικής ενοποίησης μέσα στο κράτος και διαμέσου του κράτους ήταν με όρους ταξικής πολιτικής μια άγρια δικτατορία που πέρασε από τη φωτιά και το σίδερο τη μεσημβρινή Ιταλία, υποτάσσοντας το Νότο στα συμφέροντα του καπιταλισμού του Βορρά. Το Ιταλικό κράτος ποτέ δεν ήταν δημοκρατικό αλλά δεσποτικό και αστυνομικό, πάντοτε ήταν μια δικτατορία που την ασκούσαν οι βιομήχανοι ενάντια στην εργατική τάξη και ενάντια στις αγροτικές μάζες. Αλλά αυτή η ταξική κρατική ενοποίηση που προαναφέραμε ενσωμάτωσε και απορρόφησε τη μικροαστική τάξη της υπαίθρου, τους διανοούμενους στους διοικητικούς του οργανισμούς, στις εφημερίδες, στα σχολεία, και τέλος στο δικαστικό σώμα. 2.4 Η σχέση Λένιν και Γκράμσι Η έννοια της ηγεμονίας έχει συνδεθεί με το έργο του Γκράμσι. Όμως, μπορούμε να τη δούμε και στο έργο του Λένιν. Ο Λένιν όταν αναφέρεται στην δικτατορία του προλεταριάτου δεν χρησιμοποιεί τον όρο ηγεμονία. Χρησιμοποιεί τον κλασσικό όρο του Μαρξ και είναι ευκολονόητο γιατί. Βρίσκεται σε άμεση πολεμική, σε σκληρό αγώνα ενάντια στους ρεφορμιστές, στους σοσιαλδημοκράτες, οι οποίοι δεν δέχονται την Μαρξική έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου. 34
Αντίθετα τον ιστορικό όρο ηγεμονία τον χρησιμοποιεί πολλές φορές σε μια άλλη ιστορική κατάσταση του 1905: Η επανάσταση του 1905 θεωρούνταν από τους Ρώσους σοσιαλδημοκράτες επανάσταση αστικοδημοκρατικού χαρακτήρα. Διαμορφώνονταν δύο τάσεις στα πλαίσια αυτής της επανάστασης: 1. Η δεξιά των μενσεβίκων 2. Η Αριστερή των Μπολσεβίκων Η δεξιά πίστευε ότι επειδή επρόκειτο για αστικοδημοκρατική επανάσταση η επανάσταση της ανήκει στη φιλελεύθερη αστική τάξη και ότι το προλεταριάτο πρέπει να στηρίξει αλλά χωρίς να έχει εκείνο τον πρωταγωνιστικό ρόλο και να μην αναλάβει την ευθύνη της διεύθυνσης σε μια επανάσταση που δεν είναι δική του. Η θέση του Λένιν ήταν αντίθετη μπροστά στην αστικοδημοκρατική επανάσταση πίστευε ότι το προλεταριάτο έπρεπε να πάρει τη διεύθυνση της να γίνει πρωταγωνιστής της. Θεωρεί ότι ο αγώνας του προλεταριάτου για την πολιτική ελευθερία είναι επαναστατικός, ενώ ο αγώνας της αστικής τάξης είναι καιροσκοπικός γιατί αποβλέπει στην ελεημοσύνη και στο μοίρασμα της εξουσίας με την αυτοκρατορία και τους γαιοκτήμονες. Πιστεύει ότι ανάλογα με την πολιτικοκοινωνική δύναμη, που θα διευθύνει την επανάσταση θα υπάρξουν δυο εκβάσεις: Ή θα αναπτυχθεί ο καπιταλισμός χάρη σε μια επανάσταση που κάτω από τη διεύθυνση της αστικής τάξης θα υποχρεωθεί να δεχθεί βασικούς συμβιβασμούς και θα διεξαχθεί επομένως κάτω από τις δύσκολες συνθήκες για τους αγρότες και την εργατική τάξη. Ή η αστική επανάσταση θα αναπτυχθεί κάτω από τη διεύθυνση του προλεταριάτου που όμως τότε μόνο θα μπορέσει να 35
την διευθύνει, όταν τραβήξει πίσω του τις μεγάλες αγροτικές. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση η δημοκρατική επανάσταση θα βοηθήσει χωρίς αμφιβολία την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Οι εργάτες θα παραμείνουν βέβαια καταπιεζόμενοι από τον καπιταλισμό αλλά η καπιταλιστική ανάπτυξη θα γίνει σε συνθήκες λιγότερο δυσμενείς για το προλεταριάτο που θα μπορεί να έχει πιο προχωρημένες θέσεις για να διατηρήσει τις κατακτήσεις του και να τις προωθήσει. Θα βρεθεί σε πιο ευνοϊκές συνθήκες για να αναπτύξει την πάλη του στο σοσιαλισμό μέσα σε δημοκρατικά πλαίσια. Ο Λένιν λέγοντας ηγεμονία εννοεί κυρίως την διευθυντική λειτουργία του όρου ηγεμονία. Τον συναντάμε για πρώτη φορά στο Λένιν σε ένα γραπτό του από το Γενάρη του 1905 στης αρχές της επανάστασης όπου λέει: «Από προλεταριακή άποψη η ηγεμονία ανήκει σε όποιον μάχεται περισσότερο ενεργά, σε όποιον εκμεταλλεύεται κάθε ευκαιρία για να χτυπήσει τον εχθρό, ανήκει σε αυτόν που τα λόγια του ανταποκρίνονται στα έργα, και επομένως είναι ο ιδεολογικός αρχηγός της δημοκρατίας και κριτικάρει κάθε αναποφασιστικότητά της. 30 Είναι φανερό ότι το στοιχείο της αποφασιστικότητας, της συνέπειας στην επαναστατική δράση είναι σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την ηγεμονία. Και ο Γκράμσι και ο Λένιν επιμένει στην ενότητα ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη. Χωρίς την ενότητα θεωρίας και πράξης η ηγεμονία είναι αδύνατη. Γιατί αυτή κατακτιέται μόνο με την πλήρη θεωρητική και πολιτιστική συνειδητοποίηση της ίδιας της δράσης, τη συνειδητοποίησης του γεγονότος ότι μόνο αυτή καθιστά δυνατή τη συνοχή της δράσης και της δίνει προοπτικές, 30 Γκρούππι Λ. όπ.π., σελ. 22 36
ξεπερνώντας την εμπειρική αμεσότητα. Έτσι η ηγεμονία νοείται όχι μόνο σαν πολιτική διεύθυνση αλλά και σαν ηθική, πολιτιστική, ιδεολογική διεύθυνση. Συνολικά, η έννοια της ηγεμονίας αποτελεί το σταθερότερο και το βαθύτερο σημείο επαφής ανάμεσα στο Γκράμσι και στο Λένιν. Το ξεπέρασμα των ταξικών αντιφάσεων αποτελεί επίσης ξεπέρασμα των φιλοσοφικών αντιφάσεων, που σε ιδεολογικό επίπεδο είναι έκφραση των κοινωνικών αντιφάσεων που δεν μπορούν να λυθούν με τη θεωρητική σκέψη, αλλά μόνο με τον επαναστατικό δρόμο. Αυτή είναι η θέση του Ένγκελς καθώς και η θέση πάνω στην οποία επιμένει ο Γκράμσι. 31 Ενότητα θεωρίας πράξης είναι εκείνη η ενότητα που μετατρέπει την πολιτική σε πραγματική φιλοσοφία. Εφόσον η πολιτική που είναι ταυτόχρονα θεωρία και πράξει δεν εξηγεί απλά και μόνο τον κόσμο αλλά τον αλλάζει με τη δράση. Η σύνδεση αυτή θεωρίας και πράξης επιτρέπει στο Γκράμσι να βεβαιώσει ότι η θεωρία και η πραγματοποίηση της ηγεμονίας του προλεταριάτου, δηλαδή της διεύρυνσης της εξουσίας, της δικτατορίας του προλεταριάτου έχουν μεγάλη φιλοσοφική αξία γιατί η ηγεμονία του προλεταριάτου αποτελεί: 1. Το μετασχηματισμό 2. Την οικοδομή μιας νέας κοινωνίας 3. Την οικοδομή μιας νέας οικονομικής δομής 4. Την οικοδομή μιας νέας πολιτικής οργάνωσης Την οικοδόμηση ενός νέου ιδεολογικού και πολιτιστικού μηχανισμού. 31 Γκρούππι Λ. όπ.π., σελ. 12 37
Η Ηγεμονία του προλεταριάτου δεν έχει συνέπειες μόνο στο υλικό επίπεδο της οικονομίας ή το πολιτικό, αλλά έχει και στο χώρο της ηθικής, της γνώσης και της φιλοσοφίας. Η σύνδεση θεωρίας και πράξης επιτρέπει στον Γκράμσι να βεβαιώσει ότι η θεωρία και πραγματοποίηση της ηγεμονίας του προλεταριάτου, έχουν μεγάλη φιλοσοφική αξία, γιατί η ηγεμονία του προλεταριάτου, δηλαδή της διεύθυνσης, της εξουσίας, της δικτατορίας του προλεταριάτου, έχουν μεγάλη έχουν μεγάλη φιλοσοφική αξία, γιατί η ηγεμονία του προλεταριάτου αποτελεί το μετασχηματισμό, την οικοδόμηση μίας νέας κοινωνίας, μιας νέας οικονομικής δομής, μιας νέας πολιτικής οργάνωσης καθώς και ενός νέου ιδεολογικού και πολιτιστικού προσανατολισμού. 32 Η επανάσταση για το Γκράμσι εννοείται σαν ηθική και πνευματική μεταρρύθμιση. Ο Γκράμσι όταν μιλάει για την πνευματική μεταρρύθμιση αναφέρεται σε μια Ιταλική πολιτική και πολιτιστική τάση εκείνης της εποχής αναφέρεται στον Σαλβεμίνι και τον Γκομπεττί τους οποίους και θεωρεί συμφορά για ην Ιταλία επειδή δεν κατόρθωσαν τίποτα σε σύγκριση με την προτεσταντική μεταρρύθμιση που δημιούργησε νέα σχέση μεταξύ κουλτούρας και κοινωνίας, λαού και διανοούμενων και που επέδρασε ριζικά στα ήθη. Στο παράδειγμα της προτεσταντικής μεταρρύθμισης ο Γκράμσι προσθέτει το παράδειγμα της Γαλλικής επανάστασης, μιας επανάστασης. Που σε διάκριση από το ιταλικό Risorgimento κατόρθωσε να τραβήξει τα πιο πλατιά κοινωνικά στρώματα, τις μεγάλες αγροτικές μάζες, έτσι ώστε να επιδράσει όχι στην 32 Γκρούππι Λ. όπ.π., σελ. 13 38
οικονομική πολιτική και κοινωνική δομή, αλλά και στο πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό της Γαλλικής κοινωνίας. Βέβαια αυτός ο τρόπος που μιλάει για την πνευματική και την ηθική μεταρρύθμιση προϋποθέτει μια κάποια αξιολογική κρίση για την Ιταλική Αναγέννηση σαν κινήματος κορυφής, σαν κινήματος που βάθυνε την απόσταση ανάμεσα στους διανοούμενους και το λαό. Ο Μαρξ βεβαιώνει ότι η οικονομική βάση, η δομή καθορίζει ένα πολύπλοκο εποικοδόμημα πολιτικό, ηθικό, ιδεολογικό, το οποίο εξαρτάται από αυτήν την οικονομική βάση της κοινωνίας, δηλαδή από τις σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής. Πιστεύω να θυμόμαστε το περίφημο εκείνο απόσπασμα όπου ο Μαρξ βεβαιώνει ότι η οικονομική βάση, η δομή, καθορίζει ένα πολύπλοκο εποικοδόμημα, πολιτικό ηθικό, ιδεολογικό, το οποίο εξαρτάται από αυτήν την οικονομική βάση της κοινωνίας, δηλαδή από τις σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής. Για τον Γκράμσι αυτή η διαπίστωση είναι γνωσιολογικού χαρακτήρα, με την έννοια ότι φανερώνει την διαδικασία με την οποία διαμορφώνονται οι ιδέες, οι κοσμοαντιλήψεις. 33 Για τον Γκράμσι αυτή η διαπίστωση είναι γνωσιολογικού χαρακτήρα με αυτήν την έννοια, ότι φανερώνει τη διαδικασία με την οποία διαμορφώνονται οι ιδέες, οι κοσμοαντιλήψεις. Από αυτό έπεται λέει ο Γκράμσι, ότι η θεωρητικό πρακτική αρχή της ηγεμονίας έχει και αυτή γνωσιολογική σημασία και επομένως σε αυτό το χώρο πρέπει να αναζητήσουμε τη μέγιστη θεωρητική εισφορά του Λένιν στη φιλοσοφία της πράξης. Από την άλλη, είναι σαφές ότι ο 33 Γκρούππι Λ. όπ.π., σελ. 14 39