ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ. Ενότητα 11: Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΣ ΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ενότητα 11: Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΣ ΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας Θεμελιώνεται η ισοτιμία μεταξύ ανδρών και γυναικών σε σωτηριολογική και εκκλησιολογική βάση. Για την υπέρβαση της ανταγωνιστικότητας, της κτητικότητας και του ατομικισμού μεταξύ τους έχουν ως θείο δώρο το μυστήριο του γάμου, μέσα στο οποίο τα φύλα αγιάζονται, ενοποιούνται και μεταμορφώνονται σε ανθρώπους θεοειδείς. Τονίζεται ο μυστηριακός χαρακτήρας της συζυγικής ενότητας, ο οποίος συμβολίζεται με την ένωση μεταξύ Χριστού και Εκκλησίας. 4

Περιεχόμενα ενότητας Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΣ ΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. 5

Θεολογία της Εκκλησίας (1 από 23) Η γνωστή στιχομυθία ανάμεσα στον Θεόφιλο και την Κασσιανή φανερώνει κάποιες ενδιαφέρουσες αλήθειες. Ο Θεόφιλος βλέπει τη σχέση ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα ανταγωνιστικά, γιατί έχει ως σύμβολο της γυναίκας την Εύα της πτώσης. Έτσι, θέλει να την καθυποτάξει προσεγγίζοντάς την κτητικά. Η Κασσιανή θεωρεί τη σχέση ανάμεσα στη γυναίκα και τον άντρα συμφιλιωτικά. Για την Κασσιανή σύμβολο της γυναίκας είναι η Εύα της ανορθώσεως, η Παναγία. 6

Θεολογία της Εκκλησίας (2 από 23) Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι: 1. Μήπως ο Θεόφιλος είναι σύμβολο εκείνων που επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στη γυναίκα της πτώσης, αγνοώντας τη γυναίκα της Καινής Κτίσης; 2. Μήπως το επεισόδιο αυτό εκφράζει ξεκάθαρα τον διαχρονικό ανταγωνισμό, που εισέρχεται βίαια μετά την πτώση; 3. Πώς μπορεί να αρθεί ο ανταγωνισμός και να επέλθει η καταλλαγή και η συμφιλίωση; 7

Θεολογία της Εκκλησίας (3 από 23) Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα επισημαίνεται τόσο στη ραβινική παράδοση, όσο και στην αρχαία ελληνική σκέψη. Ο Αριστοτέλης αναφέρει: «Ἔτι δὲ τὸ ἄρρεν πρὸς τὸ θῆλυ φύσει τὸ μὲν κρεῖτον, τὸ δὲ χεῖρον καὶ τὸ μὲν ἄρχον, τὸ δὲ ἀρχόμενον». (Πολιτικά Α, 5, 1254β) Ο Θαλής ο Μιλήσιος θεωρούσε τον εαυτό του τυχερό για τρία πράγματα: «Πρώτον ότι έγινε άνθρωπος και όχι θηρίο, έπειτα άντρας και όχι γυναίκα, και τρίτον Έλληνας και όχι βάρβαρος». 8

Θεολογία της Εκκλησίας (4 από 23) Βέβαια, υπήρχαν και διαφορετικές φωνές από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, όπως του Σωκράτη που υποστήριζε ότι η αρετή είναι κοινή στον άντρα και τη γυναίκα. Με την έλευση του Χριστού στον κόσμο και το κήρυγμα του αποστόλου Παύλου η κατάσταση βελτιώθηκε. Η γυναίκα εξομοιώθηκε εκκλησιαστικά με τον άντρα και αναγνωρίστηκε από την αρχή ως πλήρες και ισότιμο μέλος της εκκλησιαστικής κοινότητας. 9

Θεολογία της Εκκλησίας (5 από 23) Η γυναίκα είναι ομότιμη με τον άντρα γιατί έχει πλαστεί και εκείνη κατ εικόνα Θεού. Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης γράφει: «Καὶ ἡ γυνὴ ἔχει τὸ κατ εἰκόνα γεγενῆσθαι, ὡς καὶ ὁ ἀνήρ. Ὁμοίως ὁμότιμοι αἱ φύσεις, ἴσαι οἱ αρεταὶ ἆθλα ἴσα, ἡ καταδίκη ὁμοία. Μὴ λεγέτω, ἀσθενὴς εἰμί. Ἡ ἀσθένια σαρκός, ἐν ψυχὴ τὸ δυνατόν ἐστι. Ἐπειδή τοίνυν ὁμότιμος ἡ κατὰ Θεὸν εἰκών, ὁμότιμος ἔστω ἡ ἀρετή, ἡ τῶν ἀγαθῶν ἔργων ἐπίδειξις». (Εἰς τὸ ποιήσωμεν ἄνθρωπον, κάτ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ κάθ ὁμοίωσιν, PG 44, 276AB) 10

Θεολογία της Εκκλησίας (6 από 23) Ο Μ. Βασίλειος στον Λόγο του προς την μάρτυρα Ιουλίττα, την παρουσιάζει να λέει προς τις άλλες γυναίκες: «Ἐκ τοῦ αὐτοῦ φυράματος τοῖς ἀνδράσιν ἐσμέν. Κάτ εἰκόνα Θεοῦ γεγόναμεν ὡς καὶ οὗτοι. Ἀρετῆς δεκτικὸν τὸ θῆλυ, ὁμοτίμως τῷ ἄρρενι, παρὰ τοῦ κτίσαντος γέγονεν». (Εἰς τὴν μάρτυραν Ἰουλίτταν 2, PG 31, 241A). 11

Θεολογία της Εκκλησίας (7 από 23) Ενδεικτικά είναι τα λόγια του Ιωάννη του Χρυσοστόμου για το αμάρτημα της μοιχείας: «Οὐκ ἀγνοοῦμεν ὅτι πολλοί μοιχείαν νομίζουσιν, ὅταν τις ὕπανδρον φθείρῃ γυναίκα μόνον ἐγὼ δὲ κἄν δημοσίᾳ πόρνῃ, κἄν θεραπαινίδι κἄν ἄλλῃ τινί γυναικὶ ἄνδρα οὐκ ἐχούσῃ πρόσχῃ κακῶς καὶ ἀκολάστως, ἔχων γυναίκα, μοιχείαν εἶναι τὸν τοιοῦτον εἶναί φημι». 12

Θεολογία της Εκκλησίας (8 από 23) Και σε όσους επικαλούνται τους νόμους καταλήγει: «Μὴ γὰρ τοὺς ἔξωθεν νόμους εἴπῃς νῦν, οἴ ταὰς μὲν γυναῖκας μοιχευομένας εἰς δικαστήριον ἕλκουσιν καὶ εὐθύνας ἀπαιτοῦσιν», ενώ από το άλλο μέρος «ἄνδρας καὶ γυναῖκας ἔχοντας και θεραπαινίσι προσφθειρόμενος οὐκ ἀπαιτοῦσιν εὐθύνας ἀλλὰ ἐγὼ σοι τὸν τοῦ Θεοῦ νόμον ἀναγνωρίσομαι, ὁμοίως καὶ ἐπὶ τῆς γυναικὸς καὶ ἐπὶ τοῦ ἀνδρὸς ἀγανακτοῦντα καὶ μοιχείαν εἶναι τὸ πρᾶγμα λέγοντα». (Εἰς τὸ διὰ τὰς πορνείας, PG 51, 213) 13

Θεολογία της Εκκλησίας (9 από 23) Συνεπώς, ο νόμος του Θεού αντιμετωπίζει ισότιμα τον άντρα και τη γυναίκα. Δυστυχώς, τα δύο φύλα έχουν εμπλακεί σ ένα παιχνίδι εξουσίας και κυριαρχίας. Ο απόστολος Παύλος αναφέρεται σε πολλά σημεία των επιστολών του στις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών: 14

Θεολογία της Εκκλησίας (10 από 23) Στην Α προς Κορινθίους επιστολή 6,13 και 7,2, μιλώντας για θέματα πορνείας και απαντώντας στα θέματα της αγαμίας καταλήγει: «καλὸν ἀνθρώπῳ γυναικὸς μὴ ἅπτεσθαι διὰ δὲ τὰς πορνείας ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐχέτω, καὶ ἑκάστη τὸν ἴδιον ἄνδρα ἐχέτω». Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι ο γάμος αποτελεί απλώς καταφύγιο για την αποφυγή της πορνείας. Ο απόστολος Παύλος τη θεολογία του γάμου την αναπτύσσει πιο αναλυτικά και σε άλλα σημεία των επιστολών του. Στο σημείο αυτό πρέπει κανείς να λαμβάνει υπόψη το ερώτημα στο οποίο απαντά, το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται και στις ποιμαντικές ανάγκες που πρόκειται με την απάντησή του να καλύψει. 15

Θεολογία της Εκκλησίας (11 από 23) Σχετικά με το θέμα της ευταξίας στη λατρεία με αφορμή το κάλυμμα ή την κόμμωση της γυναίκας, τον τρόπο προσευχής και προφητείας και τις γενικές αρχές που αναφέρονται στο κεφάλαιο 11 της Α προς Κορινθίους επιστολής: «πᾶσα δὲ γυνὴ προσευχομένη ἢ προφητεύουσα ἀκατακαλύπτῳ τῇ κεφαλῇ καταισχύνει τὴν κεφαλὴν ἑαυτῆς ἓν γάρ ἐστι καὶ τὸ αὐτὸ τῇ ἐξυρημένῃ. εἰ γὰρ οὐ κατακαλύπτεται γυνή, καὶ κειράσθω εἰ δὲ αἰσχρὸν γυναικὶ τὸ κείρασθαι ἢ ξυρᾶσθαι κατακαλυπτέσθω. ἀνὴρ μὲν γὰρ οὐκ ὀφείλει κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν, εἰκὼν καὶ δόξα Θεοῦ ὑπάρχων γυνὴ δὲ δόξα ἀνδρός ἐστιν ὥσπερ γὰρ ἡ γυνὴ ἐκ τοῦ ἀνδρός, οὕτω καὶ ὁ ἀνὴρ διὰ τῆς γυναικός, τὰ δὲ πάντα ἐκ τοῦ Θεοῦ.» (Α Κορ. 11, 3-12) 16

Θεολογία της Εκκλησίας (12 από 23) Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο απόστολος Παύλος θέλει να περιφρουρήσει την ευταξία στη λατρεία, γι αυτό και κάνει την ανάλογη ιεράρχηση. Είναι χρήσιμο να τονιστεί το «ἐν Κυρίῳ» και το «τὰ δὲ πάντα ἐκ τοῦ Θεοῦ». Οι φράσεις αυτές δεν αφήνουν περιθώρια για κάποιο είδος ανταγωνισμού, προάγουν τη συμφιλιωτική σχέση και δηλώνουν την εν Κυρίω ενότητα του άνδρα και της γυναίκας. 17

Θεολογία της Εκκλησίας (13 από 23) Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι η εμφάνιση της γυναίκας στη λατρεία με επιτηδευμένη κόμμωση ερχόταν σε αντίθεση με τη λιτότητα του λατρευτικού ήθους. Γι αυτό και ο απόστολος Παύλος επιμένει ότι ο αληθινός στολισμός της γυναίκας είναι η αιδώς, η σωφροσύνη και τα καλά έργα: «σωφροσύνης κοσμεῖν ἑαυτάς, μὴ ἐν πλέγμασιν ἢ χρυσῷ ἢ μαργαρίταις ἢ ἱματισμῷ πολυτελεῖ, ἀλλ' ὃ πρέπει γυναιξὶν ἐπαγγελλομέναις θεοσέβειαν, δι' ἔργων ἀγαθῶν». (Α Τιμ. 2, 9-10) Στην περίπτωση λοιπόν αυτή δεν πρόκειται για υποτίμηση της γυναίκας, αλλά για αναγκαία ποιμαντική ιεράρχηση. 18

Θεολογία της Εκκλησίας (14 από 23) Εξάλλου η ισότιμη θέση μεταξύ ανδρών και γυναικών επικυρώνεται τόσο από την εκκλησιολογία, όσο και από τη σωτηριολογία της Εκκλησίας. Όλα τα μέλη της Εκκλησίας συνδέονται οντολογικά διαμέσου των μυστηρίων με τον Χριστό αλλά και μεταξύ τους. Γι αυτό και το απόσπασμα Γαλ. 3, 28, πρέπει να συνδεθεί και με τον προηγούμενο στίχο: «ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε. οὐκ ἔνι Ιουδαῖος οὐδὲ Ελλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ιησοῦ». Η κολυμπήθρα είναι η κοινή μήτρα της νέας εν Χριστώ ζωής. Με το βάπτισμα και με τα άλλα μυστήρια εντάσσεται και παραμένει ο χριστιανός στον χώρο της Εκκλησίας, όπου καλλιεργείται η εν Χριστώ ενότητα. 19

Θεολογία της Εκκλησίας (15 από 23) Για να γίνει σαφέστατη η υπέρβαση του ανταγωνισμού ανάμεσα στα δύο φύλα στα επίπεδα της σωτηριολογίας και της εκκλησιολογίας, πρέπει να ληφθούν όσα αναφέρονται στο 5 ο κεφάλαιο της προς Εφεσίους επιστολής. Και σ αυτήν την επιστολή υπάρχουν δύο εκφράσεις που φαίνονται υπερβολικές. Η πρώτη αναφέρεται στις συζύγους και η δεύτερη στους συζύγους: «ἀλλ' ὥσπερ ἡ ἐκκλησία ὑποτάσσεται τῷ Χριστῷ, οὕτω καὶ αἱ γυναῖκες τοῖς ἰδίοις ἀνδράσιν ἐν παντί. οἱ ἄνδρες ἀγαπᾶτε τὰς γυναῖκας ἑαυτῶν, καθὼς καὶ ὁ Χριστὸς ἠγάπησε τὴν ἐκκλησίαν καὶ ἑαυτὸν παρέδωκεν ὑπὲρ αὐτῆς» (Εφ. 5, 24-25) 20

Θεολογία της Εκκλησίας (16 από 23) Όταν συμβαίνει αυτό δεν υπάρχουν περιθώρια για οποιαδήποτε μορφή ανταγωνιστικής σχέσης. Η κενωτική αγάπη αίρει την κτητική αγάπη και την ανταγωνιστικότητα. 21

Θεολογία της Εκκλησίας (17 από 23) Η συζυγική ενότητα έχει μυστηριακό χαρακτήρα και συμβολίζεται με την ένωση μεταξύ Χριστού και Εκκλησίας. Αυτό γίνεται κατανοητό αν ληφθεί υπόψη α) η «εὐχὴ ἐπὶ λύσιν στεφάνων τῇ ὀγδόῃ μέρᾳ», που παραπέμπει στην αιωνιότητα και β) η τελευταία ευχή του γάμου, στην οποία ο ιερέας απευθυνόμενος στον Κύριο λέει: «Ἀνάλαβε τοὺς στεφάνους ἐν τῇ Βασιλείᾳ σου, ἀσπίλους καὶ ἀμώμους καὶ ἀνεπιβουλεύτως διατηρῶν εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων». 22

Θεολογία της Εκκλησίας (18 από 23) Στο σημείο αυτό γίνεται εμφανής η εσχατολογική αναφορά της ενώσεως των συζύγων, και ο αδιάλυτος χαρακτήρας του γάμου. Στην ευχή απηχούνται όσα ο απόστολος Παύλος μεταφέρει ως εντολή του Κυρίου: «τοῖς δὲ γεγαμηκόσι παραγγέλλω, οὐκ ἐγώ, ἀλλ ὁ Κύριος, γυναῖκα ἀπὸ ἀνδρὸς μὴ χωρισθῆναι ἐὰν δὲ καὶ χωρισθῇ, μενέτω ἄγαμος ἢ τῷ ἀνδρὶ καταλλαγήτω καὶ ἄνδρα γυναῖκα μὴ ἀφιέναι». (Α Κορ. 7, 10-11) 23

Θεολογία της Εκκλησίας (19 από 23) Έχει επισημανθεί ότι η αμαρτία, που ουσιαστικά είναι διαχωρισμός, εξαρθρώνει την παραδεισιακή ενότητα της ανθρωπότητας. Αλλά αυτή η ενότητα έχει αποκατασταθεί στο πρόσωπο του Χριστού, και εμείς μετέχουμε στην ενότητα αυτή μέσα στην Εκκλησία. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής τονίζει τα ακόλουθα: «Ὁ τέλειος ἐν ἀγάπῃ καὶ εἰς ἄκρον ἀπαθείας ἐλθών, οὐκ ἐπίσταται διαφοράν ἰδίου καί ἀλλοτρίου, ἤ ἰδίας καί ἀλλοτρίας, ἤ πιστοῦ καί ἀπίστου, ἤ δούλου καί ἐλευθέρου, ἤ ὅλως ἄρρενος καί θηλείας ἀλλ ἀνώτερος τῶν παθῶν τυραννίδος γενόμενος, καί εἰς την μίαν φύσιν τῶν ἀνθρώπων ἀποβλεπόμενος, πάντας ἐξ ἴσου θεωρεῖ, καί πρός πάντας ἴσως διάκειται. Οὐκ ἔστιν ἐν αὐτῷ Ἕλλην καί Ἰουδαῖος, οὐδέ ἄρσεν καί θῆλυ, οὐδέ δοῦλος καί ἐλεύθερος, ἀλλά τά πάντα καί ἐν πᾶσι Χριστός». (Κεφάλαια περί ἀγάπης, ἑκαντοντά β, 30, PG 90, 993B) 24

Θεολογία της Εκκλησίας (20 από 23) Ο άγιος Μάξιμος εντοπίζει πέντε μεγάλες διαιρέσεις στη φύση των όντων: 1) της κτιστής και άκτιστης φύσης, 2) τη μεταξύ νοητών και αισθητών, 3) τη διαίρεση της αισθητής φύσης σε ουρανό και γη, 4) τη διαίρεση της γης σε οικουμένη και παράδεισο και 5) τη διαίρεση του ανθρώπου σε άρσεν και θήλυ. (Περί διαφόρων ἀποριῶν πρὸς Θωμᾶν, PG 91, 1304D- 1305B) Έτσι, οι Πατέρες ακόμη και αν προκρίνουν την οδό της παρθενίας, δεν υποτιμούν τον γάμο. Ο άνθρωπος διαιρείται μεν «ἀγαθοπρεπῶς» σε άρσεν και θήλυ, η διαίρεση όμως αυτή έχει από την αρχή και τη δυναμική της ενώσεως όλων των διαιρέσεων. 25

Θεολογία της Εκκλησίας (21 από 23) Ο πολιτισμός της εποχής μας βέβαια, μαρτυρεί για το αντίθετο, εφόσον είναι ατομοκεντρικός και μαζοποιητικός. Τα τελευταία χρόνια γράφονται πολλά για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και την Εκκλησία. Άλλοι την απαξιώνουν, όπως έκανε η ραβινική και αρχαία ελληνορωμαϊκή σκέψη. Άλλοι κάνουν λόγο για ισότητα που φτάνει στην πλήρη εξίσωση και ισοπέδωση. Άλλοι συζητούν ακόμη αν και η γυναίκα είναι πλάσμα δημιουργημένο κατ εικόνα Θεού ή όχι. Άλλη μια μερίδα βλέπει τον άνθρωπο σωματοκεντρικά και γι αυτό τον υποτιμά ως πρόσωπο. 26

Θεολογία της Εκκλησίας (22 από 23) Συνήθως, ο άντρας βλέπει τη γυναίκα κτητικά και θέλει να την καθυποτάξει, ενώ η γυναίκα ανταποκρίνεται στο παιχνίδι αυτόν της εξουσίας και του εγωισμού. Ο εκκλησιαστικός λόγος οδηγεί στη συμφιλίωση και καταλλαγή των φύλων. 27

Θεολογία της Εκκλησίας (23 από 23) Στην προοπτική φανέρωσης της βασιλείας του Θεού ο χριστιανός καλείται να είναι απαλλαγμένος από κάθε μέριμνα. Γι αυτό και ο απόστολος Παύλος γράφει: «τοῦτο δέ φημι, ἀδελφοί, ὁ καιρὸς συνεσταλμένος τὸ λοιπόν ἐστιν, ἵνα καὶ οἱ ἔχοντες γυναῖκας ὡς μὴ ἔχοντες ὦσι, καὶ οἱ κλαίοντες ὡς μὴ κλαίοντες, καὶ οἱ χαίροντες ὡς μὴ χαίροντες, καὶ οἱ ἀγοράζοντες ὡς μὴ κατέχοντες, καὶ οἱ χρώμενοι τῷ κόσμῳ τούτῳ ὡς μὴ καταχρώμενοι παράγει γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου». (Α Κορ. 7, 29-31) Αλλά και σύμφωνα με το Κυριακό λόγιο οι άνθρωποι «ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε ἐκγαμίζονται, ἀλλ ὡς ἄγγελοι Θεοῦ ἐν οὐρανῷ εἰσι». (Μτ. 22, 30) 28

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 29

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 30

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 31