ΣΟ ΜΔΓΔΘΟ ΣΗ ΠΑΡΑΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΑΠΟ ΣΟ 1960 ΔΩ ΗΜΔΡΑ

ΑΣΔΙ ΚΑΒΑΛΑ ΥΟΛΗ ΓΙΟΙΚΗΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΙΚΗ ΣΟ ΜΔΓΔΘΟ ΣΗ ΠΑΡΑΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΑΠΟ ΣΟ 1960 ΔΩ ΗΜΔΡΑ Τπεύθςνη Καθηγήηπια Γπιηζάκη Υ. Δπιμέλεια: Μπάορ Γημήηπιορ Νικολαΐδηρ Αλέξιορ Καβάλα 2007 1

ΠΔΡΙΛΗΦΗ Ζ παξανηθνλνκία είλαη εθείλεο νη νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο νη νπνίεο δε δειψλνληαη ή δε κεηξψληαη απφ ηηο πθηζηάκελεο ηερληθέο κέηξεζεο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο κηαο θνηλσλίαο. Ζ παξανηθνλνκία απνηειεί κέξνο ηεο ζπλνιηθήο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Καηά ζπλέπεηα, ε παξανηθνλνκία επεξεάδεηαη απφ ηνπο ίδηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ ππφινηπε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, νη νπνίνη είλαη θαηά θχξην ιφγν νηθνλνκηθνί. Δθηφο φκσο απφ ηνπο νηθνλνκηθνχο παξάγνληεο ην θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο νθείιεηαη θαη ζε άιινπο παξάγνληεο, φπσο θνηλσληθνχο, δηνηθεηηθνχο, ςπρνινγηθνχο Κ.ιπ. Σα αίηηα βέβαηα ηεο παξανηθνλνκίαο θαη ε ζεκαζία θαζελφο απφ απηνχο ηνπο παξάγνληεο δηαθέξνπλ απφ ρψξα ζε ρψξα θαη απφ επνρή ζε επνρή. Σα ζεκαληηθφηεξα είλαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο θαη νη δπλαηφηεηεο πεξηνξηζκνχ ηεο θνξνδηαθπγήο θαη ηεο εηζθνξνδηαθπγήο Σν επίπεδν αλεξγίαο επεξεάδεη ζεκαληηθά ηα θίλεηξα γηα αλαδήηεζε εξγαζίαο ζηελ αλεπίζεκε αγνξά εξγαζίαο. Σν επίπεδν ηεο θνξνινγηθήο επηβάξπλζεο θαη νη πςεινί νξηαθνί θνξνινγηθνί ζπληειεζηέο ζεσξνχληαη φηη εμεγνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ χπαξμε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο παξανηθνλνκίαο. Ζ ηάζε ησλ αηφκσλ λα αλαπηχμoπλ δξαζηεξηφηεηεο ζηελ παξανηθνλνκία δελ εμαξηάηαη κφλν απφ ην χςνο ηεο θνξνινγηθήο ηνπο επηβάξπλζεο θαη ην επίπεδν θνξνινγηθήο εζηθήο, αιιά θαη απφ ηηο δπλαηφηεηεο πνπ ηνπο παξέρεη ην ηζρχνλ ζχζηεκα θαη ν ππάξρνλ δηνηθεηηθφο κεραληζκφο λα αλαπηχμνπλ απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηνλ θίλδπλν πνπ έρνπλ λα απνθαιπθζνχλ. Οη εηζθνξέο θνηλσληθήο αζθάιηζεο απνηεινχλ πνιχ ηζρπξφ παξάγνληα επεξεαζκνχ ηνπ κεγέζνπο ηεο παξανηθνλνκίαο. Γηαηί φπσο ε πςειή θνξνινγία, έηζη θαη νη εηζθνξέο πνπ θαηαβάιινληαη απφ ηνπο εξγνδφηεο θαη ηνπο 2

εξγαδφκελνπο ζπκβάιινπλ ζηελ αλάπηπμε ηεο παξανηθνλνκίαο ηέινο, νη ζεζκηθνί πεξηνξηζκνί ή έιεγρνη πνπ επηβάιινληαη ζηηο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο κπνξνχλ απφ κφλνη ηνπο λα σζήζνπλ ηα άηνκα ζηελ παξανηθνλνκία. Σν θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο αζθεί πνιιέο πνηθίιεο επηδξάζεηο ζηελ επίζεκε νηθνλνκία Οη επηδξάζεηο απηέο ζεσξoχληαη θαηά ηεθκήξην αξλεηηθέο. Οη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη πνιιέο, φπσο ε επίδξαζή ηεο ζηελ αμηνπηζηία ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ κε βάζε ηα νπνία ζρεδηάδεηαη θαη αζθείηαη ζε κηα ρψξα ε νηθνλνκηθή πνιηηηθή, ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δεκνζηνλνκηθήο θαη ηεο λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο, ζηε δηαλεκεηηθή πνιηηηθή ηεο θπβέξλεζεο, θ.ιπ Οη ζεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη φηη δεκηνπξγεί πξφζζεηε επεκεξία, απνξξνθά εξγαηηθφ δπλακηθή, εληζρχεη ηελ αληαγσληζηηθφηεηα, εληζρχεη ηελ απνθέληξσζε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ιεηηνπξγεί σο βαιβίδα αζθαιείαο 3

ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΧΝ ΠΔΡΗΛΖΦΖ 2 ΔΗΑΓΧΓΖ 7 ΜΔΡΟ Α: ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΚΖ ΑΝΑΚΟΠΖΖ 9 1. ΒΑΗΚΔ ΔΝΝΟΗΔ 1.1 Οξηζκφο Παξανηθνλνκίαο 1.2 πλέπεηεο Παξανηθνλνκίαο 1.2.1 Αξλεηηθέο πλέπεηεο Παξανηθνλνκίαο 1.2.2 Θεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο παξανηθovνκίαο 1.3 Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο παξανηθνλνκίαο 1.3.1 Σν επίπεδν ηεο θνξνινγηθήο επηβάξπλζεο 1.3.2 Θεζκηθνί πεξηνξηζκνί ή έιεγρνη 9 9 15 15 22 24 25 28 1.3.3 Σν θαζεζηψο θνηλσληθήο αζθάιηζεο 28 1.3.4 Σν επίπεδν αλεξγίαο 1.3.5 Ο ξφινο ηνπ θξάηνπο θαη νη δπλαηφηεηεο πεξηνξηζκνχ ηεο θνξνδηαθπγήο θαη ηεο εηζθνξνδηαθπγήο 2. ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΣΧΝ ΠΑΡΑΟΗΚΟΝΟΜΟΤΝΣΧΝ 29 29 33 2.1 Δηζαγσγηθά 33 2.2 πκπεξάζκαηα 35 4

3. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ 3.1 Μέζνδνο λνκηζκαηηθψλ δεηθηψλ 3.2 Οη κέζνδνη ησλ απνθιίζεσλ κεηαμχ εηζνδήκαηνο θαη δαπάλεο 3.3 Ζ κέζνδνο απνθιίζεσλ κεηαμχ επίζεκνπ θαη ζεσξνχκελνπ σο πξαγκαηηθνχ πνζνζηνχ ζπκκεηνρήο 4. ηνπ ΜΔΛΔΣΔ εξγαηηθνχ ΓΗΑ δπλακηθνχ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΑΡΑΟΗΚΟΝΟΜΗΑ 4.1 Μειέηε Βαβνχθα, Καξαβίηε θαη Σζνχρινπ (1990) 4.2 Μειέηε Σάηζνπ 2001 4.3 Μειέηε ΗΟΒΔ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΗΣΟΔΛΗΓΔ 39 39 41 41 43 43 45 48 52 73 75 ΠΙΝΑΚΔ Πίλαθαο 2: Υαξαθηεξηζηηθά παξανηθνλνκνπλησλ λνηθνθπξηψλ...54 Πίλαθαο 4.1: Δθηίκεζε δηαρξνληθή εμέιημεο ηεο παξανηθνλνκίαο ζηελ Διιάδα θαηά ηελ πεξίνδν 1958-88...67 Πίλαθαο 4.2: Σν κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο ζηελ Διιάδα σο % ηνπ ΑΔΠ...70 5

ΓΙΑΓΡΑΜΜΑΣΑ Γηάγξακκα 4.1: Γηαρξνληθή εμέιημε παξανηθνλνκίαο απφ 1958-1988...69 Γηάγξακκα 4.2.1: Γηαρξνληθή εμέιημε παξανηθνλνκίαο ζηελ Διιάδα θαηά ηελ πεξίνδν 1960-1997...71 Γηάγξακκα 4.2.2: Δπίζεκν GDPR θαη αλεπίζεκν H παξαγφκελν πξντφλ...71 Γηάγξακκα 4.2.3: δηαρξνληθή εμέιημε ηνπ θνξνινγηθνχ θελνχ ζηελ Διιάδα θαηά ηελ πεξίνδν 1960-97...72 Γηάγξακκα 4.2.4: δηαρξνληθή εμέιημε ηνπ θνξνινγηθνχ θελνχ ζηελ Διιάδα σο πνζνζηφ ηνπ ΑΔΠ θαηά ηελ πεξίνδν 1960-1997...72 6

ΔΙΑΓΧΓΗ Καηά ηνλ Feige (1979) ζηνλ φξν παξανηθνλνκία πεξηιακβάλνληαη «εθείλεο νη νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο νη νπνίεο δε δειψλνληαη ή δε κεηξψληαη απφ ηηο πθηζηάκελεο ηερληθέο κέηξεζεο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο κηαο θνηλσλίαο». Ζ παξανηθνλνκία σο έλλνηα είλαη ζπγθερπκέλε. ηελ αγγιηθή νξνινγία έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί δηάθνξνη φξνη γηα ηελ παξανηθνλνκία φπσο underground economy, shadow economy, black economy, ή black market. Ζ παξανηθνλνκία πεξηιακβάλεη επίζεο ηηο ζπλαιιαγέο άπνπ γίλνληαη θαη ηα άηνκα δε θνξνινγνχληαη. Οη ζπλαιιαγέο απηέο γίλνληαη κε κεηξεηά γηα λα απνθχγνπλ ηελ αληρλεπζηκφηεηα απφ ηηο θπβεξλήζεηο ή ηηο ζχλζεηεο νηθνλνκηθέο δηαδηθαζίεο πνπ πεξηιακβάλνπλ ηε ρξήζε ησλ πνιιαπιάζησλ ππνθαηαζηεκάησλ θαη ησλ θνξνινγηθψλ ιηκαληψλ. Ζ κέηξεζε ηνπ κεγέζνπο ηεο παξανηθνλνκίαο ππφθεηηαη ζε έλα κεγάιν πεξηζψξην ηνπ ιάζνπο. Οη νηθνλνκνιφγνη πνπ επηδηψθνπλ λα κεηξήζνπλ ην κέγεζφο ηνπ έρνπλ εμεηάζεη ζπρλά ηνλ φγθν ησλ κεηξεηψλ ζηελ θπθινθνξία, αλ θαη έλαο κεγάινο ηνκέαο ηεο παξανηθνλνκίαο πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ ησλ ηξαπεδηθψλ ινγαξηαζκψλ πνπ βξίζθνληαη ζηα θνξνινγηθά ιηκάληα. Οη απνθιίζεηο κεηαμχ ηεο αχμεζεο ησλ επίζεκα αλαθεξφκελσλ εμφδσλ (ΑΔΠ) θαη ηεο αχμεζεο ησλ κεηξεηψλ ζηελ θπθινθνξία κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα λα ζπκπεξάλνπλ ηελ αχμεζε ηνπ κεγέζνπο ηεο ππφγεηαο νηθνλνκίαο, αιιά απηέο νη εθηηκήζεηο ππφθεηληαη ζε έλα κε ακειεηέν πνζφ θξίζεο, θαη είλαη ακθηζβεηνχκελεο. Έλαο απφ ηνπο παξάγνληεο αχμεζεο ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη θαη ε αχμεζε ηνπ online εκπνξίνπ ιφγνπ ράξε ην ebay έρεη πάλσ απφ 40 εθαηνκκχξην θαλνληθνχο ρξήζηεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ δηεζλψλ ρξεζηψλ. Οη πσιεηέο είλαη λφκηκα αξκφδηνη γηα λα 7

πιεξψζνπλ θφξνπο. Δληνχηνηο, δελ ππάξρεη θακία έθζεζε ζρεηηθά κε πφζνη πξαγκαηηθά πιεξψλνπλ, θαη ε θπβέξλεζε ζπάληα ειέγρεη εάλ πιεξψλνπλ. 8

ΜΔΡΟ Α: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΚΟΠΗΗ 1. ΒΑΙΚΔ ΔΝΝΟΙΔ 1.1 Οπιζμόρ Παπαοικονομίαρ Όπσο θαη κε ηηο πεξηπηψζεηο ηεο θνξνδηαθπγήο θαη ηεο θνξναπνθπγήο, δελ ππάξρεη έλαο γεληθά απνδεθηφο νξηζκφο γηα ηελ παξανηθνλνκία. Μάιηζηα, ζηελ πεξίπησζε ηεο παξανηθνλνκίαο ε ζχγρπζε πνπ ππάξρεη σο πξνο ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο είλαη πνιχ κεγαιχηεξε, θάηη πνπ ζε κεγάιν βαζκφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ε παξανηθνλνκία σο φξνο έρεη απνδνζεί κε ηξφπνπο, νη νπνίνη αλ θαη είλαη ζπγγελείο κεηαμχ ηνπο δελ θαιχπηνπλ πάληνηε ηηο ίδηεο αθξηβψο δξαζηεξηφηεηεο (Blades, 1982, MacMee, 1980). Έηζη, ην θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο έρεη αλαθεξζεί σο άηππε νηθνλνκία (ίnformal economy), αλεπίζεκε (unofficial) θξπθή (hidden), καχξε (black), κε θαηαγεγξακκέλε (unrecorded), ζθηψδεο (shadow), ππφγεηα (underground), γθξίδα (grey), παξάιιειε (parallel), δπαδηθή (dual), νηθνλνκία ηνπ ιπθφθσηνο (moonlight), κε παξαηεξήζηκε (unobserved) θ.ι.π. πλήζσο σζηφζν, ππφ ηνλ φξν παξανηθνλνκία λνείηαη φηη θαιχπηνληαη νη δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο ζα έπξεπε θαλνληθά λα πεξηιακβάλνληαη ζην ΑΔΠ, αιιά δελ πεξηιακβάλνληαη, γηαηί θάπνηνο ή θάπνηνη απφ απηνχο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ πξαγκαηνπνίεζή ηνπο πξνζπάζεζε λα ηηο απνθξχςεη απφ ηηο δεκφζηεο αξρέο. Παξφκνηνο πεξίπνπ είλαη ν νξηζκφο ηνπ Schneider, -ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ηελ παξανηθνλνκία ζπλζέηνπλ «φιεο νη νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο νη νπνίεο ζπκβάιινπλ ζηε δεκηνπξγία πξνζηηζέκελεο αμίαο θαη νη νπνίεο ζα έπξεπε λα πεξηιακβάλνληαη ζην εζληθφ εηζφδεκα, βάζεη ησλ πθηζηάκελσλ εζληθνινγηζηηθψλ ζπκβαηηθνηήησλ, αιιά επί ηνπ παξφληνο δελ θαηαγξάθνληαη απφ ηηο 9

αξκφδηεο εζληθέο ππεξεζίεο κέηξεζεο (Schneider, 1986). Δλψ θαηά ηνλ Π. Παπιφπνπιν σο παξανηθνλνκία κπνξεί λα νξηζζεί <<ην ηκήκα εθείλν ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ην νπνίν ζα έπξεπε λα πεξηιακβάλεηαη ζην εζληθφ πξντφλ -αθνχ δεκηνπξγεί πξνζηηζέκελε αμία- βάζεη ηεο εζληθνινγηζηηθήο πξαθηηθήο (νξηζκψλ θαη ζπκβαηηθνηήησλ πνπ έρνπλ πηνζεηεζεί), πιελ φκσο γηα δηαθφξνπο ιφγνπο δελ θαζίζηαηαη δπλαηφ λα θαηαγξαθεί απφ ηηο αξκφδηεο ππεξεζίεο κεηξήζεσο» (Παπιφπνπινο, 1987). Απφ ηνλ νξηζκφ ζπλάγεηαη φηη κηα δξαζηεξηφηεηα γηα λα ζεσξεζεί παξανηθνλνκηθή ζα πξέπεη λα δεκηνπξγεί πξνζηηζέκελε αμία (εθηφο απφ ηηο δξαζηεξηφηεηεο απηέο πνπ ελψ δεκηνπξγνχλ πξνζηηζέκελε αμία δελ θαηαγξάθνληαη ζηνπο Δζληθνχο Λνγαξηαζκνχο, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα νη δξαζηεξηφηεηεο ηεο λνηθνθπξάο). Δπηπιένλ, απφ ηνλ νξηζκφ απηφ ζπλάγεηαη φηη ζηελ παξανηθνλνκία δελ πεξηιακβάλνληαη κφλν νη δξαζηεξηφηεηεο πνπ έρνπλ απνθξχςεη γηα δηάθνξνπο ιφγνπο νη νηθνλνκηθέο κνλάδεο, αιιά θαη απηέο πνπ δελ έρνπλ θαηαγξαθεί ζηνπο Δζληθνχο Λνγαξηαζκνχο ιφγσ αλεπάξθεηαο ησλ αξκφδησλ ππεξεζηψλ. ε δηαθνξεηηθφ πλεχκα βξίζθνληαη νη νξηζκνί ηεο παξανηθνλνκίαο πνπ έρνπλ δψζεη άιινη κειεηεηέο, φπσο ν Tanzi, ν Blades, ν Gutmann θαη άιινη. Έηζη, θαηά ηνλ Tanzi παξανηθνλνκία «είλαη ην ΑΔΠ, ην νπνίν επεηδή δελ δειψλεηαη θαζφινπ ή δειψλεηαη κεξηθψο, δελ κεηξηέηαη απφ ηηο επίζεκεο ζηαηηζηηθέο» (Tanzi, 1980). Ο Blades ζεσξεί φηη κε ηνλ φξν παξανηθνλνκία θαιχπηνληαη «δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο ζα έπξεπε θαηαξρήλ λα θαιχπηνληαη απφ ην ΑΔΠ, αιιά νη νπνίεο είλαη δπλαηφλ ζηελ πξάμε λα παξαιείπνληαη κεξηθέο θνξέο, γηαηί έλα ή πεξηζζφηεξα απφ ηα ελδηαθεξφκελα κέξε πξνζπαζεί λα ηηο απνθξχςεη απφ ηηο δεκφζηεο αξρέο» (Blades, 1982). Δλψ θαηά ηνλ Gutmann ην κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο δίλεηαη απφ ην άζξνηζκα ησλ απνθξππηφκελσλ εηζνδεκάησλ ηα νπνία δηαθεχγνπλ ηεο θνξνινγίαο (Gutmann, 1979). 10

Γειαδή «παξανηθνλνµία» αλαθέξεηαη ζηηο νηθνλνµηθέο εθείλεο δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο ελψ δεµηνπξγνχλ εηζνδήµαηα ζπληειεζηψλ παξαγσγήο θαη επνµέλσο ζα έπξεπε λα θαηαγξάθνληαη ζηηο ζηαηηζηηθέο εθηηµήζεηο ηεο ζπλνιηθήο νηθνλνµηθήο δξαζηεξηφηεηαο, φπσο είλαη ην αθαζάξηζην εγρψξην πξντφλ (GDP) ή ην αθαζάξηζην εζληθφ πξντφλ (GNP), εμαηηίαο ηεο µεξηθήο ή νιηθήο απφθξπςήο ηνπο απφ ηηο αξµφδηεο θξαηηθέο ππεξεζίεο, ή εμαηηίαο αδπλαµηψλ ησλ ηειεπηαίσλ, είλαη δπλαηφ λα µελ πεξηιαµβάλνληαη ζηηο επίζεµεο εθηηµήζεηο ηεο. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) Δίλαη θαλεξφ φηη ν νξηζµφο ηνπ θαηλνµέλνπ πνπ γίλεηαη απνδεθηφο δελ εμαξηά ηελ έθηαζε ηεο παξανηθνλνµίαο απφ ηηο ζηαηηζηηθέο παξαδνρέο ή ηηο αδπλαµίεο ησλ αξµφδησλ θξαηηθψλ ζηαηηζηηθψλ ππεξεζηψλ. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) χµθσλα µε ηνλ παξαπάλσ νξηζµφ, ν νπνίνο έγηλε απνδεθηφο, ε παξανηθνλνµία απνηειεί ηε δηαθνξά µεηαμχ πξαγµαηηθνχ θαη δεισµέλνπ GDP (ή GNP). Σν µέγεζφο ηεο δίλεηαη απφ ην άζξνηζµα ησλ απνθξππηφµελσλ εηζνδεµάησλ ηα νπνία δηαθεχγνπλ ηε θνξνινγία. πλήζσο, ζην θνξνινγεηέν εηζφδεµα πεξηιαµβάλνληαη επηπιένλ νη µεηαβηβαζηηθέο πιεξσµέο, φπσο είλαη νη ηφθνη ηνπ δεµνζίνπ ρξένπο, νη ζπληάμεηο θαη νη δσξεέο, νη νπνίεο είλαη δπλαηφ λα ππφθεηληαη ζε θνξνινγία θαη επνµέλσο λα είλαη αληηθείµελν θνξνδηαθπγήο. Οη µεηαβηβαζηηθέο φµσο πιεξσµέο, γηα ηηο νπνίεο δελ παξέρνληαη εηο αληάιιαγµα αγαζά ή ππεξεζίεο, δελ ζπληεινχλ ζηελ αχμεζε ηνπ ζπλνιηθνχ εηζνδήµαηνο ή ηνπ ζπλνιηθνχ πξντφληνο, δεδνµέλνπ φηη δελ απμάλνπλ ηε ζπλνιηθή αγνξαζηηθή δχλαµε ηεο νηθνλνµίαο, αιιά απιψο ζηελ αλαθαηαλέµνπλ. Καηά ζπλέπεηα, δελ απνηεινχλ ηµήµα ηνπ GDP. Σo ραξαθηεξηζηηθφ φµσο παξάδεηγµα θνξνδηαθπγήο ρσξίο παξανηθνλνκία ζηε ρψξα καο είλαη ε αγξνηηθή παξαγσγή, ε αμία ηεο νπνίαο εθηηκάηαη απφ ηηο αξκφδηεο ππεξεζίεο ηνπ Τπνπξγείνπ Γεσξγίαο θαη θαηαγξάθεηαη ζηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο. 11

Όζνλ αθνξά, ινηπφλ, ηελ αγξνηηθή παξαγσγή ζηε ρψξα καο, δελ ππάξρεη κελ παξανηθνλνκία, ππάξρεη φκσο θνξνδηαθπγή. Δμάιινπ, είλαη δπλαηφ λα ππάξρεη παξανηθνλνκία ρσξίο θνξνδηαθπγή, φηαλ ε πξνζηηζέκελε αμία νξηζκέλσλ λέσλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, ηδίσο ηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ, φπσο είλαη ζηε ρψξα καο ηα γπκλαζηήξηα θαη ηα θαηαζηήκαηα ελνηθίαζεο βηληενηαηληψλ, δελ θαηαγξάθεηαη απφ ηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο, νη εγρεηξήζεηο φκσο πνπ αλαπηχζζνπλ ηηο δξαζηεξηφηεηεο απηέο παξαθνινπζνχληαη απφ ηηο θνξνινγηθέο ππεξεζίεο. ην κέηξν, ινηπφλ, πνπ δελ θνξνδηαθεχγνπλ απηέο νη επηρεηξήζεηο δελ έρνπκε παξανηθνλνκία ρσξίο θνξνδηαθπγή. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) Δίλαη απαξαίηεην λα ζεκεησζεί φηη ηκήκα ησλ απνθξππηφκελσλ εηζνδεκάησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο ή ελαιιαθηηθά, ηνπ ζπλφινπ ηεο πξνζηηζέκελεο αμίαο ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο, δελ δηαθεχγεη ηελ εζληθνινγηζηηθή ζηαηηζηηθή ζχιιεςε, γηαηί ηα ζηνηρεία πνπ παξέρνληαη απφ ηηο θνξνινγηθέο ζηαηηζηηθέο, ζην κέηξν πνπ απηέο ρξεζηκνπνηνχληαη σο βάζε γηα ηελ εθηίκεζε ηνπ ζπλνιηθνχ εηζνδήκαηνο, πξνζαξκφδνληαη ζχκθσλα κε πιεξνθνξίεο πνπ παξέρνληαη απφ άιιεο πεγέο, φπσο είλαη νη έξεπλεο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (έξεπλεο απαζρφιεζεο). Οη έξεπλεο νηθνγελεηαθψλ πξνυπνινγηζκψλ θ.ά. πξνθεηκέλνπ λα εθηηκεζνχλ ηα δηάθνξα κεγέζε ησλ εζληθψλ ινγαξηαζκψλ. Δίλαη θαλεξφ φηη ε έθηαζε θαηά ηελ νπνία νη εζληθνί ινγαξηαζκνί απνηπγράλνπλ λα ζπιιακβάλνπλ ηα απνθξππηφκελα εηζνδήκαηα ζπληειεζηψλ παξαγσγήο, εμαξηάηαη θαηά θχξην ιφγν απφ ηηο ρξεζηκνπνηνχκελεο κεζφδνπο θαηάξηεζήο ηνπο. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) Έζησ Y, είλαη ηα εηζνδήκαηα ζπληειεζηψλ παξαγσγήο πνπ δειψλνληαη ζηηο αξκφδηεο ππεξεζίεο. Y e είλαη νη επίζεκεο εθηηκήζεηο ησλ απνθξππηφκελσλ εηζνδεκάησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο θαη 12

Yc είλαη ηα απνθξππηφκελα εηζνδήκαηα ζπληειεζηψλ παξαγσγήο πνπ δελ πεξηιακβάλνληαη ζηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο, Yh ην κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο ην κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο δίλεηαη απφ ηε ζρέζε: Y h Y c Y Ζ παξανηθνλνκία δηαθέξεη απφ ηελ άηππε νηθoλoκία, ήηνη ηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ δελ πεξηιακβάλεηαη ζην GDP θαηά ζπλζήθε. Ο φξνο «άηππε νηθνλνκία» αλαθέξεηαη ζηηο κε ξπζκηδφκελεο απφ ην κεραληζκφ ηεο αγνξάο παξαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο ησλ νηθνγελεηψλ θαη ησλ εζεινληηθψλ νξγαλψζεσλ, φπσο είλαη ην voηθνθπξηφ, ε θεπνπξηθή, ε θξνληίδα ησλ παηδηψλ, ε ηδησηηθή κεηαθνξά θαη ε εζεινληηθή εξγαζία γηα θηιαλζξσπηθνχο, αζιεηηθνχο, Θξεζθεπηηθνχο ή πνιηηηθνχο ζθνπνχο. Πνηεο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο εληάζζνληαη ζηελ άηππε νηθνλνκία θαη πνηέο δελ εληάζζνληαη, θαζνξίδεηαη απφ ηα πθηζηάκελα πξφηππα ζπκπεξηθνξάο. Οξηζκέλεο κνξθέο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο είλαη πηζαλφ ζε κηα ρψξα λα ιακβάλνπλ ρψξα ζηα πιαίζηα ηεο άηππεο νηθνλνκίαο, ελψ ζε θάπνηα άιιε λα κε ιακβάλνπλ ρψξα ζηα πιαίζηα ηεο άηππεο νηθνλνκίαο θαη επνκέλσο λα απνηεινχλ δπλαηφ αληηθείκελν παξανηθνλνκίαο. Απηφ ηζρχεη ηδηαίηεξα φηαλ γίλεηαη δηάθξηζε κεηαμχ νηθνλνκηθά αλεπηπγκέλσλ θαη αλαπηπζζφκελσλ ρσξψλ. Πνιιέο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ιακβάλνπλ ζπλήζσο ρψξα ζηα πιαίζηα ηεο άηππεο νηθνλνκίαο, ζηηο αλεπηπγκέλεο ξπζκίδνληαη απφ ην κεραληζκφ ηεο αγνξάο.. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) χκθσλα κε ηελ αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε, ε ζπλνιηθή νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα δηαθξίλεηαη ζηελ επίζεκε νηθνλνκία, ζηελ παξανηθνλνκία θαη ζηελ άηππε νηθνλνκία. Ζ παξανηθνλνκία. εμάιινπ πεξηιακβάλεη ηελ αδήισηε λφκηκε παξαγσγή, ην απνθξππηφκελν εηζφδεκα ζε είδνο θαη ηελ παξάλνκε παξαγσγή (Blades, 1982): c 13

Ζ αδήισηε λφκηκε παξαγσγή, ε νπνία απνηειεί θαη ην ζεκαληηθφηεξν ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο παξανηθνλνκίαο, αλαθέξεηαη ζηελ παξαγσγή αγαζψλ ή ππεξεζηψλ ε νπνία είλαη κελ λφκηκε θαζεαπηή, απνθξχπηεηαη φκσο απφ ηηο δεκφζηεο αξρέο πξνθεηκέλνπ θπξίσο λα απνθεπρζεί ε θαηαβνιή θφξσλ ή εηζθνξψλ. Σν απνθξππηφκελν εηζφδεκα ζε είδνο θαιχπηεη ηηο ηαθηηθέο θαη πεξηνξηζκέλεο θιίκαθαο θινπέο εθ κέξνπο ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηνπο ρψξνπο εξγαζίαο ηνπο αγαζψλ πξννξηζκέλσλ απφ ηηο επηρεηξήζεηο γηα ελδηάκεζε θαηαλάισζε θαζψο θαη ηε ρξεζηκνπνίεζε εμνπιηζκνχ ή ππεξεζηψλ ησλ επηρεηξήζεσλ γηα ηδησηηθνχο ζθνπνχο ρσξίο ηελ έγθξηζή ηνπο, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ε ρξεζηκνπνίεζε ησλ απηνθηλήησλ, ησλ ηειεθσληθψλ ζπζθεπψλ ή ησλ θσηνηππηθψλ κεραλεκάησλ ησλ επηρεηξήζεσλ γηα ηδησηηθή ρξήζε. Κνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηεο θαηεγνξίαο απηήο είλαη φηη έρνπλ σο ζπλέπεηα ηε ζηαηηζηηθή ππνεθηίκεζε ηεο ζπλνιηθήο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, γηαηί, ελψ απνηεινχλ νπζηαζηηθά εηζφδεκα ζε είδνο, απφ ηελ πιεπξά ησλ εζληθψλ ινγαξηαζκψλ, ζεσξνχληαη ελδηάκεζε θαηαλάισζε (Blades, 1982). Ζ παξάλνκε παξαγσγή αλαθέξεηαη ζε παξάλνκεο θαζεαπηέο δξαζηεξηφηεηεο, ζη νπνίεο δεκηνπξγνχλ πξνζηηζέκελε αμία θαη ζη νπνίεο δηεμάγνληαη κεηαμχ ζπκθσλνχλησλ κέηξσλ, δειαδή ρσξίο εμαλαγθαζκφ. Σέηνηεο δξαζηεξηφηεηεο είλαη ε παξαγσγή θαη δηαθίλεζε λαξθσηηθψλ, ην ιαζξεκπφξην, νξηζκέλα ηπρεξά παηρλίδηα, ε ηνθνγιπθία, θαζψο θαη ζε νξηζκέλεο ρψξεο ε παξαγσγή νηλνπλεχκαηνο, ε πνξλεία, ε πνξλνγξαθία Κ.ά. εκεηψλεηαη φηη κε ηελ εμαίξεζε θπξίσο ησλ. Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ ηεο Ακεξηθήο θαη ηεο lηαιίαο, ε παξαγσγή παξάλνκσλ αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ δελ πεξηιακβάλεηαη θαηά θαλφλα ζηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο, ηφζν 14

εμαηηίαο ηεο αλεπάξθεηαο ησλ ζρεηηθψλ ζηνηρείσλ φζν θαη εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο κηαο γεληθφηεξεο ζπκθσλίαο σο πξνο ην θαηά πφζνλ θαη πνηέο παξάλνκεο δξαζηεξηφηεηεο πξέπεη λα πεξηιακβάλνληαη ζηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο. Πάλησο, δεδνκέλνπ φηη ε λνκηκφηεηα θαζεαπηή δελ απνηειεί θξηηήξην έληαμεο ζηνπο εζληθνχο ινγαξηαζκνχο, ζα πξέπεη λα θαηαβάιιεηαη πξνζπάζεηα ψζηε λα πεξηιακβάλνληαη ζ' απηνχο φιεο νη παξάλνκεο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο ξπζκίδνληαη απφ ην κεραληζκφ ηεο αγνξάο. Θα πξέπεη, ηέινο, λα ζεκεησζεί φηη ζπρλά ζηελ νηθνλνκηθή θηινινγία ε παξανηθνλνκία (black econorny) καδί κε ηελ άηππε νηθνλνκία (inforrnal economy) απνθαινχληαη ζθηψδεο νηθνλνκία (shadow econorny). (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) Δπνκέλσο απφ ηα αλσηέξσ πξνθχπηεη φηη ε παξανηθνλνκία εμαξηάηαη απφ ηηο παξαδνρέο πνπ γίλνληαη γηα ηελ ζπγθέληξσζε θαη επεμεξγαζία ησλ ζηνηρείσλ γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ ΑΔΠ ή απφ ηηο αδπλακίεο ησλ αξκφδησλ ζηαηηζηηθψλ ππεξεζηψλ. Έηζη, ε παξανηθνλνκία ζεσξείηαη θάζε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα ηελ νπνία γηα δηάθνξνπο ιφγνπο θάπνηα ή φια απφ ηα ζπκκεηέρνληα ζηελ πξαγκαηνπνίεζή ηεο κέιε επηρεηξνχλ λα απνθξχςνπλ απφ ηηο δεκφζηεο αξρέο. Καηά ζπλέπεηα, ν νξηζκφο ηεο παξανηθνλνκίαο ηείλεη πεξηζζφηεξν πξνο ηνλ νξηζκφ ηνπ Blades. 1.2 ςνέπειερ Παπαοικονομίαρ 1.2.1 Αξλεηηθέο πλέπεηεο Παξανηθνλνκίαο Σν θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο αζθεί πνιιέο θαη ζεκαληηθέο επηδξάζεηο ζηελ επίζεκε νηθνλνκία Οη επηδξάζεηο απηέο ζεσξoχληαη θαηά ηεθκήξην αξλεηηθέο. Τπάξρνπλ φκσο θαη κειεηεηέο (π.ρ. Carter, 1984), νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε χπαξμε ηεο 15

παξανηθνλνκίαο έρεη θαη ζεηηθέο επηδξάζεηο, νη νπνίεο δελ πξέπεη λα παξαγλσξίδνληαη ή λα ππνηηκφληαη. ηηο αξλεηηθέο επηδξάζεηο ηεο παξανηθνλνκίαο πεξηιακβάλεηαη γεληθά ε επίδξαζε ηεο παξανηθνλνκίαο, θαη ηδηαίηεξα ηεο αχμεζεο ηνπ κεγέζνπο ηεο, ζην ζρεδηαζκφ θαη ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο. ηηο ζεηηθέο επηδξάζεηο ηεο ζα κπνξνχζε λα ζπκπεξηιάβεη θαλείο ηελ εμππεξέηεζε βξαρπρξφλησλ ζηφρσλ θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο. Δηδηθφηεξα νη ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη νη εμήο: Οη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη πνιιέο, φπσο ε επίδξαζή ηεο ζηελ αμηνπηζηία ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ κε βάζε ηα νπνία ζρεδηάδεηαη θαη αζθείηαη ζε κηα ρψξα ε νηθνλνκηθή πνιηηηθή, ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δεκνζηνλνκηθήο θαη ηεο λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο, ζηε δηαλεκεηηθή πνιηηηθή ηεο θπβέξλεζεο, θ.ιπ. Δηδηθφηεξα, ε παξανηθνλνκία επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ: 1) Αμηνπηζηία ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζεηξψλ Δίλαη πξνθαλέο φηη φζν κεγαιχηεξν είλαη ην κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο ζε κηα ρψξα, ηφζν πην αλαμηφπηζηα γίλνληαη ηα επίζεκα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία γηα ην χςνο ησλ δηαθφξσλ νηθνλνκηθψλ κεγεζψλ, αθνχ ηα ζηνηρεία απηά θαιχπηνπλ πιένλ ηκήκα κφλν ηεο ζπλνιηθήο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Έηζη, ζεκαληηθά καθξννηθνλνκηθά κεγέζε ην χςνο ησλ νπνίσλ είλαη θξίζηκν γηα ην ζρεδηαζκφ ηεο θαηάιιειεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο, φπσο είλαη ην Α.Δ.Π., νη απνηακηεχζεηο, ην επίπεδν ησλ ηηκψλ, ε απαζρφιεζε, νη επελδχζεηο θ.ιπ., εκθαλίδνληαη ζηηο επίζεκεο ζηαηηζηηθέο ζεηξέο ζε επίπεδα δηαθνξεηηθά απφ απηά ζηα νπνία βξίζθνληαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κε απνηέιεζκα λα επεξεάδεηαη ε επηινγή ησλ κέζσλ θαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο. Μάιηζηα, αλ ιεθζεί ππφςε φηη ζε πνιιέο ρψξεο ε παξανηθνλνκία θαίλεηαη λα απμάλεη κε ξπζκνχο ηαρχηεξνπο απφ ηελ επίζεκε 16

νηθνλνκία, ε αλαμηνπηζηία ησλ ζηνηρείσλ δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηα απφιπηά ηνπο κεγέζε, αιιά θαη ζηελ εθηίκεζε ηνπ ξπζκνχ κεηαβνιήο απηψλ. Γηα παξάδεηγκα, νη δξαζηεξηνπνηνχκελνη ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα, ιφγσ ηεο κε θαηαβνιήο θφξσλ θαη αζθαιηζηηθψλ εηζθνξψλ, αιιά θαη ηεο απνθπγήο άιισλ θξαηηθψλ ξπζκίζεσλ πνπ επηδξνχλ ζεηηθά ζην θφζηνο ησλ παξαγνκέλσλ πξντφλησλ, λα πξνζθέξνπλ ηα πξντφληα ηνπο ζε ηηκέο ρακειφηεξεο απηψλ ζηηο νπνίεο πσινχληαη ηα αληίζηνηρα πξντφληα ζηελ επίζεκε νηθνλνκία. ην βαζκφ ινηπφλ πνπ ζπκβαίλεη απηφ θαη αλ ην κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο δελ είλαη ακειεηέν ζηε ρψξα, είλαη ινγηθφ λα ππνζέζεη θαλείο φηη ηα επίζεκα ζηνηρεία ζα εκθαλίδνπλ ππεξεθηηκεκέλε ηελ πξαγκαηηθή πνξεία ηνπ γεληθνχ επηπέδνπ ησλ ηηκψλ. Γηα ηνλ ίδην ιφγν, ην πξαγκαηηθφ πνζνζηφ αλεξγίαο ζα είλαη ρακειφηεξν απηνχ ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζεηξψλ, ν πξαγκαηηθφο ξπζκφο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο πςειφηεξνο απφ απηφλ πνπ δείρλνπλ ηα επίζεκα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία θ.ν.θ. Μηα νηθνλνκηθή πνιηηηθή φκσο πνπ βαζίδεηαη ζε ζηνηρεία φπσο απηά κπνξεί λα έρεη απνηειέζκαηα αληίζεηα απφ ηα επηδησθφκελα θαη ζε θάζε πεξίπησζε δε κπνξεί λα είλαη επηηπρήο. Ζ χπαξμε ινηπφλ αλαμηφπηζησλ ζηνηρείσλ αζθεί ζεκαληηθφηαηεο επηδξάζεηο ζηε δηαδηθαζία ιήςεο ησλ απνθάζεσλ θαη ζηε ράξαμε νηθνλνκηθνχ πξνγξακκαηηζκνχ, γηαηί παξαπιαλεί ηνπο αξκφδηνπο γηα ηελ άζθεζε ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο, φζνλ αθνξά ηελ εθηίκεζε ηεο πθηζηάκελεο θαηάζηαζεο θαη ηελ πξφβιεςε ησλ ηάζεσλ ηεο νηθνλνκίαο κε απνηέιεζκα ηελ επηινγή κέζσλ νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηηο πξαγκαηηθέο αλάγθεο ηεο νηθνλνκίαο. Απηφο είλαη θαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν νξηζκέλνη ππνζηεξίδνπλ φηη νη παξαηεξνχκελεο απνηπρίεο ή αλαθξίβεηεο ησλ καθξννηθνλνκηθψλ πξνβιέςεσλ δελ νθείινληαη ηφζν ζε αδπλακίεο ηεο νηθνλνκηθήο ζεσξίαο, αιιά ζηε ρεηξνηέξεπζε, ιφγσ θπξίσο ηεο παξανηθνλνκίαο, ηεο πνηφηεηαο ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ,ζεηξψλ 17

(Carter, 1984, Feige, 1981, Reuter, 1882, Smith, 1981). Μάιηζηα, ε αλαπνηειεζκαηηθ6ηεηα πνπ έρνπλ ηα νηθνλνκηθά πξνγξάκκαηα πνπ βαζίδνληαη ζε ιαλζαζκέλα ζηνηρεία κπνξεί λα ελζαξξχλνπλ αθ6κε πεξηζζφηεξν ηελ αλάπηπμε ηεο παξανηθνλνκίαο, κε ζπλέπεηα ηνλ αθφκε κεγαιχηεξν πεξηνξηζκφ ηεο αμηνπηζηίαο ησλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ θαη ηε δεκηνπξγία ελφο θαχινπ θχθινπ. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) 2) Απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο Ζ παξανηθνλνκία επεξεάδεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο γηαηί επηδξά ζηα έζνδα θαη δηα κέζνπ απηψλ ζηηο δεκφζηεο δαπάλεο. πγθεθξηκέλα, ε χπαξμε παξανηθνλνκίαο πξνθαιεί κείσζε ησλ θνξνινγηθψλ εζφδσλ, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο πεξηνξίδεη ηηο δπλαηφηεηεο ηνπ θξάηνπο γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε δεκνζίσλ δαπαλψλ. Έηζη φκσο πεξηνξίδνληαη θαη νη δπλαηφηεηεο ηνπ θξάηνπο γηα ηελ άζθεζε απνηειεζκαηηθήο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο, αθνχ φζν κηθξφηεξα είλαη ηα έζνδα θαη νη δαπάλεο σο πνζνζηφ ηνπ Α.Δ.Π., ηφζν κηθξφηεξε είλαη θαη ε δπλαηφηεηα επεξεαζκνχ ηνπ Α.Δ.Π. θαζψο θαη ησλ άιισλ καθξννηθνλνκηθψλ κεγεζψλ κε ηε ρξήζε κέζσλ δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο. Σαπηφρξνλα, ε κείσζε ησλ θνξνινγηθψλ εζφδσλ πνπ πξνθαιείηαη απφ ηελ αχμεζε ηεο παξανηθνλνκίαο πξνθαιεί αχμεζε ηνπ ζρεηηθνχ θνξνινγηθνχ βάξνπο ηεο επίζεκεο νηθνλνκίαο, γεγνλφο πνπ πξνθαιεί αχμεζε ηεο ξνπήο ησλ θνξνινγνχκελσλ γηα θνξνδηαθπγή θαη πεξαηηέξσ αχμεζε ηεο παξανηθνλνκίαο. Απνηέιεζκα ηεο θαηάζηαζεο απηήο είλαη θαη πάιη νη θνξείο άζθεζεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο λα εκπιαθνχλ ζε έλα θαχιν θχθιν. Όπσο αλαθέξζεθε επίζεο παξαπάλσ, ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο επεξεάδεηαη ηέινο θαη απφ ην γεγνλφο ηεο 18

κε αμηνπηζηίαο ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζεηξψλ. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) 3) Απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο λνκηζκαηνπηζησηηθήο πνιηηηθήο Όπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο, ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο λνκηζκαηηθήο θαη πηζησηηθήο πνιηηηθήο (φπνπ ππάξρεη) επεξεάδεηαη απφ ηελ επίδξαζε πνπ αζθεί ε παξανηθνλνκία ζηελ αθξίβεηα ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ. Δπηπιένλ, ε χπαξμε ηεο παξανηθνλνκίαο θαη ηδηαίηεξα ε αχμεζή ηεο ζε ζρέζε κε ηελ επίζεκε νηθνλνκία επεξεάδεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο, γηαηί ζην βαζκφ πνπ νη ζπλαιιαγέο ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο πξαγκαηνπνηνχληαη θπξίσο ζε κεηξεηά, πξνθαιείηαη κείσζε ηεο ειαζηηθφηεηαο δήηεζεο ηνπ ρξήκαηνο ζε ζρέζε κε ην επηηφθην. Ζ κείσζε φκσο ηεο ειαζηηθφηεηαο απηήο έρεη σο απνηέιεζκα ηε κείσζε ηεο απoηειεζκαηηθφηεηαο ηεο λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο γηα ηε ζηαζεξνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο. Σαπηφρξνλα, ε χπαξμε θαη ε αλάπηπμε ηεο παξανηθνλνκίαο επεξεάδεη ην λνκηζκαηνπηζησηηθ6 ζχζηεκα, γηαηί παξάιιεια κε ηελ παξά- αγνξά πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ αλαπηχζζεηαη θαη παξαγνξά ρξήκαηνο φπνπ επδνθηκνχλ θαηλφκελα φπσο ε ηνθνγιπθία, νη παξάλνκεο πσιήζεηο ζπλαιιάγκαηνο, ην «ζπάζηκν» κεηαρξνλνινγεκέλσλ επηηαγψλ, ε θπθινθνξία πιαζηψλ ραξηνλνκηζκάησλ θ.ιπ. Δίλαη ινηπφλ πξνθαλέο φηη ε ιεηηνπξγία ηεο αλεπίζεκεο απηήο αγνξάο ρξήκαηνο πεξηνξίδεη ηελ απνηειεζκαηηθ6ηεηα ηεο λνκηζκαηνπηζησηηθήο πνιηηηθήο. Aπηφ φκσο πνπ είλαη ίζσο αθφκε ρεηξφηεξν είλαη φηη ε ιεηηνπξγία ηεο αλεπίζεκεο απηήο αγνξάο ρξήκαηνο ζπληεξεί θαη αλαπαξάγεη ηελ αλεπίζεκε αγνξά πξντφλησλ, δεδνκέλνπ φηη απηνί πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη θπξίσο ζην ρψξν ηεο παξανηθνλνκίαο δελ 19

έρoπλ ζπλήζσο εχθνιε πξφζβαζε ζην επίζεκν πηζησηηθφ ζχζηεκα. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) 4) Πνιηηηθή δηαλνκήο ηνπ εηζνδήκαηνο Απφ φζα αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ πξνθχπηεη φηη φηαλ ππάξρεη παξανηθνλνκία ε θαηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο πνπ εκθαλίδνπλ ηα επίζεκα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία απέρεη πνιχ απφ ηελ πξαγκαηηθή. Καη απηφ ζπκβαίλεη, φρη κφλν γηαηί ε παξανηθνλνκία επηδξά κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζηνπο κηζζσηνχο, ζηνπο εξγνδφηεο θαη ζηνπο απηναπαζρνινχκελνπο, αιιά γηαηί δίλεη ζηξεβιή εηθφλα ηεο θαηαλνκήο ηνπ εηζνδήκαηνο θαη κέζα ζηελ ίδηα επαγγεικαηηθή ηάμε, ρσξίο λα κπνξεί κε βεβαηφηεηα λα πξνβιέςεη θαλείο ηνλ αθξηβή ηξφπν κε ηνλ νπνίν επελεξγεί. Γηα παξάδεηγκα, ελψ ινγηθά ζα πεξίκελε πσο ε παξανηθνλνκία θαη ε αλάπηπμε ηεο αλεπίζεκεο αγνξάο εξγαζίαο δηεπθνιχλνπλ ηελ απφθηεζε εξγαζίαο θαη θαη' επέθηαζε βειηηψλνπλ ηελ εηζνδεκαηηθή θαηάζηαζε απηψλ πνπ βξίζθνληαη ζε κεηνλεθηηθή ζέζε, φζνλ αθνξά ηηο δπλαηφηεηεο απαζρφιεζεο ζηελ επίζεκε αγνξά εξγαζίαο, θάηη ηέηνην δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη βέβαην. πγθεθξηκέλα, κειέηεο έρνπλ δείμεη φηη κεγαιχηεξεο δπλαηφηεηεο απαζρφιεζεο ζηελ αλεπίζεκε αγνξά εξγαζίαο έρνπλ απηνί πνπ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα πξαγκαηνπνηνχλ εηζνδήκαηα θαη ζηελ επίζεκε αγνξά εξγαζίαο (OECD, 1986, van Eck and Κazemier, 1988). Δηδηθφηεξα, νη κειέηεο απηέο ππνζηεξίδνπλ φηη νη άλεξγνη, θαη ηδηαίηεξα νη καθξνρξφληα άλεξγνη, έρνπλ ζρεηηθά ρακειά επίπεδα δεμηνηήησλ, εμεηδίθεπζεο, αιιά θαη θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, παξάγνληεο πνπ πεξηνξίδνπλ ζεκαληηθά ηηο δπλαηφηεηεο απαζρφιεζεο ζηελ αλεπίζεκε αγνξά εξγαζίαο. Έηζη, νη αληζφηεηεο ζηελ επίζεκε απαζρφιεζε αλαπαξάγνληαη ζηελ αλεπίζεκε απαζρφιεζε θαη ε επηηπρία ζηελ επίζεκε αγνξά εξγαζίαο δεκηνπξγεί επθαηξίεο απαζρφιεζεο θαη ζηελ 20

παξανηθνλνκία. Αλεμάξηεηα, φκσο, απφ ην πνηνο επλνείηαη ή δελ επλνείηαη απφ ηελ παξανηθνλνκία, απηφ πνπ είλαη βέβαηo είλαη φηη ε παξανηθνλνκία κεηψλεη θαη εδψ ηελ αμηνπηζηία ησλ επίζεκσλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ. Έηζη, νη θνξείο ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο βαζίδνληαη ζε παξαπνηεκέλα ζηνηρεία, ηα νπνία δελ αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη θαη' επέθηαζε, νη πνιηηηθέο βειηίσζεο ηεο δηαλνκήο ηνπ εηζνδήκαηνο πνπ αθνινπζνχλ είλαη δηαθνξεηηθέο απφ απηέο πνπ πξαγκαηηθά ρξεηάδεηαη ε θνηλσλία. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) 5) Πνιηηηθή απαζρφιεζεο Με ηελ χπαξμε ηεο παξανηθνλνκίαο ε αλεξγία ππεξεθηηκάηαη. Απηφ ζπκβαίλεη γηαηί έλαο κεγάινο αξηζκφο αλζξψπσλ πνπ εκθαλίδνληαη θαη θαηαγξάθνληαη σο άλεξγνη, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απαζρνινχληαη ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη κε άηνκα, ηα νπνία εθηφο απφ ηελ επίζεκε απαζρφιεζε ηνπο, «δηπιναπαζρνινχληαη» θαη ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο. Σα δπν απηά θαηλφκελα ζπκβάιινπλ ζην λα εκθαλίδεηαη ε αλεξγία δηνγθσκέλε, νδεγψληαο θαη' απηφλ ηνλ ηξφπν ηνπο θνξείο ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο ζηελ επηινγή ζηξαηεγηθψλ απαζρ6ιεζεο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηηο αλάγθεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) 6) Κιαδηθή Πνιηηηθή Ζ παξανηθνλνκία δελ εθδειψλεηαη ζηνλ ίδην βαζκφ ζε φινπο ηνπο ηoκείο ηεο νηθνλνκίαο. Δπηπιένλ, νη θιάδνη ηεο νηθνλνκίαο ζηνπο νπνίνπο αλαπηχζζεηαη θπξίσο ε παξανηθνλνκία ζε κηα ρψξα δελ παξακέλνπλ δηαρξνληθά νη ίδηνη θαη κπνξεί λα δηαθέξνπλ ζεκαληηθά κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ ρσξψλ. Έηζη, ε χπαξμε ηεο παξανηθνλνκίαο επεξεάδεη κεηαμχ άιισλ ηηο εθηηκήζεηο ηνπ φγθνπ θαη ηεο 21

δηάξζξσζεο ηεο παξαγσγήο θαη θαη' επέθηαζε ηνπο θιαδηθνχο δείθηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη αληαγσληζηηθφηεηαο. ην βαζκφ ινηπφλ πνπ νη επίζεκεο εθηηκήζεηο γηα ηε δηάξζξσζε ηεο παξαγσγήο θαη ηνπο δείθηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη αληαγσληζηηθφηεηαο δίλνπλ ιαλζαζκέλε εηθφλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, είλαη δπλαηφλ λα νδεγήζνπλ ζε επηινγέο θιαδηθήο πνιηηηθήο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηηο αλάγθεο. (Βάβνπξαο, Η., Κνχηξεο, Α., 1991) 1.2.2 Θεηικέρ ζςνέπειερ ηηρ παπαοικovομίαρ ηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα παξνπζηάζηεθαλ ζπλνπηηθά νη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο παξανηθνλνκίαο, νη νπνίεο είλαη πνιιέο θαη ζεκαληηθέο. Χζηφζν, πνιιέο θνξέο ε παξανηθνλνκία γίλεηαη αλεθηή ή αθφκα κπνξεί θαη λα ελζαξξχλεηαη απ6 ηελ θξαηηθή πνιηηηθή, είηε γηαηί εμππεξεηεί ηα ζπκθέξνληα ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, είηε γηαηί ζεσξείηαη φηη ζπκβάιιεη, βξαρπρξνληα ηνπιάρηζηνλ, ζηελ εμππεξέηεζε ζη6ρσλ ηεο θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο. πγθεθξηκέλα, ππνζηεξίδεηαη φηη: 1) Ζ παξανηθνλνκία δεκηνπξγεί πξφζζεηε επεκεξία Έλεθα ηεο παξανηθνλνκίαο ηα πξαγκαηηθά νηθνλνκηθά κεγέζε είλαη κεγαιχηεξα απφ απηά πνπ θαηαγξάθνληαη ζηηο επίζεκεο ζηαηηζηηθέο ζεηξέο. Μάιηζηα, φζν κεγαιχηεξν είλαη ην θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε δηαθνξά κεηαμχ ηεο επίζεκεο θαη ηεο αλεπίζεκεο νηθνλνκίαο. Ζ ζεηηθή ζπκβνιή ηεο παξανηθνλνκίαο εληνπίδεηαη εδψ ζην γεγνλφο φηη δεκηνπξγείηαη κηα πξφζζεηε επεκεξία, ε νπνία δελ ζα ππήξρε ζηελ επίζεκε νηθνλνκία θαη ε νπνία κπνξεί λα δεκηνπξγεζεί κφλν ζηα πιαίζηα ηεο παξανηθνλνκίαο. (Σάηζνο, 2001) 22

2) Ζ παξανηθνλνκία απνξξνθά εξγαηηθφ δπλακηθφ Ζ εθηεηακέλε παξανηθνλνκία απνξξνθά έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Οη παξανηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο δεκηνπξγνχλ λέεο ζέζεηο απαζρφιεζεο, ζπλήζσο κεξηθήο. Έηζη ε παξανηθνλνκία ζπληειεί ζην λα απαζρνιεζεί έλαο πξφζζεηνο αξηζκφο αηφκσλ, πνπ δηαθνξεηηθά ζα ήηαλ άλεξγνη. (Σάηζνο, 2001) 3) Ζ παξανηθνλνκία εληζρχεη ηελ αληαγσληζηηθφηεηα Ζ παξανηθνλνκία πνιιέο θνξέο ιεηηνπξγεί σο «ζσζίβην» γηα ηηο επηρεηξήζεηο. ηα πιαίζηα ηεο επίζεκεο νηθνλνκίαο, ε αχμεζε ηνπ θφζηoπο ηεο εξγαζίαο θαη ε αχμεζε ηνπ θνξνινγηθνχ βάξνπο δεκηνπξγνχλ πνιχ ζπρλά πξνβιήκαηα αληαγσληζηηθφηεηαο ηφζν ζηε δηεζλή, φζν θαη ζηελ εζσηεξηθή αγνξά θαη σζνχλ ηηο επηρεηξήζεηο ζηελ παξανηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, γηα λα απνθχγνπλ ηα θξαηηθά εκπφδηα θαη λα απνθηήζνπλ θάπνην αληαγσληζηηθφ πιενλέθηεκα. Με απηφ ηνλ ηξ6πν απμάλεηαη ε αληαγσληζηηθφηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ θαη εληζρχνληαη νη εμαγσγέο ηνπο. (Σάηζνο, 2001) 4) Ζ παξανηθνλνκία εληζρχεη ηελ απνθέληξσζε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο Κάησ απφ νξηζκέλεο ζπλζήθεο, ε παξανηθνλνκία δηεπθνιχλεη ηελ απνθέληξσζε ησλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Σν θαηλφκελν απηφ νθείιεηαη ζηo γεγνλφο φηη ζηελ παξανηθνλνκία επδνθηκνχλ θπξίσο κηθξνκεζαίεο επηρεηξήζεηο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ εθηφο ησλ κεγάισλ κεηξνπνιηηηθψλ θέληξσλ. (Σάηζνο, 2001) 23

5) Ζ παξανηθνλνκία ιεηηνπξγεί σο βαιβίδα αζθαιείαο Οξηζκέλνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε παξανηθνλνκία ιεηηνπξγεί σο «βαιβίδα αζθαιείαο» ζηηο νηθνλνκηθέο δηαηαξαρέο πνπ δεκηνπξγεί ε επέθηαζε ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα (Carter, 1984). Mάιηζηα, ππνζηεξίδεηαη φηη φζν πεξηζζφηεξν δχζθακπηεο είλαη νη δνκέο ηεο επίζεκεο νηθνλνκίαο, ηφζν πεξηζζφηεξν ζεκαληηθφο είλαη ν ξφινο ηεο παξανηθνλνκίαο. Έηζη, ηδηαίηεξα ζε πεξηφδνπο πξνζαξκνγψλ θαη ιφγσ κεηαβνιψλ πνπ επηηεινχληαη ζηηο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο, δε κπνξεί. λα αγλνεζεί ε ξπζκηζηηθή ιεηηνπξγία ηεο παξανηθνλνκίαο. Όια ηα παξαπάλσ, δίλνπλ κηα ζεηηθή εηθφλα ηεο παξανηθνλνκίαο, πνπ ίζσο νδεγήζεη νξηζκέλνπο ζηo ζπκπέξαζκα φηη δελ πξέπεη λα γίλεηαη κεγάιε πξνζπάζεηα πάηαμήο ηεο, ηδηαίηεξα ζε πεξηφδνπο χθεζεο θαη απμαλφκελεο αλεξγίαο. Όκσο, ηα φπνηα νθέιε ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη ακθίβνια θαη πάληα εμαηξεηηθά βξαρπρξφληα. Δπηπιένλ, ππνλνκεχνπλ ην καθξνρξφλην ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ζηξαηεγηθψλ πνπ απνζθνπνχλ ζηελ, πάλσ ζε πγηείο βάζεηο, αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο. Γηα απηφ ην ιφγν θπξίσο είλαη απαξαίηεηε ε χπαξμε θαη ε εθαξκνγή κηαο καθξνρξφληαο θαη απζηεξήο πνιηηηθήο γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο παξανηθνλνκίαο. (Σάηζνο, 2001) 1.3 Πποζδιοπιζηικοί παπάγονηερ ηηρ παπαοικονομίαρ Ζ παξανηθνλνκία απνηειεί κέξνο ηεο ζπλνιηθήο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Καηά ζπλέπεηα, ε παξανηθνλνκία επεξεάδεηαη απφ ηνπο ίδηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ ππφινηπε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, νη νπνίνη είλαη θαηά θχξην ιφγν νηθνλνκηθνί. Δθηφο φκσο απφ ηνπο νηθνλνκηθνχο παξάγνληεο ην θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο νθείιεηαη θαη ζε άιινπο παξάγνληεο, φπσο θνηλσληθνχο, δηνηθεηηθνχο, ςπρνινγηθνχο Κ.ιπ. 24

Σα αίηηα βέβαηα ηεο παξανηθνλνκίαο θαη ε ζεκαζία θαζελφο απφ απηνχο ηνπο παξάγνληεο δηαθέξνπλ απφ ρψξα ζε ρψξα θαη απφ επνρή ζε επνρή. Χζηφζo, ζα κπνξνχζε γεληθά λα ππνζηεξηρζεί (Παπιφπνπινο, 1987) φηη γηα λα ππάξρεη παξανηθνλνκία, πξέπεη λα ηθαλνπνηνχληαη δπν πξνυπνζέζεηο: α) Πξέπεη νη δξαζηεξηνπνηνχκελνη ζηελ παξανηθνλνκία λα έρνπλ θίλεηξα γηα λα απνθαζίζνπλ λα δξαζηεξηνπνηεζνχλ ζηoλ ηνκέα απηφ. Με άιια ιφγηα, πξέπεη ηα νθέιε πνπ αλακέλνπλ απφ ηε δξαζηεξηνπνίεζή ηνπο ζηoλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο λα είλαη κεγαιχηεξα απφ ην πηζαλνινγνχκελν θφζηoο ηεο απνθάιπςεο ηνπο, θαη β) Πξέπεη λα παξέρνληαη νη θαηάιιειεο δπλαηφηεηεο. Γειαδή, πξέπεη λα ππάξρνπλ επθαηξίεο απαζρφιεζεο ζηελ παξανηθνλνκία. ηε ζπλέρεηα παξαηίζεληαη ζπλνπηηθά νη ζεκαληηθφηεξνη απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ νδεγνχλ ηα άηνκα λα δξαζηεξηνπνηεζνχλ ζηoλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο. (Σάηζνο, 2001) 1.3.1 Σο επίπεδο ηηρ θοπολογικήρ επιβάπςνζηρ Σν επίπεδν ηεο θνξνινγηθήο επηβάξπλζεο θαη νη πςεινί νξηαθνί θνξνινγηθνί ζπληειεζηέο ζεσξνχληαη απφ πνιινχο (Παπιφπνπινο, 1987, Smith, 1986) φηη εμεγνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ χπαξμε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο παξανηθνλνκίαο. Γηαηί, ηα άηνκα θαη νη επηρεηξήζεηο κε ην λα θξαηνχλ θξπθφ έλα κέξνο ηεο νηθνλνκηθήο ηνπο δξαζηεξηφηεηαο πεηπραίλνπλ ρακειφηεξε θνξνινγηθή επηβάξπλζε απφ απηή πνπ ζα είραλ αλ εκθάληδαλ φιε ηνπο ηε δξαζηεξηφηεηα θαη ην αληίζηoηρo εηζφδεκα. Μάιηζηα ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, θαη ηδηαίηεξα ζηελ πεξίπησζε ησλ έκκεζσλ θφξσλ, κε ηελ απφθξπςε θάπνηαο ζπλαιιαγήο ππάξρνπλ νθέιε φισλ ησλ εκπιεθνκέλσλ κεξψλ (π.ρ. αγoξαζηψλ- πσιεηψλ, κηζζσηψλεθκηζζσηψλ, θ.ιπ.) κε απνηέιεζκα ην ακνηβαίν ζπκθέξνλ πνπ 25

ππάξρεη λα νδεγεί ζε ζπλεξγαζία κεηαμχ ηνπο γηα ηελ απ6θξπςε ηνπ ζπλφινπ ή κέξνπο ηεο ζπλαιιαγήο. Ο βαζκφο ζηνλ νπνίν έλα άηνκν είλαη πξφζπκν λα δξαζηεξηνπνηεζεί ζην ρψξν ηεο παξανηθνλνκίαο εμαξηάηαη κεηαμχ άιισλ θαη απφ ηε γεληθφηεξε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζην θξάηνο θαη ηνπο θνξείο άζθεζεο θξαηηθήο πνιηηηθήο. Έηζη, έλα άηνκν ζα είλαη πεξηζζφηεξν πξφζπκν λα αλαπηχμεη δξαζηεξηφηεηεο ζηα πιαίζηα ηεο παξανηθνλνκίαο αλ ζεσξεί ην θξάηνο σο κηα εμνπζία πνπ επηδηψθεη αδηθαηνιφγεηα λα ηνπ πεξηνξίζεη ηνπο θαξπνχο ησλ θφπσλ ηνπ απφ έλα άηνκν πνπ ζεσξεί φηη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο απμάλεη ηελ επεκεξία ηνπ θαη πξνάγεη ην θνηλφ θαιφ. Ζ ςπρνινγηθή απηή ζηάζε ησλ αηφκσλ απέλαληη ζην θξάηνο είλαη ζπλάξηεζε πνιιψλ παξαγφλησλ θαη εθθξάδεηαη ζπλήζσο κε ηνλ φξν «θνξνινγηθή ζπλείδεζε» ή «θνξνινγηθή εζηθή». (Σάηζνο, 2001) Ζ θνξνδηαθπγή έρεη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηελ νηθνλνκία. πγθεθξηκέλα: Πξνθαιεί άδηθε θαηαλνκή ησλ θνξνινγηθψλ βαξψλ γηαηί φινη νη θνξνινγνχκελνη δελ είλαη δηαηεζεηκέλνη λα παξαβνχλ ην λφκν, νχηε θαη έρνπλ ηηο ίδηεο δπλαηφηεηεο. Καηά ζπλέπεηα ε θνξνδηαθπγή πξνθαιεί δηαθνξέο ζηελ θνξνινγηθή επηβάξπλζε αλάκεζα ζε άηνκα πνπ έρνπλ ηελ ίδηα θνξνδνηηθή ηθαλφηεηα. Απφ ηε κεξηά ηνπ θξάηνο γηα λα αλαπιεξψζεη ηελ απψιεηα ησλ εζφδσλ πνπ πξνθαιεί ε θνξνδηαθπγή απμάλεη ηνπο θνξνινγηθνχο ηνπ ζπληειεζηέο θαη πθίζηαληαη επηπξφζζεην θφζηνο νη θνξνινγνχκελνη. Μεηψλεηαη ε δπλαηφηεηα άληιεζεο θνξνινγηθψλ εζφδσλ απφ ην θξάηνο θαη πεξηνξίδεηαη ε δπλαηφηεηα ρξεκαηνδφηεζεο ησλ δαπαλψλ. Ο πεξηνξηζκφο θάιπςεο ησλ δαπαλψλ πξνθαιεί ρξφλην έιιεηκκα ζηνλ πξνυπνινγηζκφ, δαλεηζκφ, δηφγθσζε ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο θαη απνζηαζεξνπνίεζε ηνπ εζληθνχ εηζνδήκαηνο. Μεηψλεηαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ θνξνινγηθψλ κέηξσλ πνπ ιακβάλνληαη γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο νηθνλνκηθήο 26

πνιηηηθήο, γηαηί φζν κεγαιχηεξε είλαη ε θνξνδηαθπγή, ηφζν κηθξφηεξε είλαη ceteris paribus ε δπλαηφηεηα παξέκβαζεο ηνπ θξάηνπο θαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ κέηξσλ θνξνινγηθήο πνιηηηθήο. Λφγνπ ράξε ε θνξνδηαθπγή κπνξεί λα εμνπδεηεξψζεη ηελ αληηπιεζσξηζηηθή πνιηηηθή πνπ επηβάιιεηαη κε ηελ αχμεζε ηεο θνξνινγίαο εηζνδήκαηνο. Δπίζεο κε ηε θνξνδηαθπγή κεηψλεηαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηθαηνθαηαλνκήο ηνπ εηζνδήκαηνο, θαη ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ θνξνινγηθψλ θηλήηξσλ. Όζν κεγαιψλεη ε θνξνινγηθή επηβάξπλζε ηφζν κεγαιψλεη, ceteris paribus, ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ θνξνινγηθψλ θηλήηξσλ, αθνχ κεγαιψλεη ην φθεινο απηψλ πνπ ζα πξνζαξκφζνπλ ηελ νηθνλνκηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά ζηα παξερφκελα θίλεηξα. Δλψ αλ κε ηε θνξνδηαθπγή κεησζεί ε θνξνινγηθή επηβάξπλζεο ησλ θνξνινγνχκελσλ, πεξηνξίδεηαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πνιηηηθήο ησλ θνξνινγηθψλ θηλήηξσλ. (Σάηζνο, 2001) Δπίζεο, δηαηαξάζζεη ηνπο φξνπο αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ, γηαηί νη επηρεηξήζεηο πνπ θνξνδηαθεχγνπλ έρνπλ ρακειφηεξν θφζηνο έλαληη απηψλ πνπ δε θνξνδηαθεχγνπλ θαη σο εθ ηνχηνπ βξίζθνληαη ζε πιενλεθηηθφηεξε ζέζε έλαληη ησλ άιισλ εηαηξεηψλ. Δπηβαξχλνληαη ηα κεζαία θαη ρακειά εηζνδήκαηα θαη κεηψλεηαη ε πξννδεπηηθφηεηα ηνπ θνξνινγηθνχ ζπζηήκαηνο θαζψο ε θνξνδηαθπγή εκθαλίδεηαη θπξίσο ζηνπο άκεζνπο θφξνπο. Σέινο, επεξεάδεηαη ε θνξνινγηθή ζπλείδεζε ησλ θνξνινγνχκελσλ θαη απηφ έρεη σο απνηέιεζκα ηε βαζκηαία εμάπισζε ηεο θνξνδηαθπγήο ζε φιν θαη κεγαιχηεξν αξηζκφ θνξνινγνχκελσλ. Απφ ηα αλσηέξσ πξνθχπηεη φηη νη δπζκελείο επηδξάζεηο ηεο θνξνδηαθπγήο είλαη πνιιέο γη απηφ θαη είλαη έλαο απφ ηνπο ζηφρνπο ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο. (Σάηζνο, 2001) 27

1.3.2 Θεζμικοί πεπιοπιζμοί ή έλεγσοι Οη ζεζκηθνί πεξηνξηζκνί ή έιεγρνη πνπ επηβάιινληαη ζηηο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο κπνξνχλ απφ κφλνη ηνπο λα σζήζνπλ ηα άηνκα ζηελ παξανηθνλνκία. Γηαηί, αθφκε θαη αλ δελ ππήξρε θνξνινγία, νη δηάθνξνη ζεζκηθνί πεξηνξηζκνί πνπ επηβάιινληαη ζηηο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο γηα ιφγνπο θνηλσληθννηθνλνκηθνχο (π.ρ. πξνζηαζία εξγαζίαο, θαηαλάισζεο, πεξηβάιινληνο θ.ιπ.) ή γηαηί θάπνηεο δξαζηεξηφηεηεο είλαη παξάλνκεο (π.ρ. ραξηνπαημία, ηνθνγιπθία, ιαζξεκπφξην) θαζηζηνχλ απφ κφλεο ηνπο ηε δξαζηεξηνπνίεζε ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο ειθπζηηθή. (Σάηζνο, 2001) 1.3.3 Σο καθεζηώρ κοινωνικήρ αζθάλιζηρ Οη εηζθνξέο θνηλσληθήο αζθάιηζεο απνηεινχλ πνιχ ηζρπξφ παξάγνληα επεξεαζκνχ ηνπ κεγέζνπο ηεο παξανηθνλνκίαο. Γηαηί φπσο ε πςειή θνξνινγία, έηζη θαη νη εηζθνξέο πνπ θαηαβάιινληαη απφ ηνπο εξγνδφηεο θαη ηνπο εξγαδφκελνπο ζπκβάιινπλ ζηελ αλάπηπμε ηεο παξανηθνλνκίαο. Δπίζεο, ην γεγνλφο φηη ην θξάηνο παξέρεη δηαθφξσλ εηδψλ θνηλσληθέο παξνρέο ζε άπνξνπο, άλεξγνπο θαη γεληθά ζε άηνκα πνπ έρνπλ ρακειφ εηζφδεκα δίλεη θίλεηξν ζε πνιινχο λα παξνπζηάδνληαη εηθνληθά σο δηθαηνχρνη απηψλ ησλ θνηλσληθψλ παξνρψλ, ρσξίο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα λα ηηο δηθαηνχληαη. πλεπψο, έλαο αξηζκφο πνιηηψλ έρεη θίλεηξν λα δξαζηεξηνπνηεζεί ζηελ παξανηθνλνκία θαη λα δειψζεη γεληθά ρακειφηεξν εηζφδεκα πξνθεηκέλνπ λα επσθειεζεί ησλ θνηλσληθψλ παξνρψλ. (Σάηζνο, 2001) 28

1.3.4 Σο επίπεδο ανεπγίαρ Σν επίπεδν αλεξγίαο επεξεάδεη ζεκαληηθά ηα θίλεηξα γηα αλαδήηεζε εξγαζίαο ζηελ αλεπίζεκε αγνξά εξγαζίαο. Σα θίλεηξα απηά γίλoληαη βέβαηα ηζρπξφηεξα, φηαλ παξέρνληαη ζηνπο άλεξγνπο επηδφκαηα αλεξγίαο. Γηαηί φηαλ νη άλεξγνη κε ην επίδνκα αλεξγίαο έρνπλ εμαζθαιίζεη έλα ζπγθεθξηκέλν εηζφδεκα, είλαη πεξηζζφηεξν πξφζπκνη λα δερζνχλ πξνηάζεηο γηα πξνζθνξά ησλ ππεξεζηψλ ηνπο ζηελ παξανηθνλνκία κε ρακειφηεξν επίπεδν ακνηβήο. Δθηφο φκσο απφ ην επίπεδν ηεο αλεξγίαο, ε παξανηθνλνκία επεξεάδεηαη θαη απφ ηνπο ζεζκηθνχο πεξηνξηζκνχο πνπ ππάξρνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Γηαηί νη πεξηνξηζκνί απηνί θαηά θαλφλα ζπλεπάγνληαη δπζθακςίεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη αχμεζε ηνπ θφζηνπο ηεο εξγαζίαο. Έηζη, νη επηρεηξήζεηο έρνπλ θίλεηξα λα αλαδεηήζνπλ αλεηδίθεπηε εξγαζία ζηε δεπηεξεχνπζα αγoξά εξγαζίαο (Σάηζνο, 2001) 1.3.5 Ο πόλορ ηος κπάηοςρ και οι δςναηόηηηερ πεπιοπιζμού ηηρ θοποδιαθςγήρ και ηηρ ειζθοποδιαθςγήρ Ζ ηάζε ησλ αηφκσλ λα αλαπηχμoπλ δξαζηεξηφηεηεο ζηελ παξανηθνλνκία δελ εμαξηάηαη κφλν απφ ην χςνο ηεο θνξνινγηθήο ηνπο επηβάξπλζεο θαη ην επίπεδν θνξνινγηθήο εζηθήο, αιιά θαη απφ ηηο δπλαηφηεηεο πνπ ηνπο παξέρεη ην ηζρχνλ ζχζηεκα θαη ν ππάξρνλ δηνηθεηηθφο κεραληζκφο λα αλαπηχμνπλ απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηνλ θίλδπλν πνπ έρνπλ λα απνθαιπθζνχλ. Γηαηί, φζν θαη αλ επλννχλ ή ελζαξξχλνπλ ην θνξνινγηθφ θαη ην αζθαιηζηηθφ ζχζηεκα ηε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ αηφκσλ ζηνλ ηνκέα ηεο παξανηθνλνκίαο, αλ νη κεραληζκνί ειέγρνπ είλαη απνηειεζκαηηθνί ζρεηηθά ιίγνη ζα είλαη ηειηθά απηνί πνπ ζα ην απνηνικήζνπλ. (Σάηζνο, 2001) 29

Πξέπεη σζηφζν λα ζεκεησζεί φηη ην θξάηνο πνιιέο θνξέο εληζρχεη ην θαηλφκελν ηεο παξανηθνλνκίαο είηε γηαηί εμππεξεηεί ηα ζπκθέξνληα θάπνησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, είηε γηαηί ππάξρεη ε πεπνίζεζε φηη ε παξανηθνλνκία ζπκβάιιεη βξαρπρξφληα ζηελ επίηεπμε νξηζκέλσλ ζηφρσλ νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο, φπσο Π.ρ. ζηε βειηίσζε ηνπ ηζνδπγίνπ πιεξσκψλ θαη ζηελ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Σέηνηεο ελδείμεηο ηνπ ξφινπ απηνχ ηνπ θξάηνπο δηαπηζηψλνληαη ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ραιαξψλνπλ νη θπβεξλεηηθνί κεραληζκνί θαη νη απαγνξεχζεηο γηα θάηη ην νπνίν ζαθψο απαγνξεχεηαη, φπσο γηα παξάδεηγκα ζπκβαίλεη ηειεπηαία ζηελ Διιάδα κε ηελ πεξίπησζε ηεο παξάλνκεο θαη καδηθήο κεηαλάζηεπζεο. Καηά ζπλέπεηα, δελ είλαη κφλν ην επίπεδν ηνπ δηνηθεηηθνχ κεραληζκνχ αιιά ε πνιηηηθή βνχιεζε πνπ επεξεάδνπλ ην κέγεζνο ηεο παξανηθνλνκίαο. Ζ θαηαπνιέκεζε ηεο θνξνδηαθπγήο θαη ε βειηίσζε θαη απνηειεζκαηηθή ιεηηνπξγία ηνπ ζπζηήκαηνο θνξνινγηθψλ ειέγρσλ εμαξηάηαη απφ ηελ πηζαλφηεηα εληνπηζκνχ ηεο θνξνδηαθπγήο χζηεξα απφ ηε δηελέξγεηα θνξνινγηθψλ ειέγρσλ. Οη θνξνινγηθνί έιεγρνη ζα πξέπεη λα έρνπλ ζπκβνπιεπηηθφπαηδαγσγηθφ ξφιν κε ππνδείμεηο γηα ηελ νξζή εθαξκνγή ηεο θνξνινγηθήο λνκνζεζίαο θαη ηελ έγθπξε θαη έγθαηξε πιεξνθφξεζε ησλ πνιηηψλ σο πξνο ηηο θνξνινγηθέο ηνπο ππνρξεψζεηο. Να κεησζνχλ ηα πςειά πξφζηηκα θαη νη θπξψζεηο πνπ ππνλνκεχνπλ ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα, θαζψο ζέηνπλ ζε θίλδπλν ηελ ίδηα ηελ ππφζηαζε θαη επηβίσζε ησλ επηρεηξήζεσλ, ελψ εκθαλίδνληαη θαη ηδηαηηέξσο άδηθα ηδίσο φηαλ επηβάιινληαη γηα παξαβάζεηο φισο ηππηθέο. Να αληακείβνληαη νη εηιηθξηλείο θνξνινγνχκελνη. Ζ απινπνίεζε ησλ δηαδηθαζηψλ ηήξεζεο θαη ελεκέξσζεο ησλ βηβιίσλ, ηδίσο γηα ηηο κεζαίεο επηρεηξήζεηο, ψζηε λα απνθεχγεηαη ην πςειφ ιεηηνπξγηθφ θφζηνο θαη ε αλάγθε δηαηήξεζεο νξγαλσκέλσλ ινγηζηεξίσλ γηα ηελ έγθαηξε δηεπζέηεζε θαη ξχζκηζε ησλ θνξνινγηθψλ ηνπο ππνρξεψζεσλ. Ζ δηεχξπλζε ησλ πξνζεζκηψλ ηήξεζεο θαη ελεκέξσζεο ησλ βηβιίσλ θαη ζηνηρείσλ ησλ 30

επηηεδεπκαηηψλ θαη ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηέινο ε ρξήζε ηεο κεζφδνπ ηεο πεξαίσζεο κε θεηδψ, ψζηε λα απνθεχγεηαη ε παξαβίαζε ηεο ζπληαγκαηηθήο αξρήο ηεο ηζφηεηαο. (Φιψξνπ, Υ.,2007) ηελ Διιάδα γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θνξνδηαθπγήο πξνηάζεθε αθελφο νη θνξνινγηθνί ζπληειεζηέο ηνπ 30% θαη 40%, λα κεησζνχλ ζεκαληηθά κέρξη θαη 5%, ζην 25% θαη 35% αληίζηνηρα, ελψ παξάιιεια λα γίλεη θάπνηα αλαζεψξεζε ησλ θιηκαθίσλ, ψζηε λα κελ αξρίδεη ν αλψηαηνο ζπληειεζηήο πνπ ηφζν ρακειφ επίπεδν εηζνδήκαηνο φπσο ίζρπε κέρξη πξφηηλνο. Αθεηέξνπ, πξνηάζεθε ε ηηηινπνίεζε ησλ ρξσζηνχκελσλ ρξεκάησλ πνπ είλαη γχξσ ζηα 17 δηζ. επξψ. Ο βαζκφο αλάπηπμεο κηαο νηθνλνκίαο ζεσξείηαη φηη ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηελ αλάπηπμε παξανηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ παξανηθνλνκηψλ δξαζηεξηνηήησλ παξαηεξείηαη ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ, ν νπνίνο είλαη αλαπηπγκέλνο ζηηο νηθνλνκίεο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ πςειφ βαζκφ αλάπηπμεο. Έηζη ινηπφλ ηα άηνκα ρακειψλ εηζνδεκάησλ θαηαθεχγνπλ ζηηο παξανηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα, επσθεινχκελα θαη ησλ ραιαξψλ θαη αλαπνηειεζκαηηθψλ κέζσλ πνπ δηαζέηεη ζπρλά ην θξάηνο γηα ηελ δηαπίζησζε ησλ παξαβάζεσλ. Οη κειέηεο πνπ έρνπλ γίλεη γηα ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ παξανηθνλνκία θαη ζηελ επίζεκε νηθνλνκία είλαη πνιιέο θαη δίλνπλ δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα. Οξηζκέλεο δείρλνπλ φηη ε παξανηθνλνκία έρεη κηα ζεηηθή ζρέζε κε ηελ επίζεκε νηθνλνκία, δειαδή φηη φζν απμάλεηαη ε επίζεκε νηθνλνκία, απμάλεηαη θαη ε παξανηθνλνκία. Άιιεο δείρλνπλ φηη ε ζρέζε κε ηελ επίζεκε νηθνλνκία είλαη αξλεηηθή, δειαδή φηη ε παξανηθνλνκία ζπκβαδίδεη κε ηελ χθεζε θαη ηνλ πιεζσξηζκφ. Ο ΟΉίggins πξνρψξεζε ζε θάπνηεο εκπεηξηθέο εθηηκήζεηο γηα ηελ πξαγκαηηθή ζρέζε παξανηθνλνκίαο θαη επίζεκεο νηθνλνκίαο. Σν απνηέιεζκα έδεημε κηα ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ησλ κεηαβνιψλ ηνπ χςνπο ηνπ ΑΔ.Π. θαη ηεο 31

παξανηθνλνκίαο θαη κηα κηθξφηεξε, αιιά ζεηηθή ζρέζε κε ηνλ πιεζσξηζκφ (ΟΉίggins, 1980). Οη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο παξανηθνλνκίαο πνπ αλαθέξζεθαλ δελ επεξεάδνπλ φια ηα άηνκα θαη φιεο ηηο επηρεηξήζεηο κε ηνλ ίδην ηξφπν. Τπάξρνπλ νηθνλνκηθνί ηνκείο, φπσο είλαη ε βηνκεραλία ρακειήο εληάζεσο θεθαιαίνπ θαη νη αιινδαπνί εξγάηεο, νη νπνίνη πηζηεχεηαη φηη έρνπλ κεγαιχηεξεο πηζαλφηεηεο δξαζηεξηνπνίεζεο ζηελ παξανηθνλνκία. Έηζη, αλ απμεζεί ε ζπκκεηνρή ησλ παξαπάλσ ζηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, ζα απμεζεί θαη ε παξανηθνλνκία ζε ζρέζε κε ηελ επίζεκε νηθνλνκία. (Σάηζνο, 2001) 32

2. ΥΑΡΑΚΣΗΡΙΣΙΚΑ ΣΧΝ ΠΑΡΑΟΙΚΟΝΟΜΟΤΝΣΧΝ 2.1 Διζαγωγικά Ζ κέρξη ηψξα αλάιπζε δηαπξαγκαηεχηεθε ηελ παξανηθνλνκία, ε νπνία νξίδεηαη εδψ σο ην κε θαηαγξαθφκελν απφ ηνπο Δζληθνχο Λνγαξηαζκνχο πξντφλ θαη εηζφδεκα. Σν ελδηαθέξνλ παξαπέξα δήηεκα είλαη ν εληνπηζκφο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηεο νηθνλνκίθεο ζπκπεξηθνξάο ησλ παξανηθνλνκνχλησλ θαζψο θαη θαηά πφζνλ απηά δηαθέξνπλ απφ ηα αληίζηνηρα ηνπ ζπλφινπ ηνπ πιεζπζκνχ. Ζ θαηαλφεζε ηνπ πσο ιεηηνπξγεί ε παξανηθνλνκία θαη πσο απηή επεξεάδεη ηελ εζληθή νηθνλνκία ζα πξέπεη λα επηθεληξσζεί θαη ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ αηφκσλ ηα νπνία πξνθαλψο παξανηθνλνκνχλ. ε πνηνπο θιάδνπο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο απαζρνινχληαη ζπλήζσο ηα πνπ παξανηθνλνκνχλ? Πνην είλαη ην κνξθσηηθφ επίπεδν θαη ε ειηθία ηνπο? Έρνπλ θαηά θαλφλα ηα άηνκα απηά θάπνηα επίζεκε απαζρφιεζε ή ην θαηλφκελν ηεο απαζρφιεζεο ζηελ παξανηθνλνκία είλαη έλα θαηλφκελν πνπ παξαηεξείηαη ζπλήζσο κεηαμχ ησλ αλέξγσλ? Δίλαη ε παξανηθνλνκία έλα θαηλφκελν ησλ αζηηθψλ θπξίσο θέληξσλ ή παξαηεξείηαη θαη ζηελ χπαηζξν? Καη, είλαη έλα θαηλφκελν πνπ αθνξά θπξίσο απηνχο πνπ εξγάδνληαη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο ή ζην δεκφζην? Ζ απάληεζε ησλ εξσηεκάησλ απηψλ θαη γεληθά ε παξνρή θάζε κνξθήο ζηνηρείσλ θαη πιεξνθνξηψλ πνπ ζα βνεζήζνπλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ πξνθίι ησλ παξανηθνλνκνχλησλ είλαη πνιιαπιά ρξήζηκε ηφζν απφ θνηλσληνινγηθήο πιεπξάο, φζν θαη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ. Παξά ηηο δπζθνιίεο πνπ ππάξρνπλ ζην λα πξνζδηνξίζεη θαλείο κε αμηφπηζην ηξφπν πνηνη είλαη απηνί πνπ θπξίσο παξανηθνλνκνχλ θαη λα εμαγάγεη ζπκπεξάζκαηα γηα ηα νηθνλνκηθά, θνηλσληθά θαη 33

δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, ζην θεθάιαην απηφ επηρεηξείηαη ε ζθηαγξάθεζε θάπνησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ παξανηθνλνκνχλησλ αμηνπνηψληαο ηα πξσηνγελή θαη αλεπεμέξγαζηα ζηνηρεία ηεο Έξεπλαο Οηθνγελεηαθψλ Πξνυπνινγηζκψλ. Με εηδηθά εξσηεκαηνιφγηα εξσηψληαη ηα λνηθνθπξηά εάλ αγνξάζεη αγαζά ή ππεξεζίεο εληαγκέλεο ζηε ζθαίξα ηεο παξανηθνλνκίαο, ή εάλ έρνπλ απνθηήζεη εηζφδεκα απφ παξανηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα. Πιενλέθηεκα απηψλ ησλ εηδηθψλ εξεπλψλ είλαη φηη ζπλδπάδνπλ ηελ κέηξεζε ηεο παξανηθνλνκίαο κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ παξανηθνλνκνχλησλ. Χο κεηνλεθηήκαηα θαηαγξάθνληαη ε δπζθνιία αμηνιφγεζεο ηεο αμηνπηζηίαο ησλ απνηειεζκάησλ, ν ρξφλνο θαη ε δαπάλε πνπ απαηηνχληαη γηα ηε δηεμαγσγή ηνπο, θαζψο θαη φηη ζπλήζσο ηέηνηεο έξεπλεο αλαθέξνληαη κφλν ζε θάπνηα ρξνληθή πεξίνδν θαη κφλν ζε δείγκα θαη δελ παξέρνπλ ελδείμεηο γηα ηε δηαρξνληθή εμέιημε ηεο παξανηθνλνκίαο. Ζ πξνζέγγηζε πνπ αθνινπζείηαη ζε απηφ ην κέξνο κειέηεο ππάγεηαη ζηελ θαηεγνξία ησλ απνθιίζεσλ εηζνδήκαηνο θαη δαπάλεο ησλ λνηθνθπξηψλ. Πξηλ σζηφζν γίλεη ε ζχγθξηζε κεηαμχ εηζνδήκαηνο θαη δαπάλεο ηνπ θάζε λνηθνθπξηνχ, είλαη αλαγθαίν λα γίλνπλ νη θαηάιιειεο πξνζαξκνγέο απηψλ ησλ κεηαβιεηψλ γηα λα είλαη πην ξεαιηζηηθέο νη εθηηκήζεηο. Έηζη ην εηζφδεκα πξνζαξκφζηεθε γηα λα αλαθέξεηαη ζην εηζφδεκα ηεο έξεπλαο, ελψ εθείλεο νη δαπάλεο νη νπνίεο παξνπζηάδνπλ ραξαθηεξηζηηθά πςειή απφθιηζε κεηψζεθαλ θάπσο, γηα λα κε ραξαθηεξηζζνχλ σο παξανηθνλνκνχληα εθείλα ηα λνηθνθπξηά, πνπ έηπρε πξάγκαηη ηελ εξεπλψκελε πεξίνδν λα έρνπλ, ιφγσ έθηαθησλ αγνξψλ, κεγαιχηεξεο δαπάλεο απφ εηζφδεκα. 34

2.2 ςμπεπάζμαηα Έρνληαο εληνπίζεη ηα λνηθνθπξηά πνπ θαηά ηελ πηνζεηνχκελε κεζνδνινγία παξανηθνλνκνχλ, κπνξνχκε λα δνχκε ηα θνηλσληθννηθνλνκηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά θαη λα θάλνπκε ζχγθξηζε απηψλ κε ηα αληίζηνηρα ηνπ πιεζπζκνχ, πξάγκα ην νπνίν γίλεηαη ζηνλ πίλαθα 2 (ζει.54). Πξηλ φκσο γίλεη αλαθνξά ζηνλ πίλαθα, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη, ιφγσ ηεο πςειήο θαη επξέσο δηαδεδνκέλεο παξανηνλνκίαο ζηελ Διιάδα, a priori πεξηκέλνπκε ππνινγίζηκε δηαζπνξά ησλ παξανηθνλνκνχλησλ. Όηαλ ε παξανηθνλνκία ππεξβαίλεη ην 30% ηνπ ΑΔΠ είλαη απίζαλν νη παξανηθνλνκνχληεο λα εληνπίδνληαη κφλν ζε θάπνηεο θαηεγνξίεο πιεζπζκνχ θαη λα απνθιείνληαη νινζρεξψο απφ άιιεο. Έηζη φζν κεγαιχηεξν είλαη ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ παξανηθνλνκεί, ηφζν πην πνιχ νη παξανηθνλνκνχληεο ζα κνηάδνπλ κε ην ζχλνιν. Ο πίλαθαο 2. θαηαγξάθεη ηα ραξαθηεξηζηηθά νιφθιεξνπ ηνπ πιεζπζκνχ θαη δίλεη δχν μερσξηζηέο πιεξνθνξίεο γηα ηνπο παξανηθνλνκνχληεο. Ζ δεχηεξε ζηήιε θαηαγξάθεη ηελ πνζνζηηαία θαηαλνκή ηνπ ζπλφινπ ηνπ δείγκαηνο γηα θαζεκηάλ απφ ηηο εμεηαδφκελεο κεηαβιεηέο θαη απνηειεί νπζηαζηηθά απεηθφληζε ησλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο. Ζ ηξίηε ζηήιε παξνπζηάδεη αληίζηνηρα ηελ πνζνζηηαία θαηαλνκή ησλ παξανηθνλνκνχλησλ λνηθνθπξηψλ. Ζ ηέηαξηε ζηήιε ηνπ πίλαθα εκθαλίδεη ην πνζνζηφ ησλ παξανηλνκνχλησλ γηα θάζε θαηεγνξία λνηθνθπξηψλ. Ζ ηειεπηαία ζηήιε ηνπ πίλαθα,ε νπνία πξνθχπηεη απφ ηε δηαίξεζε ηεο ηξίηεο ζηήιεο κε ηε δεχηεξε, δείρλεη ηε ζρεηηθή επίπησζε ηεο παξανηθνλνκίαο γηα θάζε θαηεγνξία πιεζπζκνχ. Απφ ηελ δηεξεχλεζε ηνπ πίλαθα πξνθχπηνπλ νη παξαθάησ δηαπηζηψζεηο: Α. Ζ παξανηθνλνκία ζπλαληάηαη πεξηζζφηεξν ζηηο αζηηθέο πεξηνρέο, νπνχ εληνπίδνληαη πεξίπνπ 7 ζηα 10 παξανηθνλνκνχληα λνηθνθπξηά φπνπ ε επίπησζε ηεο παξανηθνλνκίαο αλέξρεηαη ζε 34,6% έλαληη 32% ηνπ ζπλφινπ ηεο ρψξαο.ηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο ε επίπησζε ηεο 35

παξανηθνλνκίαο, αλ θαη ππνινγίζηκε είλαη κηθξφηεξε απφ απηή ησλ αζηηθψλ. Β. Ζ επίπησζε ηεο παξανηθνλνκίαο είλαη κεγαιχηεξε απφ ηε κέζε ζηηο πεξηνρέο Αλαηνιηθήο ηεξεάο (ιφγσ Αζελψλ)θαη Κεληξηθήο θαη Γπηηθήο Μαθεδνλίαο. Γπζεμήγεηε είλαη ε εθηίκεζε πςειήο παξανηθνλνκίαο ζηε Θξάθε θαη ρακειήο ζηελ Κξήηε, εάλ ιεθζεί ππφςε ην επίπεδν θαη ε δηάξζξσζε ησλ ηνπηθψλ νηθνλνκηψλ. Γ. Τςειφηεξε ηάζε πξνο παξανηθνλνκία έρνπλ νη επξηζθφκελνη ζηελ αγνξά εξγαζίαο είηε σο εξγαδφκελνη (41%) είηε σο άλεξγνη (62,7%).Αληίζεηα κηθξφηεξε παξανηθνλνκία ζπλαληάηαη ζηνπο ζπληαμηνχρνπο (11,5%). Γ. ρεηηθά κε ην επάγγεικα ηνπ αξρεγνχ πςειφηεξε επίπησζε παξνπζηάδεη ε παξανηθνλνκία ζηνπο επηζηήκνλεο θαη ζηνπο αζθνχληεο Διεχζεξα επαγγέικαηα, ζηνπο ππαιιήινπο γξαθείνπ,ζηνπο εκπφξνπο θαη πσιεηέο, ζηνπο αζρνινπκέλνπο ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ αιιά θαη ηνπο ηερλίηεο θαη εξγάηεο. Αληίζεηα κηθξή ζρεηηθά επίπησζε παξνπζηάδεη ε παξανηθνλνκία ζηνπο αγξφηεο,ζηα ζηειερή θαη ζηνπο ζπληαμηνχρνπο. Δ. Όζνλ αθνξά ηνλ θιάδν νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, παξαηεξνχκε φηη παξανηθνλνκνχλ ηφζν νη εξγαδφκελνη ζηε βηνκεραλία θαζψο θαη ζε φιεο ηηο ππεξεζίεο θαη εκπφξην,φζν θαη νη απαζρνινχκελνη ζηνλ ειεθηξηζκφ θαη χδξεπζε. Γηαπηζηψζεηο νη νπνίεο είλαη ζπκβηβάζηκεο κε απηέο πξνέθπςαλ απφ ηελ αλάιπζε ηνπ πξνεγνχκελνπ κέξνπο. Σ.Σα λνηθνθπξηά ησλ νπνίσλ ν αξρεγφο εξγάδεηαη ζην δεκφζην (44,5%) απφ εθείλα ησλ νπνίσλ εξγάδεηαη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα(40%) παξνπζηάδνπλ κεγαιχηεξε ηάζε πξνο ηελ παξανηθνλνκία. 36