ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...9 Εισαγωγή...11 Βασικές αρχές της ανάπτυξης... 13 Βρεφική ανάπτυξη (σωματική, κινητική, γνωστική, γλωσσική, ψυχοσυναισθηματική)...18 Η ανάπτυξη του εγκεφάλου...22 Η σημασία των ερεθισμάτων...24 Ο ρόλος της κίνησης...25 Ο ρόλος του γονιού...27 Οικογένεια και κοινωνική συμπεριφορά...28 Οι ανησυχίες του γονιού...30 Ανάπτυξη βήμα-βήμα τον 1ο χρόνο 1ος μήνας...32 2ος μήνας...38 3ος μήνας...42 4ος και 5ος μήνας...46 6ος μήνας...50 7ος και 8ος μήνας...56 9ος μήνας...60 10ος-12ος μήνας...64 Ανάπτυξη βήμα-βήμα τον 2ο και 3ο χρόνο 1 έως 2 ετών...72 12-15 μήνες...75 15-18 μήνες...77 18-21 μήνες...82
8 21-24 μήνες...84 Ενδεικτικές καθημερινές αναπτυξιακές δραστηριότητες για εσάς και το παιδί σας (6-24 μηνών)...90 2 έως 3 ετών...93 Η εκπαίδευση στη χρήση της τουαλέτας...98 Ενδεικτικές καθημερινές αναπτυξιακές δραστηριότητες για εσάς και το παιδί σας (2-3 ετών)...106 Λίγα λόγια για το... λόγο...109 Αριστερόχειρας ή δεξιόχειρας;...114 Ενημερωμένος γονιός = Υπεύθυνος γονιός: Πότε πρέπει να ζητήσουμε βοήθεια;...118 Πίνακας της ανάπτυξης... 123
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θαύμα της ανθρώπινης ζωής το αντιλαμβάνεται κανείς με τη γέννηση, που συνιστά το κορυφαίο συμβάν στην πορεία για την ωρίμανση του νέου ανθρώπου. Το παιδί που γεννιέται βρίσκει σιγά-σιγά τη θέση του στον κόσμο. Η ανάπτυξή του ακολουθεί μικρά αλλά και μεγάλα καθορισμένα βήματα εξέλιξης, ιδιαίτερα τους πρώτους μήνες της ζωής του. Οι αλλαγές στην κίνηση και την ψυχολογία του είναι καθημερινές. Το μωρό βλέπει, ακούει, πιάνει, γεύεται και μυρίζει πράγματα, οι αισθήσεις του αρχίζουν να λειτουργούν και το μυαλό του να αποτυπώνει. Αυτές οι πρώιμες γνώσεις ονομάζονται αντιλήψεις και τα μαθήματα που δίνουμε στο παιδί είναι μαθήματα αντίληψης. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε πως ένα μωρό βρίσκει λύσεις στα προβλήματά του. Μαθαίνει γρήγορα να κλαίει όταν θέλει φαγητό ή να χαμογελά και ν απλώνει τα χέρια όταν θέλει να το σηκώσουν. Σκοπός σας είναι να επιτρέψετε στο μωρό να κάνει πολλά πράγματα μόνο του, ώστε να καταλάβει ότι είναι καλό να μαθαίνει και να δημιουργεί. Σίγουρα όμως κάθε νέος γονιός έχει πολλές απορίες σχετικά με την εξέλιξη και την ανάπτυξη του παιδιού του. Καθημερινά αναρωτιέται αν πηγαίνουν όλα καλά. Πότε θα μπουσουλήσει το παιδί μου; Πότε θα μάθει να κάθεται; Πότε θα περπατήσει; Πότε θα αρχίσει να ελέγχει τα χέρια του; Πότε ξεκινά να κοινωνικοποιείται; Πότε αρχίζει να μιλά;
10 Πότε και πώς το παιδί αρχίζει να προσλαμβάνει εξωτερικά ερεθίσματα; Πώς εξελίσσεται η κοινωνική συμπεριφορά του; Όλα τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν την ψυχοκινητική εξέλιξη-ανάπτυξη του παιδιού, κατά τη διάρκεια της οποίας το παιδί αποκτά συνεχώς νέες ικανότητες, που διαμορφώνονται από την αλληλεπίδραση του γενετικού υλικού με τους εξωτερικούς παράγοντες (διατροφή, νοσήματα, οικογενειακόοικονομικό-κοινωνικό περιβάλλον). Όλα τα παραπάνω θα τα δούμε αναλυτικά βήμα προς βήμα μελετώντας την ανάπτυξη του παιδιού.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάπτυξη ενός παιδιού δεν είναι εξελικτική διαδικασία μίας μόνο λειτουργίας αλλά το αποτέλεσμα πολλών επιμέρους λειτουργιών που βρίσκονται σε άμεση αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση, και επομένως ο έλεγχός της προϋποθέτει έλεγχο των επιμέρους τομέων της, δηλαδή της αδρής κινητικότητας, της ακοής, της όρασης, των λεπτών χειρισμών και της κοινωνικής συμπεριφοράς. Επιπλέον, η ανάπτυξη του παιδιού αποτελεί μια δυναμική λειτουργία που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση συγκεκριμένων δεξιοτήτων στις διάφορες ηλικίες, γι αυτό ο έλεγχος της ανάπτυξης θα πρέπει να γίνεται όχι μόνο τμηματικά (κατά τομείς) αλλά και περιοδικά (κατά ηλικίες). Για παράδειγμα, ένα βρέφος που αναπτύσσεται φυσιολογικά τους πρώτους 8 μήνες δεν θα είναι υποχρεωτικά φυσιολογικό και στην ηλικία των 2 χρόνων, γιατί οι λειτουργίες του λόγου και της ομιλίας δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί στους 8 μήνες, ώστε να μπορούμε να τις εκτιμήσουμε. Οι ηλικίες που έχουν επιλεγεί για τον συστηματικό έλεγχο της ανάπτυξης, επειδή ακριβώς σε αυτές κατακτώνται χαρακτηριστικές δεξιότητες, ονομάζονται «ηλικίες-κλειδιά», έχουν καθοριστεί διεθνώς και είναι οι ακόλουθες: 6 εβδομάδες, 1 έτος, 18 μήνες, 2-2,5 έτη, 3 έτη, 4 έτη, 5 έτη.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1. Η ακεραιότητα και η φυσιολογική ωρίμανση του κεντρικού νευρικού συστήματος. Κατά τη διάρκεια της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας παρατηρείται ταχεία εξέλιξη στην ανάπτυξη του νευρικού συστήματος, έτσι ώστε το βάρος του εγκεφάλου τελικά να τετραπλασιαστεί (από 300γρ. κατά τη γέννηση φτάνει τα 1.200γρ. στο τέλος του 4ου έτους). Παράλληλα με τη μυελίνωση των νευρικών οδών και την ωρίμανση των φλοιωδών κέντρων, επιτυγχάνεται ο βουλητικός έλεγχος των κινήσεων, εξαφανίζονται τα αρχέγονα νεογνικά αντανακλαστικά και ακολουθεί η κεφαλοουραία (από το κεφάλι προς τα πόδια) κινητική εξέλιξη (στήριξη κεφαλής, κάθισμα, συντονισμός των μυών της σπονδυλικής στήλης, χρησιμοποίηση των χεριών, βάδιση). 2. Οι βασικοί σταθμοί εξέλιξης (η προσοχή, η στήριξη της κεφαλής, η σύλληψη αντικειμένων, η βάδιση, η στήριξη του κορμού, η αίτηση, η ομιλία, ο έλεγχος των σφιγκτήρων κ.ά.) ακολουθούν μια ορισμένη σειρά και πραγματοποιούνται εντός κάποιων «φυσιολογικών» χρονικών διακυμάνσεων (πίνακας ανάπτυξης κατά Denver). Επομένως η εξέλιξη της ανάπτυξης είναι ίδια για όλα τα παιδιά, αλλά ο ρυθμός της διαφοροποιείται από το ένα παιδί στο άλλο. Για παράδειγμα, τα παιδιά πρώτα κάθονται και μετά περπατούν, αλλά η ηλικία στην οποία κάθονται ή περπατούν ποικίλλει σημαντικά.
14 3. Για την κατάκτηση μιας αναπτυξιακής ικανότητας, εκτός από την ωρίμανση του κεντρικού νευρικού συστήματος, σημαντικό ρόλο παίζει και η εξάσκηση, που συνδέεται στενά με το περιβάλλον στο οποίο ζει και μεγαλώνει ένα παιδί. Έτσι, όταν δεν υπάρχει εξάσκηση η κατάκτηση μιας δεξιότητας καθυστερεί, ενώ όταν δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία η ίδια δεξιότητα εκδηλώνεται πολύ γρήγορα. Για να μεγαλώσει σωστά ένα παιδί, θα πρέπει να έχει φυσιολογικό νευρικό σύστημα, να ακούει, να βλέπει και να έχει βρει τον τρόπο να μαθαίνει. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση είναι επίσης το παιδί να δέχεται συνεχώς εξωτερικά ερεθίσματα από το περιβάλλον του, που θα το βοηθήσουν να αναπτυχθεί σωστά. Επειδή υπάρχει μεγάλη διακύμανση στον φυσιολογικό ρυθμό της ανάπτυξης, είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς το φυσιολογικό από το παθολογικό. Οι διάφορες ικανότητες αναπτύσσονται παράλληλα. Στην ανάπτυξη των παιδιών είναι δυνατόν μια ικανότητα να υπολείπεται κατά λίγους μήνες σε σχέση με κάποια άλλη, είναι σπάνιο όμως η καθυστέρηση να αφορά όλες τις ικανότητες, οπότε μιλάμε για ψυχοκινητική καθυστέρηση. Πάντως, όσο πιο πολύ απέχει ένα παιδί από τον μέσο όρο, τόσο περισσότερες είναι οι
πιθανότητες να παρουσιάζει κάποια διαταραχή της ανάπτυξής του που οφείλεται σε οργανική, λειτουργική ή περιβαλλοντική αιτία. Αν υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στην ανάπτυξη μιας ικανότητας, αυτό αποτελεί ένδειξη ότι υφίσταται νευρολογικό πρόβλημα. Για να εκτιμήσουμε την ανάπτυξη ενός παιδιού, είναι απαραίτητη η χρησιμοποίηση αντικειμενικών μεθόδων, δηλαδή η χρησιμοποίηση αναπτυξιακών δοκιμασιών που έχουν κατασκευαστεί έπειτα από καταγραφή των δεξιοτήτων «φυσιολογικών» παιδιών στις διάφορες ηλικίες. Με τις αναπτυξιακές δοκιμασίες δίνεται στον παιδίατρο η ευκαιρία να εντοπίσει έγκαιρα τα παιδιά που καθυστερούν να εμφανίσουν τις αναμενόμενες για την ηλικία τους ικανότητες, ώστε να παραπεμφθούν σε ειδικούς γιατρούς προκειμένου να αντιμετωπιστούν κατάλληλα οι δυσκολίες τους. Η έγκαιρη διάγνωση των αναπτυξιακών διαταραχών στα πρώιμα στάδια της ζωής είναι πολύ σημαντική. Επειδή μέχρι τα 3 πρώτα χρόνια της ζωής ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα εύπλαστος, οι ικανότητες που έχουν την έδρα τους σε μια περιοχή η οποία δεν λειτουργεί λόγω βλάβης του νευρικού συστήματος, μπορούν εύκολα να μεταφερθούν σε μια άλλη γειτονική περιοχή του εγκεφάλου και να μη χαθούν. Για παράδειγμα, 15
16
ένα πρόωρο βρέφος με εγκεφαλική βλάβη μπορεί με την κατάλληλη βοήθεια να μιλήσει, έστω και με κάποιες δυσκολίες, πράγμα που δεν είναι δυνατόν να συμβεί μ έναν ενήλικο. Η εκτίμηση της ανάπτυξης ενός παιδιού γίνεται με τη χρήση απλών αντικειμένων και παιχνιδιών τα οποία ο εξεταστής προσφέρει στο παιδί, το προτρέπει να τα χρησιμοποιήσει ανάλογα με την ηλικία του (π.χ. να φτιάξει πύργο με κύβους), το ρωτά για τη χρησιμότητά τους, του ζητά να τα δώσει σε αυτόν ή στη μητέρα του. Για καλύτερη συνεργασία το παιδί πρέπει να βρίσκεται στην αγκαλιά της μητέρας του, η οποία το ενθαρρύνει να δείξει τις ικανότητές του, χωρίς να το βοηθά. Έτσι ελέγχονται η επιδεξιότητα του παιδιού στους λεπτούς χειρισμούς και ταυτόχρονα η ομιλία του, η αντίληψη και η προσωπικότητά του, ενώ η αδρή κινητικότητα ελέγχεται τελευταία, γιατί μπορεί να προκαλέσει δυσφορία στο παιδί και να δυσκολέψει την περαιτέρω συνεργασία του με τον εξεταστή. Τέλος, η μητέρα θα δώσει τις πληροφορίες σχετικά με τις ικανότητες εκείνες που δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν κατά τη διάρκεια της εξέτασης, όπως η δυνατότητα να τρώει μόνο του, να βάζει ή να βγάζει τα ρούχα του κ.ά. 17
ΒΡΕΦΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η βρεφική ηλικία είναι μια περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας πραγματοποιούνται μια σειρά από εντυπωσιακές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα ανάπτυξης (σωματικό, γνωστικό, γλωσσικό και ψυχοσυναισθηματικό). Η κυριότερη κατάκτηση της περιόδου αυτής είναι η μετάβαση του μωρού από μια κατάσταση απόλυτης εξάρτησης σε μια κατάσταση μεγαλύτερης αυτονομίας. Σωματική ανάπτυξη: Το νεογέννητο έχει περίπου το 1/20ό του μεγέθους του ενηλίκου. Μέσα στον 1ο χρόνο της ζωής (που είναι μια περίοδος ταχύτατης ανάπτυξης), το αρχικό του βάρος θα τριπλασιαστεί και το ύψος του θα αυξηθεί κατά το ½ του αρχικού. Βάρος και ύψος παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό μεταβολής. Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι υπάρχουν σημαντικές ατομικές διαφορές. Η πορεία σωματικής ανάπτυξης αυτής της ηλικίας είναι στερεότυπη, αυτογενής και έχει κατεύθυνση από «πάνω προς τα κάτω» και από «μέσα προς τα έξω» (δηλαδή, πρώτα αναπτύσσεται το κεφάλι και ο κορμός και μετά τα άκρα). Κινητική ανάπτυξη: Το βρέφος μπορεί ήδη από τη γέννηση να εκτελεί μια ποικιλία κινήσεων με διάφορα μέρη του
19 σώματος. Μπορεί να κινεί τα μάτια του, το πρόσωπο, τα χέρια και τα πόδια του. Επιπλέον διαθέτει μια σειρά αντανακλαστικών κινήσεων, αυτόματων δηλαδή απαντήσεων σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, πάνω στις οποίες χτίζονται με το πέρασμα των μηνών ολοένα και πιο περίπλοκα σχήματα συμπεριφοράς (σφίγγει τα δάχτυλα γύρω από ένα αντικείμενο, πιπιλίζει τη θηλή κ.λπ.). Γνωστική ανάπτυξη: Μέσα στον 1ο χρόνο της ζωής, το βρέφος διαμορφώνει μια σειρά από γνωστικά σχήματα τα οποία του επιτρέπουν να ενεργεί στο περιβάλλον του αποτελεσματικά και να εκτελεί εμπρόθετες ενέργειες. Κατορθώνει να πειραματίζεται με τα μέσα που διαθέτει για να επιλύσει ένα πρόβλημα. Στη φάση αυτή στηρίζεται κυρίως στις αισθήσεις του και στους υλικούς χειρισμούς των πραγμάτων, μια και δεν διαθέτει ακόμα την ικανότητα του συμβολισμού.
20 Η γνωστική ανάπτυξη στηρίζεται στις διαδικασίες της αφομοίωσης και της προσαρμογής. Αφομοίωση είναι η διαδικασία μέσω της οποίας ο οργανισμός ενσωματώνει εμπειρίες σε ήδη υπάρχοντα σχήματα, οργανώσεις, γνώσεις που διαθέτει. Προσαρμογή είναι η διαδικασία τροποποίησης των ήδη υπαρχόντων σχημάτων, ώστε το άτομο να μπορεί να ανταποκριθεί σε νέες απαιτήσεις που του θέτει το περιβάλλον του. Στη φάση αυτή το παιδί λειτουργεί αυτόματα και όχι εμπειρικά, δηλαδή οι αντιδράσεις του δεν είναι απόρροια σκέψης αλλά περισσότερο έμφυτες, αντανακλαστικές. Γλωσσική ανάπτυξη: Το 1ο έτος της ζωής του παιδιού αποτελεί ένα είδος προπαρασκευαστικής περιόδου, με προγλωσσικά κυρίως στοιχεία που προετοιμάζουν την εμφάνιση των πρώτων λέξεων με σαφές εννοιολογικό περιεχόμενο, περίπου στο τέλος του 1ου έτους. Τους πρώτους δύο μήνες της ζωής το βρέφος παράγει κυρίως άναρθρες κραυγές και ήχους που οφείλονται σε καταστάσεις του σώματος (πείνα, νύστα, πόνος). Η κυριότερη μορφή φωνούμενου ήχου, η οποία όμως φαίνεται να μην έχει άμεση σχέση με την κατάκτηση της γλώσσας, είναι το κλάμα. Από τον 3ο μήνα και μετά
21 το μωρό αρχίζει να παράγει ήχους που φωνολογικά προσεγγίζουν τον ανθρώπινο λόγο, τα ψελλίσματα. Πρόκειται για εκφραστικές εκδηλώσεις οι οποίες δεν αποσκοπούν στη μεταβίβαση κάποιου μηνύματος ούτε έχουν εννοιολογικό περιεχόμενο. Στην αρχή ο αριθμός των γλωσσικών φθόγγων είναι περιορισμένος, σταδιακά όμως διευρύνεται και εμπλουτίζεται. Αρχικά υπάρχει μεγαλύτερη αναλογία φωνηέντων και στη συνέχεια βαθμιαία αυξάνεται και ο αριθμός των συμφώνων. Η συχνότητα των φθόγγων αυξάνεται και κορυφώνεται περίπου τον 10ο μήνα, οπότε σταδιακά αρχίζουν να μειώνονται καθώς εμφανίζονται οι πρώτες λέξεις, συνήθως επαναλαμβανόμενες συλλαβές ή μονοσύλλαβες λέξεις. Ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη: Μετά τη γέννησή του το βρέφος βρίσκεται σε μια γενική θυμική-συναισθηματική διέγερση, δηλαδή δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί σε κάθε ερέθισμα με το κατάλληλο συναίσθημα. Ωστόσο έως το 2ο έτος στον συναισθηματικό τομέα εμφανίζονται όλα τα είδη συναισθήματος (αγάπη, ζήλια, θυμός κ.ο.κ). Η οργάνωση του ψυχισμού του βρέφους γίνεται σταδιακά μέσω της σχέσης
22 που το βρέφος αναπτύσσει με τη μητέρα του και στη συνέχεια με τον πατέρα του και με σημαντικά πρόσωπα που συμμετέχουν στη φροντίδα του. Η αλληλεπίδραση που αναπτύσσεται καθίσταται εφικτή χάρη στις ικανότητες αντίληψης, μάθησης και επικοινωνίας που διαθέτει το βρέφος από πολύ νωρίς, οι οποίες εμπλουτίζονται με την πάροδο των μηνών. Μέσω της αλληλεπίδρασης χτίζεται ένα σύστημα επικοινωνίας το οποίο επιτρέπει στους γονείς να αρχίσουν σταδιακά να κατανοούν τις αντιδράσεις, τις επιθυμίες και τη συναισθηματική κατάσταση του μωρού τους και συγχρόνως να του μαθαίνουν νέες αντιδράσεις και σχήματα συμπεριφοράς. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, συνήθως στον 7ο ή 8ο μήνα, παρατηρείται προσκόλληση του παιδιού στη μητέρα και στα μέλη της οικογένειας, καθώς και η πρόκληση άγχους και φόβου όταν αυτά απομακρύνονται. Ο χειρισμός αυτής της κατάστασης συνεπάγεται την απόκτηση ή μη της «βασικής εμπιστοσύνης», στοιχείο υγιούς προσωπικότητας του παιδιού! Η ανάπτυξη του εγκεφάλου Ο εγκέφαλος δεν αναπτύσσεται τόσο απλά όσο άλλα όργανα του σώματός μας. Αποτελείται από δισεκατομμύρια κύτταρα τα οποία αποτελούν τον βασικό φυσιολογικό εξοπλισμό που θα επιτρέψει στο παιδί να αποκτήσει σταδιακά όλες τις απαραίτητες δεξιότητες, όπως αποκαλούνται. Βέβαια, τα κύτταρα αυτά δεν λειτουργούν από τη στιγμή της γέννησης, αλλά περιμένουν το κατάλληλο κάθε φορά ερέθισμα για να ενεργοποιηθούν. Για να αναπτυχθεί σωστά το παιδί, πρέπει οπωσδήποτε να λάβει τα κατάλληλα ερεθίσματα από το
περιβάλλον του, ώστε να καταφέρει να αναπτύξει σταδιακά όλες τις δεξιότητες που χρειάζεται. Τα δισεκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα δεν λειτουργούν μεμονωμένα, αλλά πρέπει να συνδεθούν μεταξύ τους σχηματίζοντας έναν «ιστό» κι έναν τεράστιο αριθμό συνδέσεωνσυνάψεων, ο οποίος είναι πολύ έντονος κατά τη βρεφική ηλικία. Στα 3 πρώτα χρόνια του παιδιού διαμορφώνεται ο μεγαλύτερος αριθμός συνδέσεων, χίλια τρισεκατομμύρια είναι, δηλαδή, διπλάσιες σχεδόν απ όσες υπάρχουν στον εγκέφαλο των ενηλίκων. Αυτός ο αριθμός καθορίζει τη δομή του εγκεφάλου και την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού, και εξαρτάται από το περιβάλλον, τις δραστηριότητές του αλλά κυρίως από την ποιότητα και την ποσότητα των ερεθισμάτων που λαμβάνει από τους γονείς και από όσους ασχολούνται μαζί του. Οι συνδέσεις που χρησιμοποιούνται από τον εγκέφαλο κατά τα πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού σταθεροποιούνται, ενώ μια σύνδεση που χρησιμοποιείται ελάχιστα ή και καθόλου δεν θα διατηρηθεί. Δηλαδή, αν κανείς δεν μιλά σε ένα μωρό, δεν του διαβάζει βιβλία ή δεν παίζει μαζί του, το πιθανότερο είναι πως το παιδί μεγαλώνοντας θα παρουσιάζει προβλήματα λόγου ή δυσκολίες στη κοινωνική του ζωή. Όσο πιο πολύ μιλάτε στο μωρό σας, τόσο περισσότερο ο εγκέφαλος σχηματίζει συνάψεις απαραίτητες για την ανάπτυξη του λόγου. Επίσης, έρευνες αναφέρουν ότι όσο πιο ήπια είναι τα ερεθίσματα που δίνετε στο μωρό σας, τόσο περισσότερες είναι οι εγκεφαλικές συνάψεις και συνδέσεις που σχηματίζονται. Την τελευταία δεκαετία οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι οι πρώτες παιδικές εμπειρίες-βιώματα επηρεάζουν σημαντικά τον εγκέφαλο του μωρού! Αρχίστε λοιπόν με φροντίδα και 23
24 στοργή είναι αυτό ακριβώς που χρειάζονται τα μωρά για να αναπτύξουν εγκεφαλικές συνδέσεις. Όλα όσα βλέπουν, ακούν ή μυρίζουν τα μωρά προκαλούν επιθυμητές εγκεφαλικές συνδέσεις (οπτικές, συναισθηματικές, γλωσσικές, νοητικές συνδέσεις κ.λπ.), κυρίως όταν αυτό συμβαίνει σε ασφαλή πλαίσια. Η σημασία των ερεθισμάτων Από τις πρώτες εβδομάδες της ζωής του, το νεογέννητο έχει ανάγκη από έκθεση στα πλούσια ερεθίσματα του κόσμου που το υποδέχτηκε, ανάγκη να δει, να ακούσει, να αγγίξει! Τούτες οι εμπειρίες θα είναι τα πρώτα εφόδιά του. Έτσι θα ξεκινήσει το ταξίδι στη ζωή του. Μικρά και μεγάλα βήματα εξέλιξης αναμένεται να ακολουθήσουν και είναι καλό να μάθουμε να τα αναγνωρίζουμε, να τα ενθαρρύνουμε ή να τα προκαλούμε από τις πρώτες μέρες της ζωής του.