ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Τρισδιάστατη προσομοίωση αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων Διπλωματική Εργασία Μπατζιλής Κωνσταντίνος (Α.Ε.Μ 936) Επιβλέπων: Πολίτης Διονύσιος, Λέκτορας Τμήματος Πληροφορικής Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007-2008
Πίνακας περιεχομένων Πίνακας περιεχομένων... 2 Κατάλογος εικόνων... 3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 1.1 Είδη και μορφές... 5 1.2 Μουσική θεωρία και πράξη... 7 2. ΑΡΧΑΙΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ... 9 2.1 Εντατά (Έγχορδα)... 9 2.2 Εμπνευστά (Πνευστά)... 17 2.3 Κρουστά... 21 3. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ... 22 4. ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ... 26 4.1 Το πρόγραμμα Swift 3D... 27 4.2 Εξαγωγή στο Flash... 34 4.3 Εισαγωγή αρχείων στο Flash... 36 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ... 40 2
Κατάλογος εικόνων Εικόνα 1: Σχηματική απεικόνιση φόρμιγγος... 11 Εικόνα 2: Φωτογραφία λύρας φτιαγμένης με όστρακο χελώνας... 13 Εικόνα 3: Αναπαράσταση κιθάρας από αγγειογραφία... 15 Εικόνα 4: Αναπαράσταση διαύλου από αγγειογραφία... 18 Εικόνα 5: Τρόπος λειτουργίας από αρχαία ύδραυλι... 20 Εικόνα 6: Αγαλματίδιο της πρώιμης κυκλαδικής εποχής... 23 Εικόνα 7: Αμφορά του 520 π.χ... 24 Εικόνα 8: Ερυθρόμορφη Λίκυθος του 450-460 π.χ... 24 Εικόνα 9: Ερυθρόμορφη στάμνα, 450 π.χ... 25 Εικόνα 10: Νόμισμα της αρχαίας Ελλάδας με απεικόνιση λύρας... 25 3
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αρχαία ελληνική μουσική κατέχει ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους μουσικούς πολιτισμούς της Αρχαιότητας. Ο κυριότερος λόγος γι αυτό είναι οπωσδήποτε το γεγονός ότι οι ιστορικές μαρτυρίες και οι πηγές για τη μελέτη του αρχαίου ελληνικού μουσικού πολιτισμού είναι περισσότερες απ ό,τι για οποιονδήποτε άλλο μουσικό πολιτισμό της αρχαιότητας. Εκτός, όμως, απ αυτό και ίσως χάρη σ αυτό, ο αρχαίος ελληνικός μουσικός πολιτισμός άσκησε μεγάλη επίδραση σε μεταγενέστερους μουσικούς πολιτισμούς στην Ευρώπη αλλά και στη Μέση Ανατολή, κυρίως στον αραβικό μουσικό πολιτισμό. Η επίδραση αυτή αφορά, τουλάχιστον στην περίπτωση της ευρωπαϊκής μουσικής, την αισθητική της μουσικής, την μουσική δημιουργία, την μουσική αγωγή και γενικότερα τη θέση της μουσικής στην παιδεία, τη θεωρία της μουσικής και άλλους τομείς, οι οποίοι είναι σήμερα, όπως άλλωστε και οι προηγούμενοι αντικείμενο της μουσικολογίας. Η επίδραση της αρχαίας ελληνικής μουσικής σε μεταγενέστερους μουσικούς πολιτισμούς δεν οφείλεται μόνο στις οποιεσδήποτε ιστορικές μαρτυρίες και πηγές σχετικά μ αυτή. Οφείλεται, και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό, στην επίδραση που άσκησε συνολικά ο αρχαίος ελληνικός και ρωμαϊκός πολιτισμός στη νεότερη Ευρώπη προπαντός στα χρόνια της Αναγέννησης, αλλά όχι μόνο τότε. Η αρχαία ελληνική μουσική έγινε για τους ουμανιστές, αλλά συχνά και για τους μουσικούς της Αναγέννησης το ιδεατό πρότυπο μουσικής. Έτσι, όπως συμβαίνει συχνά σε παρόμοιες περιπτώσεις, δημιουργήθηκε γύρω από την αρχαία ελληνική μουσική ένας μύθος στηριγμένος περισσότερο στη μουσική πραγματικότητα 4
μεταγενέστερων εποχών και σε ιστορικές πλάνες, παρά στη θετική γνώση των πηγών που διασώθηκαν. Ο μύθος αυτός ήταν οπωσδήποτε παραγωγικός για την εξέλιξη της νεότερης μουσικής, όπως δείχνει π.χ. η γένεση της όπερας. Για την γνώση όμως της ίδιας της αρχαίας ελληνικής μουσικής είχε αρκετές αρνητικές συνέπειες, τις οποίες η μουσικολογική έρευνα άρχισε να ξεπερνάει από τα μέσα του 19ου αιώνα και εξής. Απ αυτή την εποχή άρχισε ουσιαστικά μια συστηματική έρευνα της αρχαίας ελληνικής μουσικής απαλλαγμένη από τους παραμορφωτικούς φακούς μεταγενέστερων εποχών. 1.1 Είδη και μορφές Η αρχαία ελληνική μουσική ήταν μονοφωνική. Από τις σωζόμενες πηγές μαρτυρείται επίσης ένα είδος ετεροφωνίας, ενώ η πολυφωνία φαίνεται ότι δεν ήταν σε χρήση. Το αρχαιοελληνικό μέλος ταυτιζόταν απόλυτα με την ποίηση με τρόπο που ήχος και λόγος συνταιριάζονταν σε ένα αδιαίρετο σύνολο, όπου ο ρυθμικός στίχος υπαγόρευε το ρυθμό της μελωδίας (μέτρο) και δενόταν μαζί του. Γι' αυτό και τις περισσότερες φορές, ποιητής και συνθέτης ήταν το ίδιο πρόσωπο. Έτσι το μέτρο της ποίησης καθόριζε και το μέτρο της μουσικής που έφτασε σε μεγάλη ποικιλία, παρακολουθώντας την πλούσια ποιητική μετρική και τους τρόπους της απαγγελίας. Την πρώτη μορφή έντεχνης ποίησης και μουσικής τη συναντάμε στην μορφή του ομηρικού έπους. Σε αυτά τα χρόνια οι αοιδοί (ποιητές και μουσικοί ταυτόχρονα) ιστορούσαν - άλλοτε σε συμπόσια και άλλοτε σε επίσημες γιορτές και αγώνες - πολεμικές δόξες και κατορθώματα, συνοδεύοντας την απαγγελία τους με τη λύρα ή την κιθάρα. Φήμιος, 5
Θάμυρης, Δημόδοκος είναι ονόματα αοιδών που αναφέρει ο Όμηρος σαν τους πιο ξακουστούς της εποχής του. Στους ίδιους καιρούς ήταν γνωστά και διάφορα άλλα λαϊκά τραγούδια, όπως ο θρήνος και ο ιάλεμος (μοιρολόι), ο λίνος (θρηνητικό τραγούδι για τον αποχωρισμό θέρους και φθινοπώρου), ο υμέναιος (τραγούδι του γάμου), ο κώμος (που έκλεινε τα γλέντια) και άλλα. Σε αντίθεση με την επική, η λυρική ποίηση, που αναπτύχθηκε τον 7ο και 6ο αιώνα, εκφράζει υποκειμενικά συναισθήματα του ποιητή. Με τις ωδές, τους παιάνες, τα επινίκια, τα παρθένεια, τα επιθαλάμια, ανάδειξαν την άφταστη τέχνη τους σειρά ολόκληρη από λυρικούς ποιητές ο Αλκαίος, η Σαπφώ, ο Ανακρέοντας, ο Πίνδαρος, η Κόριννα, ο Στησίχορος είναι οι πιο γνωστοί της εποχής εκείνης. Ο 5ος π.χ. αιώνας είναι ο αιώνας ακμής της αττικής τραγωδίας και κωμωδίας, που φαίνεται να έχει τις ρίζες της στη λατρεία του Διονύσου και ιδιαίτερα στο διθύραμβο και σε άλλα χορευτικά τραγούδια, όπως τα φαλλικά, με σκωπτικό και άσεμνο πολλές φορές περιεχόμενο. Το νέο αυτό δραματικό είδος έδενε αναπόσπαστα ποίηση, μουσική και χορό. Έτσι τα χορικά μέρη, τραγουδιόνταν με συνοδεία αυλού, ενώ οι μονόλογοι και οι διάλογοι γίνονταν με συνοδεία λύρας ή κιθάρας. Η ενόργανη μουσική (αυλητική και κιθαριστική τέχνη) αναπτύσσεται και αυτή σε πολύ μεγάλο βαθμό από το β' μισό του 5ου αι. π.χ. Στους διάφορους μουσικούς αγώνες, που διοργανώνονταν, οι καλύτεροι αυλητές και κιθαρωδοί, έπαιρναν χρηματικά ή άλλου είδους βραβεία. Ανάμεσά τους ακουστός ο αυλητής Σακάδας, θριαμβευτής στους Δελφικούς αγώνες, και ο Τιμόθεος από τη Μίλητο. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ενόργανη αυτή συνοδεία του τραγουδιού, χρησιμοποιούσε, πολλές φορές, διάφορα μετρικά μελωδικά στολίδια, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως αλλοιωνόταν έτσι, και 6
ο μονόφωνος χαρακτήρας της μουσικής, αφού μοναδικός σκοπός του ενόργανου ήχου, ήταν η υπογράμμιση του ρυθμού, που λογαριαζόταν ως το βασικότερο στοιχείο της μουσικής. 1.2 Μουσική θεωρία και πράξη Ο Επιτάφιος του Σεικίλου σε μεταγραφή. Πάνω από το κανονικό κείμενο του τραγουδιού φαίνεται η αλφαβητική μουσική σημειογραφία. Από τη μουσική πρακτική της αρχαίας Ελλάδας υπάρχουν σήμερα ελάχιστα δείγματα με τη μορφή σημειογραφίας, ανάμεσα στα οποία, ολοκληρωμένα είναι μόνο τα παρακάτω: δύο Δελφικοί Ύμνοι, τρεις Ύμνοι στον Απόλλωνα και μια επιτάφια πλάκα (Επιτάφιος του Σεικίλου), που πάνω της έχει χαραγμένο ένα «σκόλιον». Τα υπόλοιπα λείψανα είναι αρκετά αποσπασματικά. Μα αν τα λείψανα της αρχαίας ελληνικής μουσικής είναι πολύ λίγα, οι θεωρητικές πληροφορίες που έχουμε γι' αυτήν είναι πολύ περισσότερες, έτσι που να μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια γνώση της θεωρίας της. Αυτές τις πληροφορίες τις βρίσκουμε διάσπαρτες στα συγγράμματα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στα Αρμονικά του Αριστόξενου, στα συγγράμματα του Ευκλείδη, στο Περί Μουσικής του Πλούταρχου, στα 7
συγγράμματα Βυζαντινών, Λατίνων συγγραφέων και αλλού. Από τις πηγές αυτές παίρνουμε διάφορες θεωρητικές πληροφορίες, όπως π.χ. για τα τετράχορδα, τα γένη τους (διατονικό, χρωματικό, εναρμόνιο), τους τρόπους, τις αρμονίες, και τα «ήθη» αυτών. Τις βάσεις της μουσικής θεωρίας και της μουσικής ακουστικής θεωρείται ότι τις έθεσε ο Πυθαγόρας με τους μαθητές του. Αυτός καθόρισε τη σχέση ανάμεσα στο ύψος του ήχου και στο μήκος της χορδής, κάνοντας πειράματα πάνω στον λεγόμενο «κανόνα» ή «μονόχορδο του Πυθαγόρα». Όσο μεγαλώνει το μήκος της χορδής, τόσο χαμηλότερος (βαρύτερος) γίνεται ο ήχος που παράγεται από αυτήν και το αντίστροφο. Πέρα από τους Πυθαγόρειους ασχολήθηκαν και άλλοι με τη θεωρία της μουσικής, ο Αριστοτέλης, ο Αριστόξενος, ο Πλούταρχος κ.ά. Ο Αριστόξενος μάλιστα με τα έργα του Ρυθμικά στοιχεία και Αρμονικά άρχισε να δίνει βασική σημασία, όχι στις μαθηματικές αναζητήσεις, όπως έκαναν οι Πυθαγόρειοι, αλλά στην πραγματική ακουστική σχέση ανάμεσα στους ήχους, όπως αυτή προέκυπτε από τη μουσική πρακτική. Η αντίθεση αυτών των δύο θεωριών διατηρήθηκε και καθόρισε δύο διαφορετικές πορείες στις μουσικοθεωρητικές έρευνες. Την εποχή του Αριστόξενου διαμορφώθηκε και ο μουσικός τονισμός των φθόγγων και ο προσδιορισμός του με συμβατικά σημεία. Για να αποδώσουν τους μουσικούς φθόγγους οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν γράμματα του αλφαβήτου σε διάφορες θέσεις (όρθια, ανάποδα, πλάγια), ενώ άλλη σημειογραφία χρησιμοποιούσαν για την φωνητική μουσική και άλλη για την οργανική. 8
2. ΑΡΧΑΙΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τριών ειδών μουσικά όργανα.: εντατά, εμπνευστά και κρουστά (έγχορδα, πνευστά και κρουστά). Από τα πιο διαδεδομένα έγχορδα ήταν η λύρα και η κιθάρα (άσχετα προς τα ομώνυμα σύγχρονα). Έχουν σωθεί ονόματα και άλλων οργάνων, αλλά όχι και συγκεκριμένες πληροφορίες για το καθένα: βάρβιτος, μάγαδις, επιγώνιον, τρίγωνον, σαμβύκη, άρπα, πηκτίς, νάβλα, φόρμιγγες κ.ά. Από τα πνευστά, πιο διαδομένοι ήταν οι διάφοροι τύποι αυλών. Ένα πνευστό, ο υδρηλός αυλός ή ύδραυλις, τελειοποιήθηκε αργότερα στο Βυζάντιο και στη Δύση, για να εξελιχτεί τελικά στο γνωστό εκκλησιαστικό όργανο. Τα κρουστά είχαν μικρότερη ποικιλία: αναφέρονται τα τύμπανα, τα κρόταλα, τα κύμβαλα και τα σείστρα. Όλα τα μουσικά όργανα των αρχαίων διατηρήθηκαν με την παλιά ονομασία τους στην πρώτη βυζαντινή εποχή. 2.1 Εντατά (Έγχορδα) Άρπα Μουσικό όργανο με χορδές που κρούονται. Η άρπα σε σχήμα σχεδόν τριγωνικό απαρτίζεται από διάφορα στοιχεία. Το επίμηκες ηχείο της ενώνεται λοξά προς τα κάτω με τον κατακόρυφο κιονίσκο και προς τα επάνω με τον χορδοστάτη απ όπου ξεκινούν, τεντωμένες κάθετα, πολλές ανισομήκεις χορδές, που καταλήγουν και στερεώνονται στο ηχείο, έναν 9
ειδικό μηχανισμό που είναι τοποθετημένος στον χορδοστάτη και λειτουργεί με την κίνηση των ποδοπλήκτρων, και με αυτό τον τρόπο επιτρέπει την τονική αλλοίωση του ήχου των χορδών. Η άρπα, όργανο με αρχαιότατη προέλευση, έφτασε στην Ευρώπη από την Ανατολή, όπου ήταν ευρύτατα γνωστή οι πρώτες μαρτυρίες ανάγονται στην εποχή του αρχαίου βασιλείου της Αιγύπτου και οι σχετικές παραστάσεις δείχνουν μερικές χορδές τεντωμένες ανάμεσα στα άκρα ενός τόξου. Αργότερα, την εποχή του Μέσου και Νέου Βασιλείου, η άρπα παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία σχημάτων, ενώ αρχίζει να τονίζεται ιδιαίτερα το διακοσμητικό στοιχείο. Η αιγυπτιακή άρπα ήταν συνήθως μεγάλου σχήματος και παιζόταν καθιστά (σπάνιες είναι στην Αίγυπτο οι περιπτώσεις φορητής άρπας). Αντίθετα, στη Συρία η άρπα ήταν μικρότερων διαστάσεων, πάντα φορητή και παιζόταν περπατητά. Η τελευταία άλλαξε σχήμα και από τοξοειδής έγινε γωνιώδης. Στην Ευρώπη η άρπα πρωτοεμφανίζεται στις βόρειες χώρες (συγκεκριμένα στην Ιρλανδία και τη Σκοτία) ανάμεσα στον 8o και 9o αι. μ.χ. Προέρχεται από την αιγυπτιακή και έχει τις ίδιες διαστάσεις, καθώς και το ίδιο επίμηκες σχήμα του ηχείου. Αρχικά είτε τοξοειδής είτε γωνιώδης η άρπα ήταν πάντα ανοιχτή από το ένα μέρος. Αντίθετα στην Ευρώπη με την εισαγωγή του κιονίσκου, στοιχείου διακοσμητικού και πρακτικού ταυτόχρονα, αλλάζει οριστικά σχήμα και γίνεται τριγωνική. Η άρπα διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη και υιοθετήθηκε από τους περιπλανώμενους τραγουδιστές χάρη στην κομψότητά της έγινε αντικείμενο ξεχωριστής φροντίδας, ιδιαίτερα των Γάλλων και Βαυαρών κατασκευαστών, ενώ οι κυρίες της αριστοκρατίας την προτιμούσαν για την ποιότητα του ήχου της ως στόλισμα των σαλονιών τους. Το ενδιαφέρον των μουσικών για το όργανο αυτό αυξήθηκε παράλληλα με την τεχνική 10
τελειοποίησή του. Υπήρχαν άρπες διπλές, με 58 χορδές, τοποθετημένες σε δύο σειρές, καθώς και άρπες χρωματικές με δίχρωμες χορδές: άσπρες για τους διατονικούς φθόγγους και μπλε για τους χρωματικούς. Υπήρχε ακόμα άρπα με σύστημα χορδών που άλλαζε διατονικό ύψος με ειδικά μικρά άγκιστρα που τα χειριζόταν o εκτελεστής, καθώς και άρπα με ποδόπληκτρα που επέτρεπαν την αυξομείωση στο τέντωμα των χορδών, πετυχαίνοντας έτσι μηχανικά μια πλήρη χρωματική κλίμακα. Τέλος, υπάρχει η σύγχρονη άρπα με ποδόπληκτρα και από τις δύο πλευρές, που κατασκευάστηκε το 1828 από τον Σεβαστιανό Εράρ και καθιερώθηκε πια ως όργανο ορχήστρας και συναυλιών. Φόρμιγξ Αρχαίο μουσικό όργανο, που έμοιαζε με άρπα, το παλαιότερο είδος εγχόρδων μουσικών οργάνων των αρχαίων Ελλήνων. Φόρμιγγες χρησιμοποιούσαν οι αοιδοί και οι ραψωδοί. Από πολλούς θεωρείται είδος κιθάρας και από άλλους όργανο παραπλήσιο προς τη σημερινή άρπα αλλά μικρότερου σχήματος. Η φόρμιγκα που πιθανότατα είχε 4 χορδές, αναφέρεται από τον Όμηρο και με την ονομασία κίθαρις, καθώς και από τον Ησίοδο, τον Πίνδαρο, τον Αριστοφάνη και τον Αριστοτέλη. Εικόνα 1: Σχηματική απεικόνιση φόρμιγγος. 11
Σαμβούκα Έγχορδο μουσικό όργανο νυκτός, που όπως φαίνεται προέρχεται από την ασσυριακή Σαμβύκη (σαβίκα ή σαμβούκα) και απαντάται στους αρχαίους Έλληνες και στους Εβραίους (ως νέμπελ). Στην Ευρώπη εισάγεται από την Ανατολή ιδιαίτερα από τον 12o αι. και μετά και τον 17o αι. το συναντάμε σε πολλές χώρες, όπου αποκτά κάποια δημοτικότητα χάρη στον παράξενο ήχο του. Το σχήμα του είναι τραπεζοειδές ή Τ, με ηχείο με ανοίγματα και με μονές ή διπλές χορδές σε ποικίλο αριθμό. Η μεγαλύτερη αξία της σαμβούκας έγκειται στο γεγονός ότι στάθηκε η αφορμή για την επινόηση του κλαβεσέν και των άλλων παρόμοιων οργάνων της Αναγέννησης, που με τη σειρά τους έγιναν οι πρόδρομοι του πιάνου. Λύρα Η λύρα είναι το πιο ιδιότροπο όργανο των αρχαίων Ελλήνων. Ποικίλες οι ì ορφές του, με μεταβαλλόμενο αριθμό χορδών, τέσσερις - επτά - δεκαοχτώ, αλλά με τα εξής σταθερά δεδομένα: από ένα ηχείο εκτείνονται προς τα πάνω δύο μπράτσα (πήχεις) που ενώνονται στην άκρη με έναν ζυγό. Από ένα χορδότονον, που βρίσκεται πάνω στο ηχείο, είναι τεντωμένες μέχρι το ζυγό, καμιά φορά περνώντας και πάνω από έναν καβαλάρη αι χορδαί, που έχουν πάντοτε το ίδιο μήκος. Οι λύρες είναι όργανα νυκτά, το τόξο είναι ακόμα άγνωστο. Το σχήμα τους δηλαδή μου δίνει την εντύπωση ενός κερασφόρου ζώου. Σύμφωνα με την παράδοση, την είχε κατασκευάσει ο Ερμής με το όστρακο μιας χελώνας, τα κέρατα ενός κριού και τα νεύρα των βοδιών του Απόλλωνα τα οποία είχε κλέψει. Η λύρα ήταν μικρότερη αλλά 12
όμοια με την κιθάρα απαρτιζόταν από ένα ηχείο, από το οποίο ξεκινούσαν δύο βραχίονες που ενώνονταν με έναν ξύλινο ζυγό. Στο κέντρο του τόξου ήταν τεντωμένες οι χορδές, ο αριθμός των οποίων ποίκιλλε: ήταν πέντε στην ομηρική εποχή, ενώ αργότερα έφτασαν τις δεκαοχτώ. Εικόνα 2: Φωτογραφία λύρας φτιαγμένης με όστρακο χελώνας. Στην αρχαιότητα, η λύρα παιζόταν με τα δύο χέρια: το δεξί κρατούσε το πλήκτρο, ενώ τα δάχτυλα του αριστερού άγγιζαν τις χορδές. Όταν έπαιζαν δίχως πλήκτρο, αλλά μόνο με τα δάχτυλα, οι μουσικοί συγκρατούσαν συνήθως το όργανο με έναν ιμάντα που κρεμόταν από τον ώμο. Υπήρχαν διάφοροι τύποι και μεγέθη λύρας, οι οποίες κυμαίνονταν από 30 εκ. έως 70 εκ. και σε ορισμένες περιπτώσεις έφταναν το 1 μ. σε ύψος. Επιγώνιο Στην οικογένεια της λύρας ανήκαν και άλλα παρεμφερή μουσικά όργανα: η χέλυς, με ηχείο από καύκαλο χελώνας η μάγαδις, που είχε 20 χορδές κουρδισμένες κατά ζεύγη σε ταυτοφωνία το επιγώνιο, με 40 χορδές και 20 φθόγγους η σαμβύκη η πυκτίς, πολύχορδο όργανο παρεμφερές με την άρπα κ.ά. Αν και πολύ δημοφιλές όργανο κατά την αρχαιότητα, όπως μαρτυρούν πολυάριθμες παραστάσεις, η ιστορία της λύρας περιορίστηκε 13
στον αρχαίο κόσμο. Η ονομασία λύρα δόθηκε κατά τον Μεσαίωνα σε ένα μονόχορδο όργανο με δοξάρι, ενώ τον 16ο αι. ονομαζόταν έτσι ένα είδος βιόλας με πολλές χορδές. Στην νεοκλασική εποχή έκανε μια σύντομη εμφάνιση η λύρα-κιθάρα, η οποία αποτελεί συνδυασμό της κιθάρας και της αρχαίας λύρας. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες λύρες δεν έχουν καμία σχέση με τις αρχαίες, με τις οποίες συχνά συγχέονται. Κιθάρα Δεν πρέπει να συγχέεται με την σημερινή κιθάρα. Είναι κι αυτή είδος λύρας. Η κιθάρα βρίσκεται πιο κοντά στη φόρμα της αρχαίας φόρμιγγας απ' ό,τι η λύρα και ο βάρβιτος. Το ηχείο συνεχίζεται χωρίς διακοπή στους πήχεις, έστω με συνδετική ραφή. Οι χορδές της είναι γενικώς επτά. Χαρακτηριστικό της είναι η πολύπλοκη κατασκευή των βραχιόνων, που θα ήταν κάπως κουραστικό να περιγραφούν εδώ. Μηχανισμοί, πλάκες, στρόφιγγες κ.λ.π. έδιναν ομοιόμορφο κούρδισμα που απέδιδε τον πιο δυνατό και γεμάτο ήχο από όλα τα χορδόφωνα και την κατέταξαν ανάμεσα στα όργανα του Απόλλωνα μαζί με τη λύρα. Στις απεικονίσεις φαίνεται ότι κιθάρα έπαιζαν μόνον οι άνδρες. Να αναφερθεί εδώ και η λεγόμενη "αιωρική" κιθάρα (ή "αιωρική" φόρμιγγα) με μεγάλο ηχείο και εφτά χορδές που συνδέεται κυρίως με γυναικείες μορφές όπως την βλέπουμε π.χ. στο χέρι των Μουσών. Ο Φρύνις, ο Τιμόθεος, ο Μελανιππίδης αυξάνουν τον αριθμό των χορδών, περί τα τέλη του 5ου αιώνα και δέχονται ισχυρές, αρνητικές κριτικές. Οι ένδεκα χορδές του Τιμόθεου υφίστανται την δριμεία κριτική των Σπαρτιατών. Η Μουσική στον Ψευδοπλούταρχο παραπονιέται πως την κακομεταχειρίζονται. Οι εκτελεστές παίζουν όλα τα είδη της λύρας 14
όρθιοι ή καθιστοί. Σώμα και επιφάνεια του οργάνου σχηματίζουν ορθή γωνία. Εικόνα 3: Αναπαράσταση κιθάρας από αγγειογραφία. Πανδουρίς Έγχορδο μουσικό όργανο της οικογένειας των ταμπουράδων, γνωστό από την αρχαιότητα, που έφτασε στην εποχή μας. Η πανδουρίς των αρχαίων μετονομάστηκε από την τουρκική baglama που σημαίνει «δεσμός» (ligature). Στην τουρκοκρατία ήταν γνωστός και με το όνομα «ικιτελί» (= δίχορδο), γιατί είχε δύο μετάλλινες χορδές. Ο Κασομούλης στα απομνημονεύματά του (Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων), τον αναφέρει και «βαγλαμάν» και γράφει πως ήταν το μουσικό όργανο των κλεφτών και των αρματολών: έχει μικρό ηχείο σε σχήμα αχλαδιού και σχετικά μεγάλο βραχίονα, μήκους 35-36 εκ., όπου σημειώνονται τα διαστήματα με σταθερά χωρίσματα. Σήμερα παίζεται με τρεις χορδές (ρε, λα, ρε) ως συνοδεία του μπουζουκιού 15
Βάρβιτος Μουσικό όργανο της αρχαίας Ελλάδας, που λεγόταν επίσης και κιθάρα. Η καταγωγή του ανάγεται στη μυθολογία, γι αυτό και αναφέρεται ως το αγαπημένο μουσικό όργανο του Απόλλωνα. Ήταν όμοιο με τη λύρα, αλλά με μεγαλύτερες διαστάσεις. Τη βάρβιτο αποτελούσαν ένα αρμονικό ηχείο σε διάφορα σχήματα, κλεισμένο ανάμεσα σε δύο πλάγιους βραχίονες κατά κανόνα καμπυλωτούς προς τα έξω που συνδέονταν με ένα εγκάρσιο στήριγμα. Μεταξύ του αρμονικού ηχείου και του στηρίγματος ήταν τεντωμένες μερικές χορδές σε μεταβλητό αριθμό, από τέσσερις έως δεκαπέντε. Η βάρβιτος ηχούσε συνήθως μόνο με πλήκτρο, αλλά οι δεξιοτέχνες χρησιμοποιούσαν τα δάχτυλά τους. Ήταν γνωστή από τον 7o αι. π.χ. και γνώρισε, με τον καιρό, μεγάλη δημοτικότητα, όπως φαίνεται από πολυάριθμες παραστάσεις της σε τοιχογραφίες, αγγειογραφίες, αγάλματα. Τον Μεσαίωνα, βάρβιτος ονομαζόταν ένα λαϊκό έγχορδο όργανο, με επίπεδο ηχείο και μακριά λαβή. Από αυτό προέρχονται σήμερα το λαούτο και η κιθάρα. 16
2.2 Εμπνευστά (Πνευστά) Αυλός Δεν είναι βέβαιο ποιος είναι ο εφευρέτης των αυλών. Οι αρχαίοι αναφέρουν, κατά περίπτωση, την Αθηνά, τον Απόλλωνα, τον γιο του Ηφαίστου Άρδαλο και άλλους. Μύθοι και ανέκδοτα αντικατοπτρίζουν τη σύγκρουση που υπήρχε εξ αρχής ανάμεσα στις λύρες και τους αυλούς. Δημοφιλείς οι αυλοί, -τα έγχορδα θεωρούν οι αριστοκράτες σαν τα αρμόζοντα στην κοινωνική τους τάξη και σαν έχοντα καθαρά ελληνική προέλευση. Πλάτων και Αριστοτέλης αποδοκιμάζουν τους αυλούς. Όπως έχουμε ήδη πει, πατρίδα του αυλού είναι η Μ. Ασία κι από εκεί μέσω της διονυσιακής λατρείας έφτασε στη μητρόπολη, κατά τις αρχές του 7ου αιώνα. Υπάρχουν κάποιες ισχυρές ενδείξεις ότι τα χορδόφωνα είναι παλαιότερα των αυλών. Ο Ύαγνις, ο Μαρσύας, ο Όλυμπος, οι αρχαιότεροι μυθικοί εκτελεστές είναι μικρασιατικής καταγωγής. Οι αυλοί είναι πολύ συχνά από καλάμι, εξ ου και κάλαμος, αλλά και λωτός, ξύλο, ελεφαντόδοντο, κόκκαλο ή μέταλλο ή συνδυασμοί αυτών. Σπανίως είναι ένας ο σωλήνας του αυλού, συνήθως είναι δύο, κυλινδρικοί ή ελαφρώς κωνικοί, ισομήκεις, με μία οπή στο κάτω μέρος και τρεις ή τέσσερις στο επάνω, που αργότερα πληθαίνουν και εμφανίζονται μεταλλικοί κρίκοι με μία οπή, όπου γυρίζοντάς τους μπορεί κάποιος να ανοίγει ή να κλείνει τις οπές. Στις άκρες των σωλήνων που ακουμπούσαν στο στόμα, πρόσθεταν επιστόμια. Όταν έπαιζαν χρησιμοποιούσαν μαζί τους δύο σωλήνες, σχηματίζοντας μία οξεία γωνία. 17
Υπάρχουν πολλά ερωτηματικά σχετικά με τον τρόπο εκτέλεσης του αυλού και τις κλίμακες που μπορούσαν να παιχτούν μ' αυτόν. Η διφωνία, όπως την ξέρουμε, ήταν άγνωστη στους αρχαίους Έλληνες. Έπαιζαν, άραγε, στους δύο σωλήνες τους ίδιους τόνους; Κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί. Εικόνα 4: Αναπαράσταση διαύλου από αγγειογραφία. Στον ένα σωλήνα έπαιζαν τη μελωδία και στον άλλον κρατιόταν ισοκράτημα; Κι αυτό όμως παραμένει στην υποθετική σφαίρα. Πρόβλημα υπάρχει και για τις κλίμακες των αυλών, όπου θα πρέπει να ανατρέξουμε σε ειδικά σύγχρονα βιβλία τα οποία διαπραγματεύονται τα των κλιμάκων με πειράματα και υπολογισμούς και τα οποία προτείνουν διάφορες λύσεις. Κατά τον Αριστόξενο υπήρχαν πέντε είδη αυλών: παρθένιοι, παιδικοί, κιθαριστήριοι, τέλειοι, υπερτέλιοι. Ο Ιούλιος Πολυδεύκης απαριθμεί πλήθος άλλων ονομάτων. Χαρακτηρισμοί: γλυκύς, καλλιβόας, πάμφωνος κ.λ.π. 18
Σύριγξ Αρχαίο πνευστό μουσικό όργανο. Ήταν γνωστό στους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι πίστευαν ότι το είχε επινοήσει ο θεός Παν. Το αποτελούσαν μια σειρά καλαμένιων αυλών, κολλημένων μεταξύ τους με κερί, το μήκος των οποίων σταδιακά ελαττωνόταν. Οι αυλοί δεν είχαν τρύπες με αποτέλεσμα, καθένας από αυτούς να βγάζει ένα μόνο μουσικό φθόγγο. Ο παίχτης της σύριγγος μετατόπιζε τους αυλούς της στα χείλια του, ανάλογα με το σκοπό που επιδίωκε και φύσαγε μέσα σε αυτούς. Το όργανο αυτό ήταν έμβλημα του θεού Πάνα αλλά δεν το θεωρούσαν όργανο τέχνης και το χρησιμοποιούσαν κυρίως οι βοσκοί. Οι Κινέζοι γνώριζαν επίσης τη σύριγγα που την ονόμαζαν σιάο. Από πολλούς η σύριγξ. θεωρείται ο πρόγονος του υδραυλικού οργάνου του Κτησίβιου, το οποίο αποτελούσαν μια σειρά αυλών, χωρίς τρύπες, οι οποίοι ήταν προσαρμοσμένοι σε ένα κιβώτιο και το αξιοποιούσαν μουσικά με ρεύμα αέρα, που ρυθμιζόταν με υδραυλική πίεση. Τα τελευταία χρόνια τη σύριγγα του Πάνα χρησιμοποιούσαν συχνά στις ορχήστρες, κυρίως του χορού, ενώ ως λαϊκό όργανο δεν έπαψε ποτέ να είναι ένα από τα πιο δημοφιλή. Σάλπιγγξ Εχρησιμοποιείτο σχεδόν μόνον στον πόλεμο. Θεωρείται εφεύρεση των Ετρούσκων, ήλθε όμως νωρίς στην Ελλάδα. Έχει ένα μακρύ μεταλλικό σωλήνα με κοκκάλινο επιστόμιο και καταλήγει σε ένα είδος καμπάνας, διαθέτει δε πολύ δυνατό ήχο. 19
Ύδραυλις Μουσικό όργανο με πλήκτρα, εφοδιασμένο με ειδικούς αυλούς για την παραγωγή του ήχου και με φυσερά, που εξασφαλίζουν την πίεση του αέρα. Τα φυσερά παλαιότερα ήταν χειροκίνητα, αλλά πλέον λειτουργούν με ηλεκτρισμό. Η ύδραυλις, που λειτουργούσε με υδραυλικό σύστημα και ήταν γνωστή ήδη από τον 3o αι. π.χ., παρουσίαζε ενδιαφέρον πιο πολύ για την ιδιομορφία του παρά για την πρακτική του χρησιμότητα. Την αρχαία ύδραυλι αντικατέστησε ένα τύπος οργάνου με φυσερά, που ήταν πρακτικότερος. Εικόνα 5: Τρόπος λειτουργίας από αρχαία ύδραυλι. 20
2.3 Κρουστά Πολύ διαδεδομένα κρουστά ήταν τα κρόταλα, κάτι σαν καστανιέτες, κατά κανόνα στα χέρια χορευτών. Το υλικό πρέπει να ήταν ξύλο ή μέταλλο. Έχουμε επίσης και τα κύμβαλα (ή κρέμβαλα), δυο μικρά μεταλλικά δοχεία με επίπεδο στόμιο, κάτι σαν τα σημερινά πιατίνια. Τέλος το τύμπανον, που το κρατούσαν με το αριστερό χέρι και το χτυπούσαν με τα δάχτυλα του δεξιού, συχνά χορεύοντας συγχρόνως. 21
3. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Το πλήθος των σωζόμενων πληροφοριών για την αρχαία ελληνική μουσική επιτρέπει μια συστηματική κατάταξη των πηγών, η οποία δεν ισχύει μόνο για την ελληνική αρχαιότητα, αλλά γενικά για την ιστορία της μουσικής και χρησιμοποιείται για την κατάταξη πηγών τουλάχιστον μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα. Εκτός από τις γραπτές πηγές, μια άλλη σπουδαιότατη κατηγορία πηγών είναι οι εικονογραφικές μαρτυρίες ή εικονογραφικές πηγές (απεικονίσεις σκηνών μουσικής ζωής σε αγγεία), καθώς επίσης και τα ανευρισκόμενα στις ανασκαφές λείψανα μουσικών οργάνων. Ο αριθμός των εικονογραφικών μαρτυριών είναι μεγάλος και το γεγονός αυτό αποτελεί καθεαυτό μαρτυρία για τη σημασία της μουσικής στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Οι φιλολογικές και εικονογραφικές πηγές είναι άφθονες ήδη από την περίοδο μεγίστης άνθισης αυτού του πολιτισμού - δηλαδή από τον 7ο ως τον 4ο π.χ. αιώνα περίπου. Από τη μυθολογική εποχή μέχρι τον 8ο π.χ. αιώνα, οι πηγές μας είναι λίγες και περιορίζονται σε θραύσματα μουσικών οργάνων και αναπαραστάσεις σκηνών της μουσικής ζωής, καθώς και σε διάφορους μύθους και παραδόσεις που διατηρήθηκαν και στα ιστορικά χρόνια. Ιδιαίτερη σημασία έχουν δυο μαρμάρινα ειδώλια, ύψους περίπου 20 εκατοστών, τα οποία παριστάνουν το ένα μουσικό που παίζει άρπα και το άλλο μουσικό που παίζει διπλό αυλό. Αυτά χρονολογούνται από το 2.800-2.200 π.χ. και είναι κυκλαδικού πολιτισμού. 22
Εικόνα 6: Αγαλματίδιο της πρώιμης κυκλαδικής εποχής. Από τα έπη της εποχής αυτής έχουμε αξιόλογες μουσικοϊστορικές μαρτυρίες όπως η αναφορά σε μουσικά όργανα π.χ. η φόρμιγξ (είδος εγχόρδου του τύπου λύρας), ο αυλός, η κίθαρις (μάλλον είδος κιθάρας), η σύριγξ και η σάλπιγγα. Από τον 7 ο μέχρι και τα τέλη του 6 ου πχ αιώνα υπάρχουν όλο και περισσότερα εικονογραφικά τεκμήρια. Βρίσκονται κυρίως πάνω σε όστρακα (δηλαδή θραύσματα αγγείων) ή σε ολόκληρα αγγεία και δείχνουν σκηνές της μουσικής ζωής τόσο σχετικές με τη λατρεία όσο και από την ιδιωτική ζωή. Οι παραστάσεις αυτές παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο παιξίματος διαφόρων μουσικών οργάνων, καθώς και για την κατασκευή τους. 23
Εικόνα 7: Αμφορά του 520 π.χ. Την επόμενη περίοδο -5 ο και 4 ο αιώνα π.χ.- έχουμε την ακμή της κλασσικής εποχής. Το χρονικό αυτό διάστημα οι αναπαραστάσεις οργάνων σε αγγεία γίνονται περισσότερες. Οι φωτογραφίες είναι από αγγεία του 5 ου αιώνα. Εικόνα 8: Ερυθρόμορφη Λίκυθος του 450-460 π.χ. 24
Εικόνα 9: Ερυθρόμορφη στάμνα, 450 π.χ. Οι αρχαίοι έλληνες ήταν από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν εικόνες μουσικών και οργάνων σε νομίσματα. Οι φωτογραφίες είναι από ένα χάλκινο νόμισμα από τη Λέσβο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε τον 2 ο και τον 3 ο π.χ. αιώνα. Στη μία του όψη απεικονίζει το θεό Απόλλωνα και στην άλλη μία λύρα. Εικόνα 10: Νόμισμα της αρχαίας Ελλάδας με απεικόνιση λύρας. 25
4. ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ Στη σύγχρονη εποχή, η αναπαράσταση των αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων μπορεί να γίνει με τη χρήση της τεχνολογίας. Μία από τις σημαντικότερες δυνατότητες που προσφέρονται είναι αυτή της αναπαράστασης σε 3 διαστάσεις. Υπάρχει πλέον μια πληθώρα προγραμμάτων με τα οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η λειτουργία. Τα γνωστότερα από αυτά είναι το Papervision 3D, το 3D Studio Max, το Autocad, το Lightwave 3D και πολλά άλλα. Στη συγκεκριμένη εργασία, το πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε είναι το Swift 3D Version 5.0 της εταιρείας Electric Rain. 26
4.1 Το πρόγραμμα Swift 3D Το Swift 3D είναι σχεδιασμένο για τη δημιουργία τρισδιάστατων γραφικών τα οποία πρόκειται να χρησιμοποιηθούν στο διαδίκτυο. Απευθύνεται κυρίως σε χρήστες οι οποίοι θέλουν να παράγουν τρισδιάστατες διανυσματικές εικόνες υψηλής ποιότητας και να τις εισάγουν στο Flash. H αρχική οθόνη της έκδοσης 5.0 είναι η παρακάτω: Η δημιουργία του σχήματος ξεκινάει από τον Extrusion Editor. Εκεί δημιουργούμε το περίγραμμα του σχήματος (στην προκειμένη περίπτωση του οργάνου) το οποίο θέλουμε να δημιουργήσουμε. Στη σχεδίαση της κιθάρας για παράδειγμα το αποτέλεσμα του αρχικού σχεδιασμού είναι το εξής: 27
Στη συνέχεια, επιλέγοντας πάλι το tab Scene Editor, το σχήμα έχει δημιουργηθεί ήδη σε 3 διαστάσεις. Κάνοντας κλικ πάνω στο αντικείμενο που εμφανίστηκε μπορούμε να δούμε στο παράθυρο πάνω αριστερά τις ιδιότητες του και να τις μεταβάλλουμε. Επιλέγοντας για παράδειγμα Sizing μπορούμε να μεταβάλλουμε τις διαστάσεις της κιθάρας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτό που έπρεπε να αλλαχτεί ήταν το Depth. 28
Μία άλλη επιλογή που έχουμε είναι το Material. Από εκεί μπορούμε να επιλέξουμε το χρώμα του συγκεκριμένου τμήματος ή το υλικό από το οποίο θα φαίνεται να είναι κατασκευασμένο. Κάνοντας αυτές τις 2 ρυθμίσεις το αποτέλεσμα είναι το εξής: 29
Για να σχεδιάσουμε τα υπόλοιπα μέρη της κιθάρας, επιλέγουμε πάλι τον Extrusion Editor. Σχεδιάζουμε τα τμήματα που θέλουμε και επανερχόμαστε στο Scene Editor για να τα δούμε σε τρισδιάστατη μορφή. Στη συνέχεια αλλάζουμε και πάλι τις τιμές στο μέγεθος και δίνουμε το επιθυμητό χρώμα. Τα αντικείμενα όμως πρέπει να τοποθετηθούν και στη σωστή θέση μεταξύ τους. Κάνουμε κλικ στο Select All από το Edit και στη συνέχεια πηγαίνουμε στον Advanced Modeler. Τα αντικείμενα εμφανίζονται από 4 διαφορετικές οπτικές γωνίες. Σε κάθε ένα από τα παράθυρα μπορούμε να μετακινήσουμε το αντικείμενο που επιλέγουμε ελεύθερα ή σε έναν μόνο από τους τρεις άξονες (x, y, z) σέρνοντας το από το αντίστοιχο γράμμα. 30
εξής: Αφού τα τοποθετήσουμε όπως επιθυμούμε το αποτέλεσμα είναι το Ακολουθώντας τα ίδια βήματα όπως προηγουμένως μπορούμε να κατασκευάσουμε και τον πήχη που ενώνει τα άνω άκρα της κιθάρας και να τον τοποθετήσουμε στη σωστή θέση. Οι χορδές της κιθάρας θα κατασκευαστούν με διαφορετικό τρόπο. Από τα εικονίδια που βρίσκονται στο πάνω μέρος επιλέγουμε το Create Cylinder. O κύλινδρος που κατασκευάζεται αρχικά καλύπτει όλο το μέρος της οθόνης. Αλλάζουμε την ακτίνα του και τη ρυθμίζουμε σε 0.001 για να 31
έχει το μέγεθος μιας χορδής. Το μήκος το ορίζουμε σε 0.200 για να ενώνει τους 2 πήχεις. Πηγαίνοντας και πάλι στον Advanced Modeler τις τοποθετούμε στα κατάλληλα σημεία. Η κιθάρα είναι έτοιμη. Μια αλλαγή που μπορούμε να κάνουμε στον τρόπο που φαίνεται η κιθάρα είναι επηρεάζοντας το φωτισμό από τη σφαίρα που υπάρχει κάτω από το πρώτο παράθυρο. Για παράδειγμα μετακινώντας και τις 2 κίτρινες ì πάλες στο κέντρο της σφαίρας το αποτέλεσμα θα είναι πολύ φωτεινό. 32
Επίσης επιλέγοντας το αντικείμενο που θέλουμε, μπορούμε να μεταβάλλουμε την οπτική γωνία από την οποία θα φαίνεται με τη χρήση της σφαίρας στο κάτω αριστερά μέρος της οθόνης. Όταν θέλουμε να μετακινήσουμε ένα σύνολο αντικειμένων τα επιλέγουμε με τη χρήση του πλήκτρου Shift και στη συνέχεια επιλέγουμε Arrange -> Group. 33
4.2 Εξαγωγή στο Flash Μία από τις βασικές λειτουργίες του Swift είναι η δυνατότητα που παρέχει να εισάγουμε τις εικόνες που δημιουργούμε στο Flash. Αυτό γίνεται με τη χρήση του Preview and Export Editor. Επιλέγουμε το αντικείμενο που θέλουμε να κάνουμε Export, το ρυθμίζουμε στην κατάλληλη γωνία και στη συνέχεια κάνουμε κλικ σε αυτό το tab. 34
Επιλέγουμε ως Target File Type το Flash Player(SWF). Από το Fill Options επιλέγουμε το Fill Type της προτίμησης μας και στη συνέχεια κάνουμε κλικ στο Generate Selected Frames. Αν το αποτέλεσμα είναι της αρεσκείας μας κάνουμε κλικ στο Export Selected Frames. Το αρχείο αποθηκεύεται στο φάκελο Import του προγράμματος. 35
4.3 Εισαγωγή αρχείων στο Flash Για να εισάγουμε τα αρχεία στο Flash ανοίγουμε το πρόγραμμα και δημιουργούμε ένα νέο Flash Document. Στη συνέχεια ακολουθούμε το path File -> Import -> Import to Stage και αναζητούμε το φάκελο Import του Swift 3D. Το αποτέλεσμα είναι αυτό της παρακάτω εικόνας. Από το Flash μπορούμε να κάνουμε αλλαγές στα χρώματα της εικόνας καθώς και να δημιουργήσουμε κάποια σχέδια με τα εργαλεία που βρίσκονται στο αριστερό μέρος. Το τελικό αποτέλεσμα για την κιθάρα είναι το εξής: 36
Ακολουθώντας την ίδια διαδικασία κατασκευάστηκαν και τα υπόλοιπα όργανα. Τα τελικά αποτελέσματα φαίνονται παρακάτω: 37
ΑΥΛΟΣ ΛΥΡΑ 38
ΥΔΡΑΥΛΙΣ ΑΥΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑ 39
5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ [1] "Οι Ορφικοί Ύμνοι" Παν. Μαρίνης. Εκδόσεις "Νέα Θέσις". [2] Περιοδικό ΔΙΙΠΕΤΕΣ, τεύχος 65, έτος 2004 [3] «Οι Μυστικές Φωνές της Γαίας», Γιώργος Λαθύρης. Εκδόσεις «Ηλιοδρόμιον» [4] http://el.wikipedia.org/wiki/ [5] http://www.ellinikilatreia.gr [6] http://www.matia.gr/ [7] http://www.ysee.gr/ [8] http://www.metmuseum.org [9] http://home.satx.rr.com/zimbob/greece.html [10] http://www.erain.com/ 40