ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ Δ.Α.Π.-Ν.Δ.Φ.Κ. ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ www.dap-papei.gr - 1 -
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ HERBERT SPENCER: Επίδραση του Δαρβίνου και απόψεις κοινές με τον COMTE, ανεξάρτητα από τις διαφορές ανήκουν και οι 2 στην θετική κοινωνιολογία, χρησιμοποιούν την έννοια κοινωνιών. οργανισμού, διαιρούν σε στατική και δυναμική. Βασικά σημεία της θεωρίας του: Αρνείται τη διαφοροποίηση ανάμεσα στις επιστήμες της φύσης, της ζωής, του ανθρώπου και κατασκευάζει ενοποιημένη θεωρεία της εξέλιξης με βασική θέση τη μετακίνηση από απλή ομογένεια σε σύνθετη ετερογένεια και ολοκλήρωση μέσω διαφοροποίησης. Ο νόμος της εξέλιξης ( μετασχηματισμός και μεταμόρφωση της ύλης ) είναι κοινό αποτέλεσμα 7 σταθερών νόμων: έσχατης αιτίας, αυθαιρεσίας της ύλης, συνέχειας της κίνησης, διατήρησης της σχέσης μεταξύ δυνάμεων, μετατροπής και ισοδύναμου των δυνάμεων, ελάχιστης αντίστασης, συνεχούς κίνησης. Είναι ο θεμελιακός νόμος της κοιν. δυναμικής και ο ενιαίος τύπος πραγματοποίησης της εξέλιξης της ανθρωπότητας. Κοινωνίες: από μικροοργανισμοί σε τεράστιο οργανισμό (σύνθετες). Ανάλογα με το στάδιο εξέλιξης τους διακρίνονται σε αγωνιστικές ή πολεμικές (αυταρχικές, ανταγωνισμός, επιθετικότητα, πειθαρχία με τύπο οργάνωσης το Δεσποτικό κράτος που στηρίζεται σε δύναμη, καταναγκασμό, επιβολή) και βιομηχανικές κοινωνίες (φιλελεύθερες, εθελουσία συνεργασία των μελών βάση δικαίου ατομικής ελευθερίας, που στηρίζονται στην ελευθερία, σύμβαση, δικαιοσύνη, επιστημονική κατάρτιση, καταμερισμός έργων σε σοφούς, μηχανικούς, βιομηχάνους). Θεμελιωτής της Θεωρίας της οργάνωσης αφού ανέλυσε τις αναλογίες μεταξύ διαφόρων κοινωνικών λειτουργιών και οργανισμών. Για την κοινωνική πολιτική υποστηρίζει ότι οι μηχανισμοί πρέπει να ξεκινούν από το ότι οι άνθρωποι τείνουν στη δόμηση μεγαλυτέρων κοινωνιών. - 2 -
AUGUSTE COMTE: Βασικά σημεία της θεωρίας του είναι η ιεραρχική κατάταξη των θεωρητικών επιστημών, όπου η κοινωνιολογία έχει 1η θέση και ο νόμος των 3 σταδίων της εξέλιξης των «κοινωνιών. Η κατάταξη γίνεται με την αρχή της προϊούσας συγκεκριμενοποίησης» των αντικειμένων, η μια στηρίζεται και αποτελεί προϋπόθεση της άλλης. Η κοινωνιολογία είναι επιστήμη του ανθρώπινου γένους, που είναι «απέραντη και αιώνια κοινωνική ενότητα». Έκανε την διάκριση ανάμεσα στην κοινωνική δυναμική (μελέτη της λειτουργίας της κοινωνίας και αποτελεσμάτων της). Τα 3 στάδια της εξέλιξης των κοινωνιών βασίζονται στην έννοια της κοινωνικής δυναμικής και είναι: Θεολογικό, το ανθρώπινο πνεύμα αναζητώντας το απόλυτο, το βρίσκει σε υπερφυσικά όντα. Μεταφυσικό, η ανθρώπινη σκέψη αντικαθιστά τα υπερφυσικά όντα με υποθέσεις και αφηρημένες δυνάμεις. Θετικό, ο άνθρωπος σταματά να αναζητεί το απόλυτο και παρατηρεί τα φαινόμενα φυσικούς νόμους. Η θετικιστική γνώση επιτυγχάνεται με την παρατήρηση, πείραμα, ιστορική και συγκριτική μέθοδο. Αυτά οδηγούν στην γνώση της κοινωνίας. Η κοινωνία είναι ένας οργανισμός, κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του, που παρουσιάζει μια καθολική συναίνεση των μελών που ανήκουν στο όλο. Διακρίνεται συνέχεια της σκέψης του στην σύγχρονη κοινωνιολογία: 1ον. Στην σχέση με την επιστημονική παρατήρηση όπως αντιτάσσεται στη μεταφυσική ερμηνεία ή στην ηθική εκτίμηση. 2ον. Στην ιδέα της κοινωνίας ως σύστημα αλληλεξαρτώμενων μερών με δομική και λειτουργική πλευρά. 3ον. Στο ρόλο του κοινωνιολόγου στην κοινωνική αλλαγή. - 3 -
ALEXIS DE TOCQUEVILLE: Το έργο του είναι αξιόλογο για την πολιτική κοινωνιολογία, ασχολείται με την συγκριτική μελέτη πολιτικών θεσμών, ταξινόμηση μορφών διαφόρων καθεστώτων και κοινωνιών. Βασικά κοινωνιολογικά προβλήματα, αναφορικά με: 1. Κοινωνική διαστρωμάτωση: υπάρχει διεύρυνση πλατειάς μεσαίας τάξης και άμβλυνση των διακριτικών στοιχείων των κοινωνικών τάξεων, που οφείλεται στην επικράτηση των δημόσιων αρχών, αύξηση ευκαιριών κ.λ.π. 2. Πολιτική εξουσία: αναπτυσσόμενη κεντρική εξουσία στην οποία πως υπάρχει εκδημοκρατισμός και πως εναρμονίζεται με τις δημοκρατικές αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Ασχολείται με γραφειοκρατία, κοινή γνώμη κ.λ.π 3. Εκβιομηχάνιση της παραγωγής: στην σύγχρονη εποχή του υπάρχει διαφοροποίηση των ρόλων κυρίως στην εργασία. Η εκβιομηχάνιση οδηγεί στην ανάπτυξη της επιστήμης και τεχνολογίας που μπορούν να αποβούν σε βάρος της πολιτισμικής ποιότητας. Προσφέρει στην σύγχρονη κοινωνιολογία και διαφέρει από MARX και COMTE αφού αρνήθηκε τις καθολικές θεωρήσεις που αποσκοπούν στην πρόβλεψη της ιστορίας. Ταξινομεί τους τύπους καθεστώτων και κοινωνιών και κατασκευάζει αφηρημένες θεωρίες από μικρό αριθμό γεγονότων. Μιλάει για δημοκρατική πραγματικότητα της εποχής του (COMTE βιομηχανική πραγματικότητα και ανάπτυξη, MARX καπιταλιστικό σύστημα). - 4 -
ΟΙ ΚΛΑΣΣΙΚΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΙ MAX WEBER: επηρεασμένος από MARX- Γερμανικό ιδεαλισμό: 1. Κοινωνιολογία είναι η συστηματική επιστήμη που προσπαθεί να κατανοήσει την κοινωνική δράση και φτάνει σε αιτιώδη εξήγηση της. 2. Η μεθολογική του προσφορά συνίσταται στην ιστορική συγκριτική έρευνα που γίνεται με την «κατανόηση» ή και την χρήση του «Ιδεοτύπου» ή ιδεατού τύπου. Οι κοινωνικές επιστήμες πρέπει να μείνουν αξιολογικά ουδέτερες. 3. Η ιδεοτυπική διαδικασία στις κοινωνικές επιστήμες είναι απαραίτητη για την μελέτη της κοινωνικής δράσης. Ο ιδεατός τύπος είναι ο καθαρός λογικός τύπος μιας έννοιας (π.χ εξουσία, πράξη). 4. Η κοινωνική πράξη είναι η έκδηλη συμπεριφορά που το άτομο της δίνει υποκειμενικό νόημα. Η πράξη σε 4 κατηγορίες: Παραδοσιακή (ήθη, έθιμα, παρελθόν), συναισθηματική, ορθολογική από πλευράς αξίας, ορθολογική από πλευράς σκοπού. 5. Σημαντικές συγκριτικές μελέτες Ανατολικών Δυτικών θρησκειών υπογραμμίζοντας το ρόλο των ιδεών στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Καλβινιστικό δόγμα (προκαθορισμός, εργασία ως αυτοαξία). 6. Διάκριση της εξουσίας σε : ορθολογική (απρόσωποι νόμοι), παραδοσιακή (κληρονομική διαδοχή), χαρισματική (χάρισμα του ηγέτη). 7. Η Γραφειοκρατία στηρίζεται στην ορθολογική εξουσία και είναι ο κύριος τύπος οργάνωσης της σύγχρονης κοινωνίας. Στηρίζεται σε οργανωμένη ιεραρχία, χαρακτηρίζεται από τυπικές διαδικασίες. 8. Χρησιμοποιώντας τον Ιδεατό τύπο της εκλογίκευσης παρατήρησε ότι η Δυτική Κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την απομυθοποίηση των στοιχείων που συνθέτουν την κοινωνική ζωή (ορθολογισμός). 9. Κοινωνική Διαστρωμάτωση σε 3 διαστάσεις: τάξη (οικονομική ζωή και ρόλοι), status (κοινωνική ζωή και ρόλοι), δύναμη (πολιτική ζωή και ρόλοι). - 5 -
VILFREDO PARETO: Η κοινωνιολογική του ανάλυση επικεντρώθηκε στην κοινωνική διαφοροποίηση και στην διάκριση ανάμεσα στις ελίτ και τις μάζες. Η ελίτ αποτελείται από άτομα υψηλών επιδόσεων στους τομείς δραστηριότητας τους και χωρίζεται στην κυβερνώσα ( με σημαντικό ρόλο στον χειρισμό της πολιτικής δύναμης) και τη μη κυβερνώσα (ικανοί που δεν κατέχουν θέσεις εξουσίας). Η άνιση κατανομή των ικανοτήτων και η κυκλοφορία των ελίτ ήταν στοιχεία της εξέλιξης της ιστορίας. Η κοινωνία είναι σύστημα δυνάμεων σε ισορροπία που επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες, άλλες κοινωνίες και ενδοκοινωνικούς παράγοντες (συναισθήματα, βουλήσεις, προτιμήσεις, ιδεολογίες, βιώματα). Η κοινωνική ζωή χαρακτηρίζεται από λογικές, μη λογικές και ασυνείδητες μορφές δράσης. Η ισορροπία στις κοινωνίες οφείλεται στην σύνθετη αλληλεπίδραση συναισθημάτων και συμφερόντων. Τα κατάλοιπα και παράγωγα είναι αόριστες εκδηλώσεις συναισθημάτων και βασικές βιοψυχικές καταστάσεις. Κατάλοιπα: ένστικτο συνδυασμού των πραγμάτων, ένστικτο διατήρησης της ομάδας, ένστικτο έκφρασης συναισθημάτων με εξωτερικές πράξεις, κατάλοιπο κοινωνικότητας, κατάλοιπο ακεραιότητας του ατόμου, σεξουαλικό ένστικτο. Τα παράγωγα είναι τα ισοδύναμα αυτών που συνήθως καλούμε ιδεολογία ή θεωρία δικαίωσης κάποιου πράγματος. Παράγωγα: παράγωγα βεβαίωσης (περιλαμβάνονται οι καταφάσεις γεγονότων και συναισθημάτων), παράγωγα εξουσίας, παράγωγα συναισθημάτων και αρχών, παράγωγα προφορικής απόδειξης. Χρησιμοποίησε τη λογική-πειραματική μέθοδο (παρατήρηση-πείραμα) για την ανάλυση των οικονομικών και κοινωνικών φαινομένων. - 6 -
GEORGE SIMMEL: Ιδρυτής της μορφολογικής ή τυπολογικής κοινωνιολογίας. Η κοινωνία είναι δίκτυο αλληλοεπιδράσεων και στην κοινωνιολογική του ανάλυση διακρίνει σε μορφή και περιεχόμενο. Η τυπολογική κοινωνιολογία εστιάζει στις μορφές της κοινωνικής αλληλοεπίδρασης που διέπουν την συμπεριφορά: δυάδα-τριάδα, ξένος-φίλος, καλόςκακός, κλπ. Στη μέθοδο ανάλυσης των ανθρωπίνων αλληλοεπιδράσεων υποστήριξε ότι ορισμένοι κοινωνικοί τύποι εμφανίζονται στις διάφορες κοινωνίες σε διαφορετικό χρόνο και η συμπεριφορά τους είναι παρόμοια σε διαφορετικές κοινωνικές καταστάσεις. Στην κοινωνιολογική του ανάλυση διακρίνει δυο αντίθετες πλευρές στην διαδικασία της κοινωνικοποίησης, δηλ. θετικές και αρνητικές τάσεις που συμβιβάζονται και αλληλεπιδρούν. Χρησιμοποιώντας τη διαλεκτική μέθοδο δέχεται την ύπαρξη συγκρούσεων ανάμεσα στις κοινωνικές μονάδες και τονίζει την σημασία των σχέσεων ανάμεσα στα άτομα και την κοινωνία. Η κοινωνία είναι ιστός σχηματοποιημένων αλληλοεπιδράσεων και η κοινωνική διαφοροποίηση οδηγεί στην προσαρμογή. KARL MARX: Η εργασία παράγει υπεραξία που την καρπώνεται κεφαλαιοκράτης. Η θεωρία του βασίζεται στην υλιστική φιλοσοφία και αντίληψη και στην διαλεκτική του Hengel (αναφέρεται στην πραγματικότητα αναλύοντας εμπειρικά τις συνιστώσες δυνάμεις). Η κοινωνιολογία του διακρίνεται από 2 σημεία: 1. Οικονομικό ντετερμινισμό (οικονομικός παράγοντας καθορίζει-διαμορφώνει δομή και εξέλιξη της κοινωνίας). 2. Διαλεκτική για κατανόηση των κοινωνικών μεταβολών. Η κοινωνική αλλαγή ακολουθεί 3 φάσεις: επικρατούσα τάξη ή σύστημα πραγμάτων (θέση), κοινωνική επανάσταση ενάντια στο κατεστημένο (αντίθεση), νέα τάξη πραγμάτων(σύνθεση). Στην καπιταλιστική κοινωνία διακρίνει 2 τάξεις: αστική που ελέγχει τα μέσα παραγωγής, όλους τους κοινωνικούς μηχανισμούς και διαιωνίζει τη θέση της και εργατική εκμετάλλευσης. υποταγμένη κοινωνικά και οικονομικά και είναι αντικείμενο Αναπόφευκτο αποτέλεσμα η αντίθεση και πάλη των τάξεων που οδηγεί στην ανατροπή του καπιταλισμού και επικράτηση του σοσιαλισμού. Κίνητρο των μεταβολών είναι οι - 7 -
κοινωνικές σχέσεις που απορρέουν από τρόπο παραγωγής. Χρησιμοποιεί ιστορικό ή διαλεκτικό υλισμό. Συνοψίζοντας: 1. Οι άνθρωποι αναπτύσσουν συγκεκριμένες σχέσεις ανεξάρτητες της θέλησης τους. Η κίνηση της ιστορίας γίνεται κατανοητή με την ανάλυση της δομής των κοινωνιών, δυνάμεων παραγωγής, σχέσεων παραγωγής. 2. Σε κάθε κοινωνία διακρίνονται η οικονομική υποδομή (δυνάμεις και σχέσεις παραγωγής) και υπερδομή (νομικοί, πολιτικοί θεσμοί, ιδεολογίες) 3. Μηχανισμός της ιστορικής κίνησης είναι ο ανταγωνισμός μεταξύ των δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής. 4. Μέσα από τον παραπάνω ανταγωνισμό εισάγεται η έννοια της ταξικής πάλης. 5. Η διαλεκτική σχέση δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής υποδηλώνουν μια επαναστατική θεωρία. Οι επαναστάσεις δεν είναι πολιτικά γεγονότα αλλά έκφραση ιστορικής αναγκαιότητας. 6. Η κοινωνική πραγματικότητα καθορίζει τη συνείδηση των ανθρώπων και όχι το αντίστροφο. Οι ανθρώπινοι τρόποι σκέψης να εξηγούνται με βάση τις κοινωνικές σχέσεις. 7. 4 στάδια στην ανθρώπινη ιστορία με βάση τα οικονομικά συστήματα: Ασιατικό (υποταγή των εργατών στο κράτος), Αρχαίο (δουλεία ως βασικό τρόπο παραγωγής), Φεδουαρχικό (δουλοπαροικία), Αστικό (αμοιβή εργασίας). Αυτά τα στάδια είναι η προϊστορία του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής. 8. Θεωρία της υπεραξίας. Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι αξία ενός αγαθού είναι το ποσό της εργασίας που χρειάζεται για την παραγωγή του στον καπιταλισμό κάθε εργάτης δικαιούται όλη την αξία της εργασίας του αλλά λαμβάνει μόνο μέρος της. Το υπόλοιπο (υπεραξία) το καρπώνεται ο κάτοχος των μέσων παραγωγής. Διακρίνει την υπεραξία σε απόλυτη (προέρχεται από επιπλέον ώρες εργασίας) και σχετική (εξαρτάται από αύξηση παραγωγικότητας της εργασίας). 9. Διορατικές παρατηρήσεις για κοινωνικό-ψυχολογικά προβλήματα. Η αλλοτρίωση συνδέεται με την παραγωγική διαδικασία και παραγωγικές σχέσεις. Βασική μορφή είναι η αποξένωση του εργάτη από το προϊόν και επιπλέον από τη διαδικασία παραγωγής, τον εαυτό του, συνανθρώπους τους. - 8 -
EMILE DURKHEIM: Βασικά στοιχεία του έργου του: 1. Η κοινωνιολογία του βασίζεται στην προϋπόθεση ότι η κοινωνία είναι συγκεκριμένη πραγματικότητα με ανάλογα στοιχεία της ύλης που εξακριβώνονται με αντικειμενική παρατήρηση. 2. Η κοινωνία είναι ιδιότυπη ολότητα συνθετότερη του αθροίσματος των μελών της. 3. Η κοινωνία έχει προτεραιότητα έναντι του ατόμου. 4. Οι συλλογικές εμπειρίες οδηγούν στην κατανόηση του ατόμου και όχι αντίθετα. 5. Διάκριση της κοινωνιολογίας από ατομική ψυχολογία και μέθοδο της. 6. Ανάλυση έννοιας κοινωνικών γεγονότων. Διακρίνει τη μηχανική (πρωτόγονες κοινωνίες) και οργανική (σύγχρονες κοινωνίες) αλληλεγγύη. Επιτυγχάνεται με διαφοροποίηση. Τα πραγματικά αίτια αυτοκτονίας είναι οι κοινωνικές δυνάμεις. 3 μορφές αυτοκτοκτονίας: εγωιστική, αλτρουιστική και ανομική (χαρακτηριστικό των βιομηχανικών κοινωνιών λόγω έλλειψης κοινωνικών κανόνων, ανισορροπίας και αδυναμίας δεσμών). Επίσης υπάρχει και η μοιρολατρική (φαταλιστική). Η κοινωνιολογία είναι η μελέτη των κοινωνικών γεγονότων και η εξήγηση τους με κοινωνιολογικό τρόπο. Τα κοινωνικά γεγονότα εξακριβώνονται από τη δύναμη επιρροής πάνω στα άτομα και τη δύναμη διάχυσης τους στην ομάδα. Διάκριση ανάμεσα στο ιερό (πράγματα που δεν θίγονται ούτε με σκέψη ούτε με ύλη) και το βέβηλο. Η θρησκεία εκπληρώνει τη λειτουργία της δημιουργίας και διατήρησης της κοινωνικής αλληλεγγύης και είναι απαραίτητο στοιχείο κάθε κοινωνίας. - 9 -
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ: Βασικός στόχος το πως λειτουργεί η κοινωνία (βασικές λειτουργίες, μηχανισμοί) ώστε να επέλθει η σταθερότητα των κοινωνικών συστημάτων. Αρχικά επικεντρώθηκε στις θετικές λειτουργίες των κοινωνικών φαινομένων, θεσμών και πράξεων και μετέπειτα στις δυσλειτουργίες της κοινωνίας. Αποτελεί μεθοδικό εργαλείο και σώμα θεωρητικών προτάσεων. Βασικές αρχές: 1. Ισορροπία και λειτουργία είναι κεντρικές έννοιες στην εξήγηση των κοινωνικών συστημάτων σε όλες τις λειτουργικές θεωρίες 2. Ένας κοινωνικός θεσμός συνεισφέρει στην σταθερότητα κοινωνικού συστήματος. 3. Ένας κοινωνικός θεσμός συντελεί στην ικανοποίηση βασικών αναγκών. 4. Ένας κοινωνικός θεσμός έχει εκτός από έκδηλες λειτουργίες και λανθάνουσες για μια άλλη δράση ή θεσμό. (PARSONS, MERTON). ROBERT MERTON: Ισορροπία λειτουργισμού. Έθεσε τις επιστημονικές του υποθέσεις σε έλεγχο χρησιμοποιώντας εμπειρικό υλικό από την κοινωνική πραγματικότητα. Προσπάθεια γεφύρωσης της διαφοράς ανάμεσα στην αφηρημένη θεωρία (Parsons) και εμπειρική έρευνα της κοινωνιολογίας των ΗΠΑ. «Θεωρίες του Μέσου Βεληνεκούς» : η εναλλακτική πρόταση στην λειτουργική προσέγγιση γιατί αυτές μπορούν να συνδεθούν με τα εμπειρικά δεδομένα και να τα οργανώσουν, υπερβαίνοντας τα όρια της απλής περιγραφής των κοινωνικών φαινομένων. Έννοια Δυσλειτουργίας: άλλαξε τη βασική θέση του Λειτουργισμού τονίζοντας παράλληλα ότι οι δυσλειτουργίες, αντιθέσεις και κρίσεις αποτελούν εγγενή στοιχεία των κοινωνικών θεσμών. Έτσι επιτυγχάνεται η εξήγηση της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, των ανισορροπιών. Βασικές εργασίες: γραφειοκρατία, κοινωνιολογία της γνώσης και επιστήμης. - 10 -
TALCOTT PARSONS: Λειτουργική θεώρηση. Το ζήτημα της κοινωνικής τάξης και ισορροπίας στον πυρήνα των αναζητήσεων. Προτείνει πολύπλοκο σύστημα κατάταξης των κοινωνικών φαινομένων βασισμένο στα άτομα που δρουν κοινωνικά. Η κοινωνική δράση άμεσα συνδεδεμένη με την κοινωνική τάξη είναι δημιούργημα των κοινωνικών κανόνων και αξιών και όχι απλή απόκριση στα εξωτερικά ερεθίσματα. Η κοινωνική πράξη είναι ένα άτομο που δρα, μια κατάσταση και κατεύθυνση που καθορίζεται από συγκεκριμένα κίνητρα και καθοδηγείται από αξίες. 4 συστήματα δράσης: κοινωνικό, πολιτιστικό, ψυχολογικό, βιολογικό. 4 ζεύγη μεταβλητών προτύπων: εκφραστικές (καθορισμός, διάχυση, συγκινησιακότητα, μερικότητα, συλλογικότητα) και οργανικές (επίτευξη, ιδιαιτερότητα, συγκινησιακή ουδετερότητα, οικουμενικότητα, ατομικότητα). Τα πρότυπα παρουσιάζουν τρόπους ανάλυσης της δράσης μέσα στο πλαίσιο των γενικών συστημάτων δράσης και των υποσυστημάτων και θεωρούνται ως επιλογές μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων. 4 κατηγορίες κοινωνικών θεσμών: άμεσων σχέσεων, ρυθμιστικούς, συνοχής και πολιτιστικούς. Στον πολιτισμό διακρίνονται 3 επιμέρους συστήματα: ιδεών, συμβόλων, και αξιών. Επιγραμματικά προσπάθησε να ερμηνεύσει το κοινωνικό σύστημα αναλύοντας τις δομές και λειτουργίες του. ΚΡΙΤΙΚΗ: εστιάσθηκε στην αδυναμία του θεωρητικού του μοντέλου να συσχετίσει τη θεωρία της δράσης με αυτή του κοινωνικού συστήματος, στην ανεπάρκεια του εμπειρικού υλικού και στην υποτίμηση της σημασίας των φαινομένων της κοινωνικής σύγκρουσης. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ: είναι ένα διαβρωτικό και αναπόφευκτο χαρακτηριστικό των κοινωνικών συστημάτων. Διατυπώθηκε αρχικά για να εκφράσει την αντίθεση στο Λειτουργικό και ιδιαίτερα στην Παρσονική εκδοχή του. - 11 -
RALF DAHRENDORF: Διαλεκτική θεωρία σύγκρουσης. Υποστηρίζει ότι η σύγκρουση είναι μια συνεχόμενη κατάσταση των κοινωνικών συστημάτων που προκαλούν τα αντιτιθέμενα συμφέροντα. Η αιτία της σύγκρουσης βρίσκεται στη διανομή της εξουσίας ανάμεσα στις κυρίαρχες και υποταγμένες κοινωνικές ομάδες. Αναθεωρεί τις παραδοσιακές εννοιολογήσεις για την κοινωνική τάξη που στηρίζονται στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και προτείνει την έννοια των μορφών εξουσίας ως βάση για την εξήγηση των κοινωνικών τάξεων. Η αστική και εργατική τάξη αντικαταστάθηκαν από τις «επιβαλλόμενες ενώσεις συντονισμού», οι οποίες εναλλάσσονται στην εξουσία μέσω διαλεκτικής συγκρουσιακής ροής. LEWIS COSER: Λειτουργισμός της Σύγκρουσης είναι προσπάθεια γεφύρωσης δυο διαμετρικά αντίθετων κοινωνικών θεωρήσεων. Οι γενικές του θέσεις συνοψίζονται: 1. Κοινωνία είναι σύστημα από συσχετιζόμενα μέρη. 2. Όλα τα κοινωνικά συστήματα διέπονται από συγκρούσεις συμφερόντων, εντάσεις και μη ισόρροπες καταστάσεις των συστατικών μερών. 3. Τα διάφορα μέρη λειτουργούν κάτω από διαφορετικές συνθήκες για να διατηρήσουν ή αλλάξουν την συνοχή και προσαρμοστικότητα του κοινωνικού συστήματος. 4. Οι εμφανίσεις της βίαιης συμπεριφοράς μπορούν να φθείρουν ή όχι ένα σύστημα ανάλογα με τις συνθήκες εκδήλωσης. Εστιάζει το ενδιαφέρον του στις αιτίες των κοινωνικών συγκρούσεων, με βασικότερη την αμφισβήτηση της νομιμότητας από τα μέλη που θίγονται από την διανομή των πόρων και εισοδημάτων. - 12 -
ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ατόμου-κοινωνίας (SIMMEL, WEBER) Συμβολική Αλληλεπίδραση: το άτομο και η κοινωνία επηρεάζονται αμοιβαία και μπορούν να κατανοηθούν μόνο σε σχέση μεταξύ τους. Προτείνει τις εξής κύριες θέσεις: 1. Οι άνθρωποι ενεργούν απέναντι στους άλλους ή αντικείμενα με βάση τις σημασίες που αυτά έχουν για αυτούς. 2. Οι σημασίες παράγονται από την κοινωνική αλληλεπίδραση, δηλ. δεν αναπτύσσονται από ένα άτομο ούτε βρίσκονται από μόνες τους. Είναι κοινωνικά προϊόντα αποτέλεσμα σχέσεων. 3. Τα άτομα τροποποιούν τις σημασίες δια των ερμηνειών που αυτά κάνουν στις συναλλαγές με τους συνανθρώπους. Σύμβολα : αφαιρέσεις που αναπαριστούν κάτι άλλο. Δεν αναφέρονται υποχρεωτικά σε κάτι ή ακόμα δεν έχουν φυσική αναπαράσταση αλλά είναι αφηρημένες έννοιες με αντιληπτές σημασίες, ίδιες από όλους. Η χρήση τους στην επικοινωνία διακρίνει ανθρώπους ζώα. Σχολή CHIGAGO: η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα συνεχών αμοιβαίων επιδράσεων ανάμεσα στον εαυτό του και την κοινωνία (δυναμική δημιουργική διαδικασία) (BLUMER) ΣΧΟΛΗ IOWA: η συμβολική αλληλεπίδραση πρέπει να μελετάται με μεθόδους έρευνας των φυσικών και κοινωνικών επιστημών (KUHN) Διαφορές: Chicago τονίζει τις δημιουργικές και αυθόρμητες πλευρές του ατόμου- IOWA τονίζει την σταθερότητα και προβλεψιμότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Chicago δίνει βαρύτητα στην δημιουργία της σημασίας ενώ Iowa τονίζει την επίδραση της κοινωνικής δομής στο άτομο. - 13 -
G. HOMANS: Συμπεριφορισμός της ανταλλαγής: τα άτομα είναι μόνιμοι δέκτες εξωτερικών ερεθισμάτων και έτσι η κοινωνική ανάλυση εστιάζεται στο άτομο. Προτάσεις: 1. Επιτυχία : από τις πράξεις των ατόμων εκείνη που ανταμείβεται έχει τις περισσότερες πιθανότητες να επαναληφθεί. 2. Ερέθισμα / κίνητρο: η πράξη που ανταμείφθηκε στο παρελθόν μπορεί να επαναληφθεί αν εμφανισθεί το ίδιο ερέθισμα. 3. Αξία: το αποτέλεσμα αξιέπαινης πράξης ορίζει αν θα επαναληφθεί. 4. Στέρηση- κορεσμός: η συχνή επιβράβευση μειώνει την αξία της πράξης. 5. Επιθετικότητα ή αντίδραση-αποδοχή: όταν ένας δεν λαμβάνει την ανταμοιβή που ανέμενε ή τιμωρείται τότε εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά. 6. Ορθολογισμός: όταν ένας έχει διάφορους τρόπους δράσης θα επιλέξει αυτόν με τις περισσότερες πιθανότητες για μεγαλύτερη αμοιβή. P.BLAU: Δομισμός της Ανταλλαγής: προσπαθεί να κατανοήσει την κοινωνική δομή μέσω της ανάλυσης των διαδικασιών ανταλλαγής που ρυθμίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα άτομα και τις ομάδες. Η κοινωνική ανταλλαγή είναι κεντρική αρχή της κοινωνικής ζωής και σχέσεις (αγάπης, φιλία) μπορούν να αναλυθούν ως σχέσεις ανταλλαγής. Η δύναμη είναι ο έλεγχος των ανταμοιβών και θεωριών και μπορεί να οδηγήσει στην ενσωμάτωση ή αντιπαράθεση. Η προσέγγιση του επικεντρώνεται στην έννοια της δύναμης αλλά δεν δίνει ικανοποιητικές απαντήσεις στο ζήτημα των δομών και σχέσεων ανταλλαγής. Π.χ η θεώρηση του δεν απαντά στο πώς διαφορετικοί τύποι κοινωνικών δομών επηρεάζονται από την ανταλλαγή διαφορετικών ανταμοιβών. - 14 -
ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ: Δομήθηκε πάνω στην ωφελιμιστική παράδοση. Κεντρικές έννοιες: 1. Κόστος και ωφέλεια που σημασιοδοτούνται συμπληρωματικά. Ωφέλεια όμως σημαίνει ότι είναι ευεργετικό και χρήσιμο για το ορθολογικό άτομο. Η έννοια του ορθολογισμού απαραίτητη προϋπόθεση για την θεώρηση της ανταλλαγής. 2. Ορθολογισμός : επιτρέπει στο δρων υποκείμενο να υπολογίσει το κόστος ή την ανταμοιβή που θα αποφέρει μια ενέργεια του. 4 Βασικές Αρχές της Ανταλλαγής: 1. Σε μια δεδομένη κατάσταση τα άτομα επιλέγουν εκείνη την συμπεριφορά που μεγιστοποιεί το όφελος τους. 2. Όταν δεν υπάρχουν ανταμοιβές δρουν ώστε να ελαχιστοποιήσουν το κόστος. 3. Όταν τα άμεσα οφέλη είναι ισάξια επιλέγουν την συμπεριφορά που θα αποφέρει μακροπρόθεσμα μεγαλύτερο όφελος. 4. Όταν τα μακροπρόθεσμα οφέλη είναι ισάξια δρουν έτσι ώστε να αποκομίσουν το μεγαλύτερο βραχυπρόθεσμο όφελος. 3 Θέσεις για πληρέστερη εικόνα της Ανταλλαγής: 1. Κανόνας Αμοιβαιότητας / Ανταποδοτικότητας: οι ανταλλαγές είναι σπάνια μονόπλευρες, έτσι βοηθείται η οργάνωση και η σταθερότητα των κοινωνικών συστημάτων. 2. Νόμος Διανεμητικής Δικαιοσύνης: κάθε μέλος προσδοκά ότι οι ανταμοιβές κάθε ατόμου θα είναι αναλογικές με τις δαπάνες του. 3. Έννοια της ισοτιμίας: δηλ. στο επίπεδο των σχέσεων κάθε άτομο βρίσκεται σε διαδικασία «δούναι και λαβείν» - 15 -
G. H. MEAD: Η σημασία του εξελικτισμού βρίσκεται στην πρόταση ότι ο ανθρώπινος νους πρέπει να εξηγηθεί από την άποψη της αλληλεπίδρασης του οργανισμού με το περιβάλλον του. Από τα μοναδικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου είναι η ικανότητα του να μεταβάλει και να κατευθύνει την πορεία της εξέλιξης με άσκηση των διανοητικών του δυνάμεων. Ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ενεργός παράγοντας παρά παθητικός δέκτης διέγερσης από το περιβάλλον. Η εξέλιξη της γλώσσας ξεκίνησε από τις χειρονομίες. Η συνομιλία των χειρονομιών δεν είναι επικοινωνία, αφού αυτή περιλαμβάνει μόνο την χρήση «σημαντικών» χειρονομιών ή συμβόλων. Η ανάπτυξη του εαυτού διακρίνεται από την ικανότητα του ανθρώπου να είναι ένα αντικείμενο για τον εαυτό του και αυτή η ικανότητα ενυπάρχει στο μηχανισμό της γλώσσας. Ο εαυτός είναι εξελισσόμενο φαινόμενο που αναπτύσσεται με παιγνίδι και αγώνες. Διαμέσου αυτών των διαδικασιών το παιδί μαθαίνει τις γενικευμένες στάσεις της κοινότητας που ανήκει. Η οργανωμένη κοινότητα που δίνει στο άτομο την ενότητα του εαυτού καλείται «γενικευμένο άλλο». Ρόλοι: προσδοκίες χαρακτηριστικών συμπεριφοράς μιας αναγνωρισμένης ομάδας ατόμων σε μια ειδική κοινωνική θέση. Κοινωνική θέση είναι το σύνολο των δικαιωμάτων και καθηκόντων. Ρόλος είναι η δυναμική όψη της κοινωνικής θέσης. Τύποι ρόλων: καθορισμένος (προσδοκίες συνδεδεμένες με θέσεις που αποκτούνται χωρίς προσπάθεια), κατακτημένος (αποκτάται μετά από επιδίωξη). Οι προσδοκίες ρόλων ποικίλουν αναφορικά με την γενικότητα ή την ειδικότητα τους, την έκταση τους. Διαφέρουν αναφορικά με την σαφήνεια ή ασάφεια τους. Καταστάσεις: σύγκρουσης ρόλων (υπερφόρτωση, ασυμβίβαστοι). Αντίφασης ρόλου (αντιφατικές προσδοκίες μέσα σε 1 ρόλο). - 16 -
ΦΑΙΝΟΜΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: SCHUTZ: Τα κοινωνικά φαινόμενα πρέπει να αναλύονται από την σκοπιά του δρώντος υποκειμένου και όχι από την μεριά των κοινωνικών δυνάμεων. Οι κοινωνικές επιστήμες δεν χρειάζεται να κατασκευάσουν μια «apriori» θεωρία για τον κοινωνικό κόσμο αλλά να προσεγγίζουν το κοινωνικό μέσα από τα ατομικά πλαίσια. ΕΘΝΟΜΕΘΟΛΟΓΙΑ: GARFINKEL: Ασχολούνται με την διαπροσωπική αλληλεπίδραση. Δίνουν έμφαση πώς δημιουργείται μια αίσθηση της πραγματικότητας και πώς διατηρείται μέσω των αλληλεπιδράσεων. Ασχολούνται με τις μεθόδους ερμηνείας της πραγματικότητας. Η εθνομεθολογία υποδηλώνει την υιοθέτηση των ερευνητικών μεθόδων της εθνολογίας από την μεριά της κοινωνιολογίας. Η κοινωνική πραγματικότητα συγκροτείται συνειδητά ή όχι από τις ατομικές δραστηριότητες. ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ: GOFFMAN: Χρησιμοποιεί την μεταφορά του θεάτρου για να περιγράψει την διαπρωπική αλληλεπίδραση. Υπάρχουν ομοιότητες στην ζωή και στο θέατρο: καθημερινά ο καθένας παίζει ένα ρόλο μπροστά στο κοινό που αποτελείται από τους άλλους που παίρνουν μέρος στην αλληλεπίδραση. Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται διαφορετικά στον κοινωνικό και ιδιωτικό χώρο. Η διαπροσωπική αλληλεπίδραση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση του ορισμού των καταστάσεων και αντιλήψεων του ανθρώπου για τον εαυτό του. Στιγματισμένα άτομα: αντιμετωπίζονται ως μη ανθρώπινα όντα. Πλαίσιο: νοητικές δομές που χρησιμοποιούνται για την εξήγηση της συμπεριφοράς. Οι τύποι των πλαισίων διαφέρουν από ομάδα σε ομάδα. - 17 -
ΑΠΛΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Η ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΚΕΝΩΝ Ποίοι είναι οι βασικοί τύποι της κοινωνικής έρευνας; 1. Συστηματική παρατήρηση 2. Πειραματισμός και στατικός έλεγχος 3. Δειγματοληπτική έρευνα 4. Δευτερεύοντα στοιχεία και συγκριτικές μελέτες 5. Ποιοτικές μεθολογίες Σε ποια επίπεδα διακρίνουμε την κοινωνική δομή; 1. Το επίπεδο της κοινωνικής σχέσης. 2. Το επίπεδο της ομάδας η της οργάνωσης. 3. Το επίπεδο της κοινότητας ή της κοινωνίας Αναφέρετε πέντε γενικούς τύπους κοινωνικών σχέσεων. 1. Συνεργασία 2. Σύγκρουση 3. Καταπίεση 4. Ανταλλαγή 5. Ανταγωνισμός Αναφέρετε τους γενικούς τύπους των πολυδεσμευτικών ομάδων. 1. Οικογένεια 2. Πατριά 3. Φυλή 4. Κάστα 5. Κατεστημένη τάξη 6. Τάξη 7. Εθνική ομάδα - 18 -
Ποιες είναι οι κατηγορίες των τυπικών οργανώσεων; 1. Εθελοντικές 2. Υποχρεωτικές 3. Ωφελιμιστικές Ποια είναι τα βασικά στοιχεία του κανονιστικού συστήματος; 1. Κανόνες 2. Αξίες 3. Θεσμοί 4. Κυρώσεις 5. Συμμόρφωση και μη συμμόρφωση ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1. Τι γνωρίζεται για την προβιομηχανική εποχή; 2. Τι γνωρίζεται για την πρώτη βιομηχανική εποχή; 3. Αναφέρεται τα χαρακτηριστικά της ώριμης βιομηχανικής εποχής και αναλύστε δυο από αυτά. 4. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της εκβιομηχάνισης; 5. Ποιες είναι οι τάσεις της βιομηχανικής κοινωνίας; Αναλύστε δυο από αυτές. - 19 -