ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Α. ΜΑΛΤΑΜΠΕ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΕΑΠ ΣΠΟΥ ΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ «Είναι η φιλοσοφία των ατοµικών δικαιωµάτων θεµελιακά αντίθετη προς τον πυρήνα της Ορθόδοξης παράδοσης;» Στο κείµενό του: «Ορθόδοξη Εκκλησία και Ανθρώπινα ικαιώµατα» (στον συλλογικό τόµο: Εµµανουήλ Κλάψης, Ορθόδοξες Εκκλησίες σε έναν πλουραλιστικό κόσµο. Ένας Οικουµενικός διάλογος, µτφρ. από αγγλικά Αριάδνη Βλαβιανού, Καστανιώτης, Αθήνα, 2006, σσ. 166-167), ο Χρήστος Γιανναράς υποστηρίζει ότι: [ ] στην ορθόδοξη βιβλιογραφία συναντάει κανείς την οµόφωνη κατανόηση και τον σεβασµό της αρχής προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων που εισηγήθηκε η δυτική Νεωτερικότητα. Το µείζον (η κοινωνία των προσώπων, η ανάδειξη της προσωπικής µοναδικότητας, ετερότητας και ελευθερίας µέσω των σχέσεων κοινωνίας) δεν αναιρεί ούτε αντιπαλαίει το έλασσον (τη νοµική και θεσµική οµοιόµορφη προστασία κάθε ατόµου από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας και της ισχύος). Αναγνωρίζουµε οι Ορθόδοξοι ότι συλλογικές ιστορικές εµπειρίες, όπως αυτή του δυτικού Μεσαίωνα, αναδείχνουν την προστασία των δικαιωµάτων του ατόµου σε µέγιστη κατάκτηση, σε πολύτιµο επίτευγµα. Θα αποτελούσε ωστόσο ακρωτηριασµό της ιστορικής µνήµης και της κριτικής σκέψης, αν ταυτόχρονα δεν αναγνωρίζαµε ότι, µε βάση ιστορικές εµπειρίες, όπως της αρχαιοελληνικής πόλεως ή της βυζαντινής (και µεταβυζαντινής) κοινότητας, η προστασία των ατοµικών διακιωµἀτων είναι επίτευγµα σαφώς προ-πολιτικό. Αναµφισβήτητο επίτευγµα, αλλά κοινωνιών που δεν έχουν φτἀσει (ίσως ούτε και κατανοήσει) το αφετηριακό και πρωταρχικό νόηµα της πολιτικής: Την πολιτική ως κοινό άθληµα «κατ αλήθειαν» βίου, την πολιτική που συγκροτείται µε άξονα την οντολογία (και όχι ωφελιµιστικές;σκοπιµότητες).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1) H ορθόδοξη βιβλιογραφία συναινεί οµόφωνα στην κατανόηση και το σεβασµό της αρχής προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων; 2) H περί ανθρωπίνων δικαιωµάτων φιλοσοφία βρίσκεται ουσιαστικά στους αντίποδες της ορθόδοξης περί προσώπου θεολογίας; 3) Oι συλλογικές τραυµατικές εµπειρίες αφορούν µόνο τον υτικό Μεσαίωνα ή µήπως έχουν να κάνουν και µε την καθ ηµάς Ανατολή (Βυζάντιο, Τουρκοκρατία, Βαλκάνια); ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. H θεολογία του προσώπου είναι καρπός της νεωτερικότητας 1. Είναι καρπός αναµέτρησης της ορθόδοξης παράδοσης µε την εγκλωβισµένη στην αποθέωση του υποκειµένου δυτική διανόηση, µε την πάλη του δυτικού ανθρώπου να δώσει νόηµα στην άκαρπη και ανιαρή του ευζωία (τί άλλο ήταν ο Μάης του '68;), µε την απροκάλυπτη αγωνία του για το χαίνον οντολογικό κενό του συνεπούς υπαρξιστικού µηδενισµού. Από την άλλη, αυτή η εκτίναξη του ανθρώπινου προσώπου στην αναζήτηση οντολογικής του θεµελίωσης ήταν άκρως συγκινητική και ηρωική όταν αρνούνταν τις νοησιαρχικές αναπληρώσεις του πραγµατικού µε τα φληναφήµατα είτε της παραδοσιακής οντολογίας είτε µε τις σχηµατοποιήσεις του εµπειρισµού και της φαινοµενολογίας. Η θεολογία του προσώπου είναι καρπός της νεωτερικότητας καθότι καλείται να αντιπαραβάλει την πατερική Θεολογία, 2 ανθρωπολογία, κοσµολογία, εσχατολογία, προς την αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου που έχει προ καιρού εξορίσει την µεταφυσική, τον δυαλισµό υλικού και πνευµατικού, σώµατος και ψυχής, την ηθική προστακτική, την νοησιαρχική αξιολογία. Αµείλικτα ερωτήµατα (π.χ. της υπαρξιακής φιλοσοφίας) για το νόηµα της ύπαρξης, την αιτιώδη αρχή του υπαρκτού, τη διαλεκτική ελευθερίας και αναγκαιότητας, τη σχεσιακή δυναµική Όντος και ανθρώπου, οριοθετούνται ως βάση πρόκλησης και απόκρισης στην πρόκληση αυτή. Πίσω από τους Πατέρες, η αφοµοιωµένη και µεταπλασµένη, θεολογικά, αρχαιοεολληνική προβληµατική πίσω από τους υπαρξιστές, ολόκληρη η αδιέξοδη, ως προς τον οντολογικό προβληµατισµό, δυτική φιλοσοφική παράδοση. Η αντιπαράθεση της εκκλησιαστικής θεολογίας και των οντολογικών της προεκτάσεων µε τον υπαρξιστικό µηδενισµό µοιάζει αναπόφευκτη. Ο άνθρωπος είναι ένα αυτόνοµο ον που µόνο του µπορεί να αναπτυχθεί, κυρίως µε τον νου του και µε τις εσωτερικές του δυνάµεις 3. Αυτό το θεωρητικό υπόβαθρο των δικαιωµάτων του ανθρώπου παρουσιάζεται αρκετά απλουστευµένο στηρίζεται σε µια ανθρωπολογία αδιάφορη για τις συντεταγµένες του µυστηρίου του ανθρώπου. Προς το παρόν περιοριζόµαστε να υπενθυµίσουµε ότι, µε όσα τραγικά έχουν συµβεί στον αιώνα µας, µπορεί κανείς να διαπιστώσει πόσο αφελής υπήρξε ή προσπάθεια να στηριχθεί ολόκληρο το οικοδόµηµα περί δικαιωµάτων του άνθρωπου απλώς και µόνο στη λογική. Η θεοποίηση της λογικότητας του ανθρώπου εµφανίσθηκε ως υποκατάστατο της πίστεως στον Θεό. Άλλα την άρνηση του ζώντος Θεού δεν άργησε να ακολουθήσει η αµφισβήτηση της 1 Αµπατζίδης Θεόφιλος, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, «Θεολογία του προσώπου και νεωτερική ατοµικότητα», εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 227-259 2 Αµπατζίδης Θεόφιλος, o.π. 3 Γιαννουλάτος Αναστάσιος, Παγκοσµιότητα και Ορθοδοξία, Μελετήµατα Ορθοδόξου προβληµατισµού, «Ορθοδοξία και δικαιώµατα του ανθρώπου», εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2000, σελ. 74-98
ίδιας της Λογικής. Σύντοµα υψώθηκε η δεσποτεία του Παραλόγου. Γενικά, ο ορθόδοξος στοχασµός βλέπει τη συζήτηση περί ανθρωπίνων δικαιωµάτων ως κάτι πολύ σηµαντικό, αλλά τελικά ως προθάλαµο των ουσιαστικών «δικαιωµάτων» του ανθρώπου. Στην όλη αναζήτηση και στην προσπάθεια καθορισµού των δικαιωµάτων του ανθρώπου παραµένει βασικό το ερώτηµα: «Που αρχίζουν, που τελειώνουν, που κατατείνουν;». Οι διακηρύξεις µένουν κλεισµένες σε µια νοµικίστικη καθοριστική περιγραφή, ενώ συγχρόνως απηχούν µία ελπίδα αλλά και µια κρίση. 2. Στις θεολογικές βάσεις που αδρά προσπαθήσαµε να συνοψίσουµε, στηρίζεται κάθε περαιτέρω οικοδόµηση των άρχων της αξιοπρέπειας, της ισότητας και της ελευθερίας του ανθρώπου από πλευράς ορθοδόξου. Συγκεκριµένα: α) Ή ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν αποτελεί αόριστη αστική υπερηφάνεια αλλά τη βεβαιότητα ότι ο άνθρωπος είναι όντως Ιερό πρόσωπο, δηµιούργηµα του προσωπικού Θεού. Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν συνδέεται µε εγωιστική υπεροψία για το άτοµο του άλλα µε τη συναίσθηση του ανθρώπινου µεγαλείου και των ορίων του. Πρόκειται για µια αξιοπρέπεια γεµάτη διακριτικότητα, ευγένεια και σεβασµό προς τους άλλους. Κι αύτη η έννοια δεν έµεινε θεωρητικό σχήµα, αλλά βιώθηκε από χιλιάδες ανθρώπους, που αποτελούν τη χορεία των αγίων της Εκκλησίας και παραµένουν πρότυπα καθοδηγητικά για τους πιστούς και ευλογία για την ανθρωπότητα. β) Η ελευθερία είναι µία από τις πιο κεντρικές ιδέες του Χριστιανισµού. Όπως εύστοχα συνοψίζει ο Μπερντιάγεφ, «ολόκληρη η χριστιανική διδασκαλία για τη δηµιουργία του κόσµου, για την πτώση και την απολύτρωση των ανθρώπων, στηρίζεται σ' αυτή την ιδέα της ελευθερίας. Χωρίς την ελευθερία είναι αδύνατη η θεοδικία και χωρίς νόηµα η παγκόσµια εξέλιξη». Το µήνυµα για την ελευθερία µε ποικίλες συγχορδίες επανέρχεται στην Καινή ιαθήκη (Ματθ. 17:26. Ίω. 8:32, 36. Β' Κορ. 3:17. Γαλ. 5:1-13). Οι έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας αναλύουν επίµονα την αλήθεια, ότι ο ελεύθερος Θεός έπλασε τον άνθρωπο ελεύθερο και γι' αυτό υπεύθυνο για τις πράξεις του. Η υπευθυνότητα συνδέεται µε την αξιοπρέπεια του. Στο πέρασµα του χρόνου δεν έλειψαν βεβαίως και οι χριστιανοί που ζήτησαν να περιορίσουν αυτή την ελευθερία, για να βοηθήσουν δήθεν την τάξη της κοινωνίας. Άλλα τελικά η χριστιανική συνείδηση τους απέρριψε. γ) Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο προβάλλει και η βεβαιότητα για την ισότητα των ανθρώπων. Πασίγνωστη είναι η διακήρυξη της Καινής ιαθήκης ότι «ουκ ένι Έλλην και Ιουδαίος, βάρβαρος, Σκΰθης, δούλος και ελεύθερος, αλλά πάντα και εν πάσι Χριστός»
(Κολ. 3:11). Και ακόµα η πεποίθηση ότι δια της ενανθρωπήσεως του Υιού και Λόγου του Θεού και της εν Χριστώ σωτηρίας, όλο το ανθρώπινο γένος ανυψώθηκε. Οι αλήθειες αυτές αισθητοποιούνται σαφέστερα στη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας. Στην ορθόδοξη χριστιανική λατρεία όλοι, ανεξάρτητα από κοινωνικά αξιώµατα, τάξεις, φυλές, εθνικότητες, βρίσκονται µπροστά στον Θεό ίσοι, και ενώπιον Του ο καθένας έχει την ίδια αξία. Οι πρωτοποριακές αυτές θέσεις στην παγκόσµια αναζήτηση αποτελούν κεντρικά σηµεία στη διδασκαλία των Πατέρων, οι οποίοι µιλούν επίµονα για την Ισότητα των ανθρώπων, την «οµοτιµίαν και Ίσοτιµίαν». Τη βλέπουν να εδράζεται στην πεµπτουσία της ανθρώπινης φύσεως. Και την «έκβασιν», δηλαδή την εκτροπή από την ισότητα, ανεπιφύλακτα ονοµάζουν αδικία. δ) Υπάρχει ακόµα κάποιο δικαίωµα ανθρώπινο, το όποιο δεν έχει ενταχθεί σε κανένα σχετικό Χάρτη, το όποιο όµως αδιάκοπα τονίζεται µέσα στη χριστιανική σκέψη ως το βασικό προσδιοριστικό του ανθρώπου: το δικαίωµα να αγαπήσει και να αγαπηθεί, διότι µόνο τότε ολοκληρώνεται. Το δικαίωµα αυτό του το έχει δώσει µε τον πιο συγκλονιστικό τρόπο ο ίδιος ο Θεός, ο οποίος τον αγάπησε µέχρι τα όρια που το ανθρώπινο µυαλό δυσκολεύεται να φανταστεί. Όλα τα προηγούµενα που αναφέραµε βρίσκουν ακριβώς το οργανικό και δυναµικό πλήρωµα τους στη χριστιανική διακήρυξη της αγάπης του Θεού προς τους ανθρώπους και των ανθρώπων προς τον Θεό και τα «κατ εικόνα» πλάσµατα Του. Από εδώ φωτίζονται και αντλούν έµπνευση και δύναµη πραγµατώσεως τα περί ανθρώπινης αξιοπρέπειας και Ισότητας. Ο Λόγος της αγάπης 4 ως «κοινωνία» και ως ηθική αυτοπραγµάτωση του προσώπου χρειάζεται να διαλεχτεί µε τον λόγο των δικαιωµάτων του Ανθρώπου ως ελευθερία και ως ατοµικό και συλλογικό αυτοπροσδιορισµό. Από αυτόν τον διάλογο της Ηθικής µε το ίκαιο θα βγει κερδισµένη και ανανεωµένη η ελληνορθόδοξη κοινωνία. Με αυτή την αγάπη, που θα µπορούσαµε να την αποκαλέσουµε έκτη αίσθηση, ο πιστός χριστιανός ανακαλύπτει τη βαθύτερη ουσία των πραγµάτων και βλέπει τον οποιονδήποτε άνθρωπο όπως είναι: δηµιούργηµα του Θεού, εικόνα του Θεού, τέκνο Θεού, αδελφό. Η χριστιανική αγάπη έχει καταλυτική ελευθερία δεν δεσµεύεται από τις πεποιθήσεις του άλλου. Κανένας φραγµός δεν µπορεί να αναστείλει την πρωτοβουλία της. 4 Μανιτάκης Αντώνης, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ορθοδοξία και ικαιώµατα του ανθρώπου, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2007,σελ 203-209
Η έµφαση που δίνει ο εληκωνσταντής στην οικουµενική αξία και αποστολή των δικαιωµάτων του Ανθρώπου αξίζει να τραβήξει την προσοχή της "Ορθόδοξης θεολογίας, διότι µπορεί να αποτελέσει την βάση αφενός για την απαγκίστρωση της από τον δογµατισµό και τον φανατισµό της ιδιαιτερότητας και αφετέρου για την έναρξη ενός διαλόγου µε σύγχρονα θεωρητικά ρεύµατα των δικαιωµάτων και της ηµοκρατίας. Ο ειλικρινής και χωρίς φοβικά σύνδροµα διάλογος είναι ή µόνη διέξοδος για να βγει η Όρθόδοξη θεολογία από την αποµόνωση και να επικοινωνήσει µε τον κόσµο και τις ιδέες που τον κατακλύζουν. Tα δικαιώµατα του ανθρώπου 5 αποτελούν αναµφίβολα µια πολύ σηµαντική πολιτική κατάκτηση, που έκανε τον κόσµο µας πιο ανθρώπινο. Πάνω από µισόν αιώνα µετά την Οικουµενική ιακήρυξη τους, η οποία «ενώνει τους λαούς και την ανθρωπότητα γύρω από ορισµένες αρχές οικουµενικής αναγνώρισης», εξακολουθούν να βρίσκονται στο επίκεντρο της πολιτικής επικαιρότητας. Σήµερα µάλιστα, παρά τις εκτεταµένες διαφωνίες για το περιεχόµενο τους και την αµφισβήτηση της οικουµενικότητας τους, κυρίως εκ µέρους των µη δυτικών πολιτισµών, παρά την περιφρόνηση τους από εκείνους τους ισχυρούς, οι οποίοι οραµατίζονται την παγκόσµια κοινωνία του µέλλοντος ως µια δήθεν ελεύθερη, στην ουσία όµως κατευθυνόµενη από τους ίδιους, γιγαντιαία αγορά, έχουν την ευκαιρία να λειτουργήσουν ως ανθρωπιστικός πυρήνας του παγκοσµιοποιούµενου πολιτισµού. Ο Jurgen Habermas, στις διαλέξεις του στην αχανή Κίνα, τόνισε πριν µερικούς µήνες, ότι «τα δικαιώµατα του ανθρώπου αποτελούν µια δηµιουργική απάντηση στα προβλήµατα ποy αντιµετωπίζει σήµερα h Κίνα, όπως και παλαιότερα η Εύρώπη». Τώρα που η παγκοσµιοποιηµένη αγορά µας φέρνει όλους τόσο κοντά, «χρειαζόµαστε κοινούς κανόνες», και ως τέτοιοι «προσφέρονται», συνεχίζει ο Habermas, «τα δικαιώµατα του ανθρώπου». 3. Η ιδέα των δικαιωµάτων του ανθρώπου, 6 έστω και αν εκφράζει το αιώνιο µέληµα των ανθρώπων για ελευθερία και δικαιοσύνη, είναι ιστορικά σχετικά νέα. Ελευθερίες, προνόµια, δικαιώµατα για τάξεις αλλά και για άτοµα υπήρχαν και σε προµοντέρνες κοινωνίες. Όµως τα συνταγµατικά κατοχυρωµένα δικαιώµατα του ανθρώπου είναι φαινόµενο της νεωτερικότητας, που γεννήθηκε στη ύση µέσα από µια σειρά πνευµατικών, πολιτικών, κοινωνικών και οικονοµικών κρίσεων και ανακατατάξεων. Πίσω από τα δικαιώµατα του ανθρώπου βρίσκεται η ιστορία ανείπωτου πόνου, ιστορία αδικίας και εξευτελισµού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ατέλειωτοι αγώνες για ανθρωπιά και 5 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ορθοδοξία και ικαιώµατα του ανθρώπου-προτάσεις για την υπέρβαση της άγονης αντιπαράθεσης «ορθοδοξισµού» και «φονταµενταλισµού της νεωτερικότητας», εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 181-201 6 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, ο.π.
ελευθερία. Επειδή ακριβώς το κίνηµα για τα δικαιώµατα του ανθρώπου αντιστέκεται δυναµικά στην πολυκέφαλη βία «προσιδιάζει σε αυτό µια επαναστατική ορµή». Στη Γαλλία του 18ου αιώνα η κοινωνική δυσφορία είχε διογκωθεί, οι άνθρωποι έµοιαζε να µην αντέχουν τις ποικιλόµορφες ετερονοµίες και την εκµετάλλευση. «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, αλλά παντού βρίσκεται δεµένος µε αλυσίδες», διακήρυττε ο Rousseau στην αρχή του Cοηtrat Social. Αγώνες, προσδοκίες και ελπίδες αιώνων συµπυκνώνονται και πίεζαν για επαναστατικές λύσεις, που έµελλε να έχουν πανανθρώπινη εµβέλεια. Ο Kant έγραφε το 1798 για τη Γαλλική Επανάσταση: «Ένα τέτοιο φαινόµενο µέσα στην ανθρώπινη ιστορία δεν ξεχνιέται πλέον, επειδή έχει αποκαλύψει µέσα στην ανθρώπινη φύση µια καταβολή και µιαν ικανότητα για το καλύτερο». Και στα Ιστορικά της Ελευθεροτυπίας διαβάζουµε το 2001: «Η αξία της Γαλλικής ιακηρύξεως έγκειται στο ότι δεν είναι γαλλική. Επέτυχε µε τα θέµατα που θίγει να έχει παγκόσµια εµβέλεια και διαχρονικότητα. Ξεκίνησε από συγκεκριµένες συνθήκες, αξιοποίησε την ιδεολογία του ΙΗ' αιώνα, αλλά δεν περιορίστηκε σε εθνικό πλαίσιο. Αυτό φαίνεται όχι µόνο στο ότι δεν οµιλεί πουθενά για Γαλλία και Γάλλους, άλλα κυρίως στην επίδραση που είχε έκτοτε και στην Ευρώπη, άµεσα ή έµµεσα, και στον κόσµο όλο. εν υπάρχει καταστατικός χάρτης κράτους ανά τον κόσµο που να έµεινε ανεπηρέαστος από τη ιακήρυξη των δικαιωµάτων του άνθρωπου και του πολίτη». Στην πορεία τους από τις κλασικές διακηρύξεις του 18ου αιώνα µέχρι και σήµερα, τα δικαιώµατα του ανθρώπου αποδείχτηκαν µια δυναµική πραγµατικότητα, ικανή να άπαντα στις νέες προκλήσεις, στις νέες κρίσεις της ελευθερίας και στις πρωτόγνωρες απειλές κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 7. Είναι βέβαια λυπηρό ότι, παρά τις προόδους που έχουν συντελεσθεί στο πεδίο της συνταγµατικής κατοχύρωσης και της διεθνούς προστασίας τους, τα δικαιώµατα του ανθρώπου εξακολουθούν να καταπατώνται βάναυσα και να χρησιµοποιούνται ως πρόφαση για παρεµβάσεις στο εσωτερικό άλλων κρατών. Πράγµατι «η διεθνής υποκρισία στην αντιµετώπιση των δικαιωµάτων του ανθρώπου» έγινε «η κυνικότερη ειρωνεία» του καιρού µας. Γι αυτό τα δικαιώµατα του ανθρώπου παραµένουν και στα χρόνια που έρχονται ζητούµενο, χρέος, παρά εξασφαλισµένη πραγµατικότητα. Πολλά για το µέλλον και την οικουµενική πορεία των δικαιωµάτων του ανθρώπου φαίνεται να εξαρτώνται από τη στάση των θρησκειών απέναντι σε αυτά, από την υιοθέτηση των ανθρωπιστικών αιτηµάτων τους εκ µέρους των θρησκειών, από τη συστράτευση των θρησκειών στον αγώνα για ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη και ειρήνη. 4. Άν ισχύει αυτό, τότε και η Ορθοδοξία 8 µπορεί και πρέπει να συµβάλει στον αγώνα για τα δικαιώµατα του ανθρώπου. Πράγµατι, ο λόγος της Ορθοδοξίας είναι πολύ καίριος και αληθινός για να µένει στο περιθώριο της συζήτησης για ένα τόσο ζωτικό 7 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, ο.π. 8 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, ο.π.
θέµα. Φυσικά η προσέγγιση του θέµατος των σχέσεων Ορθοδοξίας και δικαιωµάτων του ανθρώπου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η δυσκολία του εγχειρήµατος, από την πλευρά της Ορθοδοξίας, έγκειται στο αναµφισβήτητο γεγονός ότι ο όρος Ορθοδοξία στεγάζει πολλές, διαφορετικές ή αλληλοαναιρούµενες τάσεις. Για τη στάση ποιας «Ορθοδοξίας» θα µιλήσουµε λοιπόν; Για το Οικουµενικό Πατριαρχείο ή για την Εκκλησία της Ελλάδος; Για τις θέσεις του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστασίου Γιαννουλάτου, του Μητροπολίτου Περγάµου Ιωάννη Ζηζιούλα ή του καθηγητή Χρήστου Γιανναρά; Για την Ορθοδοξία που εκφράζουν οι ακραίες τοποθετήσεις των αντιδυτικών ή άντιευρωπαϊστών ηµετέρων; Πόσο, αυτά που θα λεχθούν, είναι αντιπροσωπευτικά για τις σχετικές διεργασίες στον ευρύτερο ορθόδοξο χώρο; θα προσπαθήσουµε να αποδώσουµε πτυχές της ορθόδοξης θεολογικής αυτοσυνειδησίας σήµερα, οι οποίες φυσικά διαφοροποιούνται από κάποιες άλλες απόψεις περί ορθόδοξης ταυτότητας. Ό,τι αναφέρω, λοιπόν, εκφράζει σύγχρονες τάσεις της ορθόδοξης θεολογίας, αλλά, ακριβώς, µόνον τάσεις, ίσως και ζητούµενα. 5. ΟΡΘΟ ΟΞΙΑ ΚΑΙ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Και η Ορθοδοξία; Είναι τελικά «αθώα», µε την έννοια ότι δεν µετέχει στις αµαρτίες του µοντέρνου ανθρώπου, αλλά ούτε και στις κατακτήσεις και τα κατορθώµατα του; Είτε µας αρέσει είτε όχι, ο ιαφωτισµός επέδρασε από την αρχή στην ιστορική µας πορεία και στον πολιτισµό µας. Και σήµερα στην Ελλάδα ο τρόπος του βίου καθορίζεται από αρχές, οι οποίες διαµορφώθηκαν στον ιαφωτισµό. Αν σκεφθούµε ότι είµαστε µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία εκφράζει τις κεντρικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας, µε ακρογωνιαίο λίθο τα δικαιώµατα του ανθρώπου, τότε κατανοούµε γιατί από τη σχέση µας και τον διάλογο µε τον ιαφωτισµό εξαρτώνται τόσο πολλά για το µέλλον µας. Το αίτηµα της ελευθερίας του ανθρώπινου προσώπου στην ορθόδοξη παράδοση κατευθύνεται προς ένα άλλο, ανώτερο επίπεδο: την επιδίωξη της εσωτερικής προπαντός ελευθερίας, που είναι προϋπόθεση για την καθολική ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η επιδίωξη αυτής της ελευθερίας είναι κεντρικό χαρακτηριστικό της σκέψεως και του βιώµατος του Ορθοδόξου Χριστιανισµού. Γι' αυτό τονίζεται η αυτοσυγκράτηση, η «άσκηση», ο περιορισµός των αναγκών, η νηστεία κτλ. Για να µεταµορφώνεται ο άνθρωπος σε αληθινό πρόσωπο και να µην οδηγηθεί τελικά σε διάσπαση της προσωπικότητας του, χρειάζεται να προφυλαχθεί από την ιδιοτέλεια του, την απειλή του ίδιου του «εγώ» του. Η χριστιανική σκέψη ρίχνει φως σ' αυτό το υπαρκτικό βάθος αυτοκαταστροφής που απειλεί τον άνθρωπο, τονίζοντας ότι τα
δικαιώµατα µας κινδυνεύουν όχι µόνο από την αυθαιρεσία των άλλων αλλά και από την αυθαιρεσία του εαυτού µας, ο οποίος κινείται µε ανεξέλεγκτες παρορµήσεις. 9 Σε ότι αφορά την Ορθόδοξη παράδοση 10 ο εληκωνσταντής υποστηρίζει ότι η ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είχε στην Ανατολή µια διαφορετική εξέλιξη απ' ότι στη ύση: «Η ανθρώπινη ελευθερία, η οποία είναι δωρεά της θείας χάρης, δεν επιµένει στη διεκδίκηση δικαιωµάτων, αλλά θεωρεί τον εαυτόν της ενταγµένο µέσα σε πλέγµα αγάπης, η οποία πραγµατώνεται ως συνεχής αυθυπέρβαση και κίνηση προς τον πλησίον. Το θεµελιώδες ανθρώπινο δικαίωµα πού µπορεί να εξαχθεί από το πνεύµα της ορθόδοξης πνευµατικότητας είναι το δικαίωµα να αγαπάς τον θεό στον πλησίον, να αγαπάς τον πλησίον για χάρη του Θεού». Σε αντιδιαστολή µε τη δυτική έννοια της αξιοπρέπειας και ελευθερίας που είναι σφόδρα ατοµοκεντρικές και εγωκεντρικές, η ορθόδοξη πνευµατικότητα «ταυτίζεται µε την ελευθερία ως κοινωνία και αγάπη», εµπεριέχει µια «ιδιόµορφη κοινωνικότητα». «Στα θεµέλια της Ορθοδοξίας βρίσκεται η αλήθεια ως "κοινωνία". Ο ίδιος ο Θεός της Ορθοδοξίας είναι κοινωνία προσώπων. Η θεία κοινωνία δεν έχει καµιά σχέση µε την ατοµική σωτηρία, αλλά κοινωνικοποιεί τον άνθρωπο»". Για τον εληκωνσταντή, «η Ορθόδοξη θεολογική θεµελίωση και ερµηνεία των δικαιωµάτων του ανθρώπου ανοίγει τον ορίζοντα της κοινωνικής διάστασης της ανθρώπινης ελευθερίας. Αναγνωρίζεται το ήθος της υπεύθυνης ελευθερίας το οποίο εκφράζουν και αποκαθίσταται το ουσιώδες κοινωνικό περιεχόµενο τους [...] Τα δικαιώµατα του ανθρώπου εντάσσονται για την ορθόδοξη θεολογία σε µια κατεξοχήν φιλάνθρωπη και οικουµενική παράδοση, η οποία συµφιλίωσε την ελευθερία και την αγάπη, το άτοµο και την κοινωνία, ένωσε τους λαούς και τους πολιτισµούς, τίµησε το ανθρώπινο πρόσωπο. Μέσα από τον διάλογο µε τα δικαιώµατα του ανθρώπου αποκαλύπτεται στον σύγχρονο κόσµο το βάθος του ορθόδοξου ήθους και προβάλλεται το ανθρωπιστικό και κοινωνικό και πολιτιστικό µήνυµα της Ορθοδοξίας»". Ο διάλογος της Ορθοδοξίας µε τον ιαφωτισµό και τα δικαιώµατα του ανθρώπου δεν πρέπει να είναι «αµυντικός», σαν να είχαµε να αντιµετωπίσουµε µια «απειλή», έναν «εχθρό». Πρέπει να ξεπεραστεί οριστικά η ταύτιση του ιαφωτισµού µε την αντιεκκλησιαστική και αθεϊστική διάσταση του, µε «φονταµενταλισµό της νεωτερικότητας», καθώς και η απόδοση των δεινών των δύο τελευταίοι αιώνων σε επιρροές του. Ή ουσία του ιαφωτισµού είναι ότι αποτελεί κίνηµα ελευθερίας, έστω και αν ή αυτόνοµη ελευθερία που κηρύττει διαφέρει από την ελευθερία του χριστιανού. «Ο ιαφωτισµός αποτελεί µια διαδικασία χειραφέτησης. Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από τη δεδοµένη εκ των προτέρων αυθεντία και παράδοση. 9 Γιαννουλάτος Αναστάσιος, ο.π. 10 Μανιτάκης Αντώνης, ο.π.
Η κατεύθυνση, προς την οποία πρέπει να προχωρήσει ή συνάντηση Ορθοδοξίας και δικαιωµάτων του ανθρώπου, είναι, κατά τη γνώµη µου, η εξής: α) Οφείλουµε, επιτέλους, να αποδεχτούµε τον νεωτερικό και κοσµικό χαρακτήρα των δικαιωµάτων του ανθρώπου και τις πολιτικές συνέπειες τους. Ούτε το βιβλικό «Άπόδοτε τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του θεοϋ τω Θεώ» (Μάρκ. 12, 17), ούτε η λουθηρανική ιδέα της ελευθερίας του χριστιανού, ούτε το φυσικό δίκαιο, ούτε η Πατερική ιδέα του προσώπου οδήγησαν άµεσα στη διατύπωση και διεκδίκηση δικαιωµάτων του ανθρώπου και στο σύγχρονο κοσµικό κράτος. Το γεγονός ότι στην ιστορική πορεία προς τα δικαιώµατα του ανθρώπου και το κοσµικό κράτος υπάρχουν χριστιανικά κοµβικά σηµεία, σηµεία-σταθµός, δεν σηµαίνει ότι αυτά λειτούργησαν ως άµεσες πηγές τους. Η θέση για τις βιβλικές καταβολές της εκκοσµίκευσης δεν νοµιµοποιεί τις χριστιανικές εκκλησίες της ύσης να προσπαθούν να κηδεµονεύσουν τις σύγχρονες εξελίξεις. Η έννοια της εκκοσµίκευσης και της κοσµικότητας πρέπει να παύσει οριστικά να θεωρείται µια «σχεδόν θεολογική έννοια». 6. Η ορθόδοξη χριστιανοσύνη πρέπει να διδαχθεί από την ιστορία. εν είναι δυνατόν να υπερηφανευόµαστε ότι στη δική µας παράδοση ή εκκοσµίκευση είναι άγνωστη. Ανήκουµε σήµερα στην εκκοσµικευµένη Ευρώπη και είµαστε υποχρεωµένοι να βλέπουµε τα πράγµατα µέσα από την Ευρώπη, µε ευρωπαϊκή οπτική, και όχι πια να κρίνουµε τα πάντα τοποθετηµένοι έναντι της Ευρώπης. Αυτό που µπορούµε να πράξουµε, ως συµβολή της δικής µας παράδοσης στην υπόθεση των δικαιωµάτων του ανθρώπου, που είναι δυναµικά και εξελίσσονται, θα ήταν το έξης: Με βάση την ιδέα και τη σύγχρονη προβληµατική των δικαιωµάτων του ανθρώπου αναζητούµε στην πνευµατική και πολιτισµική µας πορεία και κληρονοµιά στοιχεία, τα όποια λειτούργησαν ως ωθήσεις προς την ίδια κατεύθυνση, κατακτήσεις αντίστοιχες µε εκείνες των δικαιωµάτων του ανθρώπου. Τέτοια στοιχεία είναι η Πατερική ερµηνεία του κατ' εικόνα και της εννοίας του προσώπου, το οικουµενικό πνεύµα της Ορθοδοξίας, ο σεβασµός της πολιτισµικής ιδιαιτερότητας των ευαγγελισθέντων λαών, η ορθόδοξη θεολογία της ελευθερίας, ο κοινωνικός χαρακτήρας του ορθοδόξου ήθους, η ιδέα της κοινότητας, κ.λπ. Σε µια τέτοια θεώρηση εµφανίζεται βέβαια τόσο ή συνέχεια όσο και η ασυνέχεια µεταξύ ορθόδοξης παράδοσης και δικαιωµάτων του ανθρώπου. 7. Αναφέρω χαρακτηριστικά το πρόβληµα που συνδέεται µε την ιδέα της κοινότητας. Στόχος των δικαιωµάτων του ανθρώπου είναι η κοινωνία των πολιτών (Burgerliche Gesellschaft) και όχι ή εγκαθίδρυση της κοινότητας (Gemeinschaft). Αποτελεί κατάκτηση ότι τα ατοµικά δικαιώµατα επιτρέπουν στα άτοµα να αποστασιοποιηθούν
ελεύθερα από τις διάφορες κοινότητες. Αυτό δεν σηµαίνει βέβαια αυτοµάτως ότι τα δικαιώµατα του ανθρώπου συνιστούν απειλή κατά της κοινότητας, ότι, εξατοµικεύοντας τον άνθρωπο, καταργούν την ιδέα της κοινοτικής αλληλεγγύης. Όµως, για την εξασφάλιση της ελευθερίας των πολιτών, το κίνηµα των δικαιωµάτων του ανθρώπου στρέφεται τόσο κατά της κρατικής εξουσίας όσο και κατά της ετερονοµίας, που µπορεί να προέρχεται από τις κοινότητες. Η ορθότητα της ορθόδοξης κριτικής στον αντικοινοτισµό δεν καθοσιώνει την απόρριψη των ατοµικών δικαιωµάτων στο όνοµα της κοινότητας. Είναι σαφές ότι η προσπάθεια συσχέτισης των δικαιωµάτων του ανθρώπου µε τις δικές µας παραδόσεις ελευθερίας δεν είναι δυνατόν να συγκαλύπτει τα νέα στοιχεία που αυτά κοµίζουν. Σε καµία περίπτωση, η ορθόδοξη παρέµβαση δεν πρέπει να ενισχύει προσπάθειες µονοπώλησης των δικαιωµάτων του ανθρώπου από τον χριστιανισµό. β) Στα πλαίσια µιας τέτοιας θεώρησης µπορούµε να αξιοποιήσουµε για µια σύγχρονη ορθόδοξη πρόσβαση στα δικαιώµατα του ανθρώπου και τις θέσεις του Χρήστου Γιανναρά περί της «απανθρωπιάς του δικαιώµατος». Ό Γιανναράς υπογραµµίζει την αξία της «προσωποκεντρικής ελληνοχριστιανικής ανθρωπολογίας», σε σύγκριση µε την οποία το «ατοµοκεντρικό δικαίωµα» της νεωτερικότητας εµφανίζεται ως «τραγική οπισθοδρόµηση» σε «στάδια πρωτογενών ωφελιµιστικών ενορµήσεων του ανθρώπου», δηµιουργώντας έτσι µια «δυναµική απανθρωπιάς». Σε αυτή τη βάση δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουµε γιατί «ο διπολισµός ορθοδόξων ιστορικών εθισµών και δυτικών προσλήψεων» οδηγεί, σε κοινωνίες µε ορθόδοξες καταβολές, σε «ένα είδος πολιτιστικής σχιζοφρένειας». Αν βέβαια αποδεχθούµε τη βαθειά ανθρωπιστική αφετηρία της ιδέας των δικαιωµάτων του ανθρώπου, τότε ή «απανθρωπιά του δικαιώµατος» θα ήταν κυρίως η ατοµικιστική συρρίκνωση, ως η έκπτωση του. 8. Πιστεύω ότι οι διαφορές και η ένταση µεταξύ χριστιανικής ελευθερίας και νεωτερικής αυτονοµίας µπορεί να οδηγήσουν µεν σε διχασµούς, δεν προκαλούν όµως πολιτιστική σχιζοφρένεια. Σαφέστατα, τα δικαιώµατα του ανθρώπου δεν είναι ασυµβίβαστα µε τις βασικές ορθόδοξες παραδοχές περί ανθρώπου. Αν συνέβαινε το αντίθετο, τότε ό διάλογος µε αυτά δεν θα είχε κανένα νόηµα. Πράγµατι θα οδηγούσε σε σχιζοφρένεια, να συζητεί κανείς περί ελευθερίας µε ένα κίνηµα, το όποιο θεωρείται εκ των προτέρων «παραγωγός απανθρωπιάς». Η Ορθοδοξία δίνει έµφαση στην κοινωνική διάσταση της ελευθερίας. εν υπάρχει αµφιβολία ότι αυτό το ουσιαστικό στοιχείο της ελευθερίας βιώθηκε και διασώθηκε στην ορθόδοξη Ανατολή καθαρότερα από όσο στη ύση, η όποια εξέθρεψε τον υποκειµενισµό. Όντως η Ορθοδοξία είχε και έχει ξεκάθαρη αίσθηση για την κοινωνική φύση του
χριστιανισµού. Είµαι πεπεισµένος ότι η ορθόδοξη ιδέα του προσώπου είναι ότι πολυτιµότερο έχουµε να προσφέρουµε σήµερα στην υπόθεση των δικαιωµάτων του ανθρώπου. Τώρα µάλιστα, που µε την παρέµβαση του Στέλιου Ράµφου αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για το πρόσωπο, δίνεται µοναδική ευκαιρία να διατυπωθούν και να προβληθούν πιο καθαρά οι ορθόδοξες θέσεις και να δοθεί έµφαση στο ανθρωπολογικό τους περιεχόµενο. Πάντως, ο τονισµός των κοινωνικών δικαιωµάτων δεν µας απαλλάσσει από τη µέριµνα για τα ατοµικά δικαιώµατα. Τα δικαιώµατα του ανθρώπου είναι αδιαίρετα. 9. Από την αρχή, το κίνηµα για τα δικαιώµατα του ανθρώπου βρέθηκε αντιµέτωπο µε τον χριστιανισµό. 11 Μέσα από µια ιστορία παρεξηγήσεων και συγκρούσεων, αλλά και προσπαθειών για αλληλοκατανόηση, διαµορφώθηκε η σύγχρονη ταυτότητα τόσο του κινήµατος των δικαιωµάτων του ανθρώπου όσο και του χριστιανισµού. Σήµερα, εκ νέου, οι πιο έντονες αµφισβητήσεις των δικαιωµάτων του ανθρώπου προέρχονται από τις θρησκείες, αύτη τη φορά από τις µη χριστιανικές θρησκείες. Η συνεννόηση µάλλον θα είναι δύσκολη πάντως, δυσκολότερη από τη συνάντηση χριστιανισµού και δικαιωµάτων του ανθρώπου. Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες ζήσαµε µια επαναξιολόγηση του ρόλου της θρησκείας. Αναγνωρίσθηκε και προβλήθηκε η µεγάλη σηµασία της θρησκείας για τη διαµόρφωση της ταυτότητας των λαών και των πολιτισµών, µε αποκορύφωµα τις θέσεις του Huntington, o οποίος γράφει: «Οι πολιτισµοί διαφοροποιούνται δια µέσου της ιστορίας, της γλώσσας, της κουλτούρας, της παράδοσης και περισσότερο από όλα, δια µέσου της θρησκείας». Ίσως τα δικαιώµατα του ανθρώπου να είναι το πιο αµείλικτο ερώτηµα πού τέθηκε ποτέ στις θρησκείες. Είναι το ερώτηµα για τη στάση τους απέναντι στον ανθρωπισµό, στην ελευθερία, στην ανοικτή κοινωνία, απέναντι στις ίδιες τις ανθρωπιστικές τους παραδόσεις, ένα ερώτηµα που δεν επιτρέπει υπεκφυγές. H απάντηση στο ερώτηµα αυτό αποκαλύπτει τον χαρακτήρα της κάθε θρησκείας, την εικόνα του Θεού και του ανθρώπου που έχει. 10. Τελικά, η συζήτηση µε τα δικαιώµατα και για τα δικαιώµατα του ανθρώπου προσφέρεται ως µοναδική ευκαιρία για να τοποθετηθούν πολλά προβλήµατα στη σωστή τους βάση. Μέσα σε αυτόν τον διάλογο η ελευθερία θα παραµείνει κοµβικό θέµα της ορθόδοξης θεολογίας και στα χρόνια πού έρχονται. Συµβάλλοντας στη συνειδητοποίηση της σηµασίας των δικαιωµάτων του ανθρώπου, που είναι η σύγχρονη έκφραση του αγώνα του ανθρώπου για ελευθερία, δικαιοσύνη και ειρήνη, η Ορθοδοξία αξιοποιεί τις δικές της ανθρωπιστικές παραδοχές, τον δυναµισµό του ευαγγελίου της αγάπης. Από την άλλη η ορθόδοξη θεολογία 11 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, ο.π.
των δικαιωµάτων του ανθρώπου οφείλει να υπογραµµίζει τα όρια της κοσµικής ελευθερίας µε βάση την εµπειρία της εν Χριστώ ελευθερίας. Στα πλαίσια αυτά αποκαλύπτεται ότι «το Ορθόδοξο "δέον" περί ανθρώπου υπερβαίνει σε δύναµη και πνοή τον ορίζοντα των ανθρώπινων δικαιωµάτων». Γι' αυτό η ύψιστη µορφή ελευθερίας είναι για την ορθόδοξη θεολογία να µπορεί ο άνθρωπος «να θυσιάζει ελεύθερα ακόµη και τα "δικαιώµατα" του για χάρη της αγάπης». 11. Πολλά ιστορικά 12 εµπόδια για την πραγµάτωση των δικαιωµάτων του ανθρώπου έχουν αρθεί, πολλές παρεξηγήσεις έχουν διευθετηθεί. Βέβαια, νέες αµφισβητήσεις ξεπήδησαν µέσα από τον µεταµοντερνισµό, από τον σύγχρονο πολιτισµικό πλουραλισµό, από τον θρησκευτικό φονταµενταλισµό, αλλά και από την παγκοσµιοποίηση. Πάντως, η οικουµενικότητα των δικαιωµάτων του ανθρώπου «αποδείχθηκε αρκετά ανθεκτική απέναντι σε όλες τις επιθέσεις εκ µέρους της πολιτισµικής σχετικοκρατίας». Είναι σαφές ότι η οικουµενική πορεία των δικαιωµάτων του ανθρώπου δεν είναι αναστρέψιµη. Ο δρόµος διεκδίκησης και πραγµάτωσης τους θα είναι σίγουρα µακρύς. Ο Α. Μανιτάκης σηµειώνει επιγραµµατικά: «Ένα πράγµα είναι, πιστεύω, σίγουρο, ότι όπως δεν έχει λήξει η ιστορία έτσι δεν έληξε και η ιστορία των δικαιωµάτων του ανθρώπου ούτε πρόκειται σύντοµα να ολοκληρωθεί. Έχει πολύ δρόµο ακόµη να διανύσει». Μακρά θα είναι και η πορεία των σχέσεων των θρησκειών και των δικαιωµάτων του ανθρώπου. Προφανώς και το µέλλον των δικαιωµάτων του ανθρώπου θα είναι αγώνας και αγωνία για τα δικαιώµατα του ανθρώπου. 12. Την πιο ολοκληρωµένη και συστηµατική θεώρηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου από ορθόδοξη θεολογική σκοπιά βρίσκει, ωστόσο, κανείς στην µονογραφία του καθηγητή εληκωνσταντή, ο όποιος τονίζοντας την οικουµενική αξία των ικαιωµάτων του Άνθρωπου, επιχειρεί µια πειστική συµφιλίωση των διδαγµάτων του ιαφωτισµού µε εκείνα του Χριστιανισµού. Επισηµαίνοντας τις ιστορικές ρήξεις και εντάσεις µεταξύ των δύο πνευµατικών ρευµάτων, και ιδίως τη σχέση συνέχειας και ασυνέχειας µεταξύ των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του χριστιανισµού, υπογραµµίζει ότι «τα δικαιώµατα του ανθρώπου κληρονόµησαν πολλά από τον Χριστιανισµό, ήλθαν όµως και σε ρήξη µε αυτόν και είναι βέβαιο ότι εκφράζουν µια ιδέα περί ελευθερίας διαφορετική από την ελευθερία του χριστιανού. Η ένταση που υπάρχει στη σχέση Χριστιανισµού- ιαφωτισµού οφείλει σήµερα, για το καλό του ανθρώπου, να οδηγήσει σε δηµιουργικό διάλογο και όχι, όπως στο παρελθόν, σε άκριτη και άκαρπη αντιπαράθεση. Γιατί, όσον αφορά την κατανόηση και πραγµάτωση των δικαιωµάτων του άνθρωπου, «µια πιστή διαφωτισµένη κοινωνία είναι 12 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, ο.π.
καλύτερη από µια αποκλειστικά πιστή», αλλά και αντιστρόφως, «µια διαφωτισµένη και πιστή κοινωνία είναι καλύτερη από µια αποκλειστικά διαφωτισµένη»". Και ο ίδιος συγγραφέας καταλήγει: «Εκκλησία και θεολογία δεν µπορούν να αγνοήσουν τη µεγάλη σηµασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Αγόρας Κωνσταντίνος, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, επιµ. Καλαϊτζίδης Π-Ντόντου Ν. «Μυστηριακή Χριστο-λογία, πολιτισµική νεωτερικότητα και εσχατολογικό ευ-αγγέλιο»,εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 263-291 Αµπατζίδης Θεόφιλος, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, επιµ Καλαϊτζίδης Π-Ντόντου Ν. «Θεολογία του προσώπου και νεωτερική ατοµικότητα», εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 211-262 Γιαννουλάτος Αναστάσιος, Παγκοσµιότητα και Ορθοδοξία, Μελετήµατα Ορθοδόξου προβληµατισµού, «Ορθοδοξία και δικαιώµατα του ανθρώπου», εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2000, σελ. 74-98 εληκωσταντής Κωνσταντίνος, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ορθοδοξία και ικαιώµατα του ανθρώπου-προτάσεις για την υπέρβαση της άγονης αντιπαράθεσης «ορθοδοξισµού» και «φονταµενταλισµού της νεωτερικότητας», εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 181-201 Καλαϊτζίδης Παντελής, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ο ιαφωτισµός και τα δικαιώµατα του ανθρώπου, η νεωτερικότητα και οι τάσεις φυγής στη µετανεωτερικότητα, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 28-33 Μανιτάκης Αντώνης, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ορθοδοξία και ικαιώµατα του ανθρώπου, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2007,σελ 203-209 Υποχρεωτική Βιβλιογραφία: Αγόρα, Κ., «Μυστηριακή Χριστο-λογία, Πολιτισµική Νεωτερικότητα και Εσχατολογικό Ευαγγέλιο», στον συλλογικό τόµο: Π. Καλαϊτζίδη-Ν. Ντόντου (επιµ.), Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ακαδηµία Θεολογικών Σπουδών, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα, 2007, σσ. 263-291. Αµπατζίδη Θεόφιλου, «Θεολογία του προσώπου και νεωτερική ατοµικότητα», στον συλλογικό τόµο: Παντελή Καλαϊτζίδη-Νίκου Ντόντου (επιµ.), Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, σσ. 211-262. Αναστασίου (Γιαννουλάτου), Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Παγκοσµιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα, 2000, κυρίως σσ. 65-106 (Μελέτη ΙΙ: Ορθοδοξία και δικαιώµατα του ανθρώπου. Με βασική αναφορά στην Οικουµενική ιακήρυξη και στην ελληνορθόδοξη παράδοση). Γιανναρά Χρήστου, «Ορθόδοξη Εκκλησία και Ανθρώπινα ικαιώµατα», στον συλλογικό τόµο: Εµµανουήλ Κλάψης, Ορθόδοξες Εκκλησίες σε έναν πλουραλιστικό κόσµο. Ένας Οικουµενικός διάλογος, µτφρ. από αγγλικά Αριάδνη Βλαβιανού, Καστανιώτης, Αθήνα, 2006, σσ. 160-168. εληκωσταντή, «Ορθοδοξία και ικαιώµατα του ανθρώπου Προτάσεις για την υπέρβαση της άγονης αντιπαράθεσης Ορθοδοξισµού και Φονταµενταλισµού της Νεωτερικότητας», στον τόµο: Παντελή Καλαϊτζίδη-Νίκου Ντόντου (επιµ.), Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, σσ. 181-201. Καλαϊτζίδη Παντελή, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα. Προλεγόµενα, Ακαδηµία Θεολογικών Σπουδών, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα, 2007, σσ. 23-38, 47-67. Λιτλ Ντέιβιντ, «Τα ανθρώπινα δικαιώµατα και οι ευθύνες σ έναν πλουραλιστικό κόσµο», στον συλλογικό τόµο: Εµµανουήλ Κλάψης, Ορθόδοξες Εκκλησίες σε έναν πλουραλιστικό κόσµο. Ένας Οικουµενικός διάλογος, σσ. 151-159. Μανιτάκη Αντώνη, «Ορθοδοξία και ικαιώµατα του ανθρώπου», στον τόµο: Παντελή Καλαϊτζίδη- Νίκου Ντόντου (επιµ.), Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, σσ. 203-209.
περιοδικό Σύναξη, τχ. 83, 2002 και 84, 2002 (σελ. 97-107 και 99-105 αντίστοιχα), κριτική συζήτηση των απόψεων του έργου του Χρ. Γιανναρά, Η απανθρωπία του δικαιώµατος, όµος, Αθήνα, 1998, µε κείµενα των Ν. Αλιπράντη, Θ. Ζιάκα, Α. Γιαννακόπουλου, Π. Νικολόπουλου, Γ. Καστρινάκη (στην Ορθόδοξη ψηφιακή βιβλιοθήκη: http://www.imdlibrary.gr /index.php/2013-01-14-09-09-13/ periodika/synaksi/book/21-synaksi-83-ioylios-septemvrios- 2002/22-2013-03-21-12-46-45/ και http://www.imdlibrary.gr/ index. php /2013-01-14-09-09-13/ periodika/synaksi/ book/ 19-synaksi-84-oktovrios-dekemvrios-2002 /22-2013-03-21-12-46-45 αντίστοιχα).